Deze tekst werd geschreven voor een lezing aan de UIMP (Internationale Universiteit, Menéndez y Pelayo), Santander, augustus 1988.
Rem Koolhaas
Atlanta Tien jaar geleden schreef ik een boek, Delirious New York; het w a s voor m i j een onderzoek naar een ander soort m o d e r n i t e i t dan de Europese die bestond uit een niet-gerealiseerde droom. W a t me toen f a s c i n e e r d e w a s dat de moderne a r c h i t e c t u u r van New York in de jaren t w i n t i g en d e r t i g , met g e b o u w e n a l s het Rockefeller Center, net zo revolutionair was als de a r c h i t e c t u u r in Europa, met het verschil dat het g e b o u w d was, gerealiseerd, en, wellicht van groter belang, populair onder de bevolking. Een andere verleidelijke o m s t a n d i g h e i d van New York was dat, gezien de onmogelijkheid o m in de jaren zeventig en t a c h t i g nog manifesten te schrijven, New York al een manifest was dat s l e c h t s i n t e r p r e t a t i e nodig had. Nu, tien jaar later, schrijf ik een ander boek, The Contemporary City, een opzettelijk vervelende titel. Ik pretendeer niet zozeer een manifest te schrijven door te speculeren over w a t de hedendaagse stad zou moeten zijn, maar ik richt me op drie gerealiseerde s i t u a t i e s in de wereld, t r a c h t ze te interpreteren om met deze i n t e r p r e t a t i e te beschrijven w a t de e s s e n t i e en de potentie van de hedendaagse stad zou moeten zijn. Ik gebruik drie voorbeelden: één in Europa: Parijs. Niet het centrum, maar de ring van 'villes nouvelles' die Parijs o m g e e f t (Marne-la-Vallée, Saint Quintin, enzovoort); één in A m e r i k a : A t l a n t a . Gewoonlijk kijkt men stomverbaasd als ik deze stad noem a l s een van de onderwerpen van mijn studie; één in Azië. Ik zal Tokyo in c o m b i n a t i e met Seoul presenteren. O m d a t het materiaal zeer u i t g e b r e i d is, wil ik me hier beperken tot de presentatie van A t l a n t a , een coherent verhaal, een stad die bijna zelf al een vertoog is over de o n t w i k k e l i n g van de hedendaagse stad. Ik kan geen ander voorbeeld d a n A t l a n t a bedenken d a t een betere illustratie en verklaring is van de v e r s c h u i ving van het c e n t r u m naar de periferie van de stad; een van de overduidelijke en cruciale thema's in de a r c h i t e c t u u r van het laatste decennium. Net als alle andere A m e r i k a a n s e steden is A t l a n t a ongelooflijk uitgestrekt, een tapijt van w o n i n g b o u w in een lage d i c h t h e i d met incidentele h o o g b o u w c o n c e n t r a t i e s . H e t is niet zozeer een stad a l s wel een u i t verschil lende gemeentes bestaande regio van d e r t i g kilometer lengte en t w i n t i g kilometer breedte. In 1972 heb ik A t l a n t a voor het eerst bezocht, tijdens mijn eerste A m e r i k a - r e i s . T o e n t e r t i j d werd de idee van het centrale deel van de stad, het zogenaamde d o w n t o w n , met een d i e p g a a n d e c r i s i s geconfronteerd . D o w n t o w n - N e w York, d o w n t o w n - B o s t o n , d o w n t o w n San-Francisco, alle centra van A m e r i k a a n s e
Harris Street, gezien vanuit Peachtree Center Athletic
Club
Atlanta Marriott Marquis Hotel, atrium over vijftig verdiepingen
steden verkeerden in een verregaande staat van verval en er werd aan getwijfeld of ze ooit nog hersteld zouden worden. Er heerste een a p o c a l y p t i s c h gevoel vanwege een c o m b i n a t i e van p s y c h o l o g i s c h e , financiële en, in zekere zin, a r c h i t e c t o n i s c h e factoren. De enige uitzonderin g was A t l a n t a , waar, als pionier van het A m e r i k a a n s e urbanisme, d o w n t o w n hersteld en daadwerkelijk h e r b o u w d werd. Deze vroege w e d e r o p b o u w van d o w n t o w n - A t l a n t a wekte in de A m e r i k a a n s e c u l t u u r het v e r t r o u w e n dat d o w n t o w n w e l l i c ht weer een essentiële e n t i t e i t zou kunnen worden. W a n n e e r d o w n t o w n - A t l a n t a ter sprake komt, moet de f a s c i n e r e n de persoonlijkheid van J o h n P o r t m a n genoemd worden, de man die op geheel eigen wijze een pionier was: hij w a s niet alleen a r c h i t e c t , maar eveneens zijn eigen ontwikkelaar, een van de eersten in A m e r i k a die deze t w e e rollen combineerden. Dat gaf hem fenomenale macht, o m d a t ieder idee dat bij hem o p k w a m gerealiseerd werd en hij, tegelijkertijd, een f o r t u i n kon verdienen. Daarom vond hij een soort p e r p e t u u m mobile uit waari n deze t w e e rollen, de o n t w i k k e l a a r en de a r c h i t e c t , elkaar wederzijds, tot in lengte van dagen, konden voeden. Dat leidt tot de t a u t o l o g i s c h e s i t u a t i e waar de t r a d i t i o n e l e tegenstelling t u s s e n o p d r a c h t g e v er en a r c h i t e c t verdwenen is en waar de visie van de a r c h i t e c t zonder meer gerealiseer d wordt, zonder controle, zonder kritiek: Portman, een p u i s s a n t rijke miljardair, b e s c h o u w t zichzelf ongetwijfeld als een genie. Zijn eerste g e b o u w e n waren kantoren, maar daarna r i c h t t e hij zich al snel op de wereld van de hotels waarin hij zijn a r t i s t i e k e pretenties o n t w i k kelde. (Het eerste hotel, bijvoorbeeld, heeft een eigenaardige, geheel onder water gezette, lobby waari n mensen op kleine betonnen bootjes ronddrijven.) Het is intrigerend hoe P o r t m a n s a r c h i t e c t u u r , en A m e r i k a a n s e a r c h i t e c t u u r in het algemeen, de weergave is van de ongewon e c o m b i n a t i e van nuchtere k o o p m a n s g e e s t met di t soort f a n t a s t i s c h e of i m a g i n a i r e voorstellingen. Dit o n t h u l t meteen haar grootst e tragedie: ondanks het enorme a r c h i t e c t o nische vertoon heeft het geen enkele a r c h i t e c t o n i s c h e kwaliteit. Met andere woorden, w a t nog het meest verbazingwekkend is aan Portman , is enerzijds de energie, de o b s e s s i e met a r c h i t e c t u u r , de potentie, middels eigen p r o j e c t o n t w i k k e l i n g a r c h i t e c t u u r tot stand te brengen, maar anderzijds de steriliteit van het resultaat. T e g e l i j k e r t i j d geeft dit soort g e b o u w e n een c r i s is van de idee van het centrum weer, o m d a t het c e n t r u m van de stad, het klassieke d o w n t o w n , s l e c h t s kan bestaan als er een verzameling g e b o u w e n is die enigszins complementair zijn: elk g e b o u w afzonderlijk is niet voldoende om de idee van het c e n t r u m te dragen, maar als collectie, als groep krijgen ze de d i c h t h e i d die bij het c e n t r u m hoort. G e b o u w e n zoals die van P o r t m a n hebben uit zichzelf een k w a l i t e i t van volledigheid, een a m b i t i e om zich te tonen en om in zichzelf gekeerd te
raken, s l e c h t s bekommerd met hun eigen optreden. Vanwege deze a m b i t i e zijn ze niet langer c o m p l e m e n t a ir maar c o n c u r r e r e n d . Op het moment dat de g e b o u w e n uit het c e n t r u m in een o n d e r l i n ge c o n c u r r e n t i e s t r i j d gewikkeld zijn, komt het hele d o w n t o w n - b e g r i p , als een c o n c e n t r a t i e van g e b o u w e n op een beperkt gebied, op losse schroeve n te staan. Nu is A t l a n t a een verzameling van deze g e b o u w e n , die steeds radicaler worden, steeds meer uitgesproke n in w a t ze voorstellen maar, vreemd genoeg, ze verwoesten in hun samenspel de idee van w a t het c e n t r u m is. Deze i n t r o d u c t i e t o o n t w a t er g e b e u r d is met de idee van het c e n t r u m in A m e r i k a . Het voordeel van A t l a n t a is dat deze o n t w i k k e l i n g e n plaatshebbe n op een versnelde manier, zoals in een W a l t - D i s n e y - f i l m een plant in vijf seconden tot w a s d o m komt. A l s je A t l a n t a en de o m s t a n d i g h e d e n aldaar b e s c h o u w t , ontdek je dat er in A m e r i k a a n s e steden niet noodzakelijkerwijs sprake is van p l a n n i n g maar van een ander proces; zonering genaamd. A l in de eerste zin van het zoneringsreglement van A t l a n t a staat aangegeven hoe er een u i t z o n d e r i n g op de zonering verkregen kan worden. Met andere woorden; de v o o r s c h r i f t e n zijn zo ruim dat de u i t z o n d e r i ng norm is. Dit is een grote bron van inspiratie en vrijheid voor het gehele p l a n n i n g s p r o c e s in A t l a n t a , en als we kijken naar de c o n f i g u r a t i e van de stad, dan beginnen we te zien hoe deze vrijheden g e b r u i k t worden. De s t r u c t u u r van de stad is amorf, er is nauwelijks sprake van grids. De basisvorm van A t l a n t a is o n t s t a a n v a n u i t het d i a g r a m van het routesysteem: er is één kruising, de noord-zuid- en o o s t - w e s t r i c h t i n g sluiten daarop aan, en al hun a f t a k k i n g e n zijn verbonden door een enkele r o n d g a a n d e snelweg, de 'perimeter highway'. T e r w i j l van 1972 tot 1980 nagenoeg alle b o u w a c t i v i t e i t e n plaatsvonden in d o w n t o w n , de P o r t m a n - r e g i o van de stad, verplaatsen deze b o u w a c t i v i t e i t e n zich nu naar de periferie, naar de r o n d g a a n d e snelweg. Een groot deel van de recente a c t i v i t e i t en is in geen enkel o p z i c h t verbonden met w a t voor begrip van c e n t r a l i t e it dan ook. Het eerste gebied waar deze explosie, deze a r c h i t e c t u u r van het lege centrum, plaatsvond, is ten noorden van d o w n t o w n , waar de snelwegen zich vertakken. In d i t n i e m a n d s l a nd hebben de voorposten van een n i e u w e archit e c t u u r bijna de i n t e n s i t e i t van d o w n t o w n , zonder dat ze d o w n t o w n zijn. A t l a n t a is een stad met een rijke historie, maar al die historie is uitgewist of verwijderd en alleen nog in k u n s t m a t i g e vorm aanwezig. Natuurlijk is er c u l t u u r in A t l a n t a , maar van een s y n t h e t i s c h e aard: een i n t e n s i t e i t zonder f y s i e k e d i c h t h e i d . In de stad spelen zich g e b e u r t e n i s s e n af zonder dat ze fysiek indrukwekkend zijn. ( A l s voorbeeld: de grootst e en meest geperfectioneerde levensmiddelenwinkel ter wereld bevindt zich in A t l a n t a . ) Deze s c h a a l s p r o n g is overal aanwezig. G e b o u w e n worden c o n t i n u herbouwd, s o m s zelfs voordat ze voltooid zijn, om deel te nemen aan de groei van de stad en haar reputatie.
De stad zonder de klassieke symptomen van een stedelijke situatie, zonder enige d i c h t h e i d , is een stad in de zin van haar f a c i l i t e i t e n : A t l a n t a wordt dan ook verbazingwekkend goed bediend door alle nodige voorzieningen. Een van haar vliegvelden blijkt bij de grootste ter wereld te horen, maar niets in A t l a n t a dat daarop wijst. Klaarblijkelijk is de d i c h t h e i d van de stad anders dan alleen g e b o u w of massa. O m d a t er zo weinig zonering aanwezig is, kan de a r c h i t e c t u u r snel op bepaalde o n t w i k k e l i n g e n reageren. Zo nu en dan krijgen bepaalde stadsdelen lokale p o p u l a r i t e i t , hetzij omdat ze een goede verbinding met de snelwegen bezitten of omdat er p r a c h t i g e natuur of een gegoede woonwijk aanwezig is; deze stadsdelen worden dan nieuwe centra, of nieuwe subd o w n t o w n s , ver verwijderd van het origineel. Een stukje verder verwijderd van de eerdergenoemde a f t a k k i n g is binnen zeven jaar een hele ring wolkenkrabbers g e b o u w d , met als enige reden de aanwezigheid van een w i n k e l c e n t r u m langs de snelweg. In zulke gebieden w o r d t de ene wolkenkrabbe r in een 'modern vernacular'-stijl g e b o u w d , d a a r n a a s t een andere in een ' p o s t m o d e r n vernacular', met geen andere relatie dan hun nabijheid, maar wel g e b o u w d door hetzelfde bedrijf, in dezelfde tijd, gericht op dezelfde gebruikers. Dan begrijp je dat er een geheel nieuwe esthetiek werkzaam is in A t l a n t a en dat de enige manier om de s c h o o n h e i d , als daar nog sprake van is, te beschrijven is, zoals de surrealisten in de jaren t w i n t i g en d e r t i g hun sublieme moment van s c h o o n h e i d aanduidden, als 'de toevallige o n t m o e t i n g van een paraplu en een naaimachine op de snijtafel'. W i j onderzochten w a t voor soort bureaus in staat zijn om moderne en postmoderne g e b o u w e n met zoveel n e u t r a l i t e it en met zoveel e n t h o u s i a s m e te ontwerpen. We hebben een aantal a r c h i t e c t e n b u r e a u s in A t l a n t a bezocht, w a a r v a n s o m m i g e enorm groot zijn (een gemiddeld a r c h i t e c t e n b u reau in A t l a n t a bestaat uit 250 personen, de gemiddelde leeftijd van het personeel is 24 en van de d i r e c t ie 32 jaar). De t y p i s c h e a r c h i t e c t is 26 jaar, opgeleid in Yale of Princeton en o n t w e r p t deze g e b o u w e n s o m s in een middag. Het is alweer e s s e n t i e el en opwindend om de ongelooflijke snelheid in A t l a n t a te b e s c h o u w e n , de snelheid die l o g i s c h e r w i j s een ander soort a r c h i t e c t voortbrengt, om niet te zeggen een andere a r c h i t e c t u u r . A l l e e n een p o s t m o d e r ne a r c h i t e c t kan in een m i d d a g g e b o u w e n van een dergelijke schaal en c o m p l e x i t e i t ontwerpen. In die zin zou het i n t e r e s s a n t kunnen zijn om de zogenaamde postmoderne b e w e g i n g te zien als een o n t w i k k e l i n g die geen kennis of c u l t u u r schept, maar een n i e u w onderbewustzijn, of o n - b e w u s t z i jn om zich bezig te kunnen houden met excentrieke en krankzinnige opdrachten. P o s t m o d e r n i s m e is, volgens mij, niet zozeer een s t r o m i n g als wel een zekere verandering in de professionele architectuur.
Op een bureau van j o n g e p a r t n e rs ontdekten we een m a q u e t te van een groot deel van A t l a n t a ; vier plannen, zo groot als het Rockefeller Center, in the middle of nowhere, op geen enkele manier verbonden met d o w n t o w n of met de snelwegen. De o p d r a c h t g e v e r s van elk van deze h o o g b o u w p r o j e c t e n te midden van e e n s g e z i n s w o n i n g e n wisten niets van het bestaan van de andere projecten. De a r c h i t e c t e n hebben hun te verstaan gegeven dat er wellicht andere a r c h i t e c t e n aan g e l i j k w a a r d i ge projecten op dezelfde l o c a t i e bezig waren, maar dat ze daar verder n i e ts van wisten. Deze a r c h i t e c t u u r speelt zich af met een volledig gebrek aan informatie, zonder regelgeving en zonder coherentie. De totale b o u w a c t i v i t e i t in di t gebied heeft die in d o w n t o w n al overtroffen. Deze a r c h i t e c t u u r w e e r s p i e g e l t een volledige omkering van datgene waarover a r c h i t e c t e n in Europa nadenken. W i j denken nog steeds dat het onze taak is orde in de chaos te scheppen, c o m p o s i t i e s met een zekere coherentie en e n t i t e i t e n te creëren. Maar het resultaat is dat dan afstand gedaan w o r d t van de aanspraken op de zo totaal verschillende m e c h a n i s m e s die werkzaam zijn. In A m e r i k a is er een a r c h i t e c t u u r die het tegengesteld e celebreert, die chaos en w a n o r d e h u l d i g t en die een u i t g e b r e i d gebied van mogelijkheden en vrijheid ontdekt. A r c h i t e c t u u r ondergaat niet alleen als beroep een t r a n s f o r m a t i e, maar evenzeer worden stedelijke ruimte s v o o r t g e b r a c h t door de omvang , de service, de ' s c h o o n h e i d ' en w a a r d i g h e i d van de snelwegen. L a n d s c h a p is nu een bizarre c o m b i n a t i e van maagdelijke natuur met deze g i g a n t e n . D o w n t o w n is geëxplodeerd, uiteengevallen in ontelbare f r a g m e n t e n die neergedaald zijn in een e e u w e n o u d woud, de snelwegen overlatend als de enige verbinding, de enige s a m e n h a n g t u s s e n deze twee. Zelfs in die gevallen waar het c e n t r u m ooit als een plan met een zekere samenhang o n t s t o n d , zijn de o n t w i k k e l a a r s door trends of anderszins ertoe gedwongen het resultaat radicaal te veranderen. De sprankelende kunstmatigheid van de natuur zal altijd als het enige verbindende element achterblijven. Het is zonneklaar dat A t l a n t a geen grote a r c h i t e c t u u r voortbrengt, maar het is onmogelijk om het te bezoeken zonder opgewonden te raken over de potentie en vooral over hoe indrukwekkend deze a r c h i t e c t u u r zou kunnen zijn als dezelfde o n t w i k k e l i n g e n met meer v i r t u o s i t e i t vertolk t waren. S l e c h t s s p o r a d i s c h s c h i j n t een o n t w e r p op z'n m i n s t te begrijpen w a t het belang zou kunnen zijn van de celebratie van de chaos en van w a t vrijheid in feite opwekt. A a n het begin stelde ik J o h n P o r t m a n voor. Ik heb eveneens uitgeleg d hoe de herontdekking van d o w n t o w n door vroege o n t w i k k e l i n g e n een onverdeeld succes was, maar hoe latere o n t w i k k e l i n g en in de periferie en langs de rondgaande snelweg een b e d r e i g i n g voor d o w n t o w n vormden. J o h n Portman reageerde op de enig voorspelbare manier, namelijk door het
Sidewalk café in het Westin Bonaventura Hotel, Los Angeles
voorstel van een project in de periferie, een n i e u w e stad ver weg in het noorden, N o r t h Park genaamd, zeer a r t i s t i ek gepresenteerd, maar waari n het resultaat een perfect en s c h o k k e n d voorbeeld is van de tegenspraak van anti-centrale a r c h i t e c t u u r die c e n t r u m p r o b e e r t te zijn. Zoals in de oorspronkelijke a m b i t i e van m o d e r n i t e i t , met radicale, om niet te zeggen d e s t r u c t i e v e elementen, komen plannen als P o r t m a n s Nort h Park d i c h t bij de actuele u i t v o e r i ng van dat soort m o d e r n i t e i t . Deze hebben eerst de stad verwoest, zijn vervolgens o p n i e u w begonnen, en celebreerden revolutionaire, autonome vormen die g e r e c h t v a a r d i g d werden door n i e ts anders dan hun formele abstracte kwaliteit. In die zin is het experiment in A t l a n t a , ondanks het extreme onderbewustzijn , de weergave van de actuele toestand, zowel in Europa als in A m e r i k a , zonder enige hinder van een ideologie zoals het modernisme. A t l a n t a kan in zekere zin b e s c h o u w d worden als een c o m b i n a t i e van Malevich en Broad A c r e City, c u l t u u r verspreidend over een gedeeltelijk reëel en een gedeeltelijk k u n s t m a t i g landschap. A l s p o s t s c r i p t u m : toen we op het bureau van P o r t m a n de vraag stelden of bepaalde tendensen met betrekking tot d o w n t o w n van invloed zijn geweest op zijn werk, werd ons verteld dat 'Miste r P o r t m a n ' geen inspiratie nodig heeft. Dit beeld is karakteristiek voor zowel alle paradoxen en dilemma's van de a r c h i t e c t u u r en de stad op d i t moment als voor de vele mogelijkheden en onmogelijkheden van het c e n t r u m en de periferie. Vertaling:
Diederik
Nortier
