Mijlpalen in Kennemerland
door Aad Kok
L
angs de Alkmaarseweg in Beverwijk kan een passant met een oplettend oog er nog vier van vinden en langs de Velserweg nog twee. Velsen-Noord heeft er langs de Wijkerstraatweg nog twee staan. Langs de Rijksstraatweg kan een onderzoekende fietser of voetganger er nog 18 aantreffen en in de gemeente Castricum staan er langs de Haarlemmerweg nog zeven en in de Dorpsstraat ook nog twee. In Limmen zijn er vermoedelijk nog vier. In Heiloo heb ik er tot nu toe geen gevonden. Het gaat om meestal witte paaltjes met een oranje bovenkant. Ze zijn van steen, beton of ijzer gemaakt. Ze zijn vaak ernstig beschadigd of nauwelijks leesbaar meer. Er staan cijfers op, bijvoorbeeld “18”, of “18” en daaronder “5”. Dat zijn afstanden: 18 km of 18 km en 500 m. Ze stonden om de 100 meter langs een rijksweg en de juiste naam zou dan ook hectometerpaaltjes zijn. Maar op de wandelkaart van Christiaan E.Sepp uit 1902 staat elk tiende paaltje, het kilometerpaaltje, nog steeds vermeld met de letters “MP” erbij. En dat staat duidelijk voor mijlpaal. Napoleon voerde een eeuw eerder het metrieke stelsel in en schafte daarmee de oude mijlen -met hun vaak per land verschillende lengte- af. Lange tijd was het nog gebruikelijk om de metrieke kilometer de Nederlandse Mijl te noemen. Er is dus geen bezwaar tegen ze nog even mijlpaaltjes te noemen. Ongetwijfeld waren ze de opvolgers van de aanduidingen die Napoleon langs alle belangrijke wegen van zijn rijk liet aanleggen. Daarop stond dan de afstand van die paal naar een centraal punt in Parijs vermeld. De regering van het Koninkrijk (in die tijd trouwens geschreven als Koningrijk) der Nederlanden heeft vermoedelijk in het laatste kwart van de 19e eeuw alle rijkswegen opnieuw van afstandspaaltjes laten voorzien. Alleen werden die niet meer vanuit de hoofdstad van het land genummerd, maar vanuit de provinciehoofdsteden. Op de “Chromotopografische Kaart des Rijks 1 : 25.000” (verkend in de jaren tussen 1872 en 1878) valt te constateren dat de mijlpalen (aangegeven met mp) van Haarlem naar Den Helder in kilometertal oplopen. De palen die op de hele kilometer staan zijn genummerd van mp2 in de oude gemeente Schoten tot mp70 in Den Helder ten zuiden van de Binnenhaven. Misschien is de paal met nummer mp1 er ook wel geweest, maar dan zou die in de Stad Haarlem gelegen hebben en niet langs een rijksweg. Ook langs de spoorlijn Amsterdam-Haarlem stonden mijlpalen. Deze waren genummerd vanaf Amsterdam, terwijl de spoorlijn Den HelderAmsterdam voorzien was van mijlpalen die van laag naar hoog genummerd waren in de richting van Amsterdam. Verder valt nog op dat ook de Ringdijk rond de Haarlemmermeerpolder voorzien was van kilometer- of mijlpalen, net zoals het hele Noord-Hollands Kanaal en het Noordzeekanaal. Dit laatste van de sluizen bij IJmuiden (mp1) tot aan de Artillerie-Inrichtingen (mp18). Zo redenerend zou de weg van Amsterdam, lopend over de Weesperzijde, Omval, Diemerbrug, Muiden, Naarden, Laren, Eemnes Binnen en Eemnes Buiten tot aan Soest, ook een rijksweg zijn geweest. Daarlangs hebben de mijlpalen mp1 t/m mp39 gestaan. We beperken ons in dit artikel tot de paaltjes langs de rijksweg in Kennenemerland. Deze rijksweg verbindt aan het einde van de 19e eeuw Haarlem en Den Helder. De oude Herenweg in Zuid-Kennemerland van Haarlem (de Wagenweg) tot aan Lisse, Sassenheim en Warmond zou geen rijksweg zijn geweest; er stonden immers geen mijlpalen! De afstandtelling op onze rijksweg begint naar berekening op de Grote Markt. De ons beschikbare kaarten geven als eerste mijlpaal nummer 2 aan. Op de kaarten is geen aantekening te vinden van de hectometerpalen, die er beslist ook hebben gestaan. MP 2 zou gestaan hebben op de kruising van de Kleverlaan-Kloosterstraat met de Schoterweg. De Rijksstraatweg liep verder langs Zuid Akendam, de Jan Gijzenvaart, Oud-Schoten, Schoter Vlieland en Noord-Akendam. Hier was mp5 te vinden. Ter hoogte van deze mijlpaal stond ook nog de grenspaal tussen de gemeente Schoten en de Gemeente Velsen. Vervolgens liep de Rijksstraatweg met een lichte bocht naar links. Daar ging hij over in de Dorpsstraat van Santpoort-Noord, de straat die nu de Hoofdstraat heet. Langs het nog steeds opvallend aanwezige 17e eeuwse pand en molen De
HGMK Ledenbulletin 32
85
HGMK Ledenbulletin 32
86
Zandhaas, langs Herberg De Weijman, door wat nu de winkelstraat van Santpoort Noord is. Op geen enkele kaart is mp6 terug te vinden, mogelijk omdat dit stukje Hoofdstraat geen rijksweg was. Buiten de bebouwde kom was er wel weer sprake van een rijksweg en dus van mijlpalen. MP7 op de Hoofdstraat, die tevens de functie van Tramweg had, mp8 voorbij Hofgeest, mp9 tussen Beeckesteijn en Waterland en mp10 moest in het dorp Velsen zijn, maar staat niet op de kaarten. En dan MP 11. Die is er nog! In een tuin langs de Wijkerstraatweg bij huisnummer 170. Maar: hij is nu wit met zwart geschilderd. De oranje kleur ontbreekt. Op de Velserweg in Beverwijk staan in de grasberm nog twee mijlpaaltjes. Er is echter ernstige twijfel over de juiste plaats. De leesbare restanten van de nummers kloppen niet met de plaats waar ze staan. Mogelijk zijn ze bij een renovatie van de weg opnieuw geplaatst en van elders afkomstig. Vroeger hebben er op de Breestraat hoogstwaarschijnlijk ook mijlpaaltjes gestaan. Persoonlijk meen ik mij er één te herinneren op de berm tussen de bomen, tussen de rijweg en de ventweg, vlak voor het postkantoor. In de inleiding heb ik al aangegeven waar er nog mijlpaaltjes te vinden waren in de zomer van 2008. De rijksweg liep verder over de Alkmaarseweg in Beverwijk, de Rijksstraatweg in Heemskerk, de Haarlemmerstraatweg en de Dorpsstraat in Castricum, de vrijwel geheel verdwenen Alkmaarderstraatweg in en tussen Castricum en Limmen, en de Rijksstraatweg in Limmen zelf. Het volgende overzicht geeft weer hoeveel hectometerpaaltjes er toen nog waren: - Haarlem-Noord: 3 - Santpoort-Noord 0 - Velsen-Zuid 0 - Velsen-Noord 2 - Beverwijk 6 - Heemskerk 18 - Castricum 9 - Limmen 3 - Heiloo 0 Totaal 41 Van Haarlem tot Alkmaar moeten het er oorspronkelijk bijna 300 zijn geweest! Met de overgebleven mijl-, kilometer- of hectometerpaaltjes wordt helaas zeer onzorgvuldig omgegaan. Langs de Rijksstraatweg worden ze steeds vaker getroffen door motormaaimachines die de bermen met veel geweld van onkruid ontdoen. Van de paaltjes die ik in 2008 nog heb aangetroffen is er ondertussen tenminste alweer één gebroken en van zijn plaats verwijderd. Binnenkort zal die wel weg zijn. En dan zijn er nog maar 40...
Op pagina 88 een deel van de wandelkaart van Christiaan E.Sepp uit 1902
HGMK Ledenbulletin 32
87
Chromotopografische Kaart des Rijks 1 : 25.000” (verkend in de jaren tussen 1872 en 1878, bijgewerkt ca 1906)
HGMK Ledenbulletin 32
88
Kilometerpalen Haarlem-Den Helder Tussen de diverse steden langs de Rijkswegen staan eind 19e eeuw overal “Mijlpaaltjes” vermeld. De kaarten van de “Historische Atlas Noord-Holland” (Herdrukken van de Chromotopografische kaart des Rijks, op schaal 1:25.000) zijn allen ‘verkend’ tussen de jaren 1872 en 1878 en herzien tussen 1892 en 1912. Mijlpaaltjes werden trouwens ook langs de toen bestaand spoorlijnen aangegeven. Voor de Rijks(straat)weg die van Haarlem naar Den Helder liep betekende dat in principe dat er om de 100 meter een afstandspaaltje moet hebben gestaan. Daarop kon worden afgelezen hoever men reeds van het centrum van Haarlem verwijderd was. Alhoewel er zeker tot in de vroege twintigste eeuw gesproken werd over ‘mijlpalen’, waren het in feite kilometerpalen, of beter nog: hectometerpaaltjes. Een selectie van de plaatsen waar de paaltjes ongeveer stonden en de erbij behorende nummers zou er volgens die kaarten zo uit kunnen zien: MP 2 Haarlem: Schoterweg/Spaansche Vaartje MP 4 Haarlem/Oud Schoten: Rijksstraatweg/Vergierdeweg MP 7 Santpoort: Hoofdstraat/lange deel MP 8 Santpoort: ten noorden van Hofgeest MP 9 Velsen-Zuid: Oude Rijksweg, kort voor de ingang van Waterland MP 10 Velsen: Moet in het Noordzeekanaal verdwenen zijn MP 11 Velsen-Noord: Wijkerstraatweg bij huis 170 MP 13 Beverwijk: Iets voor de kruising Alkmaarseweg/Kerkstraat-Hoflanderweg MP 14 Beverwijk: Alkmaarseweg ter hoogte van Surinamestraat MP 15 Heemskerk: Rijksstraatweg: halverwege tussen de M.v.Heemskerkstraat/De Streng MP 16 Heemskerk: Rijksstraatweg, kort voordat de Kleine Houtweg zich bij de Rijksstraatweg voegt, voor huis 145 MP 17 Heemskerk: Rijksstraatweg, bij Noorddorp, naast bushalte Duinweg MP 18 Heemskerk/Castricum: Rijksstraatweg bij de gemeentegrens MP 19 Castricum: Haarlemmerweg, even benoorden de plaats waar vroeger de “Oude (Haarlemmerstraat) Weg” de “Tramweg” (huidige Haarlemmerstraat) vond MP 20 Castricum: Dorpsstraat, ongeveer in de scherpe bocht die daar is MP 23 Limmen: Rijksweg kort voorbij de Westerweg MP 30 Heiloo: bijna bij de grens met Alkmaar (Nieuwpoort) MP 33 Alkmaar: langs het kanaal bij Huiswaard MP 36 Koedijk MP 41 Schoorldam MP 47 Mennistenbuurt/De Zijpe MP 50 St. Maartensvlotbrug: Langs het kanaal , benoorden de brug MP 57 ’t Zand MP 66 De Kooi MP 70 Den Helder: ten zuiden van de Binnenhaven De kilometerpalen zijn vaak wat groter dan de hectometerpaaltjes. Met een wat groter getal staat meestal aan 3 zijden van de paal het aantal kilometers aangegeven. De kleur van de palen was wit met een oranje bovenkant. In het oranje deel stond de afstand vermeld. Tussen de (hele) kilometerpalen, die meestal wat groter waren, stonden telkens 9 hectometerplaatjes. De hectometerpaaltjes zijn herkenbaar aan de wijze van nummeren: de kilometerstand en daaronder een getal tussen 0 en 10, dus 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8 of 9. Wanneer op de paal 14 en daaronder 8 staat (14.8) dan is de afstrand tot het beginpunt dus 14 kilometer en 800 meter.
HGMK Ledenbulletin 32
89
Overzicht aangetroffen kilometer- en hectometerpalen langs de oude Rijksweg Haarlem-Alkmaar Paalnummer *) Huidige staat
Plaatsbepaling
Haarlem (Noord) Schoterweg
géén gevonden
Zijde v.d. weg
Haarlem (Noord), Oud-Schoten/Rijksstraatweg (4.2 ?) 6-zijdig basalt Rijksstraatweg 408 onleesbaar, beetje wit en oranje herkenbaar, 4 is beetje leesbaar
O
? 5-zijdig basalt, Rijksstraatweg 554 O onleesbaar, beetje wit en oranje herkenbaar, 100 m v.d. volgende ? 5-zijdig basalt Rijksstraatweg 586, hoek onleesbaar, beetje wit en Muiderslotweg, voor Smits oranje herkenbaar keukencentrum Santpoort-Noord Hoofdstraat
géén gevonden
Velsen-Zuid
(Oude) Rijksweg
géén gevonden
Velsen-Noord 10,6 11
Wijkerstraatweg wit, goed leesbaar wit, groen, goed
links naast koor RK.kerk In tuin huis 170
O
W O
Beverwijk Velserweg 39.6 beton, leesbaar t.o.v. huize Beijerlust O 9.1 ? beton, leesbaar hoek Velserweg/Stationspl. O Breestraat
géén gevonden
Alkmaarseweg 12.8 metaal.kl goed voor Munnikenweg 1 NO 13.5 metaal.kl goed voor Alkmaarseweg 182 ZW 13.7 metaal.kl goed voor Alkmaarseweg 246/8 ZW 14 metaal gr goed langs fietspad t.h.v. Surinamestraat ZW Heemskerk Rijksstraatweg 15.1 ? beton, onleesbaar voor huisnr. 37 ZW 15.3 beton, leesbaar voor Hairshop Cor, nr 53 ZW 15.7 beton, leesbaar voor huis 105 ZW 15.9 ? beton, leesbaar, bs hoek Kl.Houtweg/Rijksstraatweg ZW 16 beton, gr. leesbaar voor huisnr. 145 ZW 16.4 beton, leesbaar voor huisnr. 187 ZW 16.5 ? beton, bs voor huisnr. 199 ZW 16.6 ? beton, totaal vernield voor huis 205a ? ZW 16.8 beton, leesbaar voor huis 207 ZW 17 beton, gr. leesbaar naast bushalte Duinweg ZW 17.2 beton, totaal vernield t.o.v. 132, Oosterweg ZW 17.3 beton, leesbaar t.o.v. Noorddorperweg ZW 17.4 beton, leesbaar t.o.v. huis 154 ZW 17.5 ? beton, totaal vernield t.o.v. huis 166 ZW (situatie 25-5-07: onlangs omvergereden bij wegwerkzaamheden) 17.6 beton, goed t.o.v. Mevr. Slikker ZW
HGMK Ledenbulletin 32
90
17.7 ? beton, onleesbaar t.o.v. tankstation ZW 17.9 beton, leesbaar t.o.v. Kitty Beentjes ZW beton, goed leesbaar t.o.v. Rijksstraatweg 178 ZW 18 Castricum Haarlemerstraatweg 18.1 beton, beschadigd t.o.v. tussen 232/234 ZW beton, beschadigd t.o.v. ingang Kwekerij Baltus ZW 18.2 18.4 beton, beschadigd t.o.v huis 186 ZW 18.5 beton, leesbaar voor huis 199 ZW beton, onleesbaar 50 m voor huisnr. 160 ZW …… …… beton, onleesbaar 50 m nà rotonde ZW …… beton, onleesbaar 50 m vòòr rotonde ZW Dorpsstraat beton, halve paal tegen muurtje, 20.2 wit en oranje herkenbaar voor huisnr. 84 20.5 beton, goede staat, achter hek in tuin huisnr. 136
W W
Alkmaarderstraatweg (restanten van) géén gevonden Limmen 22.9 23.2 ……
HGMK Ledenbulletin 32
Rijksstraatweg beton, goede staat achter struik voor huisnr. 15 beton, goede staat voor de muur van huisnr. 49 beton? mogelijk hm-paal voor huis 77 ??
91
W W W
