Koolhaas en de 'City of Flows'

Arie Graafland

Koolhaas en de 'City of Flows' K o o l h a a s ' o n t w e r p c o n c e p t e n en de I J - o e v e r p l a n n e n v a n A m s t e r d a m People live in

places,

power rules through

flows

Manuel Castejls, The informational

pity

Eerste plateau, A m s t e r d a m

rhizoomstad

A m s t e r d a m , r h i z o o m s t a d , V e n e t i ë v a n het N o o r d e n . Een n e t w e r k v a n g r a c h t e n , d o o r v a a r t e n , sluizen, s t e g e n , w a l l e n en de s t a m m e n v a n de g r a c h t e n g o r d e l , de K l o v e n i e r s b u r g w a l , Oude S c h a n s en A m s t e l , een f o l i e v e r b o n d e n m e t een c o m m e r ciële m a c h i n e r i e . In het b e g i n v a n h u n boek Mille

Plateaux

noemen Deleuze

en G u a t t a r i A m s t e r d a m , r h i z o o m s t a d . Lijken de s t a d en h u n boek op e l k a a r ? Z i j n er ook d u i z e n d p l a t e a u s te s c h r i j v e n o v e r A m s t e r d a m ? D a t zou me n i e t v e r b a z e n , en in f e i t e is het al gedaan. W i e in de b i b l i o t h e e k v a n het A m s t e r d a m s H i s t o r i s c h M u s e u m verzeild raakt, b l i j f t d a a r h a n g e n , lezend o v e r de g e s c h i e d e n i s v a n A m s t e r d a m . J e k o m t het g e b o u w n i e t m e e r uit, de p e r m a n e n t e e x p o s i t i e h a a l t je a l t i j d w e e r t e r u g n a a r de d i a m a n t b e w e r k e r s , de w a t e r b o u w k u n d i g e w e r k e n , de b e w o ners en b e w o o n s t e r s v a n de W a l l e n en de J o r d a a n m e t h u n o p s t a n d i g e h o u d i n g t e g e n o v e r s t a a t en e c o n o m i e . De c o m m e r c i ë l e m a c h i n e r i e d i e er nu is, w a s er ook h o n d e r den jaren voor o n s a a n w e z i g in de h a n d e l en de s c h e e p v a a r t . A l s e r g e n s het w o o r d ' w e e f s e l ' v a n t o e p a s s i n g is d a n is het hier; iedere o m v a n g r i j k e r u i m t e l i j k e i n g r e e p , of het nu de k a n -

Prins Hendrikkade, Oosterdok,

Oosterdokskade,

marine-etablissement,

1897

t o o r p a n d e n zijn aan het Rokin of de e e u w i g e v e r k e e r s c o n g e s tie, het w o r d t hier a l s ' v r e e m d ' e r v a r e n . V e r k e e r als b l o e d s o m l o o p , ' h e t l i c h a a m ' v a n de s t a d l a a t het n i e t t o e. De n i e u w e k a n t o o r p a n d e n aan het Rokin zijn te g r o o t ; w e e f s e l is hier i n d e r d a a d een b r u i k b a r e t e r m . H e t r h i z o o m w o r d t d o o r D e l e u z e en G u a t t a r i v e r g e l e k e n m e t een k a a r t , een k a a r t m e t een o n e i n d i g a a n t a l i n g a n g e n . Ze v e r b i n d t m a c h t s c e n t r a , c e n t r a v o o r k u n s t , w e t e n s c h a p , s o c i a l e s t r i j d , p o l i t i e k en c o m m e r c i e . Eigenlijk is het r h i z o o m v o o r a l een d e n k f l g u u r , en n i e t het p l u r a l i s m e v a n een d e c e n n i u m g e l e d e n ; het r h i z o o m g a a t v e r d e r , er is g e e n enkel s t r u c t u r e e l of g e n e r a t i e f m o d e l m e e r m o g e l i j k m e t een r h i z o o m . D a t b e t e k e n t n i e t a l l e e n het e i n d e v a n de F r e u d i a a n s e p s y c h o a n a l y s e m e t haar o e d i p a l e t h e a t e r , m a a r ook het e i n d e v a n het s t a t e l i j k e m a r x i s m e - de s t a a t p l a n t v o l g e n s D e l e u z e i m m e r s a l t i j d een ' b o o m s t r u c t u u r ' , z o w e l in o n s d e n k e n a l s in onze l i c h a m e n , als in de r u i m t e l i j k e s t r u c t u r e r i n g v a n g r i d s en a s s e n . Bij de i n t r o d u c t i e v a n een d e r g e l i j k e f i g u u r in het a r c h i t e c t o n i s c h en s t e d e b o u w k u n d i g d e n k e n , l i g g e n de v e r w a r r i n g e n en m i s v a t t i n g e n op de loer. ' B o o m s t r u c t u u r ' , ' w e e f s e l ' , ' h e t s t a d s l i c h a a m ' , het zijn a l l e m a a l t e r m e n d i e d a a r sinds lange tijd hun plaats hebben gevonden. Een ' b o o m ' bij D e l e u z e b e t e k e n t e c h t e r i e t s a n d e r s , er is g e e n e n k e l e r u i m t e l i j k e a n a l o g i e a a n w e z i g , de m e t a f o o r is b e d r i e g l i j k . De b o o m is een l o g i s c h e c o n s t r u c t i e , de f i l o s o f i e v a n de V e r l i c h t i n g . En er is g e e n s p r a k e v a n een a b s t r a c t n e g e r e n v a n deze f i l o s o f i e , h o e w e l deze f i l o s o f e n v o l g e n s D e l e u z e a l t i j d s p r a k e n in de s c h a d u w v a n een d e s p o o t en een b e p a a l d e s t a a t s v o r m l e g i t i m e e r d e n , w o r d e n ze t e g e l i j k als filosofische vrienden b e s c h o u w d die b e k r i t i s e e r d worden. De b o o m in o n s e i g e n d e n k e n is de s c h a d u w v a n de s t a a t en Bloedstraat,

ca. 1890

de s y s t e m a t i e k v a n H e g e l s en K a n t s f i l o s o f i e . W e e f s e l l e i d t m a k k e l i j k t o t n o r m a t i e v e d e n k f l g u r e n , een ' g e z o n d s t a d s l i c h a a m ' , w a a r v a n het e v e n w i c h t n i e t v e r s t o o r d m a g w o r d e n . Dat is o n m i s k e n b a a r het g e v a a r v a n deze t e r m e n ; e n i g e t e r u g h o u d e n d h e i d is d u s g e w e n s t . M e t deze r e s t r i c t i e in het a c h t e r h o o f d w a a g ik het er t o c h m a a r op. V e r s a i l l e s is een v e r s t a t e l i j k e o r d e n i n g , p e r s p e c t i v i s c h e a s s e n en w a t e r p a r t i j e n , De O u d e z i j d s Kolk, m e t de b o c h t v a n O u d e z i j d s V o o r b u r g w a l n a a r A c h t e r b u r g w a l , r h i z o m a t i s c h , je k u n t er n i e t v e r d e r kijken d a n de v o l g e n d e b o c h t , h o n d e r d m e t e r v e r d e r . A n d e r s d a n een b o o m m e t zijn w o r t e l s , v e r b i n d t het r h i z o o m ieder w i l l e k e u r i g p u n t m e t e l k a a r : ook o n g e l i j k s o o r t i g e e l e m e n t e n k u n n e n zo v e r b o n d e n w o r d e n . H e t r h i z o o m is r e d u c e e r b a a r n o c h t o t h e t e n k e l v o u d i g e , n o c h t o t de v e e l h e i d . H e t is n i e t s a m e n g e s t e l d uit e e n h e d e n , m a a r uit d i m e n s i e s , of b e t e r : d i m e n s i e s in b e w e g i n g .

1 Gilles Deleuze en Félix G u a t t a r i , A thousand plateaus, Capitalism and Schizophrenia, t r a n s l a t i o n and forew o r d by Brian M a s s u m i , M i n n e a p o l i s , 1987, p. 21. O o r s p r o n k e l i j k Mille Plateaux, t w e e d e deel van Capitalisme et Schizophrénie, Parijs, E d i t i o n s de M i n u i t , 1980.

Er is b e g i n n o c h e i n d e , m a a r er is a l t i j d een b e p a a l d m i l i e u w a a r het in g e d i j t . A n d e r s d a n een s t r u c t u u r m e t b e p a a l d e v a s t g e l e g d e p u n t e n b e s t a a t het r h i z o o m s l e c h t s uit lijnen v a n s e g m e n t a r i t e i t en s t r a t i f i c a t i e w a a r u i t een d e t e r r i t o r i a l i s e r i n g kan o n t s t a a n . 1 En v o o r zover d i t b e t r e k k i n g h e e f t o p de o u d e s t a d v a n A m s t e r d a m , het B i c k e r s e i l a n d of het o o s t e l i j k haveng e b i e d , g a a t het s t e e d s o m w i s s e l e n d e v e r b i n d i n g e n in onze

e r v a r i n g , of b e t e r : de v e r s c h i l l e n d e ' p l a t e a u x ' in onze e r v a r i n g die n i e t te h e r l e i d e n zijn t o t een w a n d e l i n g m i d d e l s een s t a d s gids. Er is wel w a t af t e d i n g e n o p het r h i z o o m a l s d e n k m o d e l , de t e r m ' m o d e l ' v o r m t o p z i c h al een p r o b l e e m , m a a r a l s p r o b l e e m s t e l l i n g voor een r u i m t e is het hier m e t alle r e s t r i c t i e s wel b r u i k b a a r . R h i z o o m lijkt me o v e r e e n k o m s t e n te v e r t o n e n met B a t a i l l e s l a b y r i n t . Z i j n l a b y r i n t b r e e k t als het w a r e de lexicale g e v a n g e n i s s e n o p e n , het w e e r h o u d t de w o o r d e n e r v a n o m een d e f i n i t i e v e a n k e r p l a a t s te kiezen, een d e f i n i t i e v e b e t e k e n i s aan te nemen. H e t w o r d e n m e t a m o r f o s e n w a a r v a n de b e t e k e nis v e r l o r e n g a a t , of op zijn m i n s t op g e v a a r l i j k t e r r e i n komt, aldus H o l l i e r . De w o o r d e n w o r d e n d r o n k e n . B a t a i l l e v e r b i n d t het l a b y r i n t m e t het a l g e m e n e g e v o e l d a t m e n er w e e r uit wil, maar in zijn l a b y r i n t is er al l a n g g e e n d r a a d v a n k e n n i s m e e r w a a r m e e men de u i t g a n g v i n d t . B a t a i l l e v e r w e r p t deze ' I c a r i s c h e ' o p l o s s i n g e n , er is g e e n o p l o s s i n g m e e r , g e e n w e t e n s c h a p p e l i j k e en g e e n a r t i s t i e k - u t o p i s c h e als d r o o m v a n de o n t v l u c h t i n g . W a n t p r e c i e s de w i l te o n t v l u c h t e n m a a k t v a n het l a b y r i n t w e e r een g e v a n g e n i s w a a r men z i c h z e l f in o p s l u i t . D e l e u z e s en G u a t t a r i ' s r h i z o o m d a t g e e n o n d e r s c h e i d m e e r kent t u s s e n de v e r s c h i l l e n d e k e n n i s s o o r t e n ( i d e o l o g i s c h e , w e t e n s c h a p p e l i j k e en f i l o s o f i s c h e ) lijkt hier op. H e t p r o b l e e m is, z o a l s H o l l i e r zegt, d a t men n o o i t w e e t of men er b i n n e n in is, of er b u i t e n . 2 Deze a m b i g u e r u i m t e l i j k e m e t a f o o r b e s t a a t v o o r a l uit o p e n i n g e n w a a r v a n men n o o i t w e e t of ze t o e g a n g g e v e n t o t een b i n n e n of b u i t e n , of het een i n g a n g is of een u i t g a n g . A l s ik een w a n d e l i n g a la R i c h a r d S e n n e t t m a a k v a n m i j n h u i s op weg naar m i j n f a v o r i e t e r e s t a u r a n t a a n de O u d e z i j d s V o o r b u r g wal, d a n w e e t ik ook n o o i t of ik d o o r de B l o e d s t r a a t l o o p of de K o e s t r a a t . En in f e i t e w i l ik het ook n i e t w e t e n , het is het e n s e m b l e v a n het w a t e r , de a r c h i t e c t u u r v a n de w a l l e n , s t e g e n , de h o e r e n en p o r n o - i n d u s t r i e , w a t het l a b y r i n t v e r d o v e n d en

2 D e n i s Hollier, Against Architecture. The writings of Georges Bataille, t r a n s lated by Betsy W i n g , M a s s a c h u s e t t s , M I T Press, 1989. O o r s p r o n k e l i j k La Prise de la Concorde, Parijs, E d i t i o n s G a l l i m a r d , 1974. De t i t e l v e r w i j s t naar het P a r i j se plein, de Place de la C o n corde. H e t zou me niet verbazen als T s c h u m i ' s Pare de la V i l l e t t e g e ï n s p i reerd is o p d i t boek.

t e g e l i j k v e r r a s s e n d m a a k t . M i s s c h i e n is het r h i z o o m als r u i m t e lijke en s o c i a l e s t r u c t u u r te v e r b i n d e n m e t w a t S e n n e t t een n a r r a t i e v e r u i m t e n o e m t . 3 Een n a r r a t i e v e r u i m t e b e t e k e n t een heel w a t b e p e r k t e r e r e l a t i e t u s s e n t i j d en r u i m t e d a n de g r o t e e e n h e i d d i e S i g f r i e d G i e d i o n z o c h t en d i e in N e d e r l a n d v o o r g e staan w e r d d o o r b i j v o o r b e e l d de 8 en de O p b o u w . S e n n e t t z i et zijn n a r r a t i e v e r u i m t e a l s een m o g e l i j k h e i d voor h e t o n v e r w a c h t e , de m o g e l i j k h e i d v a n v e r a n d e r i n g en o v e r g a n g . In de lineaire r u i m t e v a n het m o d e r n i s m e v o l g t de v o r m de f u n c t i e , de n a r r a t i e v e r u i m t e w o r d t g e k e n m e r k t d o o r o n b e p a a l d h e i d , het biedt de m o g e l i j k h e i d v a n een b e g i n v a n i e t s n i e u w s of i e t s a n d e r s . S e n n e t t m a a k t d i t d u i d e l i j k aan de h a n d v a n een v o o r beeld: de w o o n w i j k e n B a t t e r y Park C i t y en R o o s e v e l t I s l a n d in M a n h a t t a n . B e i d e e n c l a v e s zijn w o o n w i j k e n voor de u p p e r m i d d l e c l a s s m e t een a f g e w o g e n v e r h o u d i n g v a n w o n e n en groen. B e i d e zijn e n c l a v e s , de e e r s t e a f g e s l o t e n d o o r een s n e l w e g , de l a a t s t e is een e i l a n d in de East River. De k i n d e r e n die hier w o n e n lijken n a u w e l i j k s t o t n i e t g e ï n t e r e s s e e r d in de voor hen a a n g e l e g d e s p e e l p l a a t s e n : ze s p e l e n liever o p de ' h o t s p o t s ' v a n de b a s k e t b a l l v e l d j e s te m i d d e n v a n het d r u k k e v e r k e e r v a n M a n h a t t a n . W i e zijn e i g e n j e u g d t e r u g h a a l t z i e t

3 R i c h a r d S e n n e t t , The conscience eye. The design and social life of New York, 1990, pp. 190 e.v.

of the cities,

v e e l a l h e t z e l f d e ; n i e m a n d w i l d e s p e l e n o n d e r het t o e z i e n d o o g v a n zijn m o e d e r . De r u i m t e s v a n de 8 en de O p b o u w zijn v o o r a l de r u i m t e s die g e m e d e n w e r d e n , de g e p l a n d e s p e e l t e r r e i n e n in onze n i e u w b o u w w i j k e n blijven o n g e b r u i k t , a l l e e n de hele k l e i n t j e s s p e l e n er. O p deze r u i m t e s is er g e e n o n v e r w a c h t b e g i n m o g e l i j k . D a t z e l f d e g e l d t in de a r c h i t e c t u u r , de a r c h i t e c t d i e een n a r r a t i e v e r u i m t e w i l o n t w e r p e n m o e t het h e b b e n v a n o n b e p a a l d h e i d in het g e b r u i k en n i e t v a n ' f o r m f o l l o w s f u n c t i o n ' . H e t g a a t m e e r o m o v e r l a p p i n g d a n o m s e g m e n t e r i n g , meer o m c o m p l e x i t e i t d a n o m h e l d e r h e i d en e e n d u i d i g h e i d . D a t zelfde g e l d t voor het r h i z o o m . N o o i t kan het r h i z o o m als r u i m t e lijke s t r u c t u u r los g e z i e n w o r d e n v a n de s o c i a l e g e l e d i n g d i e e r o p g e d i j t . A m s t e r d a m lijkt me bij u i t s t e k het t e r r i t o r i u m voor D e l e u z e s en G u a t t a r i ' s ideal e s c h i z o f r e e n , d i e in h u n o g e n n i e t lijdt aan het p s y c h i a t r i s c h e z i e k t e b e e l d , m a a r i n t e g e n d e e l in 4 De m a n a g e r van een i n t e r n a t i o n a l e v e s t i g i n g in de Z u i d o o s t l o b , w o n e n d in een kapitaal g r a c h t e n p a n d aan de B i n n e n k a n t , in de n a c h t e l i j k e uren bezoeker van de W a r m o e s s t r a a t ; van de C o c k - r i n g naar het n a c h t r e s t a u r a n t onder het F i l m m u s e u m t e r u g naar het rhizoom. Tegelijk een g e w a a r d e e r d b e s t u u r s l i d van de S c h o r e r s t i c h t i n g die zijn eventuele vrije avond benut in S q u a s h City op het B i c k e r s e i l a n d . Wekelijks heen en weer vliegend t u s s e n Frankfurt, Londen en New York, de i n t e r n a t i o n a l e k a p i t a a l s s t r o men a c h t e r n a - H a r v a r d B u s i n e s s S c h o o l , en op eigen verzoek g e p l a a t s t in het rhizoom van A m s t e r d a m . 5 Jan de Heer, ' A U P + A U B ( e t t e ) ' , in: Raderwerk, 10 jaar Projektraad Bouwkunde, Delft, DUP, 1981, p. 160.

6 De Heer, a.w.

s t a a t is een g e c o ö r d i n e e r d a a n t a l l e v e n s t e g e l i j k te leven. 4 T w e e d e plateau. Moderniteit H e t m o d e r n i s m e had a l t i j d één d w a n g m a t i g a n t w o o r d o p het r h i z o o m : s a n e r e n . O n d e r de h y g i ë n i s c h e o v e r w e g i n g e n g i n g e n a n d e r e m e n t a l e m o t i e v e n s c h u i l ; deze c h a o s p r o d u c e e r d e a n g s t , a n g s t o m zelf te v e r v l o e i e n . D a a r t e g e n hielp een r a s t e r . C o r b u s i e r d e e d d a t in Parijs. H e t A U P d e e d d a t als r e g u l a t i e m o d e l v a n g r o n d g e b r u i k en e i g e n d o m . H e t is de m o g e l i j k h e i d v a n een a f g e s l o t e n g e h e e l d a t p o s i t i e f w o r d t i n g e z e t t e g e n het s c h r i k b e e l d v a n de o n g e b r e i d e l d e g r o e i v a n de m e t r o p o o l . 5 S t a b i l i s a t i e lijkt een b e l a n g r i j k m o t i e f v a n het A U P , r e g u l a t i e v a n het s o c i a l e op b a s i s v a n een r u i m t e l i j k p l a n . R o n d het jaar 2 0 0 0 zou de m a x i m a l e g r o o t t e v a n 1 m i l j o e n i n w o n e r s b e r e i k t k u n n e n w o r d e n . De u i t e i n d e l i j k e v o r m v a n de s t a d k a n l e i d e n t o t een m i n of m e e r a f g r o n d g e h e e l, g e e n k a a r t m e t vele i n g a n g e n , m a a r u i t e i n d e l i j k een b o o m , h o m o g e e n en o n g e a r t i c u l e e r d . 6 A n d e r s d a n de a r c h i t e c t u u r g i d s e n d i e a l t i j d een r o u t e leveren, zou er een b e s c h r i j v i n g te g e v e n zijn v a n A m s t e r d a m z o a l s R i c h a r d S e n n e t t het d e e d voor M a n h a t t a n . H e t g r i d a l s r u i m t e voor e c o n o m i s c h e c o m p e t i t i e , w e s p e l e n e r o p als op een s c h a a k b o r d . De r u i m t e v a n de n e u t r a l i t e i t , r a t i o n e e l in de

7 Sennett, a.w., pp. 54, 55.

zin v a n een a b s t r a c t e C a r t e s i a a n s e r u i m t e . 7 H e t A U P r e g u l e e r d e het s o c i a l e en het r u i m t e l i j k e , het g r i d v a n M a n h a t t a n r e g u l e e r t v o o r a l e c o n o m i e en v e r k e e r . A l l e e n de o u d e s t a d v a n A m s t e r d a m m e t haar I J - o e v e r s s c h i j n t haar e i g e n r h i z o m a t i s c h e d y n a m i e k te k e n n e n . En aan r h i z o m a t i s c h e d y n a m i e k geef ik een w a t u i t g e b r e i d e r e b e t e k e n i s d a n S e n n e t t s n a r r a t i e v e r u i m t e . W a t k a r a k t e r i s t i e k is, zijn t e v e n s de v e r s c h i l l e n d e g e s c h i e d e n i s s e n d i e v e r b o n d e n zijn m e t deze r u i m t e . M i s s c h i e n n i e t e e n s zo zeer de ' o f f i c i ë l e g e s c h i e d s c h r i j v i n g ' , m a a r ook de n i e t - g e v e r i f i e e r d e v e r h a l e n o v e r de h i s t o r i e v a n een b e p a a l d e r u i m t e . H e t W e s t e r d o k krijgt o n m i s k e n b a a r een extra b e t e k e n i s a l s w e het t e g e l i j k zien m e t de O p e n b a r e Z w e m i n r i c h t i n g d i e er o o i t w a s voor de k i n d e r e n uit de J o r d a a n . H e t r h i z o o m v e r t e l t ook d i t v e r h a a l . Is een r u i m t e l i j k e i n g r e e p op een d e r g e l i j k g e b i e d n i e t a l t i j d ' m o d e r n ' te n o e m e n ? H e t k e n m e r k v a n de m o d e r n i t e i t w a s de s c h o k v a n het n i e u w e ,

l e t t e r l i j k g e ï m p l a n t e e r d in het o u d e w e e f s e l . ' O u d ' en ' n i e u w ' behoren t o t de m o d e r n i s t i s c h e s e n s i b i l i t e i t w a a r Riegl al een s o o r t v o o r g e v o e l v a n had. O u d e g e b o u w e n z o u d e n in zijn o g e n de k a n s m o e t e n krijge n o m o p w a a r d i g e m a n i e r o u d te w o r d e n ; ' n a t u u r l i j k ' v e r v a l . C o l q u h o u n zie t hier een n a t u u r - a n a l o g i e in, ook hij h e e f t het o v e r ' t h e o n s l a u g h t on t h e f a b r i c of t h e p a s t ' die de p l a n n e n uit de j a r e n t w i n t i g en d e r t i g k e n m e r k t e . H e t v e r s c h i l t u s s e n ' p o s t m o d e r n ' en ' m o d e r n ' h e e f t voor hem n i e t s te m a k e n m e t de b e o o r d e l i n g v a n onze r e l a t i e m e t de h i s t o r i sche c u l t u u r z o a l s bij Riegl, het h e e f t v o o r a l te m a k e n m e t het feit d a t in de m o d e r n i s t i s c h e e t h i e k het n i e u w e een u i t g e s p r o ken p o s i t i e v e l a d i n g kreeg en er b o v e n d i e n een d w i n g e n d e e s t h e t i s c h e k r a c h t aan t o e g e k e n d w e r d . De l a a t s t e d e c e n n i a w o r d t d a t vaak g e z i e n als u i t i n g v a n r e d u c t i o n i s m e . 8 D a t is n a t u u r l i j k n i e t o n j u i s t , m a a r g e t u i g t wel v a n w e i n i g o o g v o o r de m a a t s c h a p p e l i j k e v e r h o u d i n g e n w a a r het m o d e r n i s m e in i n g e b e d w a s , het i n d u s t r i ë l e k a p i t a l i s m e . H e t is v o o r a l B e r m a n

8 A l a n C o l q u h o u n , ' M o d e r n i t y at t h e C l a s s i c a l T r a d i t i o n ' , in: Architectural Essays 1980-1987, M a s s a c h u s e t t s , M I T Press, 1991, p. 28.

die d i t op i n d r u k w e k k e n d e , l i t e r a i r e w i j z e v e r b e e l d t . De d y n a miek v a n het m o d e r n i s m e is d i e v a n het o p l o s s e n v a n a l le vaste v o r m e n en s t r u c t u r e n , s o c i a l e èn r u i m t e l i j k e . A l l e s ' w a t van w a a r d e is', zal v e r d w i j n e n in de s t r o o m v a n de ' v o o r u i t g a n g ' . W a t d a t o p g e l e v e r d h e e f t is m i j n s i n z i e n s a d e q u a a t g e a n a l y s e e r d d o o r J a m e s o n d i e s p r e e k t v a n het v u l l e n v a n de l a a t s t e c u l t u r e l e ' e n c l a v e s ' die deze f a s e v a n k a p i t a l i s m e n o g niet d o o r g e m a a k t h e b b e n en het p a s t i c h e d a t d i t m o m e n t e e l o p l e v e r t in de v o r m g e v i n g . H e t k e n m e r k v a n deze p o s t m o d e r n i t e i t is een e g a l i s e r e n d e i n v u l l i n g v a n de l a a t s t e e n c l a v e s o n d e r het d i c t u m v a n v l i e s g e v e l - s t a n d a a r d i s a t i e en b e t o n s k e l e t r e g e l m a a t m e t een t o t a l e n e g a t i e v a n het o u d e f e n o m e e n 'stedelijkheid'. Deze d y n a m i e k g e l d t v o o r o u d e r e p r o d u k t i e v o r m e n , l a n d b o u w d i e g e m e c h a n i s e e r d w o r d t en g e r i c h t is op m a x i m a l e o p b r e n g s t , v e e t e e l t d i e g e m e c h a n i s e e r d w o r d t in b i o - i n d u s t r i e . Maar ook voor r u i m t e l i j k e i n g r e p e n als w i n k e l c e n t r a en ' o p e n bare r u i m t e s ' w a a r het o n d e r s c h e i d p u b l i e k - p r i v a a t o p l o s t , en w a a r w a a r s c h i j n l i j k het e i n d e v a n H e g e l s b u r g e r l i j k e s a m e n leving een v o o r a f s p i e g e l i n g b e l e e f t . Derde plateau. H e t IJ-oeverproject en K o o l h a a s ' interventies Het I J - o e v e r p r o j e c t v e r s c h i l t v a n de a n d e r e u i t b r e i d i n g e n v a n b o o m - t o w n A m s t e r d a m . De Z u i d o o s t l o b en S l o t e r d i j k zijn p o s t m o d e r n . N i e t o m d a t de v e r s c h i l l e n d e a r c h i t e c t e n b u r e a u s w a n h o p i g e p o g i n g e n d o e n o m i e d e r e g e b o u w er ' p o s t m o d e r n ' u i t t e l a t e n zien. I n t e g e n d e e l , deze k a n t o r e n w i j k is p o s t m o d e r n door de e g a l i s e r e n d e i n v u l l i n g v a n de z o v e e l s t e e c o n o m i s c h e enclave. Niet alleen 'contextloze' a r c h i t e c t u u r , maar vooral a r c h i t e c t u u r d i e c o n c e p t u e e l leeg is. D a t h e e f t n i e t s te m a k e n m e t ' K a p i t a a l ' , C a n a r y W h a r f is n i e t k a p i t a l i s t i s c h e r d a n de Z u i d o o s t l o b , S l o t e r d i j k of ' h e t p l a n k t o n ' r o n d o m S c h i p h o l . De g e b o u w e n b e v i n d e n z i c h a l l e m a a l b i n n e n d e z e l f d e orde. A r c h i t e c t o n i s c h e v e r s c h i l l e n t r e d e n m i n d e r op d o o r m e e r of m i n d e r

Oudezijds

Kolk,

1897

k a p i t a a l , m a a r d o o r m e e r of m i n d e r c o n c e p t u e l e l e e g t e v a n de a r c h i t e c t , zijn o n d e r n e m e r s c h a p en v a s t h o u d e n d h e i d . Z o k a n het I J - o e v e r p r o j e c t n i e t a f g e d a a n w o r d e n a l s u i t d r u k k i n g v a n K a p i t a a l , er zijn g e e n e n c l a v e s w a a r d e r g e l i j k e w e t m a t i g h e d e n n i e t g e l d e n. V e r s c h i l l e n k u n n e n o p t r e d e n w a a r het K a p i t a a l o p p e r m a c h t i g is, z o a l s in M a n h a t t a n s g r i d en d a a r w a a r het s o c i a l e n e t w e r k v a n de v e r z o r g i n g s s t a a t f u n c t i o n e e r t , z o a l s hier. De v e r h o u d i n g p u b l i e k - p r i v a a t is in deze e c o n o m i e ë n w e z e n l i j k v e r s c h i l l e n d . E u r o p a is d a a r i n n i e t h e t z e l f d e als A m e r i k a en J a p a n . Bij het I J - o e v e r p r o j e c t l i g g e n hier m o g e l i j k heden voor de a r c h i t e c t , de p r o g r a m m e r i n g en c o n c e p t u a l i s e r i n g v a n de v e r h o u d i n g p u b l i e k - p r i v a a t in o n t w e r p t e c h n i s c h e t e r m e n . D a t g e l d t o p t w e e m a n i e r e n , een v e r s c h i l t u s s e n E u r o p a en A m e r i k a , en een v e r s c h i l t u s s e n S l o t e r d i j k en de I J - a s o n t w i k k e l i n g . En d a a r m e e is n i e t b e d o e l d een T r u m p t o w e r - o p e n b a a r h e i d v a n g e p a r f u m e e r d e l u c h t en w a t e r v a l , m a a r een z o w e l c o n c e p t u e e l a l s p r o g r a m m a t i s c h v e r m o g e n v a n de a r c h i t e c t . In een a n d e r e t e k s t n o e m d e ik K o o l h a a s ' m a n i e r v a n o n t w e r p e n ' F a u s t i a a n s ' . D a t had b e t r e k k i n g o p zijn i n t e r p r e t a t i e v a n de d y n a m i e k - v a n onze w e s t e r s e k a p i t a l i s t i s c h e m a a t s c h a p p i j en de e f f e c t e n e r v a n in de zin v a n een v e r l i e s aan o r i ë n t e r i n g . In d e z e l f d e b i j d r a g e ben ik i n g e g a a n op het boek d a t K o o l h a a s s c h r e e f en d a t aan het b e g i n v a n zijn c a r r i è r e s t a a t , Delirious

New York. D i t r e t r o - a c t i e v e m a n i f e s t voor M a n -

h a t t a n is ook het d u i d e l i j k s t e m a n i f e s t g e w o r d e n v a n het O f f i c e 9 A r i e G r a a f l a n d, ' B o u w k u n d e D e l f t, Rem K o o l h a a s en de M o d e r n i t e i t ' , in: Rem Koolhaas, Hoe modern is de Nederlandse architectuur?, Rotterdam, U i t g e v e r i j 010, 1990, p. 79.

f o r M e t r o p o l i t a n A r c h i t e c t u r e , s c h r e e f ik t o e n . 9 A l s het zo is als B e r m a n zegt d a t het k a p i t a l i s m e in zijn o n g e k e n d e en rücks i c h t l o s e o n t w i k k e l i n g iedere v a s t e i d e n t i t e i t v l o e i e n d m a a k t , d a n g e l d t d a t zeker voor K o o l h a a s ' i n t e r v e n t i e s .

N a t u u r l i j k zijn er v e r s c h i l l e n t u s s e n de e e r s t e o n t w e r p e n en de latere. Naar m i j n idee zijn de e e r d e r e te k e n m e r k e n als m o d e r n i s t i s c h e m o n t a g e s , de l a t e r e a l s p o s t m o d e r n i s t i s c h e a s s e m b l a g e s . P o s t m o d e r n s l a a t hier n i e t a l l e e n op s t i j l k e n m e r k e n , m a a r ook o p het p o s t m o d e r n w o r d e n v a n onz e s a m e n l e v i n g , m e t a n d e r e w o o r d e n het s t e e d s v e r d e r b i n n e n d r i n g e n v a n het k a p i t a a l in de l a a t s t e e n c l a v e s d i e ( n o g ) n i e t o n d e r de d y n a miek v a n het k a p i t a a l vielen. H e t is d u i d e l i j k d a t K o o l h a a s is v e r a n d e r d v a n een s c h r i j v e r in een a r c h i t e c t , een o v e r g a n g d i e e c h t e r a a n z i e n l i j k m i n d e r d r a m a t i s c h is als w e l v e r o n d e r s t e l d w o r d t . In de e e r s t e p l a a t s is Delirious

New York zelf in h o g e m a t e ' a r c h i t e c t o n i s c h ' , en

niet a l l e e n d o o r de t e k e n i n g e n v a n M a d e i o n V r i e s e n d o r p . H e t boek is een e s s a y , g e d r e v e n d o o r een a n t i - m i m e t i s c h e i m p u l s , m a a r d r a a g t de s p o r e n v a n w a t D e l e u z e z o u n o e m e n ' t e c h n o 10 Deleuze en G u a t t a r i , a.w., p. 22, 11 L'Anti-Oedipe en Mille plateaux horen bij elkaar, s a m e n v o r m e n ze het project Capitalisme et Schizophrénie, zie noot 1.

n a r c i s m e ' . 1 0 H e t h e e f t - u i t e r a a r d zou ik z e g g e n - w e i n i g v a n d o e n m e t b i j v o o r b e e l d het p r o j e c t d a t D e l e u z e en G u a t t a r i v o l t r e k k e n , de a n a l y s e v a n k a p i t a l i s m e en s c h i z o f r e n i e . 1 1 M a a r d a t is n a t u u r l i j k n i e t de v r a a g w a a r het hier o m g a a t , K o o l h a a s is a r c h i t e c t en D e l e u z e en G u a t t a r i zijn t h e o r e t i c i . H e t is veel m e e r de v r a a g of m e t het g e d a c h t e n g o e d v a n de l a a t s t e n , de a r c h i t e c t u u r v a n K o o l h a a s te b e s c h r i j v e n v a l t . W a t ik hier h o o p a a n te t o n e n is d a t d i t n i e t het g e v a l is

( h o e w e l er wel een paar k a r a k t e r i s t i e k e n zijn) en d a t - i n t e g e n deel - een d e r g e l i j k p r o g r a m m a , of het nu d o o r K o o l h a a s u i t g e v o e r d w o r d t of d o o r een a n d e r , een u i t e i n d e l i j k p o s t m o d e r n i s t i s c h e t r a n s p l a n t a t i e zal g a a n v o r m e n o p het r h i z o m a t i s c h l i c h a a m v a n de I J - o e v e r a c h t e r het C S en de O u d e S t a d . P o s t m o d e r n ' , o m d a t het o n t w e r p v a n het O M A

uiteindelijk

n i e t te b e h e e r s e n zal zijn. N i e t in de zin z o a l s d a t m e t C o r b u s i e r s O b u s - p l a n voor A l g i e r s is v e r l o p e n , de s i t u a t i e is o n v e r g e l i j k b a a r . P o s t m o d e r n o m d a t er (tot nu t o e ) g e e n e n k e l e g a r a n t i e is d a t het O o s t e r d o k n i e t d o o r de v l i e g g e w i c h t e n v a n de k a n t o r e n b o u w zal w o r d e n i n g e v u l d . De e n i g e m o g e l i j k h e i d lijkt me een s t r i k t e a f b a k e n i n g in de a r c h i t e c t u u r , een l e g e n d a van w a t wel en n i e t kan. H e t O o s t e r d o k - e i l a n d m o e t d a n als r u i m t e z o n d e r voor - of a c h t e r k a n t b e h a n d e l d w o r d e n , de a r c h i t e c t u u r m o e t g e d e f i n i e e r d w o r d e n in r e l a t i e t o t de s t e d e b o u w k u n d i g e r u i m t e . V e r s c h i l m o e t er u i t e r a a r d zijn, m a a r n i e t te veel. Meer La D e f e n s e in P a r i j s d a n S l o t e r d i j k . W a t b e t e k e n t dat of K o o l h a a s het a l l e e n d o e t , of d a t er s t r i k t e s p e l r e g e l s k o m e n a a n g a a n d e de i n v u l l i n g d o o r m e e r d e r e b u r e a u s . U i t g a n g s p u n t zijn de s t e d e b o u w k u n d i g e r u i m t e en het o n t w e r p c o n c e p t voor het g e h e l e e i l a n d in r e l a t i e t o t het C S , w a t e r en de O u d e S t a d .

K r i t i e k o p d e r g e l i j k e p l a n n e n k o m t z o n d e r u i t z o n d e r i n g in de H e e m s c h u t - h o e k t e r e c h t . H e t g a a t me hier e c h t e r n i e t zozeer o m de a a n t a s t i n g v a n het s t a d s s c h o o n , ook d a t c o n c e p t is bij v o o r t d u r i n g aan v e r a n d e r i n g o n d e r h e v i g . Ik zal m i j n c o m m e n taar t o e s p i t s e n o p de e r v a r i n g e n d i e m e t deze t r a n s p l a n t a t i e g e m o e i d zijn, de e r v a r i n g v a n m o d e r n i t e i t en het e r v a r i n g s p l a t e a u d a t s o m s n o g in de o u d e s t a d b e s t a a t en d a t in v e r b a n d g e b r a c h t w o r d t m e t het r h i z o o m . K o o l h a a s ' I J - o e v e r p l a n n e n zijn m o d e r n i s t i s c h ( m a a r zeker n i e t in de a b s o l u t e zin z o a l s W e e b e r d a t vaak v o o r s t a a t , l o k a l e k a r a k t e r i s t i e k e n s p e l e n een b e l a n g r i j k e rol), de O u d e S t a d en E i l a n d e n r e f e r e r e n a a n

Westerdok,

HAL, 1895

a n d e r e e r v a r i n g s v o r m e n . O m n i e t in het v e r d e d i g e n v a n een l o u t e r c o n s e r v e r e n d e i d e o l o g i e t e r e c h t te k o m e n , is een a n a l y s e v a n K o o l h a a s ' o n t w e r p c o n c e p t e n in r e l a t i e t o t de s t a d o n v e r m i j d e l i j k en n o o d z a k e l i j k . Vierde plateau. De ontwerpstrategie,

ontwijken

van een masterplan A l e j a n d r o Zaera Polo's s i t u e r i n g van Koolhaas' o n t w e r p e n als ' r h i z o m a t i s c h ' lijkt m i j v o l s t r e k t o n j u i s t , en b o v e n d i e n in t e g e n s p r a a k m e t K o o l h a a s ' e i g e n u i t s p r a k e n in het i n t e r v i e w 12 A l e j a n d r o Zaera Polo, ' E n c o n t r a n d o L i b e r t a d e s : C o n v e r s a c i o n e s con Rem Koolhaas. Finding freedoms, convers a t i o n s w i t h Rem K o o l h a a s ' , in: El Croquis 53, 1992.

in h e t z e l f d e t i j d s c h r i f t . 1 2 W a t j u i s t is, is d a t K o o l h a a s o o g h e e f t voor een b e l a n g r i j k k e n m e r k v a n onze m a a t s c h a p p i j , een s t e e d s v e r d e r g a a n d e d i f f e r e n t i a t i e , en de vaak r a m p z a l i g e e f f e c t e n h i e r v a n , de w i l l e k e u r i g e v e r s p l i n t e r i n g v a n z o w e l b e w u s t z i j n als r u i m t e l i j k e c o n f i g u r a t i e s . Zaera Polo noemt Melun Sénart als kenmerkende rhizomatis c h e s t r a t e g i e . Deze s t r a t e g i e b e s t a a t u i t het g e n e r e r e n v a n een b e p a a l d o n t w e r p s y s t e e m d a t m e e r t o e g e s n e d e n is o p o n t w i k k e l i n g d a n op het v a s t l e g g e n v a n f o r m e l e r e s u l t a t e n . H e t g e h e l e u r b a n e s y s t e e m v a n M e l u n S é n a r t is o p g e z e t als een s e r i e b a n d e n d i e in v e r b a n d g e b r a c h t w o r d e n m e t a l l e r l e i a c t i v i t e i t e n en d i e g e k e n m e r k t w o r d e n d o o r v e r s c h i l l e n d e

13 Zaera Polo, a.w., pp. 35 e.v.

s n e l h e d e n . 1 3 D i t hele spel v a n lijnen, s t r i p s , s e c t o r e n en velden r e s u l t e e r t u i t e i n d e l i j k in v e r b i n d i n g e n o p a - s i g n i f i c a n t e p l a a t s e n in het p l a n g e b i e d , een s t r a t e g i e d i e m i j n s i n z i e n s al g e v o l g d w e r d in het o n t w e r p voor het Pare de la V i l l e t t e - o v e r i g e n s ook al een s t r a t e g i e d i e a a n B e r n a r d T s c h u m i

14 J a c q u e s D e r r i d a, ' P o i n t de Folie M a i n t e n a n t l ' A r c h i t e c t u r e ' , in: Bernard Tschumi, La case vide, La Villette, A r c h i t e c t u r a l A s s o c i a t i o n , folio VIII.

t o e g e s c h r e v e n w o r d t . 1 4 K o o l h a a s , m a a r ook T s c h u m i , is n i e t zozeer uit o p a r c h i t e c t o n i s c h e b e t e k e n i s v o l l e k e n m e r k e n in het p l a n g e b i e d , m a a r is m e e r g e r i c h t op de o p e r a t i e v e en p r a g m a t i s c h e m o g e l i j k h e d e n v a n het p l a n . De t i j d is een w e z e n l i j k e k a r a k t e r i s t i e k v a n het p l a n . M e l u n S é n a r t lijkt te p l e i t e n voor deze r h i z o m a t i s c h e ' r a n d o m n e s s ' d o o r P o l o m e t r h i z o m a t i e k g e a s s o c i e e r d , m a a r ook hier is er s t r u c t u u r . B o v e n d i e n f o r m u l e e r t K o o l h a a s een n i e t m i s te v e r s t a n e k r i t i e k o p C o o p H i m m e l b l a u s M e l u n - S é n a r t v o o r s t e l l e n . Naar m i j n idee is zijn p r a g m a t i e k veel meer b e p a a l d d o o r een s p a n n i n g s v e r h o u d i n g t u s s e n s t a n d a a r d i s a t i e , h o m o g e n i t e i t en het vrij l a t e n v e r v l o e i e n v a n b e t r e k k e l i j k willekeurige 'stromen'; ruimtes, vervoersbewegingen, concept u e l e t r a n s p l a n t a t i e s z o a l s in zijn e e r d e r e o n t w e r p e n , en n i e t te v e r g e t e n k a p i t a a l s s t r o m e n . Er is g e e n e n k e l e i n t e n t i e een d e f i n i t i e f ' m a s t e r p l a n ' te s c h e p p e n , de a r c h i t e c t is al l a n g g e e n m e e s t e r m e e r o v e r zijn o n t w e r p t o e k o m s t . De l o t g e v a l l e n v a n C o r b u s i e r s A l g i e r s - p l a n zijn i l l u s t r a t i e f voor d e r g e l i j k e m e g a l o m a n e a s p i r a t i e s . De o n d e r g a n g v a n C o r b u s i e r in

15 Zie voor deze g e s c h i e d e n i s Mary M c L e o d , 'Le C o r b u s i e r and A l g i e r s ' , in: Oppositions 19/20, 1980.

A l g i e r s is d o o r K o o l h a a s g o e d b e g r e p e n . 1 5 De v e r s c h i l l e n d e k a p i t a a l b e l a n g e n en l o k a l e p o l i t i e k e b e l a n g e n z u l l e n een derg e l i j k e o p z e t als m a s t e r p l a n d o e n o p l o s s e n in d e e l b e l a n g e n en n i e t t e o v e r b r u g g e n t e g e n s t e l l i n g e n . H o e d a t m e t de I J - o e v e r p l a n n e n zal g a a n is in h o g e m a t e v o o r s p e l b a a r . G e z i e n de zeer complexe problematiek van financiering, investeringsbereidheid, f a s e r i n g v a n w o n e n , w e r k e n en i n f r a s t r u c t u u r en de merk-

w a a r d i g e t r i b a l e b e s l u i t v o r m i n g s p r o c e s s e n in A m s t e r d a m , ben ik d a a r n i e t al te o p t i m i s t i s c h over. D a a r k o m t n o g bij d a t de k a n t o r e n b o u w e r s z i c h m e e s t e r z u l l e n m a k e n v a n de l o c a ties. W a t d a t o p l e v e r t is te zien in de Z u i d o o s t - l o b en S l o t e r dijk. A l l e s ' o r i g i n e e l ' b e t e k e n t hier, a l l e s gelijk . H e t s t e d e b o u w k u n d i g c o n c e p t b e p e r k t z i c h t o t een o n t s l u i t i n g s s t r u c t u u r . K o o l h a a s krijgt het z w a a r te v e r d u r e n m e t het h a n d h a v e n van zijn s t e d e b o u w k u n d i g s c e n a r i o t e g e n o v e r de v l i e s g e v e l m e e s t e r s en m a r m e r - s p e c i a l i s t e n v a n de n i e u w e b a n a l i t e i t . Melun S é n a r t w a s in d a t o p z i c h t een e e n v o u d i g e o p g a v e . Melun S é n a r t o r g a n i s e e r t het n i e t - g e b o u w d e , de l e e g t e , d i e nog n i e t het d o m e i n v a n de k a p i t a a l s t r o m e n is g e w o r d e n . Melun S é n a r t is de c o n t r a - m a l v a n de p l a n n e n w a a r hij de s c e n a r i o ' s o n t w e r p t voor k a p i t a a l - en v e r v o e r s s t r o m e n z o a l s het T G V - s t a t i o n in Lille en de I J - a s in A m s t e r d a m .

W i e K o o l h a a s ' o n t w e r p c o n c e p t a a n z i e t voor een r h i z o o m laat zich n i e t a l l e e n v e r l e i d e n d o o r een k a n t en klaar a a n g e b o d e n d e n k m o d e l , m a a r g a a t ook v o o r b i j aan het s p e c i f i c i e k e v a n K o o l h a a s ' o n t w e r p c o n c e p t e n . W a t d a t b e t r e f t s t a a t de lift, 'de b o o m ' - s t r u c t u u r v a n de D o w n t o w n A t h l e t i c C l u b en de vrije

Westerdokdijk,

bad- en

zweminrichting

1893

niet d e f i n i t i e f g e s p e c i f i c e e r d e b e w e g i n g e n v a n de a t l e t e n o p de v e r s c h i l l e n d e v l o e r e n n o g s t e e d s g a r a n t voor de s t r u c t u u r in veel o n t w e r p e n v a n het O M A . De Z e e b r u g g e Sea T e r m i n a l en de B i b l i o t h è q u e de F r a n c e zijn de s o c i a l e c o n d e n s a t o r s v a n ónze t i j d , ze w o r d e n g e k e n m e r k t d o o r h e t z e l f d e a b s t r a c t e p r i n c i p e als de D o w n t o w n ; een ' b o o m s t r u c t u u r ' , r i g i d e en n i e t g e d i f f e r e n t i e e r d en het vrije s p e l v a n v e r k e e r s s t r o m e n , v e r s n e l lingen en o n g e d e f i n i e e r d e r u i m t e s en b e e l d m a t e r i a a l . 1 6 In f e i t e h e t z e l f d e p a t r o o n als d a t v a n de City of t h e C a p t i v e G l o b e , het r o o s t e r v a n de m o d e r n i t e i t en de vrije w o e k e r i n g v a n b e e l d m a teriaal. Ik denk d a t d i t r a a k t aan het p r o b l e e m d a t hij o p w e r p t bij zijn a f s c h e i d v a n D e l f t . ' M i s s c h i e n d a t de v r a a g , d i e het v e r s c h i l t u s s e n R i e t v e l d en M i e s voor mij het b e s t e a r t i c u l e e r t , de v o l g e n d e is: is er z o i e t s als v r i j h e i d d i e v a s t l e g t en d a a r -

16 Zie voor de Z e e b r u g g e Sea T e r m i n a l , Arie Graafland, ' A r c h i t e c t u u r o n d e rw i j s en het e i n d e van de G l a z e n D o o s ' , in: R. S i e r k s m a (red.), VF-progress report II, D e l f t , 1992 (oors p r o n k e l i j k lezing voor de E u r o p e a n A s s o c a t i o n for A r c h i t e c t u r a l Educat i o n , Eindhoven, 24 april 1992).

t e g e n o v e r iets d a t v a s t l e g t w a t b e v r i j d t ? De e e r s t e zou R i e t v e l d zijn, de l a a t s t e M i e s . ' Nexus W o r l d lijkt me zijn g o o i naar het laatste. 1 7 D i t lijkt me ook in o v e r e e n s t e m m i n g m e t K o o l h a a s ' eigen o p m e r k i n g e n in het l a t e r e El C r o g u / ' s - i n t e r v i e w w a a r hij zegt d a t er j u i s t nu m o g e l i j k h e d e n zijn voor een a r c h i t e c t u u r die de m a a t s c h a p p e l i j k e m i m e s i s kan w e e r s t a a n . N i e t het h e r h a l e n v a n de c h a o s d i e er t o c h al is, m a a r het s t r u c t u r e r e n en d a a r b i n n e n l a t e n v e r v l o e i e n v a n de D e l e u z i a a n s e s t r o m e n . De ' b o o m s t r u c t u u r ' is bij het O M A de p r o c e d u r e v a n de enveloppe. H e t O M A is zeker n i e t m o d e r n i s t i s c h in de zin v a n een onmachtige pogin g tot m e g a - s t r u c t u u r (Melun Sénart exploreert zelfs de c h a o s ) , m a a r r h i z o m a t i s c h zijn K o o l h a a s ' ontwerpen evenmin.

D a t z e l f d e p r o b l e e m v a n de t i j d is een d e c e n n i u m g e l e d e n d o o r de p r o c e s p l a n n i n g naar v o r e n g e b r a c h t , en er zijn t e g e n w o o r dig w e i n i g s t e d e b o u w e r s d i e z u l l e n o n t k e n n e n d a t s t e d e b o u w een v o r m v a n s c e n a r i o s c h r i j v e r i j voor de t o e k o m s t is. M a a r d a t

17 K o o l h a a s , Hoe modern is de Nederlandse architectuur?, a.w.

is m i j n s i n z i e n s t o c h n i e t d e z e l f d e p o s i t i e als d i e v a n K o o l haas. K o o l h a a s is v o l g e n s m i j een v a n de w e i n i g e n d i e in deze t i j d ' m o d e r n i s t i s c h ' zijn, en d a t b e t e k e n t t e g e n w o o r d i g t e g e l i j k ' p o s t m o d e r n ' ; de l a a t s t e e n c l a v e s v a n onze m a a t s c h a p p i j w o r d e n d o o r het O M A i n g e v u l d m i d d e l s a r c h i t e c t o n i s c h e o b j e c t e n d i e het m a a t s c h a p p e l i j k leven v e r s n e l l e n , b i n d e n en l a t e n v e r v l o e i e n . Een r h i z o o m is d a a r t o e n i e t in s t a a t , d a a r i n v l o e i t v o l g e n s D e l e u z e v o o r a l het v e r l a n g e n , de s o c i a l e c o n d e n s a t o r s v a n het O M A s p e l e n het s p e l v a n r i g i d e s t r u c t u r e r i n g (de b o o m s t r u c t u u r ) en n a u w e l i j k s g e d e f i n i e e r d e en g e f r a g m e n t e e r d e r u i m t e s . D a t is v e r s c h i l l e n d v a n i e t s als ' a r c h i t e c t o n i s c h s t r u c t u r a l i s m e ' d a t b e s t a a t uit de D e l e u z i a a n s e v a s t e ' e e n h e d e n ' d i e g e s t r u c t u r e e r d zijn m i d d e l s een m i n of meer r e g e l m a t i g p a t r o o n v a n een ' b o o m ' m e t a l s d o e l de s c h a a l o p te delen in ' m e n s e l i j k e p r o p o r t i e ' . D a t b e t e k e n t n i e t d a t de één ' m e n s e l i j k e r u i m t e s ' b o u w t en de a n d e r ' o n m e n s e lijke'. B e i d e n o t i e s l o s s e n n i e t s op. H e t g a a t o m een t h e o r e t i s c h e n o t i e , n a m e l i j k de d e f i n i ë r i n g v a n m e n s e l i j k e s u b j e c t i v i t e i t . Bij de één is d a t g e c e n t r e e r d , bij de a n d e r g e d e c e n t r e e r d . Westerdokdijk,

bad- en

zweminrichting,

1893

H e t h u m a n i s m e c e n t r e e r d e de m e n s , het p o s t m o d e r n i s m e d e c e n t r e e r t . leder idee v a n t o p o s , p l a a t s of g e n i u s loci, v a n g r o o t b e l a n g bij het s t r u c t u r a l i s m e , is bij K o o l h a a s v e r d w e n e n in de v e r s n e l l i n g v a n onz e m a a t s c h a p p i j w a a r v o o r a l k a p i t a a l en c u l t u u r s t r o m e n . Bij het I J - o e v e r p l a n n e e m t het C S deze f u n c t i e v a n c o n d e n s a t o r over. H e t s t a t i o n w o r d t n i e t a l l e e n een v e r s n e l l e r d o o r de u i t b r e i d i n g v a n de i n f r a s t r u c t u u r ( T G V , N o o r d - Z u i d - en O o s t - W e s t - m e t r o ) , maar ook d o o r de a r c h i t e c t o n i s c h e b e h a n d e l i n g v a n de r u i m t e . De o m g e k e e r d e s t o o m k a p v o r m t g e e n b a r r i è r e m e e r t u s s e n s t a d en w a t e r , m a a r w o r d t ' h e t i n t e r f a c e ' t u s s e n beide, zo m e r k e n J a n n y R o d e r m o n d en H a r m T i l m a n t e r e c h t op. 1 8 D o o r de ' b o a r d w a l k ' ( C o n e y I s l a n d )

18 Janny R o d e r m o n d en H a r m T i l m a n , Een s c e n a r i o voor de I J - o e v e r, s t r a t e gie en o n t w e r p ' , in: De Architect, n o v e m b e r 1992.

h e e f t het s t a t i o n g e e n a c h t e r k a n t m e e r . ' D e a c c e p t a t i e v a n de s c h a a l v a n de n e g e n t i e n d e - e e u w s e , f u n c t i o n e l e p e r r o n o v e r k a p p i n g e n k o m t t o t u i t i n g in de " t r a n s f o r m a t i e " e r v a n , in de v o r m v a n een o m g e k e e r d e , b o v e n de b o a r d w a l k z w e v e n d e d e r d e " k a p " w a a r de o p e n b a r e v o o r z i e n i n g e n in o p g e v a n g e n w o r d e n . H e t s t a t i o n w o r d t d u s e x p l i c i e t g e l e z e n als een i d e a l e b i j d r a g e a a n een n i e u w e s t e d e l i j k e c u l t u u r . H e t s p e e l t een p o s i t i e v e rol'. 1 9 W i e d a t - z o a l s de c o m m i s s i e - G reen b e r g -

19 R o d e r m o n d en T i l m a n , a.w.

z i e t als een m o g e l i j k e i l l u s t r a t i e , b e g r i j p t w e i n i g v a n K o o l h a a s ' o n t w e r p i d e o l o g i e . De kap is hier n i e t l o u t e r een v e r s n e l l e r v a n de c i r c u l a t i e v a n k a p i t a a l m a a r v a n c u l t u u r . De l i n e a i r e b o o m s t r u c t u u r v a n de C S - k a p w o r d t g e a c c e p t e e r d en t y p o l o g i s c h b e n u t , d a a r b i n n e n v e r v l o e i e n de ' s t r o m e n ' v a n het lezend en w i n k e l e n d p u b l i e k , de m u z i e k v a n de I J s b r e k e r en de b i o s c o o p p r o g r a m m a ' s . Er is u i t d r u k k e l i j k g e e n p o g i n g g e d a a n o m de s c h a a l v a n het C S te v e r b r e k e n . Naar m i j n idee een z i n v o l l e g e d a c h t e ; het z o e k e n n a a r een s o o r t ' m e n s e l i j k e ' s c h a a l zou hier in p s e u d o - g e b o r g e n h e i d r e s u l t e r e n . H e t z e l f d e p r o c é d é p a s t K o o l h a a s t o e o p Nexus W o r l d , het w o o n c o m p l e x in F u k u o k a in J a p a n . D i t p r o j e c t is g e e n m o n t a g e , m a a r een a s s e m b l a g e . De ' b o o m ' is hier de z w a r t e p l i n t d i e de w o n i n g e n i n p a k t a l s in een p r o j e c t v a n C h r i s t o .

' T o p o s ' is hier een spel v a n h e r h a l i n g e n , de w o n i n g e n zijn voor een b e l a n g r i j k deel i d e n t i e k in o p z e t d o o r de u n i f o r m e o r i ë n t a tie op de zon, w a t g e v o l g e n h e e f t voor p l a t t e g r o n d e n en o n t s l u i t i n g e n . De r e p e t i t i e in d o o r s n e d e en p l a t t e g r o n d h e e f t i e t s van een a s s e m b l a g e l i j n . D i f f e r e n t i a t i e is in zeer b e p e r k t e m a t e a a n w e z i g o p het n i v e a u v a n de w o n i n g e n zelf d o o r de o p b o u w in drie l a g e n , d i e ook w e e r u n i f o r m is. V e r s c h i l w o r d t g e b o e k t door de o p w a a i e n d e d a k l i j s t e n , u i t w e r k i n g in b i n n e n - en b u i t e n r u i m t e s en het g e w e l d v a n de m a l d a t v e r s c h i l in r u i m t e s p r o d u c e e r t . A n d e r s d a n bij het a r c h i t e c t o n i s c h s t r u c t u r a l i s m e is er g e e n p o g i n g ' u n i e k e ' r u i m t e s te s c h e p p e n , het p r o j e c t is uniek d o o r de r e g e l m a a t v a n de M i e s s i a a n s e r u i m t e s b i n n e n de e n v e l o p p e d i e als s o k k e l d i e n t voor I s o z a k i 's t o r e n s v a n 120 m. W a t bij N o r b e r g - S c h u l z als n e g a t i e f e r v a r e n w o r d t - het v e r l i e s van de g e n i u s loci - is bij K o o l h a a s o n v e r m i j d e l i j k en g e ï n t e g r e e r d in zijn o n t w e r p s y s t e e m . H e t p r o j e c t is g e e n c o m m e n taar o p Isosaki, m a a r a n t i c i p e e r t op deze s c h a a l v e r g r o t i n g .

Ik denk d a t de s p a n n i n g in zijn l a t e r e w e r k t u s s e n deze r i g i d e , n i e t - h u m a n e s t r u c t u u r en het vrije spel v a n r u i m t e s , m o g e l i j k e a c t i v i t e i t e n en t r a j e c t e n d w a r s d o o r de g e b o u w e n heen, zijn a r c h i t e c t u u r in veel g e v a l l e n de m o e i t e w a a r d m a a k t . W a t mij b e t r e f t s t a a t New Y o r k nog s t e e d s aan de w i e g v a n d i t d e n k e n . Of het nu de lift in de D o w n t o w n is m e t de c h o r e o g r a f i e v a n de a t l e t e n , of het r i g i d e g r i d v a n M a n h a t t a n en het vrije spel v a n Coney I s l a n d , deze c o n f i g u r a t i e k e e r t s t e e d s t e r u g in zijn l a t e r e werk. ' A t t h e j u n c t i o n of t h e n i n e t e e n t h a n d t w e n t i e t h c e n t u ries, C o n e y I s l a n d is t h e i n c u b a t o r for M a n h a t t o n ' s i n c i p i e n t themes and infant mythology. The strategies and m e c h a n i s m s t h a t l a t er s h a p e M a n h a t t a n are t e s t e d in t h e l a b o r a t o r y of Coney I s l a n d b e f o r e t h e y f i n a l l y leap t o w a r d t h e l a r g e r i s l a n d . Coney I s l a n d is a f o e t a l M a n h a t t a n . ' 2 0 M i j n e e r d e r e v e r m o e dens over K o o l h a a s ' o n t w e r p c o n c e p t e n w e r d e n o n l a n g s b e v e s t i g d d o o r een i n t e r v i e w m e t Frederic J a m e s o n d i e d i t

20 Rem Koolhaas, Delirious New York, 1987, p. 23.

New

York,

e v e n e e n s ter s p r a k e b r e n g t . W a t J a m e s o n w a s o p g e v a l l e n w a s p r e c i e s deze e n v e l o p p e voor a l l e r l e i s o o r t e n o n g e p r o g r a m m e e r d e en g e d i f f e r e n t i e e r d e a c t i v i t e i t e n . H e t o r i g i n e l e v a n K o o l h a a s ' w e r k zit in het g e g e v e n d a t hij n i e t e e n v o u d i g w e g de d i f f e r e n t i ë r i n g b e p l e i t in w a t J a m e s o n n o e m t een c o n v e n t i o nele p l u r a l i s t i s c h e i d e o l o g i e , m a a r d a t hij deze d i f f e r e n t i ë r i n g in v e r b a n d b r e n g t m e t één of a n d e r e r i g i d e , n i e t - g e d i f f e r e n t i e e r d e v o r m . Z o n d e r het o v e r i g e n s zo te n o e m e n t y p e e r t J a m e s o n K o o l h a a s ' w e r k hier als n i e t - r h i z o m a t i s c h . 2 1 21

Vijfde plateau. De t o e k o m s t v a n het e e r s t e platea u A l s de s o c i a a l g e o g r a a f H e i n e m i j e r in 1982 o v e r de I J - o e v e r s o p m e r k t d a t een w a n d e l p r o m e n a d e l a n g s het IJ m o g e l i j k i n t e r e s s a n t zou zijn, d a n d e n k t hij aan i e t s als een s p e c i f i e k e p l a a t s , een t o p o s w a a r het f l a n e r e n d e p u b l i e k k a n u i t w a a i e n . Dat h e e f t n a t u u r l i j k n i e t s meer te m a k e n m e t de p l a n n e n m a k e rij v a n de D R O of m e t het s c e n a r i o d a t er nu ligt in o p d r a c h t van de A m s t e r d a m W a t e r f r o n t (AWF).

Financieringsmaatschappij

Frederic J a m e s o n in gesprek met M i c h a e l Speaks, ' A n a r c h i t e c t u r a l C o n v e r s a t i o n , Envelopes and encla ves: the space of post-civil s o c i e t y ', in: Assemblage 17, 1992, p. 33.

V o o r h e t g e m a k v e r g e t e n B & W v a n A m s t e r d a m de g e v o l g e n v a n de v i e r b a a n s I J - b o u l e v a r d , d i e de r i n g w e g (A10 ) m o e t v e r b i n d e n m e t het C e n t r a a l S t a t i o n , voor het ' a u t o l u w e ' r h i z o o m v a n de O u d e S t a d . H e t C S m o e t i m m e r s b i n n e n zeven m i n u t e n b e r e i k b a a r w o r d e n v a n a f de r i n g w e g . Deze v e r s n e l l i n g in het O M A - s c e n a r i o is in f e i t e een h e r h a l i n g en een i n t e n s i v e r i n g v a n w a t er g e b e u r d e t o e n het C e n t r a a l S t a t i o n a a n g e l e g d w e r d . De a a n l e g viel s a m e n m e t de o n t m a n t e l i n g v a n de v e s t i n g a l s v e r d e d i g i n g s l i n i e en de o p h e f f i n g v a n de s t e d e l i j k e accijnzen. B r u g m a n s s c h e t s t het s p o o r a l s v e r s n e l l i n g v a n het m a a t s c h a p p e l i j k leven, het s p o o r w e g n e t w e r d de f y s i e k e u i t d r u k k i n g v a n A m s t e r d a m als k n o o p p u n t in een n a t i o n a a l en i n t e r n a t i o naal v e r k e e r s n e t . De t w e e d o k k e n , het W e s t e r - en O o s t e r d o k , a a n g e l e g d t u s s e n 1830 en 1840, hadde n al na een paar j a a r h u n b e t e k e n i s voor de g r o t e s c h e e p v a a r t v e r l o r e n . M a a r in f e i t e w a r e n de d o k k e n de v o o r w a a r d e n o m in de t w e e d e h e l f t v a n de n e g e n t i e n d e e e u w de a a n l e g v a n de s p o o r w e g e n en de b o u w v a n het C e n t r a a l S t a t i o n m o g e l i j k en a a n t r e k k e l i j k te m a k e n . R e e d s hier w o r d t d o o r B r u g m a n s g e w e z e n op de a a n t a s t i n g v a n het s t a d s s c h o o n , de i n g e n i e u r s k o n d e n er v o l g e n s hem in 22 H. B r u g m a n s , Geschiedenis van Amsterdam, deel V, U t r e c h t , H e t S p e c t r u m , 1973, pp. 136 e.v. 23 Rem Koolhaas, ' P r e c a r i o u s Entity', in: C y n t h i a D a v i d s o n (ed.), Any-one, New York, Rizzoli, 1991, pp. 146 e.v. De lezing g a a t over het tot s t a n d komen van het o n t w e r p voor de B i b l i o t h è q u e de France, 1989. H e t a r t i k e l is o v e r i g e n s geen u i t e e n z e t t i n g van het w o o r d ' k r i t i s c h e m a s s a ' , maar g e e f t de o v e r w e g i n g e n w e e r bij het o n t w e r pen van een specifieke o p d r a c h t , te w e t e n een bibliotheek . In het A W F s c e n a r i o komen t w e e p a s s a g e s met de t i t e l k r i t i s c h e m a s s a voor. K r i t i s c h e m a s s a 1 gaat over de c o n c e n t r a t i e van p r o g r a m m a ' s r o n d o m het C S en het Oostelijk Eiland; k r i t i s c h e massa 2 over een n i e u w s o o r t werkplek op het O o s t e l i j k Eiland. ' D o o r het lineaire project w a a r i n een g r o o t b o u w v o l u m e w o r d t v e r s p r e i d over een 4,5 km l a n g e o e v e r s t r o o k , w o r d t de massa nooit " k r i t i e k " ' , a l d u s het s c e n a r i o.

feite niet van afblijven.22 De f o t o ' s v a n J a c o b O l i e en zijn p o t l o o d - en w a t e r v e r f t e k e n i n g e n u i t de t w e e d e h e l f t v a n de n e g e n t i e n d e e e u w t o n e n een w e r e l d d i e t e n o n d e r g e g a a n is in de m a a l s t r o o m v a n deze v o o r u i t g a n g . K o o l h a a s v e r s t e r k t in f e i t e een r e e d s a a n w e z i g e s t r u c t u u r . H e t e i l a n d - p a t r o o n r e f e r e e r t a a n de s i g n i f i c a n t i e en s p e c i f i c i t e i t v a n de t o p o s , ' k r i t i s c h e m a s s a ' aan de m o d e r n i s t i s c h e e t h i e k v a n het n i e u w e d a t bij hem een a r c h i t e c t o n i s c h g e d e f i n i e e r d e l a d i n g krijgt. 2 3 De b e n u t t i n g v a n het e i l a n d p a t r o o n m a a k t K o o l h a a s ' p l a n a a n z i e n l i j k i n t e r e s s a n t e r en g e s l a a g d e r d a n de v o o r s t e l l e n uit de Nota van

Uitgangspunten.

De g e m e e n t e ( D R O ) k o m t hier n i e t veel v e r d e r d a n een p l a t v l o e r s e mix v a n K e v i n L y n c h m e t M a n h a t t a n n i s m e . H e t ' l a n d h o o f d e n m o d e l ' b e t e k e n d e een v i j f t a l v e r b i n d i n g e n t u s s e n het r h i z o o m m e t het IJ - p r e c i e s hier w e r d e n t o r e n s v a n 75 t o t 100 m e t e r g e p r o j e c t e e r d . D a t K o o l h a a s deze i d i o t i e v e r w e r p t en kiest voor de s p e c i f i c i t e i t v a n de m o r f o l o g i e p l e i t in zijn v o o r d e e l , w a t o v e r i g e n s n i e t w e g n e e m t d a t de h u i d i g e ' k r i t i s c h e m a s s a ' n o g s t e e d s het r h i z o o m zal o v e r s p o e l e n . De v r a a g is a l l e e n of je hem d i t k u n t a a n r e k e n e n . G e z i e n de v r a a g v a n de A W F (en de p l a n v o r m i n g t o t nu t o e ) , is het a n t w o o r d nee. Hij w e r k t m e t en aan een b e s t a a n d p r o g r a m m a . De v e r s c h i l l e n m e t de Nota van Uitgangspunten

en het O M A - s c e n a r i o zijn a a n z i e n -

lijk. H e t is w a t al te g e m a k k e l i j k o m K o o l h a a s a l s k w a d e g e n i u s 24 René Z w a a p , ' W a t e r h o o f d . De I J - b o u l e v a r d van k a p o t t e d r o m e n ' , in: De Groene Amsterdammer, 25 n o v e m b e r 1992.

te s c h e t s e n d i e h e u l t m e t het k a p i t a a l v a n de A W F . 2 4 N i e t d a t ik denk d a t d i t v o l s t r e k t o n j u i s t is, ik heb d a t al b e n a d r u k t bij zijn a f s c h e i d v a n de T U - D e l f t . N a t u u r l i j k is K o o l haas F a u s t i a a n s , m a a r n o e m m i j één a r c h i t e c t d i e b u i t e n deze k a p i t a a l s t r o m e n kan o p e r e r e n . De A m s t e r d a m W a t e r f r o n t F i n a n c i e r i n g s m a a t s c h a p p i j h e e f t i n d e r d a a d de j u i s t e a r c h i t e c t a a n g e t r o k k e n voor de ' c i t y of f l o w s ' aan de I J - o e v e r . H e t w e r -

kelijke p r o b l e e m is d a t er b i n n e n het g e m e e n t e l i j k a p p a r a a t geen enkel t e g e n w i c h t w o r d t g e v o r m d voor d i t m e g a l o m a n e denken. V a n een b e s t u u r d e r v e r w a c h t ik d a t al n i e t m e e r , d i e is al over de s t r e e p na één e x c u r s i e ' h o o g b o u w ' , m a a r d a t er kennelijk n e r g e n s een p r o f e s s i o n e e l en k r i t i s c h d e b a t g e v o e r d w o r d t over de I J - o e v e r o n t w i k k e l i n g is r a m p z a l i g . J a r e n l a n g is er g e k l a a g d b i n n e n de d i s c i p l i n e s t e d e b o u w o v e r haar v e r l o r e n a u t o n o m i e ; w a n n e e r er nu een s t e d e b o u w e r aan s l a g is d i e d i t métier b e h e e r s t , s t a a t hij k e n n e l i j k o n m i d d e l l i j k a l l e e n in het veld m e t aan de z i j l i j n w a t v e r r e g e n d e en a p p l a u d i s e r e n d e b e s t u u r d e r s en w a t j o e l e n d p u b l i e k w a a r v a n n i e m a n d w e e t of het 'voor ' of ' t e g e n ' is. De t o e k o m s t v a n het r h i z o o m v a n A m s t e r d a m ligt n a a r m i j n idee al o p g e s l o t e n in Delirious

New York. C o n e y I s l a n d w e r d t o t

s u p e r n a t u u r , d o o r de m a s s a l i t e i t v a n M a n h a t t a n - k e n m e r k v a n de m o d e r n i t e i t - w a s er g e e n a n d e r e k e u s d a n i n t e n s i v e r i n g t o t ' s u p e r n a t u u r ' . ' C o n e y is t h e l o g i c a l c h o i s e for M a n h a t t a n ' s r e s o r t ; t h e n e a r e s t zon e of v i r g i n n a t u r e t h a t c a n c o u n t e r a c t t h e e n e r v a t i o n s of u r b a n c i v i l i z a t i o n . ' 2 5 T o e g a n g t o t het e i l a n d m o e s t n a u w k e u r i g b e r e k e n d w o r d e n w i l d e het n i e t o n d e r de v o e t g e l o p e n w o r d e n . H e t r h i z o o m v a n A m s t e r d a m is nu nog

25 K o o l h a a s , Delirious p. 23.

New York, a.w.,

g e e n C o n e y I s l a n d (al b e g i n t het er hier en d a a r o p te lijken). Maar de s t r o o m m o d e r n i t e i t v a n de I J - a s zal ' o v e r l o p e n ' in de ' e n c l a v e ' v a n de W a l l e n , N i e u w m a r k t , D o k k e n , B i c k e r s - en P r i n s e n e i l a n d en d a a r d o o r z u l l e n deze e n c l a v e s t o t a r t i f i c i ë l e ' s u p e r c u l t u u r ' w o r d e n . De ' i n s t r o o m ' is hier n i e t te r e g u l e r e n !

Dat d i t een d e f i n i t i e v e t r a n s f o r m a t i e v a n de O u d e S t a d en E i l a n d e n zal b e t e k e n e n is d u i d e l i j k . Er w o r d t nu al g e k l a a g d d o o r de w o o n b o o t b e w o n e r s o v e r de c o n t i n u e s t r o o m r o n d v a a r t b o t e n m e t s t a r e n d e t o e r i s t e n d i e d o o r de g r a c h t e n c i r c u leren. De e e r s t e m o n o r a i l s m e t t o e r i s t e n b o v e n de g r a c h t e n d i e v a n het C S via de G e l d e r s e Kade de s t a d i n k o m e n zijn te v e r w a c h t e n r o n d 2010. D i t a l l e s zal u i t e r a a r d p r a c h t i g v e r l i c h t w o r d e n d o o r het l i c h t s c e n a r i o v a n de I J - o e v e r v a n J u d i t h Go r en Erik H e h e n k a m p . H e t b e l e i d zal d o o r de G r o e n - L i n k s e burg e m e e s t e r v e r d e d i g d w o r d e n uit m i l i e u o v e r w e g i n g e n en d e m o c r a t i s e r i n g v a n het s t a d s s c h o o n . De t w e e m a n s f r a c t i e v a n de P v d A in de raad ga f te k e n n e n g e e n m e n i n g te h e b b e n o v e r de m o n o r a i l , a l l e s bleek i m m e r s f i n a n c i e e l h a a l b a a r . H u n e n i g e p r o b l e e m bleef de o n w i l l i g h e i d v a n de e x p l o i t a n t H o l l a n d I n t e r n a t i o n a l o m een Z u i d o o s t - t a k v a n de rail d o o r de ' o u d e w i j k e n ' aan te l e g g e n . De e e r s t e en l a a t s t e C l A M - w i j k zou zo b e z i c h tigd kunnen worden. M i j n v e r m o e d e n is d a t de b i n n e n s t a d het C o n e y I s l a n d v a n de e e n e n t w i n t i g s t e e e u w zal w o r d e n . (met dank aan Holger

Büttner)

Kalkmarkt,

Oosterdok,

ca. 1865