Kunst & Schandaal. Over het provoceren van kunst en de kunst van het provoceren

Kunst & Schandaal Over het provoceren van kunst en de kunst van het provoceren

Kunst & Schandaal! Over het provoceren van kunst en de kunst van het provoceren In dit dossier maakt u kennis met enkele grote schandalen uit de kunstgeschiedenis, van de renaissance tot nu. Het dossier werd opgesteld in het kader van de tentoonstelling Andres Serrano. Uncensored photographs (18.03 > 21.08.2016) gewijd aan de Amerikaanse kunstenaar Andres Serrano wiens werk heel wat polemiek veroorzaakte. De keuze voor bepaalde voorbeelden uit de kunstgeschiedenis werd ingegeven door de thema’s die Serrano behandelt zoals dood, seksualiteit, religie, geweld... De bedoeling is om het werk van deze kunstenaar in een ruimere kunsthistorische context te plaatsen. Hoeveel kunstwerken wekten in hun tijd schandalen op en werden later klassieke meesterwerken waarvan het provocerende karakter volledig vervaagde? Is elk schandaal niet het moment waarop conventies worden overschreden om zo het pad van de moderniteit geëffend wordt? Is het werkelijk de bedoeling van de kunstenaar om te choqueren? Bestaat er een band tussen creëren en provoceren? Waar bevindt zich de grens? Over het provoceren van kunst en de kunst van het provoceren, een thema dat nog steeds vragen oproept...

I. De dood

Andres Serrano, Rat Poison Suicide II (The Morgue)1992, Courtesy Andres Serrano & Galerie Nathalie Obadia, Parijs-Brussel

Hans Holbein de Jonge, Dode Christus (detail), 1521, Kunstmuseum Basel

Bartholoaeus II Bruyn, Portret van een man op zijn sterfbed (detail), (2e helft XVIe eeuw), KMSKB, Brussel

Andres Serrano, The Death of Juan Alberto, Funeral Parlor (Cuba), 2012, Courtesy Andres Serrano & Galerie Nathalie Obadia, Parijs- Brussel

Om te sterven! Holbein “Dit schilderij kan je je geloof doen verliezen.” Dostoïevsky Dit schilderij heeft niet werkelijk schandaal geschopt maar trof de toeschouwers door zijn realisme. Het gaat om een extreme vermenselijking van het goddelijke waardoor sommigen er een profane voorstelling in zagen. Het gaat hier niet langer om een geïdealiseerde Christusfiguur maar om een lijk met

uitgemergelde ledematen, blauwe lippen, weggedraaide ogen, zwarte nagels, ... Deze voorstelling van een man die bezweek onder de marteling van de kruisiging, onthult de menselijke natuur van Jezus. Het rauwe realisme heft het sacrale op. Holbein breekt met het middeleeuwse schoonheidsconcept dat schuilt in de geestelijke kracht om weerstand te bieden tegen pijn en dood. Hans Holbein de Jonge, Dode Christus, 1521, Kunstmuseum, Basel

Opgeblazen! Caravaggio Rondom het leven en het werk van Caravaggio hangt een sfeer van lijden. Hij werd beschuldigd van moord en was verwikkeld in vechtpartijen, duels en verboden liefdes. Misschien nemen de levensbeschrijvingen wel een loopje met de waarheid en verhogen ze de dramatiek vergelijkbaar met het hevige licht-donkercontrast in zijn schilderijen. De dood van Maagd, waarin Maria enkel herkenbaar is aan haar aureool, werd geweigerd door de Karmelieten van Santa Maria della Scala Trastevere in Rome die het werk bij de kunstenaar hadden besteld. De reden: de te realistische weergave van een opgeblazen dode vrouw. Het verontrustende realisme, het gebruik van onprofessionele modellen – men sprak zelfs van het lijk van een prostituee! – de theatraliteit, het vermengen van het sacrale en het profane en het specifieke lichtgebruik bij Caravaggio werden vaak vergeleken met de wereld van Andres Serrano.

Caravaggio, De dood van Maria, 1605-1606, Louvre, Parijs

Heilig! David Andere kunstenaars, zoals Jacques-Louis David, volgen de omgekeerde weg door een profane dood tot een sacrale dood te verheffen. De revolutionair Marat, bijgenaamd “vriend van het volk”, wordt hier, zoals Christus, een werkelijke martelaar van de revolutie. Stigmata, oplichtend hoofd, lichaamshouding..., Jacques Louis David gebruikt naar believen iconografische motieven die verwijzen naar het thema van de graflegging en de piëta. Tijdens de Restauratie vlucht David, als koningsmoordenaar, naar Brussel. Zijn “Marat” werd bedekt met een laag loodwit en verborgen in het atelier van Antoine- Jean Gros.

Jacques-Louis David, De moord op Marat, 1793, KMSKB , Brussel

Fait divers! Géricault “Nergens vinden de geest en het oog rust (...) Dit werk lijkt gemaakt om gieren aan te trekken” La Gazette de France, 1819

het vlot met de reddingssloepen verbindt, doorgesneden! Gedurende 17 dagen ondergaan de schipbreukelingen alle mogelijke verschrikkingen: muiterij, uitdroging, kannibalisme... Slechts een vijftiental zal de tocht overleven.

Géricault vertrekt van een drama dat zich werkelijk heeft afgespeeld en voor een politiek schandaal zorgde.

Géricault maakt van dit politiek schandaal een artistiek statement. De schilder documenteert zich, verzamelt getuigenissen, laat een kopie van het vlot vervaardigen en gaat zo ver om in zijn atelier lijken uit het hospitaal van Beaujon te laten overkomen.

Op 2 juli 1816 strandt het fregat Medusa op een zandbank aan de Afrikaanse kust. Slechts 250 van de 400 opvarenden vinden een plaats in de reddingssloepen. De overblijvers bouwen een vlot dat op laffe wijze in de steek wordt gelaten. Op het bevel van de Franse kapitein wordt het touw dat

De wetenschappelijke en historische natuurgetrouwheid creëert een enorme polemiek ! De voorstanders verdedigen het werk, anderen kunnen niet naar de lijken kijken. Théodore Géricault, Het vlot van de Medusa, 1819, Louvre, Parijs

II. Van heilig naar profaan

Andres Serrano, Magdalena (Holy Works), 2011, Courtesy Andres Serrano & Galerie Nathalie Obadia, Parijs-Brussel

Meester van het Heilig Bloed, Lucretia, KMSKB, Brussel

Gebroekt! Michelangelo Na vijf jaar ononderbroken arbeid onthult Michelangelo het fresco van Het laatste oordeel aan zijn opdrachtgever, Paus Paulus III. Verschillende leden van diens gevolg storen zich aan de aanwezigheid van zoveel naakt in een pauselijke omgeving. Paulus III neemt het echter op voor de kunstenaar. Noch Paulus IV geleid door het Concilie van Trente, noch Pius IV komen ertoe om het fresco te laten verwijderen. Pas in 1565, een jaar na de dood van Michelangelo, geeft Carolus Borromeus aan Daniel da Volterra de opdracht om een aantal naakte delen te overschilderen. De kunstenaar brengt hier en daar “braghe” of broekjes aan. Hij houdt er ook een bijnaam aan over: Il braghettone!

Michelangelo, Het laatste oordeel (tekening en detail), Sixtijnse kapel, 1536-1541, Vaticaanse Musea, Rome

Een kwestie van benaming! Veronese Dit immense schilderij gemaakt voor de Santi Giovanni e Paolokerk in Venetië met als onderwerp het laatste avondmaal van Christus, veroorzaakt in zijn tijd een enorm schandaal. Veronese zelf diende voor de rechtbank van de Inquisitie te verschijnen die in 1541 was opgericht. Verrassend genoeg bleef het proces-verbaal bewaard. Men verweet de kunstenaar dat hij het laatste avondmaal had veranderd in een banketscène met een wirwar aan personages waaronder dwergen, kinderen, een hond, bedienden en volgestouwd met tal van anekdoten, zoals lansknechten die drinken, eten en discussiëren te midden van de apostelen en Christus. Dit verglijden van een religieus thema naar een profaan gebeuren leidt de toeschouwer weg van

het religieuze onderwerp. De rechtbank stelt Veronese aansprakelijk die dit antwoord formuleert : “Wij schilders veroorloven ons bepaalde vrijheden, net zoals dichters en gekken!” Veronese werd niet veroordeeld maar gevraagd om het doek aan te passen. Hij vindt een uitweg door enkel de titel van het werk te wijzigen. Het laatste avondmaal wordt zo De maaltijd bij Levi. Zoals bij Piss Christ van Andres Serrano, kan enkel de titel een werk tot een schandaal maken.

Veronese, De maaltijd bij Levi, 1573, Gallerie dell’Accademia, Venetië

Kleed me uit!

Titiaan, Venus van Urbino, 1538, Uffizi, Firenze

Edouard Manet, Olympia, 1863, Orsaymuseum , Parijs

Titiaan

Manet

Oorspronkelijk stelde de Venus van Urbino, geschilderd door Titiaan in 1538, niet zozeer de godin van de liefde voor maar een naakte vrouw tijdens een intiem erotisch gebeuren. De handeling speelt zich af in een eigentijds interieur in aanwezigheid van dienstmeiden die de scène demystifiëren. Het is Vasari die het werk de titel Venus van Urbino geeft na het in Urbino in 1548 te hebben gezien. Het is zonder twijfel de titel die dit schilderij heeft doen ontsnappen aan elke vorm van censuur of schandaal. Dit dubbelzinnige werk van Titiaan zal echter niet ontsnappen aan de aandacht van latere kunstenaars...

In 1863 maakt Edouard Manet een schilderij dat onmiddellijk schandaal schopt dat door de kunstcritici voluit werd uitgesmeerd. Zo kon men lezen: “De menigte verdringt zich voor de pikante Olympia van Mr Manet alsof ze een lijk ziet.” Olympia herneemt de houding en compositie van Titiaans Venus van Urbino. Maar hier gaat het duidelijk om een Parijse “godin”, met eigentijdse accessoires en wiens blik de toeschouwer tot voyeur maakt. Olympia evolueert van een godin naar een bewonderde courtisane. Manet wachtte zelf twee jaar voor hij het werk tentoonstelde op het Salon van de geweigerden (Salon des refusés).

Edouard Manet, Middagmaal in het park, 1862, Orsaymuseum, Parijs

De tentoonstelling georganiseerd in het Paleis van de Industrie, bijgenaamd het Salon van de geweigerden, was een initiatief van Napoléon III om er de kunstwerken tentoon te stellen die waren afgewezen door de officiële salons. In 1863 toont Manet er Le Déjeuner sur l’herbe (Middagmaal in het park) dat in die tijd Het bad heette. De toeschouwers vinden het zo beledigend dat het werk naar een discretere locatie wordt verplaatst. De kritiek barst los en het publiek begrijpt niet wat een naakte vrouw temidden van geklede mannen doet die hen dan ook nog recht in de ogen kijkt. Het schilderij is gebaseerd op Titiaans Landelijk concert en Rafaels Oordeel van Paris. Ook in dit werk eigent Manet zich de grote klassieken uit de schilderkunst toe. Alleen worden de nymfen en Venus van Rafael of Titiaan in de ogen van het publiek echte « hoeren » in een openlucht bordeel!

III. Het geslacht

Andres Serrano, Susanne (History of sex), 1996

Gustave Courbet, De oorsprong van de wereld, 1866, Orsaymuseum, Parijs

Auguste Rodin, Iris, booschapster van de goden, ca. 1895, Rodinmuseum, Parijs

Een geschiedenis van het geslacht! Courbet Provocerend kunstenaar? Belangrijke voorloper? Met De steenkappers (1849) , De oorsprong van de wereld (1866) en De begrafenis te Ornans (1848-1850), heeft Gustave heel wat uitgelokt. Dit werk kwam pas in 1995 in het museum terecht. Het was oorspronkelijk in het bezit van een excentrieke verzamelaar die tevens de opdrachtgever was om daarna in de beroemde verzameling van filosoof Jacques Lacan terecht te komen. Het is dus zelden aan het publiek getoond. Toen het in het Orsaymuseum werd tentoongesteld, kreeg het een aparte bewaker naast zich uit angst voor vandalisme. Ook al behoort dit werk vandaag tot het pantheon van meesterwerken, het is ook nu nog onderwerp van heel wat controverse. In 1989 maakte kunstenaar Orlan de mannelijke tegenhanger: Oorsprong van de oorlog waarbij het vrouwelijk geslacht door een mannelijk werd vervangen. In 2011 werd een internetgebruiker verwijderd van Facebook omdat hij een reproductie van het werk had gepost. In 2014 zorgt de Luxemburgse kunstenares, Deborah De Robertis, voor ophef door gekleed in een gouden jurk haar geslacht te tonen aan verbouwereerde bezoekers en veiligheidsagenten.

Gustave Courbet, Oorsprong van de wereld, 1866, Orsaymuseum, Parijs

Cancan! Rodin Het naakt is geen probleem op zich. Het is altijd voorgesteld en maakt deel uit van een traditie die teruggaat tot het begin van de kunst. De schandalen die verbonden zijn met bepaalde naaktafbeeldingen zijn vaak te wijten aan het feit dat men ze met geen enkel expliciet referentiekader kan verbinden. Gekoppeld aan een mythe, allegorie of symbool krijgt het naakt een context die het aanvaardbaar maakt. In dat opzicht brengt Rodin een hele revolutie teweeg. Net zoals de fotografie staat de beeldhouwkunst als artistiek medium dichter bij de werkelijkheid. Door zich louter te concentreren op de expressie van het menselijk lichaam en elke vorm van anekdotiek te weren, komt Rodin tot werken die door sommige critici als obsceen werden beschouwd. Wie kan vermoeden dat de hier afgebeelde sculptuur een mythologische figuur voorstelt? Het feit dat de boodschapper van de goden was getransformeerd tot vulgaire cancandanseres die heel Parijs haar geslacht toonde, was voor het publiek een ware schok.

Auguste Rodin, Iris, booschapster van de goden, ca. 1895, Rodinmuseum, Parijs

IV. Religie

Het volledige dossier is op aanvraag te verkrijgen. Door een mail te sturen naar

Andres Serrano, Heaven & Hell (Early works), 1984, Courtesy Andres Serrano & Galerie Nathalie Obadia, Parijs-Brussel

Maurizio Cattelan, La Nona ora, 1999, Parijs, Miami, Courtesy Galerie Emmanuel Perrotin, Parijs/Miami

[email protected]

Andres Serrano, Red Popes I, II, III, (detail), 1990, Verzameling Hélène Nguyen-Ban

Francis Bacon, De paus met de uilen (detail), 1958, KMSKB, Brussel

Habemus Papam

Reeds in de Middeleeuwen worden de hoogste kerkelijke instanties op de korrel genomen, zoals in de dodendansen of het laatste oordeel. Pausen, bisschoppen en leden van de clerus worden geconfronteerd met de figuur van de dood of opgeslokt door de hellemond.

Zuid-Nederlandse School, Het laatste oordeel (midden 15de eeuw), KMSKB, Brussel

Het volledige dossier is op aanvraag te verkrijgen. Velazquez >< Bacon enerzijds door het bekende portret van Innocentius X (1650) van Door een mail teGeïnspireerd sturen naar

Velazquez, bewaard te Rome, anderzijds door een foto van Pius XII, maakt Francis Bacon tussen 1947 en 1967 een reeks paus- schilderijen. Subtiel vermengt Bacon twee figuren met een controversiële positie in de kunst en de geschiedenis. Velazquez’ Innocentius X choqueert door zijn realisme en doordringend kleurgebruik. De priemende blik maakt de toeschouwer ongemakkelijk en plaatst hem in een ondergeschikte positie alsof hij op audiëntie kwam. Innocentius X zou vóór zijn portret hebben uitgeroepen: “troppo vero!” (veel te echt!).

[email protected]

De foto van paus Pius XII die Bacon in zijn atelier bewaarde, verwijst naar het gebrek aan stellingname van deze laatste betreffende het lot van de Joden tijdens de Tweede Wereldoorlog. Bacon creëert een onheilspellend beeld van een paus die ten einde raad is. Zijn interpretatie vormt het tegendeel van Velazquez’ schilderij. De dominante, machtige, zelfzekere paus van Velazquez wordt bij Bacon onderworpen, vergankelijk, doordrongen van angst. Alsof de ene de andere beoordeelt.

Diego Velazquez, Innocentius X, 1650, Galeria Doria-Pamphili, Rome

Francis Bacon, De paus met de uilen, 1958, KMSKB, Brussel

Cattelan Dit hyperrealistische beeld van paus Johannes-Paulus II geraakt door een meteoriet gaf aanleiding tot een enorm schandaal. De kunstenaar weerlegde nochtans elke beschuldiging van provocatie. De titel Nona ora verwijst naar het veronderstelde uur waarop Christus overleed en kan op meerdere manieren worden geïnterpreteerd. Terwijl het werk in Basel en Londen geen enkele ophef maakte, ontstond een heftige polemiek toen het in Warschau werd tentoongesteld, het vaderland van Johannes-Paulus. Een televisiepresentator trachtte het beeld te bedekken met een wit laken. Twee aanhangers van extreem-rechts ondernamen een poging de paus rechtop te zetten, iets wat hen niet is gelukt. Later beslisten 90 parlementsleden de museumdirectrice te ontslaan. Dit schandaal had ook invloed op de marktwaarde van het werk. La Nona ora werd in 1999 aanvankelijk verkocht voor 80 000 $. Vijf jaar later kwam het opnieuw op de markt en kocht een kunstverzamelaar uit New York het voor de slordige som van 3 000 000 $! Het is niet de eerste keer dat een polemiek de artistieke waarde van een werk verhoogt. De kunstlasteraars hebben er één van de best opbrengende werken van de kunstmarkt van gemaakt!


[email protected]

Maurizio Cattelan, La Nona ora, 1999, Courtesy Galerie Emmanuel Perrotin, Parijs /Miamii

V. Outsiders

Andres Serrano, Mary (Nomads), 1990, Verzameling Madeleine, Frankrijk

Otto Dix, Twee kinderen, 1921, KMSKB, Brussel

Het volledige dossier is op aanvraag te verkrijgen. Door een mail te sturen naar [email protected]

Peter Paul Rubens, Vier studies van het hoofd van een Moor (detail), z. d., KMSKB, Brussel

Andres Serrano, Edip (Istanbul), 1994, Courtesy Andres Serrano & Galerie Nathalie Obadia, Parijs-Brussel

Resident ! Rubens In 1957, enkele jaren voor de Congolese onafhankelijkheid, beslist de Nationale Bank van België om deze schets van Rubens te gebruiken als illustratie op het biljet van 500 frank. De keuze van dit werk, dat in die tijd Negerkoppen heette, weerspiegelde de kolonialistische geest belichaamd door Leopold II die op de achterzijde van het biljet prijkte. Vandaag ligt de Congo-periode ten tijde van Leopold II erg gevoelig. Ook de term ‘neger’ is voor heel wat bezoekers choquerend. Daarom werd in 2007, naar aanleiding van de tentoonstelling Rubens, het atelier van een genie, door de curator beslist de titel te wijzigen. Negerkoppen werd omgedoopt tot Vier studies van het hoofd van een Moor. Deze naamgeving is wetenschappelijk gezien correcter omdat in de 17de eeuw de term ‘moor’ werd gebruikt voor alle personen afkomstig uit Zwart-Afrika.

Het volledige dossier is op aanvraag Deze polemiek speelt zich natuurlijk ver van het bed van de barokkunstenaarte af. verkrijgen. Rubens levert hier een werk af waarin hij met de grootst mogelijke gevoeligheid Door een mail te sturen naar de verschillende typen emoties wil weergeven van deze ‘resident/bewoner’ van

[email protected]

Antwerpen die regelmatig model stond voor de schilders uit de barok.

Peter Paul Rubens, Vier studies van het hoofd van een Moor, z. d., KMSKB, Brussel

Geweigerd! Rodin Rodin vat dit borstbeeld aan omstreeks 1863. Zijn model heet “Bibi”, een oude man getekend door het leven die vaak rondhangt in de buurt van Rodins atelier. Door het beklemtonen van de baard, gebroken neus en rimpelplooien versterkt de kunstenaar de psychologische diepgang van dit portret. Door de eenvoud en zuiverheid van deze marmeren buste, dacht men in die tijd dat het om een antiek beeldhouwwerk ging. Bibi uit de buurt Saint-Marcel werd een antiek filosoof! Wat aanvankelijk een portret is van een gewone man, getekend door het leven, groeit uit tot één van de eerste belangrijke werken van Rodin. Nochtans wordt deze sculptuur, die het antieke noblesse uitstraalt, geweigerd op het Salon van 1865. De achterzijde van het terracottamodel was gebarsten ten gevolge van de vorst. Rodin beslist desalniettemin om dit ‘geamputeerde’ borstbeeld tentoon te stellen als masker. De salonjury beschouwt het als een fragment en het wordt geweigerd ! Van deze mislukking maakt Rodin later een sterkte. Het gefragmenteerde wordt één van de karakteristieken van zijn werk. Uitgespuwd door zijn tijd zal het de kunstgeschiedenis ingaan als modern.


[email protected]

Auguste Rodin, De man met de gebroken neus, 1863-1865, Rodinmuseum, Parijs

“Gedegenereerde kunst” Dix “Ik ben niet geobsedeerd door het tonen van vreselijke dingen. Alles wat ik zag, was mooi”. Otto Dix Dit schilderij werd gemaakt in een periode waarin een nieuwe artistieke beweging het licht zag: de Neue Sachlichkeit (Nieuwe Zakelijkheid) waarvan Otto Dix één van de hoofdfiguren was. Deze beweging ontstond uit het Duitse expressionisme, toen kunstenaars sterk getekend waren door de gruwelen van de oorlog. Sommigen trachtten de impact van de oorlog te ‘objectiveren’. Het ging erom de waarheid te schilderen, of ze nu mooi of lelijk was. Dat is precies wat Otto Dix in dit schilderij wil uitdrukken. Deze twee kinderen zijn aan hun lot overgelaten, alleen in een lege straat. Hun fysieke kenmerken vertolken als het ware de psychologische gevolgen

Het volledige dossier is op aanvraag van de Grote Oorlog. De kilte van de ruimte en het licht, het rauwe karakter te verkrijgen. van sommige kleuren, de stijvelichaamshoudingenroependezelfdesfeerop. Door een mail te sturen naar Ditsoortwerkenwerdtijdensdenaziperiode “gedegenereerd” genoemd. In 1937

[email protected]

vond in München een enorme tentoonstelling plaats onder die naam. Werken van meer dan honderd kunstenaars werden getoond, waaronder Otto Dix. Deze werken werden nadien aangeslagen, vernietigd of verkocht aan privéverzamelaars tijdens de beruchte veilig van Luzern. En omdat een schandaal nooit alleen komt, werden deze kunstwerken, die door Hitler als ‘ontaarde’ werken bestempeld, het voorwerp van speculatie door leden van het naziregime.

Otto Dix, Twee kinderen, 1921, KMSKB, Brussel

VI. Lichamelijke vloeistoffen en excrementen

Andres Serrano, Piss Christ (Immersions), 1987, Courtesy Andres Serrano & Galerie Nathalie Obadia, Parijs-Brussel

Piero Manzoni , Merda d’artista, n° 31, 1961, Musée national d’Art moderne, Parijs


Marcel Duchamp, Fountain, 1917 (gefotografeerd door Alfred Stieglitz)

Andres Serrano, Freudian Shit (Shit), 2007, Verzameling Lambert, Frankrijk

Kroniek van een aangekondigd schandaal Duchamp “Je bereikt niets zonder schandaal.” Marcel Duchamp In 1917 kocht Marcel Duchamp in New York een pisbak bij J.L. Mott Iron Works Company. Na hem te hebben omgedraaid waardoor hij onbruikbaar wordt, plaatst hij zijn handtekening: R. Mutt , 1917 en doopt het serieproduct tot “Fontein”. Een van de meest schandalige werken uit de kunstgeschiedenis is geboren! In tegenstelling tot veel kunstenaars wiens werken schandaal verwekten, was het wel degelijk de bedoeling van Duchamp om te choqueren. Duchamp maakte in die periode deel uit van het selectiecomité van het Salon van onafhankelijke kunstenaars in New York. Dat ging er prat op zonder jury of prijzen te werken en bestond uit fervente verdedigers van de moderne kunst.

Het volledige dossier is op aanvraag Met deze inzending testte Duchamp de grenzen van het reglement dat iedereen te verkrijgen. toeliet wat dan ook te exposeren voor de som van 6 $. Onder de commissieleden een mail te sturen naar ontstond een heftige discussie over het werk van deze “Richard Door Mutt” (Mutt betekent ‘idioot’ in het Engels !) zonder dat iemand wist dat het Duchamp zelf was die achter het pseudoniem schuilging. Na stemming werd het werk geweigerd. De argumenten waren: immoreel, vulgair, plagiaat, een eenvoudig stuk loodgieterij.

[email protected]

Als goede dadaïst was Duchamp niet aan zijn proefstuk toe. Zijn readymades veroorzaakten een hele polemiek: de bedoeling van de kunstenaar, het concept dat aan de basis van een werk ligt en de plaats waar het wordt tentoongesteld, kunnen van om het even welk voorwerp een kunstwerk maken. Duchamp effent de weg voor de hedendaagse kunst en wordt de referentie voor vele generaties kunstenaars. De originele versie van ‘Fontain’ ging op mysterieuze wijze verloren. De huidige versies zijn multiples door de kunstenaar gerealiseerd in 1963.

Marcel Duchamp, Fountain, 1917 (Verloren gegaan exemplaar gefotografeerd door Alfred Stieglitz en afgebeeld in het tijdschrift Dada The Blind Man, New York, 2 mei 1917)

Shit!

Pieter Brueghel de Jonge, De strijd tussen Carnaval en Vastenavond, KMSKB, Brussel (detail van een varken dat excrementen eet)

Piero Manzoni , Merda d’artista, n° 31, 1961, Musée national d’Art moderne, Parijs

Het volledige dossier is op aanvraag te verkrijgen. Scatologische grappen werken op de lachspieren van Niet alleen de inhoud was aanstootgevend maar ook Door een mail te sturen naar de velen. Hetzelfde geldt voor alles wat verband houdt het feit dat men niet kon verifiëren of de kunstenaar

Andres Serrano, Piss Christ (Immersions), 1887, Courtesy Andres Serrano & Galerie Nathalie Obadia, Parijs/Brussel

Manzoni

met excrementen en andere lichaamssappen die voor artistieke doeleinden worden aangewend.

toeschouwer al dan niet in het ootje nam zonder het kunstwerk te vernietigen. Sommigen waren van oordeel dat er hondenpoep of worst in zat. Lange tijd bleef de inhoud een mysterie. Vandaag weten we dat ze inderdaad excrementen bevatten.

Het werk van Manzoni had ook af te rekenen met dichtingsproblemen wat een nieuwe polemiek opwierp betreffende de conservatie en financiële waarde van dergelijk werk. In 1989 opende kunstenaar Bernard Bazile één van de beruchte blikken die hij aan de Franse kunstenaar Ben had ontleend. Dit bevatte een kleiner blik dat zijn geheim nog steeds bewaard.

[email protected]

Veel kunstenaars hebben het lef om dit soort onderwerpen aan te pakken: Bruegel, Manzoni, Warhol, Gilbert &Georges (Naked Shit Pictures), Wim Delvoye (Cloaca), Paul Mc Carthy (Complex Pile), Andres Serrano (Piss Christ). Merda d’artista van Piero Manzoni is zeker één van de bekendste voorbeelden. In mei 1961 produceerde Manzoni 90 conservenblikken met telkens 30 gram stront van de kunstenaar. Deze genummerde blikken werden op basis van het gewicht verkocht volgens de goudprijs van de dag. Deze provocatie kende voor- en tegenstanders.

Andere schandalen in verband met dit werk zagen nadien het daglicht. In 1971 verweet men de directrice van het museum voor moderne kunst te Rome het gebruik van gemeenschapsgeld om ... “stront” tentoon te stellen! Hetzelfde verwijt vinden we later terug naar aanleiding van het werk Piss Christ van Andres Serrano: een kruisbeeld ondergedompeld in de urine van de kunstenaar.

Provocatie? Verwijzing naar de smaak of walging van het publiek ten opzichte voor een bepaald soort kunst? Een eenvoudige verwijzing naar een door de natuurlijke menselijke materie? Een louter esthetische keuze? De interpretaties blijven divers.

VII. Shooting


Andres Serrano, Colt D.A. 45 (Objects of Desire), 1992, Courtesy Andres Serrano & Galerie Nathalie Aubadia, Parijs/Brussel

Richard Avedon, Andy Warhol, Artist, New York City, 8/02/69, 1969

Vuur!

Fotografisch geweer met Eastman filmrol, 1889) uitgevonden door Marey in 1882

Marey Heel vroeg werd het fotoapparaat geassocieerd met vuurwapens. Aanvankelijk heel letterlijk, later in meer figuurlijke betekenis. In 1882 ontwikkelt de Franse arts EtienneJules Marey, die net zoals Muybridge werkt aan het procedé van de chronofotografie, het “fotografische geweer”. Het gaat om een toestel dat toelaat op eenzelfde plaat de ontleding van een beweging in actie vast te leggen. Het resultaat van deze uitvinding zal veel kunstenaars inspireren en kondigt de film aan.

Francis Alÿs, Gun number 48, 2005-2006, privéverzameling, Brussel

Andres Serrano, Colt D.A. 45 (Objects of Desire), 1992, Courtesy Andres Serrano & Galerie Nathalie Aubadia, Parijs/Brussel

Chris Burden, Performance Shoot, 1971

Het volledige dossier is op aanvraag Alÿs - Serrano te verkrijgen. De terminologie verbonden met fotografie vertoont heel wat Waar de aangehaalde voorbeelden nog tamelijk Door eenvanmail te sturen naar onschadelijk waren, zijn er ook kunstenaars die de grens van overeenkomsten met de wereld vuurwapens: shooting, zoeker, op jacht gaan naar beelden, afdrukken...

het levensbedreigende opzoeken. Tijdens de beruchte performance Shoot in 1971 liet Chris Burden, toen nog student in California, zich vrijwillig door de linker arm schieten. Deze performance werd vermeld in de toenmalige pers en gaf Burden een zekere bekendheid. Ze veroorzaakte ook een polemiek: hoe ver kan een kunstenaar gaan in een artistieke performance. Heiligt het doel de middelen?

[email protected]

Kunstenaars als Francis Alÿs of Andres Serrano benadrukken in hun werk deze relatie. Alÿs liet zich door de politie arresteren tijdens de gefilmde performance Re-enactments (2000) waarbij hij met een wapen in de straten van Mexico rondliep. Hij realiseerde ook een reeks Camguns. Deze camera/mitraillette verwijst naar de idee van kunst als wapen met zowel een poëtische als politieke betekenis.

Serrano lijkt in de serie Objects of desire een duel uit te lokken – al dan niet met gelijke wapens – door de loop van een geladen colt te fotograferen. De extreme close- up maakt er een bijna abstract beeld van.

Wanted! Warhol Ook Andy Warhol onderging de risico’s verbonden met de status van provocerend kunstenaar, maar dan onvrijwillig. Hij die de portretten van de meest gezochte misdadigers van de VS afficheerde – een werk dat veel stof deed opwaaien – bevond zich deze keer in het kamp van de slachtoffers. Op 3 juni 1968 schoot activiste Valerie Solanas, schrijfster van het theaterstuk “Up your Ass” (In je kont !) de paus van de Pop Art neer. Warhol werd hersendood verklaard (enkele jaren voordien realiseerde hij een reeks over dood en catastrofen). Zijn lever, milt, long en slokdarm waren geraakt maar dankzij een reeks operaties zou de kunstenaar het overleven. Hij die enkele maanden voordien verklaarde dat iedereen recht heeft op zijn “15 minutes of fame” verscheen zelf in de rubriek Varia. Dit drama werd vastgelegd door de beroemde fotograaf Richard Avedon die ons Warhols torso vol littekens toont, als de martelaar van de popcultuur, een moderne Sint-Sebastiaan.


[email protected]

Richard Avedon, Andy Warhol, Artist, New York City, 8/02/69, 1969

VIII. Vandalisme & Iconoclasme


Andres Serrano, Suzanne (History of Sex), 1996. Werk beschadigd in 2007 tijdens een tentoonstelling in Lund, Zweden

Marcel Duchamp, L.H.O.O.Q., 1919, Parijs, verzameling van de Franse Communistische Partij, in bewaring in het Musée national d’Art moderne, Parijs

Look! Duchamp De impact die een kunstwerk kan hebben, moet hier niet meer worden aangetoond. Hoeveel werken werden in de kunstgeschiedenis niet vernield of beschadigd, ook vandaag nog, in de naam van een god, ideologie of moraal? Waar houdt de vrije meningsuiting op? Wie is “Charlie”? Of wie is het niet? Het debat blijft actueel. Heeft iemand het recht een werk te vernietigen dat als beledigend wordt ervaren? Is de moderne kunstenaar niet per definitie een beeldenbestormer? Indien de ruimere betekenis van iconoclasme inhoudt dat heilig verklaarde beelden die de overheersende waarden vertegenwoordigen (iconen) worden vernietigd, dan hebben de dadaïsten zich regelmatig dat recht toegeëigend. In 1919 pakt Marcel Duchamp een artistiek icoon aan: de Gioconda van Leonardo da Vinci, de « star » van het Louvre, idool van toeristen. Ondanks de bewondering van miljoenen bezoekers, prijkt ze hier met snor en sikje. Duchamp stelt enkel een symbolische daad van vandalisme door op een reproductie te werken. Zodoende valt hij het beeld van een beeld aan. Onderaan voegt Duchamp de mysterieuze letters L.H.O.O.Q. toe (leesbaar op twee manieren : “look” et “Elle a chaud au cul » [ze is opgewonden]), een tweede manier om dit icoon te onttronen. Ondanks het ‘sacrale’ karakter van dit meesterwerk vergreep Duchamp zich niet aan een religieus of gevoelig onderwerp waardoor de hele ingreep ons vandaag nog steeds doet glimlachen. Wanneer het echter om een religieus of ‘gevoelig’ symbool zou gaan, waren de reacties wellicht minder vredelievend...


[email protected]

Marcel Duchamp, L.H.O.O.Q,, 1919, Parijs, verzameling van de Franse Communistische Partij, in bewaring in het Musée national d’Art moderne, Parijs

Vandaal!

Andres Serrano, Piss Christ (Immersions), 1987. Beschadigd tijdens de tentoonstelling “Je crois aux Miracles”, Avignon, verzameling Lambert

Andres Serrano

Het volledige dossier is op aanvraag te verkrijgen. Andres Serrano, Suzanne (History of Sex), 1996. Beschadigd in 2007 een tijdens eenmail tentoonstelling Lund, Zwedennaar Door te insturen

[email protected]

“Ik ben geen ketter. Ik verkies te geloven dat ik iconen creëer in plaats van ze te vernietigen.” Andres Serrano

werk de stigmata van haar beschadiging en wordt het in deze staat getoond op andere tentoonstellingen, als slachtoffer van een tweevoudig martelaarschap.

verwijst hij naar de menselijke natuur van Christus en de fysieke effecten van een kruisiging op een lichaam dat zijn inhoud niet langer kan ophouden.

Door een religieus symbool ondergedompeld in een bad urine te fotograferen, maakt Serrano een werk dat niet alleen provoceert maar ook tot vandalisme leidt. Dit gebeurde in 1997 tijdens een tentoonstelling in Melbourne en in 2011 in Avignon. Na betogingen, interventies van religieuze en politieke vertegenwoordigers en bedreigingen uit extreemrechtse en conservatieve hoek werd Piss Christ beschadigd door een hamerslag tijdens de tentoonstelling Je crois aux Miracles georganiseerd in de verzameling Lambert in Avignon. Sindsdien draagt dit

Ook al geeft het werk van Serrano vaak aanleiding tot polemiek, toch weerlegt de kunstenaar, die zich christelijk noemt, de beschuldiging heiligschennend te willen zijn. Hij gaat er zelfs prat op een nieuw icoon te hebben gecreëerd door Christus zowel in zijn geestelijke als menselijke hoedanigheid te tonen. In feite kan je stellen dat door het gebruik van (zijn eigen) urine de aanblik van het wrede karakter van de kruisiging wordt verzacht. Serrano benadrukt de iconische dimensie van dit beeld door de goudkleurige achtergrond en het ‘sfumato’ effect. Op die manier

Meerdere werken van Serrano waren het voorwerp van vandalisme. In 2007 werden een aantal exemplaren uit de reeks History of sex aangepakt door militanten van extreemrechts tijdens een tentoonstelling in het Zweedse Lund. De glasscherven werden met rood plaklint samengehouden. Meteen werden de gevoelige zones die aanleiding gaven tot de beschadiging aan het oog onttrokken maar ook beklemtoond: het geslacht, het aangezicht, de blik.

Kapoor Onlangs veroorzaakte een werk van de Britse kunstenaar Anish Kapoor in de tuinen van het kasteel van Versailles een schokgolf met verschillende oorzaken. Zowel voor- als tegenstanders van de kunstenaar schreeuwen moord en brand. Sommige bezoekers waren geschokt door de aanwezigheid van een hedendaags werk in een klassieke omgeving, anderen door de ondertitel die Kapoor achteraf toevoegde: De vagina van de Koningin. Nog anderen reageerden verschrikt op de antisemitische slogans die door vandalen waren aangebracht. Ten slotte veroorzaakte de beslissing van de kunstenaar om de schandalige slogans te laten staan ook een schandaal.


Anish Kapoor, Dirty Corner beschadigd in de tuinen van het kasteel van Versailles tijdens de tentoonstelling Kapoor, Versailles, 2015

“Wee der wereld van de ergernissen, want het is noodzakelijk, dat de ergernissen komen; doch wee dien mens, door welken de ergernis komt!” Evangelie volgens Mattheus, 18,7

Het is onmogelijk een volledige geschiedenis van het schandaal uit de doeken te doen. Hoeveel schandalen geraakten niet in de vergetelheid? Moeilijk vast te stellen. Neemt het aantal schandalen toe? Ook daar is het antwoord niet eenvoudig te geven. Misschien is het grote aantal te wijten aan de ontwikkeling van onze communicatiemedia.

leidde: valstrik, hindernis waar men over struikelt, aanstoot. Letterlijk gaat het dus om een voorwerp bedoeld om over te struikelen, een obstakel. Figuurlijk betekent schandaal een feit dat of daad die een emotionele reactie oproept. Deze reactie kan gaan van een eenvoudige betwisting of verontwaardiging tot opstand of vandalisme.


zetten, omver blazen, uit evenwicht brengen? Indien dat zijn bedoeling is, dan wordt hij een schandaalschopper. Kunnen we hetzelfde zeggen van de curator die beslist om dergelijke kunstenaar tentoon te stellen? Is, in het licht van de kunstgeschiedenis, het schandaal niet de barometer van een samenleving, van de mentaliteitsgeschiedenis van een plek, een cultuur, een tijdperk ?

[email protected] Het kan gaan om een vrijwillige of onvrijwillige daad

Nochtans kan men doorheen de tijd een verandering bij de ‘geschandaliseerden’ vaststellen en de gevolgen die dat heeft. De censoren van vandaag zijn niet die van gisteren. Waar in het verleden censuur de erfenis was van officiële instanties zoals de Inquisitie, de Staat, een tentoonstellingsjury, manifesteert ze zich vandaag vaak binnen extremistische groeperingen of individuele acties. De notie van het schandaal kan ook tegenstrijdigheden bevatten. Om dit te begrijpen richten we ons het best op de oorsprong van het woord. ‘Schandaal’ komt van het sanskriet « skand » wat tot het Griekse “σκάνδαλον”

en precies daar wordt de grens wazig en ontvlamt de discussie.

Het schandaal werd reeds heel vroeg door de evangelisten veroordeeld : “Jezus zei tegen zijn leerlingen: ‘Het is onvermijdelijk dat er mensen ten val komen, maar wee degene die dat veroorzaakt” Lucas 17,1 Was het leven van Christus zelf geen aaneenschakeling van schandalen? Het is duidelijk dat wat als schandaal gezien wordt, erg relatief is en afhankelijk van de intentie van de kunstenaar. Wil de kunstenaar werkelijk de toeschouwer voor schut

Misschien geldt de uitspraak van Hume “Schoonheid bevindt zich in het oog van diegene die haar aanschouwt”, ook voor het schandaal.

Colofon Dossier samengesteld door Educateam naar aanleiding van de retrospectieve Andres Serrano. Uncensored photographs in de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België van 18 maart tot 21 augustus 2016 KMSKB, Brussel, maart 2016 www.fine-arts-museum.be www.extra-edu.be Algemeen directeur Michel Draguet Directrice a.i. publiekswerking Isabelle Vanhoonacker Teksten – Educateam Géraldine Barbery Eindredactie Jean-Philippe Theyskens, Julie Stouffs, Marie-Suzanne Gilleman, Gladys Vercammen-Grandjean Nederlandse vertaling Marianne Knop Vormgeving

Céline De Stercke

Crédits Dit dossier is een realisatie van de educatieve dienst van de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België. Het is uitsluitend bestemd voor didactisch gebruik. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd of gebruikt voor commerciële doeleinden. Voor alle werken van Andres Serrano: © Andres Serrano Voor alle werken van de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België: © Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België, Brussel / foto: J. GeleynsRoscan

Kunst & Schandaal. Over het provoceren van kunst en de kunst van het provoceren

Recommend Documents