alkmaar
Jaarverslag 2012
Inhoudsopgave Voorwoord
5
Hoofdstuk 1. Missie, werkwijze en functies CJG
6
Hoofdstuk 2. Informatie en advies
7
Hoofdstuk 3. Signalering en toeleiding 3.1. Zwangerschapszorg en jeugdgezondheidszorg 3.2. Scholen en wijken 3.3. Samenwerking versterken
8 8 9 12
Hoofdstuk 4. Licht pedagogische hulp
12
Hoofdstuk 5. Coördinatie van zorg
16
Doorkijk naar 2013 en verder
19
4
Voorwoord Kleine vragen en grote vragen (Hoeveel zakgeld geef ik mijn kind? Mijn kind wordt gepest, wat kan ik doen? Hoor ik wel echt bij de groep? ) zijn voor iedere ouder en jongere herkenbaar. Het Centrum voor Jeugd en Gezin wil benadrukken dat als je ergens mee zit, je jouw vragen, groot of klein, altijd mag stellen. Zoek iemand op in je omgeving die je vertrouwt of kom langs bij het CJG. Het Centrum voor Jeugd en Gezin heeft locaties in de stad, maar is bovenal een netwerk van partners, die met elkaar samenwerken ten behoeve van het prettig en veilig opgroeien van de Alkmaarse kinderen. Voor je ligt het jaarverslag 2012. Vorig jaar is voor het eerst een jaarverslag gemaakt. Dat is tevens gebruikt als een startdocument voor de verdere ontwikkeling van de Centra voor Jeugd en Gezin. Inmiddels zijn daar flinke stappen in gezet. Toch moet er ook nog veel gebeuren, want samenwerkingsprocessen verbeteren en een cultuurverandering invoeren kost tijd en inzet. De gewenste verandering gaan we samen met de gemeenteraad ontwikkelen, naar aanleiding van het rekenkamerrapport over het Centrum voor Jeugd en Gezin. Het CJG is de frontoffice van de nieuwe Jeugdzorg. Per 1 januari 2015 is de Jeugdzorg een gemeentelijke taak en wordt de rol van het CJG nog belangrijker. We willen hulp zo vroeg en zo licht mogelijk inzetten en vooral zoveel mogelijk aan sluiten bij de eigen kracht van het gezin. Een uitdaging waar we samen met de partners de schouders onder zetten. Mirjam Hamberg Wethouder Jeugd
5
Hoofdstuk 1. Missie, werkwijze en functies CJG Centrum voor Jeugd en Gezin Alkmaar is een netwerkorganisatie, bestaande uit de volgende kernpartners: - De GGD (Jeugdgezondheidszorg 0-19 jaar, opvoedondersteuning en procesregie) - De Wering (algemeen maatschappelijk werk, jeugdmaatschappelijk werk) - Kern8 (jongerenwerk, buurtnetwerken, ouderkamers) - Bureau Jeugdzorg (schakelfunctionaris en toegang) - De gemeente Alkmaar (jeugdbeleid). MEE en verloskundigen zijn een belangrijke partner en daarnaast wordt nauw samengewerkt met signaleerders, zoals scholen, kinderdagverblijven, huisartsen, politie. Missie Alle kinderen in Alkmaar groeien op tot gezonde, evenwichtige volwassenen. Ouders voelen zich toegerust voor de opvoeding. Het Centrum voor Jeugd en Gezin Alkmaar is dé vraagbaak voor alle opvoeders, kinderen en jongeren tot 23 jaar. Samen vinden we antwoord op grote en kleine vragen. Je kunt binnenlopen bij locaties van het CJG en daarnaast zijn we zichtbaar en vindbaar via organisaties in de wijken. Ook nemen we onze verantwoordelijkheid om er voor te zorgen dat juiste hulp in gang wordt gezet, als het welzijn en de veiligheid van het kind in het gedrang komt. Met elkaar creëren we een prettige samenleving met een goed opvoedklimaat. Onze werkwijze: Het maakt niet uit wáár of hóe een vraag binnen komt, we helpen je op weg. We zoeken naar oplossingen die voor jou werken. We bundelen de krachten van jouw gezin, je sociaal netwerk en de deskundigen om jouw doelen te bereiken. Daarnaast stimuleren we dat je als ouder of als jongere elkaar onderling helpt. Landelijk basismodel Het Centrum voor Jeugd en Gezin Alkmaar volgt het landelijk basismodel: a. De totale Jeugdgezondheidszorg b. De vijf WMO-taken in het preventief jeugdbeleid 1. Het geven van informatie en voorlichting aan ouders/verzorgers en jeugdigen over opvoeden en opgroeien; 2. Het vroegtijdig signaleren van problemen en de zorg delen met anderen en een plan van aanpak opstellen; 3. Toeleiding naar adequaat hulpaanbod, dichtbij en snel; 4. Licht pedagogische hulp: kortdurende advisering en lichte pegagogische hulpverlening op momenten dat de opvoeding dreigt te stagneren; 5. Coördinatie van zorg en gezinscoaching bij gezinnen met meervoudige problematiek. Hierbij noemt het rijk expliciet de hulp aan gezinnen waar sprake is van huiselijk geweld. c. Een schakel met Bureau Jeugdzorg d. Een schakel met de Zorg en Advies Teams in het onderwijs (ZAT’s) Aan de hand van WMO-taken komen deze functies in de volgende hoofdstukken aan bod.
6
Hoofdstuk 2. Informatie en advies Het CJG is een laagdrempelige voorziening. De baliemedewerker heeft een cruciale functie voor de ontvangst van klanten, hen wegwijs te maken en verder op weg te helpen waar nodig. De bezoekers van de locaties komen veelal voor de Jeugdgezondheidszorg (zie 3.1). Dit blijkt ook uit het feit dat naast de goed bezochte inloopspreekuren niet zoveel mensen binnenlopen. Bij de balie zijn ongeveer 150 vragen gesteld. Soms gaat het dan over afspraken met de Jeugdgezondheidszorg, maar ook over vragen over de sociale kaart (“waar vind ik…”) en behoefte aan opvoedondersteuning. De telefonische bereikbaarheid van het CJG is georganiseerd op het hoofdkantoor van de GGD. Sinds 2012 wordt dit geregistreerd. Er zijn dit jaar 287 telefoontjes door klanten gepleegd die zorginhoudelijk zijn. 71 zijn doorverbonden met een hulpverlener (Jeugdgezondheidszorg, maatschappelijk werk, Bureau Jeugdzorg of anderszins), 70 hiervan gingen over het wijzigen van een afspraak. In 48 keer van de gevallen betrof het de bereikbaarheid van een medewerker/instelling, 14 over inhoudelijke informatie over opvoeden en opgroeien en 9 keer ging het over het inschrijven voor een cursus. De rest zijn overige vragen. Sinds begin 2012 is er een specifieke folder van het CJG Alkmaar gemaakt, die verspreid wordt bij wijkcentra, scholen, huisartsen et cetera. Uit kostenoverweging is ervoor gekozen om cjgalkmaar. nl te integreren binnen de gemeentelijke website. Dit jaar is de basale informatievoorziening uitgebouwd met een informatiebank per thema (van kinderwens tot jongvolwassene). De website cjgalkmaar.nl wordt gemiddeld per maand door 86 verschillende bezoekers geraadpleegd. In de periode van 10 september tot 15 oktober is deze door 379 verschillende bezoekers geraadpleegd (Week van de Opvoeding). Binnen de site is er een verwijzing naar online advies van Positief Opvoeden. Ook is er op de site een verwijzing naar het cursusaanbod van de GGD Hollands Noorden. Eind 2012 is geïnvesteerd in het breder en beter presenteren van het lokale cursusaanbod. Dit zal vanaf 2013 op de site te zien zijn. Pedagogische civil society De kernpartners werken niet alleen vanuit de locatie, maar ook ‘outreachend’ en sluiten zoveel mogelijk aan bij de bestaande netwerken in de wijken, dichtbij ouders en kinderen (school en vrije tijd). Daarbij stimuleren we onderlinge hulp van ouders en andere opvoeders in de eigen omgeving. De meeste ouders en jongeren hebben zo’n netwerk, waar ze terecht kunnen, in geval van vragen over opvoeden en opgroeien. Dit is echter niet voor iedereen vanzelfsprekend. Daarom helpt het CJG deze netwerken op te zetten of te versterken. Dit wordt de pedagogische civil society genoemd. In hoofdstuk 4 wordt dit onderwerp verder belicht.
7
Hoofdstuk 3. Signalering en toeleiding 3.1. Zwangerschapszorg en Jeugdgezondheidszorg
In de gemeente Alkmaar zijn in 2012 in totaal 1088 kinderen geboren. Het aantal geboorten is vergelijkbaar gebleven met het voorgaande jaar. Vanaf de zwangerschap is er begeleiding voor de toekomstige moeder en partner. De zwangerschapsperiode biedt tevens een unieke gelegenheid om waar nodig, gedragsveranderingen in gang te zetten. De basisinformatie over zwangerschap en bevalling wordt door de verloskundige overgedragen aan de Jeugdgezondheidszorg. Risicofactoren of zorgelijke signalen tijdens zwangerschap of kraamtijd kunnen aanleiding geven tot een prenataal huisbezoek of vervroegde intake door de jeugdverpleegkundige van de Jeugdgezondheidszorg (JGZ). JGZ doet in de tweede levensweek van de baby een intake-huisbezoek, waarbij de gezinssituatie en opvoedsituatie met de ouders wordt besproken. Tijdens de intake worden risicofactoren in beeld gebracht (bijvoorbeeld: eenoudergezin, verslaving, et cetera). De intake is de eerste in de reeks van vaste contactmomenten vanuit de Jeugdgezondheidszorg 0-19 jaar. Deze zijn bedoeld om vroegtijdig gezondheidsbedreigingen op te sporen, ouders voor te lichten, te begeleiden en te ondersteunen. De JGZ heeft nagenoeg alle 0-19 jarige kinderen in zorg, het streefcijfer van 95% bereik wordt behaald. Er is een inloopspreekuur van de Jeugdgezondheidszorg 0-4 jaar. Hier wordt veelvuldig gebruik van gemaakt op alle locaties, namelijk 1.638 bezoekers in 2012. In totaal zijn er per jaar ongeveer 21.500 contactmomenten met de Jeugdgezondheidszorg (dit is exclusief de extra contactmomenten die waar nodig worden ingepland). Het aantal contactmomenten per CJG per jaar: CJG Noord: ongeveer 8.600 CJG Oost: ongeveer 4.300 CJG Zuid: ongeveer 6.450 Bij signalering van (dreigende) problematiek bij de ontwikkeling van het kind of problematiek rondom het kind worden ouders en kind ondersteund en begeleid. Dit gaat volgens de methodiek ‘SamenStarten’, waar medewerkers voor zijn gecertificeerd. Indien nodig wordt er verwezen naar de juiste instantie. In 2011 heeft een klanttevredenheidsonderzoek plaatsgevonden binnen de GGD Hollands Noorden. Het gemiddelde rapportcijfer voor de locatie waar het gezondheidsonderzoek van het consultatiebureau is gehouden is een 7,5. Het gemiddelde rapportcijfer voor het gezondheidsonderzoek is een 7,4. 67% van de respondenten heeft tijdens een contactmoment 4-12 jaar een of meerdere adviezen gekregen. Ruim 50% van de adviezen waren bruikbaar in de thuissituatie. De afstand van het woonhuis naar de locatie van het gezondheidsonderzoek leverde in 93% geen probleem op. 91% vindt de medewerkers van de JGZ deskundig en men geeft hen een gemiddeld rapportcijfer van 7,4. Taalontwikkeling In 2012 is het CJG Alkmaar gestart met het leesbevorderingprogramma Boekstart voor ouders en baby’s. In samenwerking met de bibliotheek Kennemerwaard werkt het CJG aan het stimuleren van voorlezen aan jonge kinderen. Ouders krijgen bij het 7 maandenconsult op het consultatiebureau een waardebon waarmee ze hun kind gratis lid kunnen maken (zonder inschrijfkosten) . Ze ontvangen dan een BoekStartkoffertje, met een babyboekje, boekje met kinderliedjes en een CD. Tevens staan er boekenkastjes van Boekstart op de consultatiebureaus ter stimulering van het voorlezen. In NoordKennemerland zijn in 2012 470 BoekStart-leden erbij gekomen. Daarnaast zijn 13 ouders en 25 broertjes en zusjes via de BoekStart-actie ingeschreven. Naast Boekstart is er in Alkmaar een voorleesproject van Humanitas. Vrijwilligers lezen een half uurtje voor bij gezinnen thuis (veelal aan kinderen met een taalachterstand). In 2012 is dit in 18 gezinnen gebeurd. Ter voorkoming van een onderwijsachterstand is er een sluitende aanpak tussen de JGZ en de SKOA (kinderopvang en peuterspeelzalen) voor de toeleiding naar een VVE-voorziening (vroeg- en voor8
schoolse educatie). Criteria zijn onder andere kinderen met een leerlinggewicht, een geconstateerde taalachterstand zonder dat zij speciaal onderwijs volgen, kinderen met een thuissituatie waar onvoldoende taalstimulering is. De werving gebeurt tijdens het bezoek aan het consultatiebureau op de leeftijd van 18 maanden en indien er geen gehoor aan is gegeven, nogmaals op de leeftijd van twee jaar. Als het kind dan nog niet is aangemeld, terwijl dit wel gewenst is, neemt de jeugdverpleegkundige contact op met de ouders. Dit gebeurt in een extra consult, telefonisch contact of huisbezoek, met als doel de ouders te motiveren. In 2012 kwamen 161 kinderen in aanmerking voor voor- en vroegschoolse educatie. Daarvan waren er nog 26 in toeleiding en zijn er 121 aangemeld voor VVE. Slechts 14 ouders meldden hun kind niet aan. Dit betekent een bereik van 89,6%, vergeleken met cijfers van andere gemeenten is dit een zeer hoge score en dit is ook een stijging ten opzichte van 2011.
3.2. Scholen en wijken Primair onderwijs In Alkmaar zijn 19 brede scholen in het primair onderwijs gerealiseerd. Zij bieden onderwijs, opvang en verrijking (activiteiten op het gebied van sport, cultuur en/of sociale ontwikkeling). Er zijn zes scholen met een maatwerkprofiel, waar extra zorg en begeleiding is. Scholen met een maatwerkprofiel hebben een jeugdmaatschappelijk werker die vanuit de school werkt. In Overdie/Kooimeer staan vier brede scholen met een maatwerkprofiel, die ieder een ruimte hebben ingericht als ouderkamer. Het doel is het betrekken van ouders bij school, ter ondersteuning van het kind. De ouderkamer presenteert zich als onderdeel van het CJG. De ouderkamers zijn een goede vindplaats, juist voor die doelgroep die niet snel actief hulp zal zoeken. In 2012 heeft Kern8 de eerder ingezette lijn ‘voor en door ouders’ doorgetrokken bij de ouderkamers. Dit heeft geleid tot meer zelfstandigheid en inzet van de eigen kracht en kwaliteit van de ouders. Het bereik van het aantal ouders in de ouderkamers is licht toegenomen, ook naar verdere hulpverlening. In totaal heeft het CJG 40 bijeenkomsten in de ouderkamers geboden, allen op het vlak van gezondheid en opvoeding. De eerste contactpersoon voor zorg is de interne begeleider van school. De regie en de coördinatie van onderwijszorgstructuur ligt bij de samenwerkingsverbanden ‘Weer Samen naar School’. Naast de intern begeleider, maakt een directielid en de leerkracht deel uit van het kleine zorgteam. Het jeugdmaatschappelijk werk(JMW) is de vooruitgeschoven post van het CJG voor alle Alkmaarse basisscholen. Voortgezet onderwijs Ook in het voortgezet onderwijs (VO) is de school zelf eerst aan zet als het om zorg gaat. Alle VOscholen in de regio Noord-Kennemerland beschikken over getrainde mentoren. Indien nodig wordt een hulpvraag ingebracht in het Zorgadviesteam. Vaste deelnemers zijn deskundigen uit school, Bureau Jeugdzorg (BJZ), Jeugdgezondheidszorg, Schoolmaatschappelijk werk en een leerplichtambtenaar. In 2012 is een pilot voorbereid voor betere afstemming Zorgadviesteam en CJG, de pilot gaat in Alkmaar op twee VO-scholen draaien. Meer over het jeugdmaatschappelijk werk is te lezen in hoofdstuk 4. Licht pedagogische hulpverlening.
9
Outreachend werken Buurtnetwerk 0-12 jaar De buurtnetwerken functioneren als schakel tussen de vindplaatsen (school, kinderopvang en welzijnswerk) en het CJG. In Alkmaar zijn zeven buurtnetwerken bestaande uit basisscholen, kinderopvang, welzijnswerk, wijkagent, wijkmeester, Jeugdgezondheidszorg, jeugdmaatschappelijk werk en Helpende Hand in de Wijk. Kern8 verzorgt de verslaglegging en is voorzitter. De inzet van het buurtnetwerk is gericht te bepalen wie met het gezin aan de slag gaat (en dus de eerste zorgcoördinatie op zich neemt). Deskundigheidsbevordering is ook een belangrijk doel. In 2012 hebben zestig leden van de buurtnetwerken een bijeenkomst bijgewoond met vier workshops: Kind en Echtscheiding, Bureau Jeugdzorg, Advies en Meldpunt Kindermishandeling en 1Gezin 1Plan. Nu de werkwijze 1Gezin 1Plan steeds meer het uitgangspunt voor samenwerking is, wordt kritisch gekeken naar overlegvormen. We stimuleren overleg mét in plaats van over het gezin. In 2012 is dit gepresenteerd aan alle buurtnetwerken, met uitleg over de rollen van de verschillende CJG-medewerkers. Er is vooral opgeroepen niet te wachten met signaleren of vragen, maar direct contact te zoeken met de jeugdmaatschappelijk werker. Dit resulteert in een lagere vergaderfrequentie en bundeling van buurtnetwerken (aangesloten bij de drie CJG’s Zuid, Noord en Oost) in 2013. Ambulant jongerenwerk Jongeren zoeken op eigen wijze informatie. De meeste jongeren weten de weg goed te vinden, maar sommigen kunnen niet goed terecht bij vrienden, school of ouders. Dan kan tiener- en jongerenwerk een belangrijke rol spelen. Kern8 bereikt door ambulant jongerenwerk groepen die op straat samenkomen en stimuleert hen tiener- en jongerencentra te bezoeken. Ook is er een jongerenwerker aanwezig op het Van der Meij College, die na schooltijd in gesprek gaat met jongeren en hen door middel van coaching, signalering en eventuele doorwijzing helpt. Hulpvragen worden afgestemd met de zorgcoördinator van school. Een succesvolle methodiek is de jongerencoach (zie hoofdstuk 4. Licht pedagogische hulp). Jongerenloket Vermeldenswaardig is ook het Jongerenloket voor jongeren tussen de 16 en 27 jaar, die gestopt zijn met school en geen werk hebben. Het Jongerenloket ondersteunt bij een vinden van een passende opleiding, een baan, maar helpt ook als er sprake is van andere problemen die eerst opgelost moeten worden. Doel is om jongeren te helpen aan een startkwalificatie. Wijkgericht werken In 2012 is geïnvesteerd in samenwerking met nieuwe partners. Met name door een breed aanbod in de Week van de Opvoeding zijn contacten gelegd met diverse organisaties in de wijken. Met kinderdagverblijf en buitenschoolse opvang de Kinderkamer is inmiddels een structurele samenwerking gestart, in de vorm van een halfjaarlijkse kunstexpositie. De eerste keer met als thema ‘gezonde voeding’, waarbij de diëtiste op informele wijze voorlichting gaf aan ouders en kinderen. Doordat alle ouders hun kind(eren) ophaalden bij het CJG in plaats van bij de BSO, leverde dit een grote opkomst op. Een nieuw initiatief in Alkmaar is de ‘Tafel van één’ is een initiatief, gericht op vrouwen die geen werk hebben, maar wel weer aan de slag willen. Het Centrum voor Jeugd en Gezin had een stand tijdens de informatiemarkt en heeft daar meerdere nuttige contacten (o.a. toeleiding opvoedspreekuur) heeft gehad. Een aantal taalgroepen van Inova heeft een bezoek gebracht aan het CJG. Andere wijkgerichte activiteiten (veelal van Kern8) worden in hoofdstuk 4, onder opvoed- en opgroeiondersteuning genoemd. Met het oog op het bouwen van een pedagogische civil society is intensievere samenwerking met netwerkpartners gewenst, dit krijgt de komende jaren meer vorm.
10
3.3. Samenwerking versterken CJG-teams Voor een goede interne samenwerkingsstructuur is er per locatie een overleg van de verschillende disciplines. Partners als MEE, WMO-loket en Jeugdzorg in de buurt/Parlan zijn in 2012 vaste deelnemer geworden. Teamleden ontvangen daarnaast wekelijks nieuws over actualiteiten en ontwikkelingen om goed op de hoogte te blijven. Afgelopen jaar is 1Gezin 1Plan centraal gesteld tijdens de teamoverleggen (zie ook onder hoofdstuk 5). Verwijsindex risicojongeren De verwijsindex is een meldsysteem voor professionals die met jongeren werken. De verwijsindex is vastgelegd in de Wet op de Jeugdzorg. Wanneer een professional zich zorgen maakt over een (risico) jongere dan kan hij een signaal afgeven in de verwijsindex. Wanneer een andere professional over dezelfde jongeren een melding doet, is er een match en neemt men contact met elkaar op om hulpverlening af te stemmen. Het doel is door tijdig signaleren, de betrokkenen eerder in beeld te hebben en waardoor professionals eenduidig kunnen handelen. Het gebruik van dit middel laat nog te wensen over. De nadruk binnen het CJG ligt momenteel vooral op invoering van 1Gezin 1Plan, waarbij de ouders zelf gevraagd wordt wie er verder nog qua hulpverlening betrokken is in het gezin. Aansluiting Veiligheidshuis In het Veiligheidshuis Alkmaar heeft de aanpak van risicojeugd hoge prioriteit. Het Veiligheidshuis richt zich op jongeren van 12-18 jaar, met een uitloop naar 23 jaar, die worden verdacht van een strafbaar feit en waar eventueel ook ernstige zorgsignalen over zijn. Voor een sluitende aanpak is de link naar ‘zorg’ met het CJG van belang. In 2012 is uitleg gegeven aan de procescoördinator Jeugd van het Veiligheidshuis over de aanpak 1Gezin 1Plan, om op deze werkwijze aan te sluiten. Deskundigheidsbevordering Een belangrijk instrument voor signalering is deskundigheidsbevordering. In 2012 is het project Regionale Aanpak Kindermishandeling (RAAK) afgesloten. Resultaten van het project zijn: een samenwerkingsconvenant met alle ketenpartners rond huiselijk geweld en kindermishandeling (het regionaal handelingsprotocol), het invoeren van bij een groot aantal organisaties (zoals huisartsen, kinderopvang) van het nieuwe protocol kindermishandeling (aangepast aan de Wet meldcode), het trainen van een groot aantal aandachtsfunctionarissen huiselijk geweld en kindermishandeling, een geprotocolleerde samenwerking tussen het Steunpunt Huiselijk Geweld en het Advies en Meldpunt Kindermishandeling, een richtlijn kindermishandeling voor de CJG’s, het inzetten van Eigen Krachtconferenties en VoorZorg en een analyse van het hulpaanbod. Het project is afgelopen, maar de aandacht voor kindermishandeling blijft een belangrijk speerpunt van beleid. De kernpartners van het CJG investeren continue in de deskundigheidsbevordering van de werkers. In 2012 had de werkwijze 1Gezin 1Plan hoge prioriteit. Ook voor de buurtnetwerken is een deskundigheidsbevordering georganiseerd in de vorm van workshops. Signalering en toeleiding is in bovenstaand hoofdstuk belicht. In de volgende hoofdstukken komt de hulpverlening aan bod.
11
Hoofdstuk 4. Licht pedagogische hulp Hieronder volgt een beschrijving van de lichtere hulpverlening. Zwaardere hulp staat in hoofdstuk 5 centraal. Pedagogische civil society Zoals eerder vermeld, streven we naar onderlinge hulp van opvoeders in hun eigen netwerk. Ook het werken met vrijwilligers is een vorm van pedagogische civil society. Er zijn in Alkmaar diverse coachingstrajecten, die soms ook met vrijwilligers (oftewel bewoners of andere ouders) werken. Een goed voorbeeld is Homestart. Het biedt preventieve opvoedingsondersteuning voor gezinnen met jonge kinderen (minimaal één kind tot en met 6 jaar). De ondersteuning bestaat uit een dagdeel per werk en wordt geboden door getrainde vrijwilligers, die ervaring met opvoeden hebben. De vrijwilligers ondersteunen bij de opvoeding, bieden praktische hulp, een luisterend oor en doorbreken een isolement. Ze helpen een gezin hun sociale netwerk en dat van hun kind te vergroten, wat de kans op maatschappelijk succes van kinderen vergroot. Er zijn 27 gezinnen ondersteund in 2012. Begin van het jaar waren er 23 vrijwilligers, eind van het jaar 22 (er zijn er zeven gestopt en zes bij gekomen). Gezinnen geven over het algemeen aan dat zij heel tevreden zijn over de ondersteuning. Een ander coachingstraject met vrijwilligers is Z11, gericht op het terugdringen van schooluitval en het verbeteren van kansen van jongeren. Vrijwilligers verbinden zich gedurende een periode aan een jongere om zo het steuntje in de rug te zijn. Het gaat er in deze werkwijze om dat jongeren zelfredzame burgers worden, die weer zelfstandig verder kunnen. Het aantal matches dat in het schooljaar 2011/2012 gerealiseerd is, bedraagt 67 (een stijging t.o.v. 53 jongeren die het jaar ervoor zijn gecoached). Opvoed- en opgroeiondersteuning Positief Opvoeden is het uitgangspunt voor het cursusaanbod en voor de spreekuren. Positief Opvoeden volgens de methode Triple P staat voor Positief Pedagogisch Programma en is bedoeld voor alle ouders met kinderen van alle leeftijden. Het is een gevarieerd ondersteuningsprogramma dat opvoeden makkelijker en plezieriger wil maken. Een positieve opvoeding helpt kinderen om vaardigheden te ontwikkelen die ze later in hun leven nodig hebben. De Triple P methodiek is in verschillende niveaus onderverdeeld, waarbij de eerste drie niveaus onder opvoedingsondersteuning vallen en niveau 3 en 4 intensieve gezinsinterventies betreffen. Zowel bij de GGD, MEE, de Wering als Parlan is het programma geïmplementeerd in de organisatie.
Voor aanstaande moeders zijn er vanuit het CJG diverse cursussen aan in Alkmaar (uitgevoerd door de GGD). In 2012 is het volgende bereikt: Cursussen/bijeenkomsten
aantal cursussen/bijeenkomsten
aantal deelnemers (excl partners)
informatieavond bevalling
12
206
informatieavond borstvoeding
12
83
cursus zwanger, gezond en fit
17
132
totaal
51
421
Daarnaast is er een commercieel aanbod van particulieren, maar ook de GGD biedt bepaalde cursussen kostendekkend aan, namelijk: zwangerschapsyoga, fit na de bevalling en babymassage. Dit programma biedt de mogelijkheid om een brug te slaan tussen prenataal aanbod, postnataal aanbod en opvoedondersteuning, inclusief vroegsignalering.
12
Het overige aanbod van de GGD voor CJG zag er in 2012 als volgt uit: Cursussen
Aantal cursussen
Aantal deelnemers
Peuter in zicht
3
23
Opvoeden en Zó
1
8
Beter omgaan met pubers
4
48
Cursus Positief opvoeden
1
7
Cursus plezier op school
3
26
Totaal
12
112
Bijeenkomsten
Aantal bijeenkomsten
Aantal deelnemers
Themabijeenkomsten op scholen, buurthuizen, cjg, Op aanvraag
188
2.219
Eenmalige lezingen/workshops Positief Opvoeden
27
193
totaal
215
2.412
Aanbod op vindplaatsen Gestreefd wordt om goed aan te sluiten bij de vraag. Met name in de ouderkamers is directe feedback mogelijk. Aanbod zoals het Opvoedpartyspel voor ouders op de schoollocatie, is een voorbeeld van laagdrempeligheid. Er is een uiteenlopend aanbod op verschillende locaties, zoals in de CJG’s, bibliotheken, jongerencentra, Brede Scholen. In totaal zijn 2412 ouders bereikt, een lichte stijging ten opzichte van 2011. Vanuit het alcoholpreventiebeleid is in 2012 ook een interactieve theatervoorstelling georganiseerd van Playback voor ouders van pubers, hoe om te gaan met (gebruik van) alcohol en drugs. Bijzonder was de actieve bijdrage van het publiek (ouders worden uitgenodigd een rol te spelen op het podium) en de positieve waardering van de bijeenkomst door de ouders. Opvoedspreekuren Naast het cursusaanbod is er gelegenheid voor individuele ondersteuning. Dit kan door middel van online opvoedadvies en door een afspraak te maken voor het opvoedspreekuur in de CJG’s. Er is ruimte voor vier gesprekken, waarbij gewerkt wordt met de methodiek van Positief Opvoeden. Hier hebben 182 cliënten gebruik van gemaakt, een groei ten opzichte van 2011 (155). Met deze ouders zijn 414 gesprekken gevoerd. Daarnaast is er 25 keer gebruik gemaakt van online advies door Alkmaarse ouders. De meeste ouders zijn bereikt tijdens de inloopspreekuren in de ouderkamers van de Brede Scholen. Hier worden ouders bereikt die waarschijnlijk anders moeilijk de stap naar het opvoedspreekuur zetten. Het resultaat van het contact is dat ‘het probleem beter hanteerbaar is’. Week van de Opvoeding Van 1 tot en met 7 oktober is er voor de tweede keer landelijk een Week van de Opvoeding georganiseerd. De week van de Opvoeding geeft op een positieve manier aandacht aan opvoeden en opgroeien, dit keer met als thema ‘Luister ‘s naar me’. In Alkmaar is voor het eerst meegedaan, het CJG was trekker. Betrokken partners: de Wering, Kern8, GGD, gemeente, kinderdagverblijf en buitenschoolse opvang de Kinderkamer, Resto van Harte, Sportbureau, Humanitas, kinderboerderij de Rekerhout, basisschool de Vlieger, naai-atelier Oudorp en MEE. Een huis-aan-huiskrant (39.750 exemplaren) heeft zowel de activiteiten aangekondigd als de achtergronden en het aanbod van het CJG belicht. In totaal zijn met ongeveer tien activiteiten een kleine 200 ouders bereikt en ongeveer 120 kinderen. Tevens is een begin gemaakt met het verzamelen van mailadressen t.b.v. een adresbestand voor een digitale nieuwsbrief (operationeel in 2013). 13
Aanbod voor jongeren
Het aanbod gericht op de jongeren zelf is ook divers. Speciaal voor de overgang naar middelbaar onderwijs is er cursus ‘Plezier op School’, die de sociale weerbaarheid van de aanstaande puber vergroot. Deze cursus is in regioverband geëvalueerd en kreeg van de kinderen een gemiddeld rapportcijfer van 8,4.Daarnaast zijn er sociale vaardigheidstrainingen en sportstimulering vanuit het Sportbureau. Dit jaar is er een jongerendebat georganiseerd door het CJG met partners als Kern8. Dit is zeer succesvol geweest, met een inhoudelijk goede discussie en een opkomst van 70 jongeren. Een pedagogisch medewerker van het CJG biedt, samen met jongerenwerk van Kern8, op de jongerencentra groepsvoorlichting over thema’s die jongeren aangaan, zoals drugs. Soms komen er wel 30 jongeren op af. Noemenswaardig is ook HOTSPOT, interactief theater over drugs en alcohol en groepsdruk in Argus (jongerencentrum van Kern8), met leerlingen van het Van der Meijcollege. En ander thema van Argus in samenwerking met het van der Meijcollege was gericht op meiden over ‘loverboys’. Dit naar aanmelding van de praktijk dat loverboys op en rondom het schoolplein jonge meiden probeerden te werven. De lezing heeft veel losgemaakt bij de leerlingen. Kern8 heeft in 2012 samen gewerkt met Lijn 5 op het gebied van activiteiten. Ook zijn er jongeren uit de WAJONG geweest die vrijwilligerswerk hebben uitgevoerd. Kern8 geeft lessen Money Talk (over het voorkomen van schulden en reclame en verleiding) op middelbare scholen. Er zijn 28 lessen gegeven en ook deze contactmomenten leiden tot meer individuele vragen van jongeren. Op het PCC is door Kern8 les gegeven aan zeven 2e klassen over discriminatie, racisme en tolerantie in het kader van de respectweek op deze school. Positief is dat scholen steeds vaker een beroep op Kern8 doen en dat hierdoor goed vraaggericht gewerkt kan worden. Kern8 heeft een website vraagmaar.com speciaal gericht op jongeren. De jongerencoach De jongerencoach van Kern8 begeleidt jongeren van12 tot en met 23 jaar met vragen en problemen op verschillende leefgebieden. Het onderscheidt zich van vrijwillige coaching doordat de problematiek wat zwaarder is. In 2012 zijn 77 jongeren begeleid. De meeste jongeren komen uit een multiprobleemgezin. Er is een grote stijging t.o.v. 2011 in trajecten (van 45 naar 77). De jongerencoach heeft een groot bereik door mond-tot-mondreclame van de jongeren en van de netwerkpartners. Van de meeste trajecten zijn de voorafgestelde doelen behaald. De inzet van jongerenwerk in de Mare, waar sprake was van overlast, heeft aantoonbaar bijgedragen aan overlastvermindering. De contacten met het onderwijs zijn een grote winst. De jongerencoach heeft contactpersonen binnen alle middelbare scholen van Alkmaar en omstreken. Voor jongerencoaching is geen specifiek subsidie meer verstrekt voor 2013, Kern8 heeft besloten om een gedeelte van het ambulant jongerenwerk om te zetten in dat van jongerencoach, mede op aandrang van netwerkpartners. Aanbod voor tienermoeders Per jaar zijn er in Alkmaar zo’n 10 à 13 tieners die moeder worden. Bij tienermoeders hoeft geen sprake te zijn van meervoudige problematiek, maar het is wel een risicogroep. Het CJG is het eerste loket voor opvang van (aanstaande) tienermoeders. Daar wordt een intakegesprek ingepland bij maatschappelijk werker van de Wering. Als zij haar zwangerschap wil voldragen, wordt er een begeleidingsplan opgesteld, met zoveel mogelijk initiatief bij de cliënten en diens sociale netwerk volgens het principe van 1Gezin 1Plan. Indien nodig doet de maatschappelijk werker de zorgcoördinatie. 14
Naast individuele hulp is er ook een groepsaanbod Jonge Moeders. De Wering voert dit samen met Kern8 uit, met als doel het geven van informatie en advies en lotgenotencontact. Er zijn 22 bijeenkomsten geweest waar gemiddeld zeven moeders of zwangere meiden (jonger dan 23 jaar) bij aanwezig waren. Er is een breed scala aan thema’s besproken als: zelfbeeld, solliciteren, hechting moeder en kind. Video hometraining Een specifieke methode die de JGZ inzet is Video Hometraining, waarbij ouders op een positieve manier inzicht krijgen in het contact tussen henzelf en hun kind, door naar opnames van interactie te kijken. Het is een geschikt middel voor ouders met kinderen van 0-19 jaar, als het contact met het kind niet naar wens verloopt, er sprake is van slecht slapen of eten, er veel strijd is met de kinderen of het kind weinig zelfvertrouwen heeft. Een jeugdverpleegkundige die hierin geschoold is, voert de Video Hometraining uit. In drie huisbezoeken worden alledaagse situaties gefilmd. Samen met de ouders en eventueel de jeugdige zelf bekijkt en bespreekt de jeugdverpleegkundige een samenvatting van de beelden op een rustig moment. De achterliggende gedachte is dat ouders meer vertrouwen krijgen in hun eigen mogelijkheden door beelden van positieve initiatieven en geslaagde contactmomenten tussen henzelf en hun kind te zien. In 2012 is in Alkmaar aan tien gezinnen Video Hometraining gegeven. Jeugdmaatschappelijk werk Jeugdmaatschappelijk werk biedt advies aan beroepskrachten op (voor)school en in de buurt en biedt kortdurende hulpverlening, intensievere outreachende hulpverlening of actieve toeleiding naar zwaardere trajecten. Deze medewerkers benutten ook de ouderkamers voor het verbreden van het bereik en stemmen af met de medewerkers van de peuterspeelzalen. De aard van de problematiek is veelzijdig, maar hulpvragen op het gebied van opvoeding komen verreweg het meeste ver bij het Primair Onderwijs. In de regio Noord-Kennemerland zijn 133 hulpverleningstrajecten ingezet op het Primair Onderwijs. De jeugdmaatschappelijk werker is ook op het voortgezet onderwijs de vooruitgeschoven post van het CJG. Een aantal VO-scholen kocht uit eigen middelen extra inzet maatschappelijk werk in. Kernproblematiek van de hulpvraag is divers, in volgorde van het meest voorkomend: opvoeding, relatie met school, psychosociale problematiek, school/opleiding en familierelatie. Het aantal hulpverleningstrajecten in de regio op het VO was 122. Het MBO-onderdeel van het Horizoncollege en het Clusiuscollege Alkmaar kochten zelf JMW in bij de Wering. In Noord-Kennemerland zijn in totaal 209 advies en consultatievragen bij JMW binnengekomen van beroepskrachten (onderwijs, kinderopvang, huisartsen, welzijn, etc) waar in totaal 791 contacten uit voort kwamen. Het Algemeen Maatschappelijk Werk Het Maatschappelijk Werk houdt inloop- en afspraakspreekuren op de drie Centra voor Jeugd en Gezin. De Jeugdgezondheidszorg (vanuit de methodiek SamenStarten) levert de meeste verwijzingen. De JGZ inventariseert in het contact met de verzorgers een aantal belangrijke levensgebieden. Wanneer zij knelpunten signaleren, bespreken zij het aanbod van begeleiding door Maatschappelijk Werk met de ouder en kunnen meteen een afspraak aanbieden. Er zijn in totaal 51 trajecten uitgevoerd, waarvan in vijf gevallen de hulpverlening in de intake kon worden afgerond en er twee keer sprake was van korte contacten. De duur van de hulpverlening varieert, meer dan de helft duurt tussen de drie en negen maanden. Meer vrouwen dan mannen zoeken hulp, het land van herkomst varieert sterk. Sociaal-materiële problematiek komt het meest voor, gevolgd door relationele problemen en sociaal-psychische problemen en gezondheid. Het Algemeen Maatschappelijk Werk biedt naast individuele begeleiding ook cursussen en workshops, zoals de workshop ‘Kinderen en Scheiden’. Het aantal trajecten is ten opzichte van 2011 wel flink gestegen, maar blijft achter bij de verwachting. Er wordt in 2013 gewerkt aan meer promotie. Er is 107 maal advies- en consult geboden van het algemeen en het jeugdmaatschappelijk werk, naar aanleiding van CJG-bijeenkomsten.
15
Hoofdstuk 5. Coördinatie van zorg 1Gezin1Plan en procescoördinatie Gelukkig heeft 85% van de gezinnen geen problemen. In 10% is er sprake van enkelvoudige problematiek, waarbij naast de Jeugdgezondheidszorg nog een partner betrokken is. In 2,5 % van de situaties is er sprake van meervoudige problematiek en zijn er drie of meer hulpverleners in het gezin. In de overige 1,5% van de gevallen is de veiligheid van het kind in het geding of er sprake van crisisinterventie. Zoals eerder vermeld, werkt het CJG Alkmaar volgens 1Gezin1Plan. Uitgangspunt is dat professionals en mensen uit het sociale netwerk die bij het gezin betrokken zijn een team vormen. Dit team werkt samen met de gezinsleden aan herstel van het gewone leven. Samen met het gezin gaat men om de tafel aan de hand van een gezinsplan met concrete doelen, acties en afspraken over de uitvoeringstermijnen. Als het gezin zelf de zorg niet goed overziet, wordt een hulpverlener tijdelijk zorgcoördinator. Deze zorgt samen met de gezinsleden dat er een gezinsplan komt en houdt regie op de uitvoering. Zowel in de CJG-teamverband als in diverse organisaties is geïnvesteerd in deze werkwijze in 2012. Aangezien het een cultuurverandering betreft, kost het tijd en aandacht om dit goed in te voeren. Dit is niet alleen in Alkmaar de ervaring, maar ook voor de andere CJG’s in het land. ‘Eigen Kracht’-conferenties ‘Eigen Kracht’-conferenties worden vooral ingezet ter versterking van het sociaal netwerk. Acht gezinnen hebben in Alkmaar een ‘Eigen Kracht’-conferentie ingezet om te helpen hun netwerk te activeren en/of een conferentie te organiseren waarin zij, na informatie van beroepskrachten, de afspraken met hun familie en sociaal netwerk in een plan hebben vastgelegd. Het gebruik van deze methode wordt vanuit het CJG gestimuleerd. Procescoördinatie De procesregisseur wordt ingezet als de hulpverlening stagneert. De procesregisseur handelt vanuit 1Gezin1Plan en trekt de samenwerking rondom een gezin weer vlot. Hij is niet inhoudelijk verantwoordelijk voor hulpverlening, maar richt zich op het proces. Inzet door de procesregisseur in 2012: - 13 consults (advies over vragen met betrekking tot een bepaalde casus) - ongeveer 50 adviesvragen over uitvoering van zorg- en procescoördinator - 25 stagnerende hulpverleningstrajecten waar procesregie is ingezet. De procesregisseur zag met name eind van 2012 een groei van aanmeldingen. Mede door investering van de CJG-coördinator in (nieuwe) netwerken en in de 1Gezin 1Plan-werkwijze. In geval van ernstige dreiging of escalatie kan de procesregisseur verder opschalen naar de brandpuntfunctionaris. Deze is de schakel met het college van burgemeesters en wethouders. De doorzettingsmacht van de burgemeester kan specifieke inzet eisen van de betrokken instellingen. Het is niet nodig geweest om de brandpuntfunctionaris in te zetten. Zorgaanbod meervoudige problematiek Voorzorg Voorzorg biedt verpleegkundige ondersteuning bij zwangerschap en opvoeding tot het kind twee jaar is. Het is gericht op vrouwen, die om welke reden ook, een extra steuntje in de rug nodig hebben, de groep hoog risicozwangeren.Tijdens de huisbezoeken wordt advies en informatie op maat geboden. Het programma is effectief gebleken in het voorkomen van kindermishandeling. Het werkt preventief, verhoogt de competenties van het gezin, versterkt de sociale samenhang van het gezin en biedt toekomstperspectief voor een moeilijke doelgroep. In Alkmaar wordt het programma structureel aangeboden. In 2012 zijn 16 intakes geweest, waaruit 8 nieuwe trajecten zijn ontstaan. In totaal zijn er 20 cliënten in zorg geweest. Integrale vroeghulp Als ouders of professionals constateren dat een kind zich niet goed ontwikkelt, kan de oorzaak verschillend zijn. Daarom is het belangrijk dat er niet één persoon naar het kind kijkt, maar verschillende mensen, elk vanuit hun eigen specialisatie. Dat gebeurt bij integrale vroeghulp. Bij integrale vroeghulp werken verschillende organisaties samen, bijvoorbeeld MEE, kinderrevalidatie en kinderdagcentra. 16
Samen met de ouders zorgen zij voor de juiste hulp. De meeste teams voor integrale vroeghulp werken voor kinderen van nul tot vier jaar, maar sommige teams helpen ook kinderen die al wat ouder zijn (tot zeven jaar). Het team maakt samen met de ouders een plan van aanpak. De consulenten van MEE/integrale vroeghulp zijn in 2012 vaste deelnemer geworden van het CJG-team. Helpende Hand in de wijk Er zijn gezinnen die te kampen hebben met meervoudige problematiek, die negatieve ervaringen hebben opgedaan met instanties en die niet of nauwelijks gemotiveerd zijn om energie te steken in verandering van hun situatie en die van de kinderen. Voor deze gezinnen is er Helpende Hand in de wijk en Valscherm, beproefde concepten die door Parlan worden uitgevoerd. Er wordt gewerkt volgens 1Gezin 1Plan. Financiële problematiek in de gezinnen is het meest voorkomend, maar ook woon- en werkomstandigheden, ontbreken van contacten of strijd met instanties en relationele en persoonlijke problematiek komt veel voor. Valscherm richt zich specifiek op jongeren van 12 tot 21 jaar. Bij Valscherm krijgt de jongere van 12 jaar of ouder speciale hulp, maar wordt ook aangesproken op het gedrag. Bij deze leeftijd komt problematiek voor op gebied van macht en gezag, conflicthantering, omgang met drank en drugs en het hebben van een geschikte dag- en vrijetijdsbesteding. Aantal trajecten Helpende Hand in de wijk/valscherm/Jeugdzorg in de buurt: Gezinnen meegenomen uit 2011
21
Nieuw in 2012
37
In 2012 in begeleiding
58
Meegenomen naar 2013
25
Afgesloten in 2012
33
De gestelde doelen werden in 82% van de gezinnen behaald of gedeeltelijk behaald. In zes van de 33 gezinnen zijn de doelen niet behaald. In drie gevallen was er een doormelding naar het gedwongen kader via de raad van de kinderbescherming. In zes gevallen is Advies en Meldpunt Kindermishandeling betrokken geweest, met in drie gevallen doorgeleiding naar de Raad van de Kinderbescherming. De diversiteit van de geholpen gezinnen is groot en in 20 gevallen betreft het een eenoudergezin. Jeugdzorg in de buurt In Oudorp en Huiswaard werken twee medewerkers van Parlan outreachend in de wijken. Zij sluiten aan bij het CJG-team. Parlan richt zich met deze werkwijze op de multiprobleemgezinnen en wil zo vroeg mogelijk aansluiten ter voorkoming van erger. Eind 2011 is Jeugdzorg in de buurt als pilot gestart. Er zijn in 2012, naast de vier gezinnen die de werkers meenamen, 20 gezinnen in begeleiding bij gekomen. De samenwerking met het CJG heeft meer gestalte gekregen en wordt in 2013 verder geformaliseerd. De schakel naar Bureau Jeugdzorg Bureau Jeugdzorg (BJZ) zorgt, waar nodig voor toeleiding naar geïndiceerde zorg. De schakelfunctionaris is in 2012 beter aangesloten bij het Centrum voor Jeugd en Gezin. Ook hebben zij een goede link naar het onderwijs. Het aandachtsgebied van de schakelfunctie betreft: informatie, advies en consult; deskundigheidsbevordering en toeleiding naar indicatiestelling, AMK onderzoek of crisisinterventie. Signalen komen vooral binnen vanuit de Zorgadviesteams en het Risico Jongeren Overleg. Daarnaast zijn er natuurlijk meldingen vanuit het brede veld: veelal scholen en politie, maar ook anonieme melders.
17
Globale cijfers voor de regio Noord-Kennemerland, 2012: Adviezen en consulten Bureaudienst
1.512
Adviezen en consulten Schakelfunctie
490
Doorgeleidingen Schakelfunctie naar Bureaudienst
61
Indicatiebesluiten
532
Herindicaties (verlenging/nieuwe hulpvorm)
221
Meldingen aan de Raad voor de kinderbescherming
72
Er zijn 416 aanmeldingen (cliëntsystemen) binnengekomen bij Jeugdhulpverlening van BJZ in 2012.
18
Doorkijk naar 2013 en verder
De wereld van de jeugdhulpverlening staat aardig op zijn kop, met het oog op de Transitie Jeugdzorg. Samen met de regiogemeenten zijn we in volle gang met de voorbereidingen op de invoering van het nieuwe stelsel van de Jeugdzorg. Dit vraagt om een grote omslag, ook in de manier van denken. De bestuurlijke en financiële verantwoordelijkheid van het rijk en de provincie voor de ondersteuning van de jeugd en gezinnen wordt per 1 januari 2015 overgeheveld naar de gemeente. Dit moet leiden tot een betere en effectieve ondersteuning van de jeugd en gezinnen. De rol van het Centrum voor Jeugd en Gezin is hierin cruciaal. Afgelopen jaar is flink geïnvesteerd in de netwerkorganisatie CJG. We kunnen constateren dat het geheel meer is geworden dan de som der delen. Maar we zijn er nog niet. De uitdaging is hulp dichterbij het gezin en zo licht en vroeg als mogelijk in te zetten. De gemeenteraad heeft in oktober 2012 ingestemd met de door de rekenkamercommissie gedane aanbevelingen ten aanzien van: a. het werken aan samenwerking (zorg voor een heldere structuur) b. het aanbrengen van een heldere relatie aan tussen doelen, activiteiten, middelen en effectbereik c. het maken van langlopende afspraken met netwerkpartners d. het transparant en zichtbaar maken in begroting en verantwoording van de kosten CJG Bij amendement van de raad is daaraan toegevoegd: e. Het ontwikkelen van een onderzoeksdesign voor evaluatie van het CJG en het uitvoeren van een nulmeting f. het in gang zetten van een heroriëntatie op het CJG in Alkmaar (mede in het licht van het aantal benodigde inlooppunten en de aanstaande decentralisatie van de jeugdzorg naar de gemeenten) h. het in opiniërende zin tussentijds bespreken van het CJG met de raad. Deze aanbevelingen worden in 2013 uitgevoerd in overleg met de gemeenteraad. Een laatste ontwikkeling die hier is te noemen, is de fusie met de gemeente Graft de Rijp en de Schermer. Er wordt steeds meer samengewerkt met deze gemeenten in aanloop naar de fusie, ook op het vlak van de CJG’s.
19
Colofon: Dit is een uitgave van het CJG Alkmaar, met foto’s van GGD Hollands Noorden, Kern8, MEE Nederland, Patrick Sinot, het CJG Alkmaar en anderen (april 2013).
