In balans met hitte
Amsterdam-Amstelland
Waarom deze brochure? In het brandweerwerk hebben we te maken met verschillende risico’s. Eén daarvan is hittestuwing ten gevolge van blootstelling aan warmte. In 2007 en 2008 zijn in opdracht van Brandweer AmsterdamAmstelland door TNO twee onderzoeken uitgevoerd naar oorzaken en preventie van hittestuwing bij brandweerpersoneel. Met voorlichting en instructie wordt in ons korps aandacht besteed aan het onderwerp hittestuwing en het voorkómen ervan.
De brochure geeft antwoord op de vragen Wat is hittestuwing en welke vormen van zijn er? Wat zijn oorzaken van hittestuwing? Wat kunnen we doen om hittestuwing te voorkomen?
Wat is hittestuwing? Om optimaal te functioneren streeft het menselijk lichaam altijd naar een zogenaamde ‘warmtebalans’. Dat wil zeggen dat de warmte die men ontwikkelt, of opneemt uit de omgeving gelijk is aan de warmte die men afgeeft. Hittestuwing is een algemene benaming voor de situatie die ontstaat als het lichaam meer warmte vasthoudt dan het warmte kwijt raakt. Hierdoor stijgt de lichaamstemperatuur. De kritische grens is een kerntemperatuur van 38,5 °C. We onderscheiden vier vormen van hittestuwing die deels door verschillende en deels door dezelfde oorzaken ontstaan. Ze hoeven elkaar niet automatisch op te volgen. Wel is hitteberoerte een ernstigere vorm van hitte-uitputting.
Vormen van hittestuwing
Hitte-uitslag Ontstaat door werken in hete, vochtige omstandigheden, waarbij men overdadig, langdurig ononderbroken zweet en de huid continu vochtig en/of vuil is. Symptomen Jeukende, rode huid en afgenomen zweten. Soms zijn er blaasjes op de huid zichtbaar. Wat meteen te doen – Verminderen van de blootstelling aan hitte. – Huid schoon en droog maken, natte kleding omwisselen voor droge kleding. Hoe te voorkomen Huid schoon houden en regelmatig de kans geven te drogen. Hittekrampen Ontstaat vooral bij mensen die wel voldoende water drinken, maar hun zouttekort niet aanvullen. Symptomen Pijnlijke spierkrampen. Wat meteen te doen – Isotone sportdrank drinken. – Rusten in een koele omgeving. – Spiermassage. Hoe te voorkomen Vooraf extra zoutinname via voeding bij verwachting van zwaar werk in een hete omgeving.
Hitte-uitputting Ontstaat door het verlies van grote hoeveelheden vocht ten gevolge van extreem zweten in combinatie met verlies van zouten. Als er geen behandeling plaats vindt, kan het leiden tot ‘hitteberoerte’. Symptomen – Extreme vermoeidheid, slapte, wazig zicht, duizelig en hoofdpijn. Er is tevens sprake van een hoge hartslagfrequentie, lage bloeddruk. – Een klamme huid en overdadig zweten. – Bleke gelaatskleur en soms bewustzijnsverlies. Wat meteen te doen – Liggen in een koele omgeving. – Koelen van de huid met water of natte doeken. Losmaken, of in een veilige omgeving uitdoen van kleding. – Isotone sportdrank drinken. Hoe te voorkomen Goede vochtbalans, voldoende zoutinname, voldoende rust. Hitteberoerte Ontstaat bij hoge fysieke inspanning en blootstelling aan hitte, waarbij de temperatuurregulatie van het lichaam faalt en zweten niet meer helpt of zelfs volledig stopt. Dit is het meest serieuze gezondheidsprobleem ten aanzien van werken in hete omstandigheden en kan leiden tot de dood, tenzij het slachtoffer wordt behandeld. Symptomen – Rusteloosheid, geïrriteerdheid en mentale verwarring. Men gaat duidelijk fouten maken. – Rillingen. – De lichaamstemperatuur is zeer hoog (>40°C). – Vaak een hete droge huid (het zweten is gestopt). – Hitteberoerte gaat vaak gepaard met stuiptrekkingen en bewustzijnsverlies. Wat meteen te doen – Directe professionele medische behandeling. – Vóór het arriveren van professionele hulpverlening starten met agressief koelen. – Isotone sportdrank drinken. Hoe te voorkomen Goede vochtbalans, voldoende zoutinname, passende werkrust cyclus, gezonde leefstijl, fitheid, kunnen herkennen van oorzaken en symptomen.
Wat zijn de oorzaken van hittestuwing? Hittestuwing ontstaat niet door een enkele oorzaak. Er zijn meerdere oorzaken die er samen voor kunnen zorgen dat problemen optreden. De oorzaken kunnen onderverdeeld worden in de volgende categorieën: – Kenmerken van de inzet – Kenmerken van de mens – Kenmerken van de beschermende kleding
Kenmerken van de inzet
Aard van de inzet Hittestuwing hoeft niet persé alleen op te treden bij hitte ten gevolge van brandbestrijding; ook extreme weersomstandigheden (bijv. warmte van de zon), kunnen ervoor zorgen dat hittestuwing optreedt. Tijdsduur en intensiteit Hittestuwing kan optreden bij een hoge fysieke inspanning in een warme omgeving (een kortdurende felle binnenbrand) in een korte tijd, maar ook bij een lage fysieke inspanning in een normale omgevingstemperatuur gedurende een langere tijd (een complexe technische hulpverlening langs de snelweg). Ook in de winter kan hittestuwing optreden als bijvoorbeeld de beschermende kleding niet uitgedaan wordt ter voorkoming van kouvatten.
Inspanningshistorie – repressieve inzet Als er voorafgaande aan een (hitte)inzet een eerdere repressieve inzet is geweest, dan verhoogt dit de kans op hittestuwing. De kritische grens waarbij hittestuwing optreedt, wordt eerder bereikt. Wat kun je er aan doen Repressieve maatregelen zijn: – Snel opschalen – Snel aflossen – Gebruik van maximaal één ademluchtfles – (Gedeeltelijk) herstel door rust en drinken van water of isotone sportdrank direct na het incident en tijdens de terugtocht in het voertuig. Op het ademlucht voertuig is isotone sportdrank aanwezig en op de autoladder en autospuit zijn bidons aanwezig. – Koel met een natte handdoek in je nek of door je handen in water te koelen. In het tweede onderzoek van TNO zijn verschillende koelmethoden uitgeprobeerd. Deze twee methodes zijn eenvoudig toe te passen en werken goed.
Kenmerken van de mens
Lichaamssamenstelling Mensen met een relatief hoog vetpercentage houden warmte makkelijker vast (lichaamsvet is een goede warmteisolator); de kans op hittestuwing neemt toe bij een hoger vetpercentage. Wat kun je er aan doen Een gezonde leefstijl, waarbij je niet te veel en/of te vet eet, in combinatie met voldoende lichaamsbeweging. Fysieke fitheid Fysiek fitte mensen hebben een kleinere kans op hittestuwing dan mensen die fysiek niet fit zijn. Wat kun je er aan doen Een goede fysieke fitheid is één van de peilers van het adequaat uitvoeren van brandweertaken. Als brandweerman/ -vrouw ben je, ondersteund door de werkgever (sportlessen onder leiding van gekwalificeerde sportinstructeurs), zelf verantwoordelijk voor een goede fysieke fitheid. Ook niet roken, matig met alcohol en voldoende ontspanning dragen bij aan een goede fysieke fitheid.
Inspanningshistorie – oefening en sport Activiteiten zoals oefenen en sporten kunnen een verhoging van de lichaamstemperatuur veroorzaken. Het aantrekken van de beschermende uitrusting bij een alarm tijdens of net na zo’n activiteit zorgt ervoor dat je ‘opgewarmd’ het pak in gaat. In het eerste onderzoek van TNO is gebleken dat intensief oefenen en sporten en hardlopend/fietsend naar het werk komen, vaker tot hittestuwing leidt dan een eerdere repressieve inzet op de dag. Wat kun je er aan doen Uit metingen is gebleken dat het sporten in afwezigheid van een sportinstructeur (onbegeleid sporten) in veel gevallen tot hoge lichaamstemperaturen leidt. Zorg er voor dat je tijdens onbegeleid sporten regelmatig een afkoelingsperiode inlast waarin je even rust neemt in combinatie met het drinken van (gekoeld) water. Ga hierbij uit van 15 minuten sporten en vijf minuten afkoelen. Laat bovendien de totale periode waarin je onbegeleid sport niet langer duren dan één uur, gevolgd door persoonlijke verzorging; opfrissen, droge kleding aan, water drinken en eventueel wat eten. Houd een droog shirt bij de hand wat je kunt aantrekken als het alarm gaat. Inspanningshistorie – sporten vóór het werk Bij fietsen of hardlopen naar het werk, langer dan vijftien minuten, wordt een hogere lichaamstemperatuur bereikt, waardoor je ‘opgewarmd’ aan je dienst begint.
Kenmerken van de beschermende kleding
Wat kun je er aan doen Zorg er voor dat je minstens een kwartier, maar liever nog een half uur voor aanvang van de dienst op de kazerne bent. Het lichaam krijgt op die manier voldoende tijd om af te koelen en te herstellen. Bovendien is er dan tijd om wat te eten en te drinken. Op die manier ben je bij aanvang van de dienst inzetbaar. Voldoende vocht en zouten Een belangrijke manier om de in het lichaam opgebouwde warmte kwijt te raken is zweten. Door het verdampen van zweet koelt het lichaam af. Als er tijdens een inzet of sport veel is gezweet, gaan behalve vocht en warmte ook zouten verloren. Vocht en zouten moeten worden aangevuld om de vochtbalans op peil te houden en de kans op hittestuwing te voorkomen of te verkleinen. Wat kun je er aan doen Tijdens fysieke inspanning waarbij je veel zweet, volstaat het drinken van 1 glas water per kwartier (± 1 liter per uur). Doe dit ook als je geen dorstgevoel hebt. Het is aan te raden om na inspanning (inzet, sporten, enzovoorts) extra water te drinken eventueel in combinatie met een isotone drank. Koffie en cafeïnehoudende dranken Koffie en andere cafeïnehoudende dranken (energiedranken en cola) hebben een versneld vochtafdrijvend effect. Dit verstoort de vochtbalans en vergroot het risico op hittestuwing. Wat kun je er aan doen Vermijdt overmatig drinken van koffie, cola en energiedranken. Van het drinken van meer dan vijf kopjes koffie per dag is bekend dat het de vochtbalans negatief beïnvloedt. Laat het drinken van koffie dan ook altijd gepaard gaan met het drinken van een glas water.
De beschermende kleding van Brandweer AmsterdamAmstelland is met zorg geselecteerd en getest door een grote groep collega’s uit de uitrukdienst. De kleding voldoet aan de Europese norm voor brandweerkleding en is het beste wat op dit moment op de markt is. (EN 469; ‘Protective clothing for firefighters – Performance requirements for firefighting’, 2002). De kleding beschermt niet alleen tegen hitte en vlammen, maar ook tegen chemicaliën en blus- en regenwater. Door de aanwezigheid van een waterdamp- en luchtdoorlatend membraan kan zweet naar buiten, terwijl water en chemicaliën niet naar binnen kunnen. Reiniging en onderhoud Er is gebleken dat beschermende kleding vaak niet volgens protocol gewassen wordt. Uit de resultaten van het eerste onderzoek van TNO blijkt dat de hittebeschermende eigenschappen van de beschermende kleding zijn verminderd, maar nog wel aan de norm voldoen. De hittebeschermende eigenschappen betreffen bescherming tegen hitte, vlammen en de aanwezigheid van een waterdampdoorlatend membraan. De kans op hittestuwing is door verkeerd wassen niet toegenomen. Behalve de hittebeschermende eigenschappen, biedt de kleding ook bescherming tegen water en chemicaliën. Voor een goed behoud van alle beschermende eigenschappen, dient de beschermende kleding altijd volgens protocol gewassen te worden. Wat kun je er aan doen Bied de kleding regelmatig voor reiniging en controle aan. Laat de kleding bij schade repareren.
Uit de praktijk Soms zetten we zelfs de straalpijp in onze duffelse jas, zo heet hadden we het.
Hoe hittestuwing te voorkomen?
Het lijkt door de aandacht die hittestuwing tegenwoordig krijgt of dit fenomeen alleen maar bij de moderne beschermende kleding voorkomt, maar niets blijkt minder waar. Jan de Graaf, voormalig bevelvoerder B-ploeg op kazerne Zebra, vertelt. “Het was begin jaren negentig en ik loste af van Zebra naar Nico. Het was een mooie, hete, zomerse dag en we moesten net na het middageten samen met Dirk uitrukken naar een brand in een gebouw dat achter Paradiso ligt. Bij aankomst, Dirk was eerder ter plaatse, stond het behoorlijk in brand. Wij moesten zorgen dat het vuur niet oversloeg naar Paradiso zelf en legden van open water met lage druk af. We hebben, net als de collega’s van Dirk, gewerkt als paarden en hadden hem snel in de bek. Maar in de korte tijd hadden we ons verschrikkelijk opgewarmd. De meesten van ons werden duizelig, waren uitgeput en we zijn allemaal eerst even gaan zitten, adembescherming af, de jassen van het duffels pak open. Ja, sommigen hadden het zo heet, die stopten pardoes de deels geopende straalpijp in hun duffel om maar af te koelen. Anderen hingen onder de brandkraan om maar water te drinken of hun nek af te koelen. Zo’n service die we nu bij de A-wagen hebben met die isotone drank, daar konden we toen alleen nog maar van dromen. Met de huidige beschermende kleding voel je je wel eerder ‘nat’ worden en daardoor lijkt het wel of de hitte intenser wordt, maar daardoor is het ook een goede graadmeter om op te letten. Dus, na één ademluchtfles, niet meer naar binnen en zorgen of laten zorgen voor snelle aflossing.”
Hieronder een overzicht van alle genoemde maatregelen om hittestuwing te voorkomen: WANNEER? Algemeen
– Voorafgaand aan een inzet
Tijdens een inzet
– – – – – – – – – – –
Direct na een inzet
– – – – –
Jan’s advies Bewustwording van de risico’s. Weten wat hitte en hittestuwing is. Bij een binnenaanval snel voor aflossing zorgen en slechts één ademluchtfles gebruiken. Veel drinken, je bidon in de buurt. En mocht je toch oververhit raken, doe dan een natte handdoek in je nek.
– – – –
Bij oefenen of sporten
Sporten vóór je werk
– – – – – –
WAT? Zorg voor een goede algemene gezondheid Zorg voor een goede fysieke fitheid Wees inzetgereed als je dienst, of uitruk begint Zorg ervoor dat je de tekenen van hittestuwing kent en herkent, niet alleen bij jezelf, maar ook bij je collega’s Zorg voor een goed gewassen en onderhouden pak door het te controleren bij aanvang dienst en na afloop iedere uitruk Vul je bidon bij aanvang van elke dienst met vers water Eet evenwichtig en regelmatig Vermijdt overmatig gebruik van koffie en andere cafeïnehoudende dranken zoals energiedrank en cola Vermijdt overmatige inspanning zoveel mogelijk Zorg er voor dat je huid schoon en droog is bij aanvang uitruk Schaal snel op Los af na één ademluchtfles Wees je bewust van de (voor)tekenen van hittestuwing en houdt collega’s goed in de gaten Voer zwaar werk zoveel mogelijk samen met collega’s uit Blijf zoveel mogelijk op afstand van een hittebron Vermijdt onnodige fysieke inspanningen zoveel mogelijk (ren niet als dat niet nodig is) Verwijder, of open in een veilige omgeving je beschermende kleding en uitrusting Verblijf zoveel mogelijk in een koele of schaduwrijke omgeving Drink water, eventueel aangevuld met isotone drank Communiceer en wees eerlijk over hoe je je voelt Koel extra met een natte handdoek in je nek of door je handen in water te koelen 15 minuten fysieke inspanning, vijf minuten rust Maximaal 1 uur onbegeleid sporten Drink regelmatig water, ook als je geen dorst hebt (elk kwartier een glas) Houd bij inspanning een droog shirt bij de hand Minimaal 15 minuten voor aanvang aanwezig zijn om je warmtebalans te herstellen Breng je vochtbalans op peil
Bezoekadres Brandweer Amsterdam-Amstelland Karspeldreef 16, Amsterdam Postadres Postbus 92171 1090 AD Amsterdam T 020 555 6666 F 020 555 6861
[email protected] www.brandweer.nl/amsterdam-amstelland twitter.com/BrandweerAA www.facebook.com/brandweeramsterdamamstelland Colofon Brandweer Amsterdam-Amstelland Vormgeving: Total Identity Druk: mei 2013
Behulpzaam Deskundig Daadkrachtig www.brandweer.nl/amsterdam-amstelland
