Kerk en duurzaamheid
Van duurzaamheid naar levenskunst Duurzaamheid hangt in de lucht. Je kunt geen blad meer openslaan of je oog valt op ‘duurzame producten’. Bijna elk zichzelf respecterend bedrijf of initiatief prijst zichzelf aan als duurzaam. Of met verwante categorieën als groen, biologisch, diervriendelijk, eerlijk, fair, maatschappelijk verantwoord en ga maar door. Prachtig. Zou duurzaam nu eindelijk mainstream worden? Het begint erop te lijken als je ziet dat het aantal consumenten dat ‘duurzame producten’ koopt en het percentage ‘duurzame consumptie’ de laatste jaren duidelijk groeit, na decennialang op hooguit een paar procent te hebben gehangen. Maar wat bedoelden we ook al weer met ‘duurzaam’? Het gevaar van al dat gepraat over duurzaam is dat het een containerbegrip wordt dat niet zoveel meer zegt. Of dat we er gedachteloos aan voorbijgaan zonder dat we nog goed weten wat ermee wordt bedoeld. “Duurzaam? Ja, natuurlijk, hoeven we het niet over te hebben”, zegt de een. En de ander: “Duurzaam? Laat maar. Dat zegt toch niets.” Kortom, wat bedoelen we? Toekomst Zoveel is wel duidelijk, duurzaam heeft iets met toekomst van doen. Duurzaamheid betekent zoiets als dat het mogelijk blijft een goed, of op zijn minst voldoende, leven te leiden. Duurzaam betekent met andere woorden dat onze manier van leven en samenleven toekomstbestendig wordt, of wat positiever: toekomstvatbaar, toekomstgericht zelfs. Het zou toch mooi zijn als we door onze manier van leven en samenleven de mogelijkheden voor een toekomst waarin het goed leven is vergroten, dat we als het ware toekomst scheppen?
Kerk en duurzaamheid – Van duurzaamheid naar levenskunst www.stichtingoikos.nl/kerken-voor-de-toekomst
Veerkracht Duurzaam heeft ook iets met veerkracht te maken. Duurzaamheid is een dynamisch begrip. Het heeft te maken met het garanderen van de voorwaarden voor een goed leven. Maar de ideeën daarover veranderen. De technieken die we ervoor hebben ook, net als de kennis die we hebben van de natuur, gezondheid en dergelijke. Bovendien is de natuur soms grillig en onvoorspelbaar. Mensen die na ons komen kijken daarom misschien anders aan tegen duurzaamheid dan wij. Wat nu duurzaam lijkt, is dat over een tijd misschien niet meer. Daarom is het van belang ervoor te zorgen dat onze manier van (samen)leven flexibel blijft en makkelijk, veerkrachtig kan reageren op wat er op ons afkomt. Kwaliteit van leven Duurzaam heeft ook met kwaliteit van leven te maken. Het gaat er niet simpelweg om iets – het milieu, de natuur, het klimaat, de aarde – zomaar te bewaren of te behouden. Het gaat erom de mogelijkheden te behouden dat mensen een (voldoende) goed leven kunnen leiden. Duurzaam gaat daarom niet alleen over milieucriteria en natuurbescherming. Het gaat ook niet alleen om overleven, maar om goed leven. ‘Leven alsof het niet óp kan’, zegt een boekje over deze thematiek dan ook (Hogenhuis 2006). En ‘Op het leven’, toast een ander boekje (DISK 2008). Duurzaam gaat dus om genieten van het leven, het leven vieren. En daar hoort genieten en vieren van de natuur, de aarde, de schepping bij. Genieten verdraagt zich niet met gedachteloos verspillen of wegschrokken. Genieten betekent kleine hapjes, lekker lang, met aandacht. Dat is maar goed ook, want duurzaamheid gaat natuurlijk ook om het besef dat het allemaal wél op kan: de natuur zoals wij die kennen, grondstoffen, gezonde ecosystemen, schone lucht en dergelijke. Rechtvaardigheid, respect en zorg voor de natuur Duurzaam heeft ook iets met rechtvaardig te maken. In de eerste plaats rechtvaardigheid ten opzichte van toekomstige generaties. Het gaat er immers om dat een goed leven ook in de toekomst minstens zo goed mogelijk blijft, en dan leven andere mensen dan wij. Zoals de beroemde commissie Brundtland, die het begrip duurzame ontwikkeling lanceerde, het al formuleerde in hun rapport Our Common Future (1987): duurzame ontwikkeling is ontwikkeling die voorziet in de noden van de huidige generaties zonder de mogelijkheden van toekomstige generaties om in hun noden te voorzien te schaden. Maar het gaat in zekere zin ook om rechtvaardigheid ten opzichte van de natuur. Dieren, planten en ecosystemen mogen er ook zijn, zeggen wij over het algemeen als we er eens goed voor gaan zitten. Al is het nog niet zo simpel om over hun rechten te spreken. Duurzaamheid heeft dus te maken met zorg voor de natuur en het milieu. De natuur is voor veel mensen uiteindelijk niet alleen maar een middel voor het (over)leven van mensen. Dat is overigens niet zozeer iets dat bewezen kan worden, maar een waardeoordeel van ons, een keuze waarvan we het gevoel hebben dat deze ons leven mooier maakt. Een geloofsuitspraak misschien wel. Duurzaamheid en zorg voor de natuur zijn dus niet zomaar vóórwaarden voor (over)leven, maar een element van een goed leven, een waarde op zichzelf. Zorg voor de natuur is dan ook niet zozeer een aantoonbare plicht of een goddelijk gebod in de zin van ‘je moet … want anders …’. Het is eerder een reactie of een antwoord op de waarde die we in het leven en de natuur herkennen, de verwondering over het geschenk van het leven, de Kerk en duurzaamheid – Van duurzaamheid naar levenskunst www.stichtingoikos.nl/kerken-voor-de-toekomst
natuur en de schoonheid en complexiteit ervan. Een schoonheid overigens die niet alleen maar mooi en aardig is, maar soms hard en weerbarstig. Duurzaam heeft dus ook iets met dankbaarheid, verwondering, bewondering misschien en respect of zelfs ontzag van doen. Dat kan niet anders dan zich uiten in zorgzaamheid. Wat is immers dankbaarheid die zich niet in zorg vertaalt, of ontzag dat niet tot respect leidt? Rechtvaardigheid en goed samenleven nú Het kan niet anders of duurzaam heeft dan ook te maken met rechtvaardigheid ten opzichte van onze medemensen die nú leven. Als duurzaam iets met kwaliteit van leven te maken heeft, dan uiteraard ook met goed samenleven, en dus met vrede, wellevendheid, tolerantie, solidariteit, zorg en aandacht. Hoe wij met andere mensen samenleven, dichtbij en ver weg, bepaalt immers in sterke mate de kwaliteit van ons leven. Ook die sociale duurzaamheid, zoals we dat wel noemen, is daarom een element van een goed leven, en een waarde en doel op zich. Bovendien, een wereld waarin er geen of niet voldoende onderlinge rechtvaardigheid is, functioneert niet goed en levert ons uiteindelijk geen voorspoed of een goed leven op, en zelfs niet voldoende ruimte en steun voor natuur- en milieubescherming of ecologische duurzaamheid. Sociale duurzaamheid is dus ook nog eens een vóórwaarde voor kwaliteit van leven, en zelfs voor ecologische duurzaamheid. Levenskunst Misschien moeten we zeggen dat duurzaamheid eigenlijk een veel te beperkt woord is. Het heeft de klank van behoud. Maar het heeft eerder de betekenis van toekomstgerichtheid en leefbaarheid. Leefbaarheid is nóg te zwak. Het gaat om levensvatbaarheid, levenslust zelfs. Misschien wel: levenskunst. Dat betekent overigens niet dat het een zaak is van vrijheid, blijheid. Tegenslagen en beperkingen zijn er altijd. Levenskunst is de kunst daar tóch op een bevredigende wijze mee om te gaan. Dat vergt oefening. Triple P Duurzaamheid gaat dus om levenskunst en kwaliteit van leven. Het gaat niet alleen over natuur en milieu, maar ook over goed (samen)leven. Dat betekent niet dat duurzaamheid een softe, wat filosofische zaak is. Het gaat natuurlijk ook om hardere zaken als een bepaalde kwaliteit van het milieu en voldoende natuurlijke hulpbronnen, als grondstoffen voor allerlei producten, bijvoorbeeld. Maar het gaat ook om voldoende technische kennis en vaardigheden om belangrijke producten voor het dagelijks bestaan te maken; een functionerende economie om ervoor te zorgen dat die producten er ook werkelijk komen en op de juiste plaats komen. Het gaat ook om een zekere sociale samenhang en organisatievormen, onderlinge verstaanbaarheid en vertrouwen, zonder welke de economie niet kan functioneren. Duurzaamheid heeft daarom naast een natuurlijke of ecologische dimensie en een sociale of sociaal-culturele dimensie ook nog een (technisch) economische dimensie. Of zoals in het bedrijfsleven bij voorkeur wordt gezegd: duurzaamheid draait om Planet, People en Profit, om Triple P. Die Profit is bijvoorbeeld nodig om te kunnen blijven investeren in vernieuwing en verbetering. Overigens hoeft dat niet per se tot economische groei te leiden. Maar dat voert hier te ver (zie bijvoorbeeld Hogenhuis 2012, 153 e.v.).
Kerk en duurzaamheid – Van duurzaamheid naar levenskunst www.stichtingoikos.nl/kerken-voor-de-toekomst
Prosperity en Pneuma Soms wordt die derde P vertaald als Prosperity: voorspoed, welvaart of welzijn. Dat is echter niet zozeer een dimensie van duurzaamheid, maar eigenlijk een ander woord voor het doel ervan: kwaliteit van leven. Al moeten we goed beseffen dat het dan niet alleen gaat om materiële welvaart, maar om een brede welvaart, waar (genieten van) de kwaliteit van natuur en milieu en de sociale kwaliteit van het leven deel van uitmaken. We kunnen ook nog spreken van de culturele kwaliteit van het leven. Dan gaat het om genieten van kunst, maar ook om een gevoel van identiteit, van erkenning, van ons op onze plek voelen, van ontplooiing, van zin, van tot je recht of je bestemming komen. In kerkelijke of levensbeschouwelijke kring wordt dat wel eens met een vierde P aangeduid, die van Pneuma (geest, adem) als aanduiding van het besef dat in die culturele kwaliteit van leven iets ongrijpbaars zit, iets transcendents, iets dat de controle, de maakbaarheid en de eigenmachtigheid van mensen overstijgt. Hier spreekt de overtuiging dat mensen pas tot hun bestemming komen in een gelovige verhouding tot God , gekenmerkt door vertrouwen (dat het allemaal niet alleen van mij afhangt) en verantwoordelijkheid (omdat het wel óók van mij afhangt). Eigenlijk is ook dat niet zozeer een dimensie van duurzaamheid naast de andere drie, maar datgene waarin duurzaamheid en kwaliteit van leven hun doel, betekenis, zin en bestemming vinden. Spiritualiteit Duurzaamheid heeft daardoor ook alles met spiritualiteit te maken. Duurzaamheid draait uiteindelijk om de vraag naar en de ervaring van zin; de zin – bedoeling, betekenis of bestemming – in en van je eigen leven, de zin in en van de natuur, de schepping. Dan is het wel duidelijk dat duurzaamheid als thema in de kerk thuishoort. Nadat we duurzaamheid al met levenskunst verbonden hadden, is de verbinding met spiritualiteit ook niet meer zo vreemd. Spiritualiteit is immers een vorm van levenskunst. De kern van spiritualiteit kunnen we omschrijven als '(leren) leven vanuit de opmerkzaamheid op het geheim van de werkelijkheid en wat dit in jezelf teweegbrengt'. Het ‘geheim’ kan men daarbij zien als een aanduiding van ‘het transcendente’, datgene dat wij niet zelf in de greep hebben, dat ons overstijgt, dat ‘van God’ is. Het transcendente komen we simpelweg tegen in andere mensen, in de natuur, in de dingen zelfs. Preciezer gezegd: in het feit dat de ander of het andere nooit helemaal doorgrond kan worden, nooit helemaal is wat wij verwachten of wensen, nooit helemaal naar onze wensen gevormd kan worden, altijd anders is, een 'geheim' heeft. Anders gezegd is spiritualiteit een levenshouding of zelfs levensstijl die is gebaseerd op het zoeken naar en het ‘soms even’ raken aan het geheim van de werkelijkheid, zowel in jezelf als in anderen en het andere. Die ontmoeting en dat raken aan elkaar en de werkelijkheid kan haast niet anders dan leiden tot genieten van elkaar en de omringende werkelijkheid, en vervolgens tot zorgzaamheid. Dat is het geheim van ‘leven alsof het niet óp kan’ in het besef dat het wél op kan. Waarde en zin Het is voor sommigen misschien even wennen, maar de centrale vraag van duurzaamheid is dus eigenlijk: wat is de zin van (je) leven? Of om het wat hanteerbaarder te maken: wat geeft, volgens jou, je leven zin, betekenis? Of: waarin schuilt de betekenis van het leven voor jou? Wat is, denk je, de bestemming of bedoeling van het leven, jouw leven? Wat maakt het leven waardevol, zinvol,
Kerk en duurzaamheid – Van duurzaamheid naar levenskunst www.stichtingoikos.nl/kerken-voor-de-toekomst
betekenisvol? Ofwel: wat is voor jou van waarde? Die vraag kunnen we ook van een andere kant benaderen. Duurzaamheid en duurzame ontwikkeling zijn geen statische, uniforme natuurwetenschappelijk vaststelbare gegevens, maar gaan over doelen, betekenissen en waarden. Zelfs voor het beschermen van milieu en natuur moeten we eerst weten wát we willen beschermen en in hoeverre, en dat houdt onvermijdelijk waardeoordelen in. Dat doen we niet voor onszelf, maar vooral voor de toekomstige generaties. Omgekeerd geeft juist dát overigens ook ons eigen leven waarde, betekenis, zin, geeft het onze identiteit inhoud. We kennen de waarden van toekomstige generaties echter niet, en dat maakt keuzes over duurzaamheid bijna onmogelijk. Wat we wel kunnen en daarom ook maar het beste kunnen doen, is ons afvragen wat wíj van waarde vinden en om díe reden zouden willen overdragen aan volgende generaties, omdat wij willen dat zij er net als wij plezier aan kunnen beleven; want zij zijn net zo belangrijk als wij. Dát is dus de centrale vraag van duurzaamheid. Het is goed beschouwd tegelijk de centrale vraag achter het streven naar welvaart. Welvaart draait immers om de mogelijkheid het leven te leiden dat je waardevol vindt? En rechtvaardigheid kun je nog het beste omschrijven als de inspanning ervoor te zorgen dat iedereen het leven kan leiden dat hij of zij op goede gronden waardevol vindt. Maar het voert te ver dat hier verder uit te werken (zie Hogenhuis 2012, 127 e.v. en 197 e.v.)1. Heel het leven Duurzaamheid is dus een zaak van toekomst, kwaliteit van leven, rechtvaardigheid, dankbaarheid, verwondering, waarde, zin, spiritualiteit, levenslust en levenskunst. We zien zo ook dat duurzaamheid eigenlijk met het hele leven te maken heeft: ons biologisch leven, het natuurlijk leven, maar ook ons sociaal, cultureel, psychisch en economisch leven. En zelfs hoort het bij ons politiek leven (het ‘gevecht’ over doelen en waarden en om de macht om deze te realiseren) en ons geloofsleven; het alledaagse én het ‘eeuwige’ leven, dat is: het leven zoals het bedoeld was.
1
De Ceder en de Saxofoon, Christiaan Hogenhuis, Damon/Oikos/Kerk en Wereld, 2012, ISBN 978 94 6036 026 8.
Kerk en duurzaamheid – Van duurzaamheid naar levenskunst www.stichtingoikos.nl/kerken-voor-de-toekomst
