I. Wetenschap van de economische analyse van het recht!

Rémy Bonnaffé

Rechtseconomie ‘12-’13! I. Wetenschap van de economische analyse van het recht! 1.

Oorsprong!

Eind jaren ’60 opgang → universiteit van Chicago! Geschiedenis van de rechtswetenschap opdelen in drie stromingen:! - Formalistische benadering! ‣ Recht = gesloten systeem! ‣ De studie van het recht is het onderzoek naar de logische verbanden tussen juridische begrippen! ‣ Jurist kijkt louter naar de rechtsregels, niet naar de omgeving daar rond → juridische wereld = wereld op zich! - Sociologische jurisprudentie! ‣ Recht ≠ objectief vaststelbare regels = verweven met sociaal-economische factoren (twee-richtingen)! ‣ Recht is resultaat tussen politieke, economische en sociale variabelen! ‣ Voorbeeld: Strengere regels ten aanzien van medische fouten! • Formele benadering: dit is de regel, die is zo uitgevoerd, einde verhaal.! • Sociologische jurisprudentie: interactie in twee richtingen. Enerzijds heb je stijgend aantal ongevallen in medische wereld. Resultaat: wetgever reageert door wetten te stellen. ! ✓ Law & Econimcs bestudeerd hoe die regel inwerkt op de samenleving:! ✓ Plots stijgt medische aansprakelijkheid voor gynaecologen. Gevolg: drastische stijging van keizersnede. Reden: wijziging van het recht = direct gevolg dat meer geneesheren bezorgd zullen zijn over aansprakelijkheid, dokters willen in casu complicaties uit de weg. ‣ Jurist moet niet enkel weten wat de regel is → ook hoe mensen omgaan met die regels! - “Legal Realism”! ‣ Recht = middel om sociale doelstellingen te verwezenlijken! Rechtseconomie = de toepassing van de economische wetenschappelijke methode op juridische fenomenen! Doelstelling: hoe van A naar B op een manier dat:! - Effectief: geeft aan dat de uitkomst van het proces gerealiseerd wordt.! - Efficiënt: middel bereiken met zo weinig mogelijk middelen, of zo veel mogelijk bereiken met beschikbare middelen ! Wat? → Onderzoek naar de oorsprong, ontwikkeling en de sociale en economische impact van juridische instellingen ! - Verklaringen voor het bestaan, inhoud en evolutie van het recht! - Voorspellingen over de sociale werking van rechtsregelen, onder welke condities ze effectief toegepast zullen worden, … (ex-ante beginsel)! ‣ Beschrijvend (“positief” wetenschappelijk onderzoek → “is” vragen → beschrijven) ! “ → “ought” vragen → aanbevelen)! ‣ Normatief (“normatief” “ • Vertrekt vanuit specifieke doelstelling! ✓ Verlagen proceskosten, … ! → Zowel positief/normatief onderzoek gebasseerd op eenzelfde economische analyse! - "1 -

Rémy Bonnaffé

Discussie over “class actions”:! “Class actions”: Defect aan auto. Schade bedraagt 40€ + ongemak om auto terug te brengen. Elk individu heeft een zeer lage opbrengst om schadeclaim in te dienen. Kosten om schadeclaim op te starten zijn enorm hoog (advocatenkosten, gerechtskosten, expertise, …). Niemand dient dus schadeclaim in ($ procesgang > $ schadeclaim). Economische term hiervoor = Collective Action Problem. Iedereen zou eigenlijk samen moeten handelen. Dit is zeer nefast voor economie. In Amerika bestaat mogelijkheid waarbij advocaten miljoenen mensen kunnen vertegenwoordigt en waarbij schadeclaims worden gebundeld. In België enige oplossing: Staat België dient klacht in. ! - Formalistische benadering van dit probleem: Wat is de regeling in België? Begrip en toepassing in België?! - Rechtseconomische benadering: Wat is het doelstelling van procesrecht? Wat is het effect van class actions?! Rechtseconomie = zoals economie, maar:! - Rechtsregelen zijn het voorwerp van de studie! - = logisch denken over de maatschappij, rationele analyse bij schaarste!

2.

“Old”, “New” en “Newest” Law & Economics!

Onderscheid tussen 3 types rechtseconomie naargelang tijdsperiode:!

2.1. “Old”! Meest aanvaarde vorm (w’ gebruikt door vennootschappen, Europese Commissie, …) ! “Markt is het doel” → vrije marktwerking stimuleren door efficiënte regelgeving! 2 voorbeelden:! - Europees mededingingsrecht: predatory pricing! - Ontslagvergoeding aan managers! Predatory Pricing:! Verbod op Predatory Pricing (= producten verkopen aan een zodanige lage prijs met als doel om competitie weg te drijven of een hoge barrière te creëren om te beginnen met een bepaalde activiteit). Wat is de kost van een dergelijk verbod? Vergt heel veel boekhouding en zorgt dus voor een grote kost voor de maatschappij. ! Economist in Amerika wou het gevaar dat Predatory Pricing met zich mee bracht analyseren omdat hij geen sociaal verlies zag en oordeelde dat dit juist goed was voor de consument. Zijn hypothese was dat predatory pricing pas moet verboden worden indien deze negatieve sociale gevolgen zou teweegbrengen. Wanneer vinden deze gevolgen dan plaats? ! - Enkel slecht indien het gevolg van pp = ontstaan monopolies ! ‣ Want dan kan bedrijf aan heel hoge prijzen verkopen! - Maar die monopolies komen er niet zo evident:! ‣ Fnac monopolist en verkoopt aan gigantische prijzen. Wat doet jonge ondernemer? Die verkoopt aan iets minder. Fnac zal dus nooit die prijs kunnen houden. ! - Wanneer zijn monopolies dan een reëel gevaar? ! ‣ Alles draaid rond de ‘Fixed Costs’ (vaste kosten) = kosten die niet veranderen naargelang de omvang van de productie:! • Vb: luchtvaartmaatschappij: hier is er een reëel gevaar want eens er een monopolie aanwezig is, is het niet evident om een nieuwe onderneming te beginnen (vliegrechten, landingsrechten)! - Alle andere markten (de Contestable Markets = lage entry/exit kosten) hebben geen gevaar voor predatory pricing! - "2 -

Rémy Bonnaffé

→ mooi voorbeeld van Old L&E: recht verbeteren door een goede marktkennis! Hoe toepassen in beleid?! - Mogelijkheid 1: categorieën creëren en enkel verbod bij categorie die probleem stelt = Rules ! - Mogelijkheid 2: algemeen verbod maar toezichtsbeleid focussen op markten die gevaar zijn = Standards! ‣ Meer flexibiliteit voor overheid om aan te passen ! ‣ Nadeel is dat je meer onzekerheid creëert bij bedrijven! - Afweging die je moet maken is dus tussen flexibiliteit (losse regulering) en onzekerheid (strakke regulering)! ‣ = Kernvraag in Law & Economics → Onderschied tussen Standards en Rules ! Ontslagvergoedingen aan managers:! Vele beleidsmakers zijn voorstander van het inperken van de ontslagvergoeding van managers. Maar wat zal het effect daarvan zijn?! Dit is een voorbeeld van een Principle-Agent-problematiek.! - Principle: degene die agent toestemming geeft om in zijn naam en rekening te treden! - Agent: persoon die beslissingen maakt. ! Probleem in deze theorie is dat deze twee partijen niet noodzakelijk zelfde belangen hebben. Kan moeilijk zijn om Agent te motiveren om beste keuze te maken voor Principle, Agent kan in zijn eigen belang beginnen werken (cf. Contingent Fee bij advocaten):! - Principle (in casu Aandeelhouders van bedrijf): zij zijn “risc-loving” omdat zij aan risicospreiding doen. Aandeelhouders willen dat Agent zo veel mogelijk risico’s neemt om zo hoog mogelijke winst op te halen! - Agent (in casu Manager, CEO van bedrijf): is meer “risico-avers”. Heeft jaren gewerkt om zo een hoge positie te bekleden. Hij wilt deze positie niet verliezen, waardoor hij veel minder risico’s gaat nemen. (= Empire building)! Er ontstaat dus probleem: aandeelhouders en manager hebben tegengestelde belangen. Hoe lost men dit op?! - Voor een deel van inkomsten CEO bezorg je hem aandelen (kan niet volledig, want anders heeft hij geen zekerheid)! - Je geeft hem hoge ontslagvergoeding om zijn aversie tov risico’s weg te nemen. Indien hij een slecht risico begaat en moet ontslag nemen of w’ ontslaan dan heeft hij wel veel geld. ! Wat zou er gebeuren indien er verbod is? Veel goede managers vertrekken dan naar landen waar deze maatregel niet aanwezig is.!

2.2. “New”! “De werking van de markt is belangrijk”! Onderscheid zich van old doordat markt op zich niet alleen een doel. Markt begrijpen. ! - Bv: drugbeleid: we willen markt van de drugs niet verbeteren maar drugsgebruik verminderen. Doel is niet de markt verbeteren.! Drugbeleid! Crack-epidemie zorgde voor enorme stijging criminaliteit. Antwoord was “war on drugs”. Dit streng beleid was voornamelijk gericht op verkoop van drugs (aanbod). ! Wat gebeurd er als aanbod van drugs belast wordt met zware afdwingingspolitiek: ! - Risico voor verkoper wordt groter → prijs zal stijgen! - Hoe komt dat je nog steeds drugdealers hebt, zelfs al is er een groot gevaar?! - "3 -

Rémy Bonnaffé

!

‣ Drugs = een heel lage prijs-elasticiteit kent (als boter duur w’ nemen mensen substituut) → blijft lucratief ! ‣ Gevolg: er komen zeer gesofisticeerde drugsdealers op de markt! • Grote schaaleffecten, meer winsten!

Arbeidsdiscriminatie (jonge vrouwen)! Bijzonder type van discriminatie is discriminatie tegen jonge (toekomstige) moeders. Zij zijn minder welkom omdat ze meer afwezig zijn en dus zorgen voor hogere administratieve kosten.! Op gegeven moment kwam er verbod om op solliciatiegesprekken vragen te stellen over (toekomstige) gezinssituatie. Bleek dat dit helemaal niet werkte.Verbod had geen enkel gunstig effect op discriminatie. Hoe komt dit? Indien de vrouw in kwestie gunstige informatie had, dan gaat ze dit gewoon vrijwillig meedelen: je verteld er zelf over. Indien iemand er dan niets over zij, dan was dit negatief. Rechtseconomen hebben hier het gametheory toegepast. ! Vrouwen type 1 (jonge vrouwen, jonge moeders, …) Vrouwen type 2 (oudere vrouwen, kans dat zwanger w’ laag)

Zwijgen Zwijgen niet

Je wilt naar een situatie waarbij werkgever niet discrimineert. M.a.w: je wilt dat er geen merkbaar verschil (signaal) is tussen de verschillende types (= pooling equilibrium)! Hoe kun je dit doen? Vrouwen mogen liegen op sollicitatiegesprek zonder aansprakelijkheidsgevolgen.!

! Kredietkaarten! In polissen van kredietkaarten merk je dat het altijd zeer voordelig (lage kosten) is om in te stappen maar dat er later zeer hoge kosten volgen als je wilt weggaan of als je te laat bent met betalen of onder nul zakt. ! Studie toont aan dat dit bijna bij alle banken zo is. Wat is hier aan de hand? Psychologen hebben vastgesteld dat zij overoptimistisch zijn wat betreft hun eigen kunnen/ berekenbaarheid. Bedrijven kunnen niet anders dan hier op in spelen: als een bank eerlijk is en kosten gaat gelijk gaat verdelen over de periode, dan gaan mensen niet naar die bank gaan omdat ze - in vergelijking met de anderen - veel te duur zijn.! Wat is een potentiële oplossing: verplichte informatieverstrekking: in grote letters schrijven dat zoveel % van de mensen in schulden zit etc…! Zelfde probleem dat hiermee te maken heeft zijn de terugzend kasbonnen. Mensen krijgen korting als ze een bonnetje opsturen naar fabrikant. Volgens studie is er maar ongeveer 30% van de mensen die dit doet. !

2.3. Newest! “Hypothetische markten”! Voorbeelden:!

! ! !

- "4 -

Rémy Bonnaffé

Aansprakelijkheidsrecht! Probleem van daders die “Judgement Proof” zijn. Je wordt veroordeeld voor een bedrag dat je kapitaal overschrijdt. Jurist zal zich beperken tot oordelen dat dit jammer is. Economist gaat verder en zal beoordelen dat dit fenomeen zijn gedrag zal beïnvloeden:! Bedrijf heeft keuze tussen:! - Indien strikt aansprakelijk voor schade:! ‣ Geen voorzorgen: Prev = 0 → 2% kans op schade 5.000.000 (VK = 100.000)! ‣ Extra voorzorgen: Prev = 20.000 → 1% kans op schade 5.000.000 (VK = 70.000)! ‣ Zal voorzorg nemen (-20.000 + 50.000 = + 30.000)! - Maar stel dat kapitaal bedrijf slechts 100.000 bedraagt:! ‣ Geen voorzorgen: Prev = 0 → 2% kans op maximale boete 100.000 = (VK = -2000)! ‣ Voorzorg: Prev = 20.000 → 1% kans op maximale boete 100.000 = (VK = 20.000)! ‣ Zal geen voorzorgen nemen! Dus: onder-kapitalisatie zorgt voor gebrek aan voorzorg.! → Belangrijk voor:! - Zakelijke zekerheden: bedrijf heeft # financiële middelen maar deze w’ gefinancierd door in onderpand met bank → gaan dus niet naar slachtoffer! - Dochterondernemingen (Subsidiary’s): kleinere bedrijven die risico’s nemen ! Mogelijke oplossingen:! - Verplichte verzekering: voorzorgen nemen zal bijgevolg premies laten zakken ! - Voorafgaande waarborg eisen: meer overheid! - Ex-ante veiligheidsregulering ipv aansprakelijkheid ex-post ! ‣ Nadeel: informatieprobleem: overheid moet alles weten over die sector! ‣ Voordeel aansprakelijkheid ex-post: bedrijf zoekt zelf naar meest efficiënte weg!

3.

Ludieke voorbeelden!

Economische rol van verlovingsringen! Studie heeft getoond dat een gemiddelde verlovingsring in de VS ongeveer 3 keer het maandloon kost. Belangrijke evolutie hierbij is dat dit in de jaren ’50 plots is gekomen. Wat is er gebeurd toen? ! Economische theorie: reden is te herleiden naar juridische regel. Verloving is een mondelinge belofte en tot de jaren 50 stond er zware bestraffing op verbreking van deze belofte. In jaren ’50 w’ dit drastisch verzacht waardoor man die belofte brak een zekere immuniteit had. Economisch gezien w’ de verlovingsring bijgevolg gebruikt als een waarborg. Indien je dure ring aanschaft heb je een grote geloofwaardigheid. Dit is opnieuw toepassen van de gametheory. Het was een techniek van de vrouwen om een separating equilibrium te maken waardoor ze verschillende type mannen kunnen onderscheiden. !

! Echtscheidingen - het schuldbegrip en vergoedingsprincipe! Vroeger w’ alimentatie verdeeld naargelang de schuld (bedriegen, …). Wat doet men met vergoeding indien we vandaag geen schuld meer kennen?! Economist kwam tot conclusie dat vrouwen beter beschermd moeten worden:! - Vrouwen investeren in relatie-specifieke zaken: dit leid tot opportunisme: man kan vertrekken wanneer hij wil! - "5 -

Rémy Bonnaffé

- Her-huwelijksmarkt is slechter voor vrouwen dan mannen, omdat vrouwen langer leven → man heeft meer keuze! Conclusie: indien je geen ex-ante vergoeding voor de vrouw dan zullen zij minder relatiespecifieke investeringen doen!

4.

Onderscheid rechtseconomie en traditionele rechtswetenschap!

Binnen rechtswetenschap zijn er 3 taken te onderscheiden:! - Beschrijven! - Samenvatten (doctrines) ! - Voorstellen van (nieuw) recht! Soms lacunes & hiaten → wat is dan geschikte regel? ! Meestal zal jurist zich dan baseren op gevoel van rechtvaardigheid! Rechtseconomie wil dit achterhalen door efficiëntste wijze te zoeken → = utilitarisme! - Kosten-baten analyse! - Minimalisering vd kosten!

5.

De methodes van de rechtseconomie!

Onderzoek = efficiëntie van rechtsregelen en instituties!

5.1. Maximalisatie van baten! Efficiënte regel draagt bij tot verhoging vd welvaart van leden van de samenleving! Hoe meten we de efficiëntie?! - Pareto-criterium: Sociale verandeing verhoogt de welvaart in de samenleving wanneer niemand iets verliest en minstens één persoon iets wint.! ‣ Pareto-optimaliteit bereikt wanneer geen verdere wijziging mogelijk is zonder dat iemand erop achteruit gaat! • Probleem: bij meeste sociale veranderingen = winnaars én verliezers! - Kaldor-Hicks: sociale verandering = efficiënt wanneer de winnaars de verliezers compenseren! ‣ Kan louter hypothetisch!

5.2. Minimalisatie van kosten! = kortste weg naar het vooropgestelde doel! Toepassing van Kaldor-Hicks criterium: Rechtsmisbruik !

5.3. Assumpties! a. Rationaliteit!

Rechtseconomie gaat ervan uit dat mensen tot op zeker niveau rationeel zijn! Verschilt wel afhankelijk van welk rechtsgebied: passionele moordenaar zal minder rationeel zijn! b. Methodologisch individuealisme!

Gedrag w’ bepaald door de constante afweging van marginale baten en marginale kosten! Opmerking: wel bijstellen met cognitieve psychologie (zie voorbeeld met kredietkaarten)! c. Rechtsregelen werken als prijzen!

Juridische regelen en sancties als prijzen → vatbaar voor wetten van vraag en aanbod! Als prijs stijgt dan daalt consumptie → juridische regelen en sancties = verhogen prijs! Voorbeelden:! - "6 -

Rémy Bonnaffé

-

teveel misdaad, zwaardere bestraffing! teveel vervuiling, belasting => vervuiling is duurder ! aansprakelijkheidsrecht: riskant gedrag duurder maken! verbintenissenrecht: bestraft de breuk van juridische verbintenissen!

Opletten: bredere context is van belang! - Vb: Haifa-kinderopvang:! ‣ Probleem: ouders haalden kinderen te laat op. ! ‣ Mogelijke oplossing: boete opleggen indien men kind te laat ophaalt! ‣ Gevolg was: In centra waar ouders boete kregen steeg het aantal laatkomers! • Verklaring? In systeem met boetes verdween de sociale druk: je kon je schuld afkopen. Boete w’ louter een vorm van consumptie. Ze consumeerde meer omdat sociale druk daalde en prijs laag genoeg was om extra te betalen. (= Crowding out)!

6.

De basiselementen van een efficiëntie-analyse!

Drie pijlers voor rechtseconomische analyse! 1. Aansporing/ontmoediging (incentives)! 2. Risico Allocatie! - Risico moet gelegd w’ bij persoon die best geplaatst is om risico te dragen = cheapest cost avoider! ‣ Als iemand ongeval kan vermijden met kost van 10 ipv 20 dan spaart samenleving 10 uit! • Voorbeel: Contractrisico: contract tussen oliebedrijf in midden-oosten en bedrijf die olie wilt in westen. Wie moet de kosten dragen van het risico dat er oorlog uitbreekt in midden-oosten en dat daardoor geen olie geleverd kan worden? Bedrijf in midden-oosten: door haar locatie veel gemakkelijker.! 3. Transactiekosten! ⊂ zoekkosten, onderhandelingskosten en afdwingingskosten!

7.

Functies van het recht: marktfalingen!

Enigste functie van het recht = corrigeren van marktfalen! Pionier van deze stelling → R. Coase: “The problem of Sociale Cost”! - = “Wanneer individuen vrij kunnen onderhandelen en transactiekosten nihil zijn, dan is het recht irrelevant”! Voorbeeld dat hij aanhaalt = burenhinder:! Buurt waar er woningen zijn en een industrieel boerderij dat veel lawaai maakt. Enorm contrast tussen 2 activiteiten. Traditionele visie van recht: rechter beslist wie mag blijven. Coase spreekt dit tegen. Volgens hem is rechter slechts van belang wanneer de transactiekosten in bepaalde situatie heel hoof zijn. Rechter is bijgevolg irrelevant als transactiekosten laag zijn. Indien partijen vrij kunnen onderhandelen zal de economische meest voordeligste activiteit voortgezet w’. De meest meest voordeligste activiteit zal immers het recht van de andere ‘afkopen’. ! Welke marktfalen zijn er in het recht?! - Transactiekosten! - Externaliteiten! - Asymmetrische informatie! - Monopolie-situaties! - "7 -

Rémy Bonnaffé

7.1. Transactiekosten! Citaatrecht! Door auteursrecht moet je toestemming vragen om beschermde zaken te gebruiken. Het citaatrecht geeft recht om korte aanhalingen te gebruiken. ! Deze regel is er gekomen uit bezorgdheid dat indien dit niet bestond dat er veel minder materiaal zou gebruiken. Immers, om iedereen te contacteren brengt een zeer hoge transactiekost met zich mee, waardoor de toegevoegde waarde van het citaat niet altijd groot genoeg is. !

! Aanvullend recht! (Suppletief recht) dit zijn regels die inhoudelijk ‘meerderheidsregels’ zijn. Dit zorgt ook dat transactiekosten enorm w’ gedrukt bij contracten.!

7.2. Externaliteiten! Klassiek voorbeeld: als bedrijf niet verantwoordelijk w’ gesteld voor vervuiling zal die kost gedragen w’ door maatschappij en zal er overproductie bestaan! Ander voorbeeld → SUV’s:! - Groter voordeel voor SUV’s is dat ze veel veiliger zijn ! - Groter nadeel voor slachtoffers in kleine wagens = grote schade! ‣ Meer schade dan ‘normaal’ voertuig! Onderzoek toont aan dat SUV’s meer levens redden dan kosten = positieve zaak! Negatieve zaak is dat die veiligheid ten kosten gaat van onveiligheid anderen! Conclusie: veiligheid bestuurder is dus een last dat gedragen wordt niet niet-SUV’sbestuurders. Hoewel totale aantal doden daalt, zorgen ze voor hogere kosten voor maatschappij. Gemiddelde kost voor gemiddelde burger is hoger.! Wat zijn mogelijke beleidsaanpassingen?! - Verhogen van minimumvoorwaarden verzekering! - Strengere verkeersvoorschriften voor SUV’s!

7.3. Asymmetrische informatie ! = ene partij beschikt over meer informatie dan de andere partij! Vooral probleem bij Credence Goods = zaken die je aankoopt waarvan men kwaliteit moeilijk zelf kan beoordelen (garagisten, tandarts, …)! Asymmetrische informatie: Tweedehandsautomarkt:! Stel dat persoon X een auto van merk BMW wil kopen. In beste geval is deze BMW 30.000 euro waard. In slechtste geval 10.000 euro. Eigenaar van tweedehands auto heeft optimale informatie: weet of er ongelukken gebeurd zijn, mogelijke mankementen, … Gemiddelde koper weet weinig over auto’s. Die zal zich dus baseren op de prijs: neemt gemiddelde bedrag (20k). Probleem is dat verkopers die een auto in perfecte staat hebben, en die dus 30k waard is, niet zullen verkopen. Deze auto’s verlaten de markt. De slechtste auto’s, die maar 10k waard zijn, blijven wel in de markt. Zo blijven er altijd maar slechtere en slechtere auto’s achter. Volgende stap is dat mensen verwachtingen bijstellen en oordelen dat 20k beste prijs is en zullen dan naar een gemiddelde gaan van 1.5k, etc… ! Oplossing:! - "8 -

Rémy Bonnaffé

- Waarborg: als je effectief auto aanbied die perfect is en dus 30k waard is, is het zinvol om een waarborg aan te bieden ! ‣ Toegevoegde waarde is dat dit iets zegt over de auto! ‣ Dit is zelfde oplossing als verlovingsring! • Koper moet onderscheid kunnen maken tussen goede/slechte auto’s! ✓ = Seperating equilibrium bevorderen!

! Asymmetrische informatie: aankoop van huis! Traditionele regel bij verkoop van een huis = Caveat Emptor (buyer beware): koper moet waarde en kwaliteit inspecteren. Indien hij iets over het hoofd ziet is dit zijn eigen schuld. → verplichting berust hier dus op koper! Nieuwe regel = mededelingsverplichting: indien bepaald defect en hierover geen communicatie is geweest is verkoper aansprakelijk! Waarom is mededelingsverplichting het beste?! - Zeer zware asymmetrische informatie → heel duur om informatie over hele huis te verzamelen! - Verkoper = cheapest cost avoider!

7.4. Monopolie! Één specifiek monopolie die vaak voorkomt → bilaterale monopolie: 1 koper - 1 verkoper! Traditionele monopolie = 1 verkoper. ! Vb: schipbreuk en je zit op eiland. Er komt schip langs. Reddingsoperatie: jij bent enigste koper, kapitein is enigste verkoper.! Vb: echtscheiding! Heel moeilijk te voorspellen of partijen tot goede overeenkomst zullen komen! - Heel moeilijk om uitspraak te doen over equilibrium! - Klassiek artikel van Cooter: partijen hebben evenveel macht als onmacht dus niet te voorspellen! Voorbeeld: Quasi-contracten! = ‘contract’ opleggen aan ander persoon. Geen echte contracten want geen toestemming! Dit zou anders een situationele monopolie zijn met heel hoge transactiekosten. Eenmaal buur betaald voor herstellingen is hij in zeer zwakke situatie.!

! !

- "9 -

Rémy Bonnaffé

II. Eigendomsrechten! 1.

Verschil rechtseconomische/Europees-continentale eigendomsbegrip!

Belgische definitie eigendom → art. 544 BW! Rechtseconomisch:! - Veel ruimer ! - Verklaring: rechtseconomie is niet geënt op 1 bepaald rechtsysteem! ‣ Grijpt terug naar economie en hanteert transculturele methodiek die boven positiefrecht staat! Rechtseconomisch begrip:! - Institutioneel erkende bevoegdheid: een dief heeft geen eigendom, omdat hem dat niet wordt erkend. ! - Actueel/toekomstig: bv vruchtgebruik: splitst men af van het eigendomsrecht en de man die eigendom had heeft de naakte eigendom. Zijn bevoegdheid is niet actueel maar slapend. Waarde van naakte eigendom w’ bepaald naargelang de verwachte duur van het vruchtgebruik. Er is een ‘Net present value’: toekomstige dingen hebben nu al een waarde. Maar er is wel een time discount hieraan verbonden.! - Bevoegdheid van personen, groepen of instellingen: opentrekken van eigendom naar andere instanties. Niet louter individueel.! - Lichamelijk of onlichamelijk goed! - Bevoegdheid tot: toegang (mogen lopen over grond van iemand anders), opbrengst (vruchten plukken), beheer, uitsluiting, overdracht & vernietiging. Wie al deze rechten heeft, heeft de breedst mogelijke vorm van eigendom. !

2.

Waarom private eigendomsrechten!

Meest gebruikte argument: bevordert het optimaal beheer van schaarse goederen:! - Gaat overgebruik tegen! - Optimale timing van gebruik! - Gaat onderinvestering tegen!

2.1. Gemene eigendom: tragedy of the commons! (Hier gaat het om eigendomsloosheid - niet hetzelfde als gemeenschapseigendom)! Overgebruik:! - Verhaal:! ‣ Een weide met daarop schapen van 10 boeren! • Elke boer zet 1 schaap voor zichzelf bij! ✓ Denkt dat dit geen impact zal hebben! ✓ Gevolg: overbegrazing!

! ! ! ! ! ! ! ! !

- "10 -

Rémy Bonnaffé

- Bij eigendomsloosheid! ‣ Schapen totdat MO > MK (70-80 schapen)! ‣ Waarde land geen belang! - Bij eigendom! ‣ Rekening houden met waarde land (50 schapen)! Suboptimaal timing van gebruik = prematuur gebruik! - Bos met uitbaat voor houtwinning: wat is timing voor kappen van bos?! ‣ Te vroeg: bomen nog niet groot genoeg! ‣ Te laat: worden ziek en oud! ‣ Te lang wachten: wachtkosten!

$

! - Bij eigendomsloosheid:! ‣ Kappen als MO > MK (T3)! ‣ Men wacht niet, wil snel winst maken! - Bij eigendom:! ‣ Rekening houden met tijd (T6)! Onderinvestering! Vb. waarde grond ↑ door bemesten! - Bij eigendomsloosheid: niemand wil die kost dragen, want iedereen profiteert ervan!

2.2. Oplossingen voor de tragedy of the commons! Privatisering! - Eigenaar kan kosten niet meer afwentelen op (gedeelte) van groep! - Eigenaar internaliseert alle kosten!

2.3. Het probleem van collectieve actie! Collectieve actie = probleem van tragedy of the commons! - Men vreest dat ander individuen niet zullen inhouden → nemen zekere voor onzekere: eigen belang! Prisoner’s dilemma! - Verhaal: twee beschuldigden in voorarrest! ‣ Beiden strafvermindering indien ze bekennen, andere dan zwaardere straf! ‣ Individueel belang te bekennen, gevaar dat andere zal bekennen! - 11 " -

Rémy Bonnaffé

‣ Best = zwijgen → gebrek aan bewijs! - Opbrengst-Matrix!

‣ Indien 1 bekent, andere niet! • Bekenner: 0,5 jaar gevangenis! • Zwijger: 7 jaar gevangenis! ‣ Indien beide zwijgen: elk 1 jaar gevangenis! ‣ Indien beide bekennen: elk 5 jaar gevangenis! • Hoogst totaal! • Wanneer ze vrezen verraad te worden!

3.

Wanneer ontwikkelen eigendomsrechten zich?!

Desmetz:! - Onderzoek: Labrador Indianen naar systeem van private eigendomsrechten op bisons! ‣ 2 redenen:! • Schaarste: waardewijziging van goederen! ✓ Oorzaak: bontmantels als luxe-product! ✓ Oplossing: voorkomen tragedy of commons door eigendomsrechten! • Transactie en omsluitingkosten: beheerskosten private eigendom! ✓ Westen: geen eigendomsrechten → bosgebieden ! ↑ omsluitingskost! - Demsetz-criterium: eigendomsrechten ontstaan wanneer kosten < voordelen! - Vb. uitbouw grootgrondbezit in VS door ontwikkeling prikkeldraad!

4.

Patroon van eigendomsrechten!

Private eigendommen goed: als baten > kosten ! - <-> goederen waarvan verdeling moeilijk is ! ‣ → collectieve eigendom: beheer aan iedereen ! ‣ Vb. zee, lucht! - Invloed technologie ! ‣ Vb. via satellieten quota’s voor visactiviteiten afdwingen! • → richting systeem van private eigendom ! Vb. Muziek! - Afdwingingkosten = kosten voor effectief uitoefenen van rechten van eigenaar ! ‣ Zeer groot door opkomst breedbandinternet! - Opl.: auteursrecht door subsidiesysteem vervangen ! ‣ Muziek als publiek goed voor iedereen beschikbaar !

5.

Individueel of collectief!

5.1. Begrip! Collectieve eigendom! - = groep die eigenaar is, kan andere groep uitsluiten! ‣ Bijkomende kosten! - "12 -

Rémy Bonnaffé

- ≠ eigendomsloosheid! Grote ideologische discussie → Rechtseconomen bekijken nuchter vanuit kosten-baten analyse: zie volgend hoofdstuk!

5.2. The optimal Commons ! Private eigendom = niet steeds noodzakelijk! - Zorgvuldig beheer en onderlinge afspraken kunnen noodzakelijk coördinatie tot stand brengen! ‣ Zorgt wel voor coördinatiekosten en afdwingingskosten ! • Opstellen van regels van goed beheer (informatiekosten)! • Onderhandelingen over gebruiksrestricties (transactiekosten)! • Toezicht op naleving (monitoring en afdwingingskosten)! - Kosten private eigendom:! ‣ Hoge afsluitingskosten! ‣ Registratie van eigendom! ‣ Opstellen van regelen voor beheer en oplossen van conflicten!

$

! Vb. groep 100 mensen: controle over stuk land! - Extreme pooling: 1 stuk waarvan alle 100 eigenaar! - Intermediair: in 10 stukjes verdelen, per stuk 10 eigenaars! - Extreme fragmentering: alles in stukjes kappen, elk 1 eigenaar! Transactiekosten: gebruik van groep reguleren! - Onderhandelingskosten! - Informatiekosten om tot efficiëntie te komen! - Handhaving! Exclusiekosten: eigendom organiseren (grenzen trekken), instituties voor handhaving...! Optimal commons = som exclusiekosten en transactiekosten het laagst !

!

- "13 -

Rémy Bonnaffé

Historische voorbeelden:! - New England! ‣ Begin 17e E: gronden in commons van dorpsgemeenschap! • Door protestanten! ‣ Evolutie: fragmenteren! • Oorspronkelijk! ✓ Homogene ideologie (samenhang) + dreigende oorlog met native Americans! ✓ Dus: ↓ transactiekosten → poolen ! • Later:! ✓ Nieuwe volken (o.a. joden) + indianenkwestie opgelost! ✓ Dus: ↑ transactiekosten en ↓ exclusiekosten → fragmenteren! • 18e E: individuele eigendom (per familie)! - Landhervorming in Indië! ‣ Tot jaren ’60: oude patriarchen bepalen wie temporele eigendomsrechten kreeg! ‣ Congresparty aan macht: iedereen mag over allocatie beslissen (democratisering)! • Ongewenst effect: privatisering! • Reden: ↑ transactiekosten!

6.

Beperkingen van de uitoefening van eigendomsrechten!

Beginsel: private eigendom → efficiëntie → welvaartsverhoging! - Er zijn uitzonderingen!

6.1. Hinder uit nabuurschap! Activiteiten die hinder voor omgeving genereren! - Vb. verbouwingen (geluidsoverlast)! - = Externe effecten! Externe effecten: 2 soorten! - Negatieve: iemand wentelt kosten van zijn gedrag af op ander, maar bekomt wel baten! ‣ Vb. muziek ’s nachts als je vroeg moet opstaan! - Positieve (Vb. genieten van muziek)! Recht: oplossing in RS! - Men maakt een fout tegen het recht → aansprakelijk! ‣ Art. 1382 BW: foutbegrip! ‣ Art. 544 BW: algemene beperking op eigendomsrecht! - Men maakt geen fout tegen het recht! ‣ Stopzetten activiteit als normale evenwicht tussen buren verstoord is! ‣ Kraaien van haan niet hinderlijk op platteland, wel in stad!

6.2. Ruimtelijke ordening! Preventief: activiteiten groeperen! - Vb. industrie niet in woonbuurten! ‣ Woonbuurt: strengere normen van hinder!

6.3. Onteigening! Verplicht: t.v.v. doelstelling van algemeen nut + gepaste vergoeding! - Eigenaar kan geen subjectieve vraagprijs opleggen! Onteigening als oplossing voor transactiekosten en strategisch gedrag! - Meestal ↑ eigenaars moeten toestemming geven! - "14 -

Rémy Bonnaffé

‣ 1 heeft vetorecht → vraagt maximale prijs → duur ! - Opl.: vetorecht ontnemen!

6.4. Tragedy of the anticommons! Verhaal/oorsprong! - Moskou (jaren ’90): handel in kiosken i.p.v. leegstaande winkelruimtes! - Reden: eigendomsrechten te sterk gefragmenteerd! ‣ Veel instanties voor 1 gebouw: verdeelde eigendomsrechten! - → kiosk is makkelijker = suboptimaal gebruik! Anti-commons: fragmentatie van uitsluitingsbevoegdheid!

!

- "15 -

Rémy Bonnaffé

III. Intellectuele eigendom! = tijdelijk monopolierecht op de exclusieve uitbating van creaties en uitvinding! - Beschermen informatiegoederen (creatieve uitvoering van ideeën) = niet-fysieke goederen! Er zijn verschillende types:! - Auteursrecht: expressie! - Octrooirecht: toepasbare ideeën ! - Merkenrecht: merken en symbolen! - Bedrijfsgeheim!

1.

Auteursrechten!

1.1. Begrip! Wet van 30 juni 1994! Wat:! - Werken van letterkunde → muziek, tekeningen, …! - Betreft enkel de uitdrukking (!!), niet het idee! - Beschermt enkel tegen kopiëren, niet tegen onafhankelijke creaties! Voorwaarde:! - Geen formaliteiten! - Enige voorwaarde: “eigen intellectuele schepping”! Rechten! - Vermogens- en morele rechten! - Duurtijd: tot 70 jaar na overlijden auteur!

1.2. 8 basisprincipes! 1. Auteursrecht betreft enkel de uitdrukking, niet het idee zelf! - Idee: superheld die de wereld red! - Uitdrukking: superheld die zwarte bril heeft, gespierd, werkt bij krant, etc…! ‣ = beschermd ! - Recent proces: auteurs boek ‘The holy blood and the holy grail’ klaagde Dan Brown aan voor het stelen van idee! ‣ Idee in beide boeken: onwettig kind van Jezus en Maria! • = Idee, mag gekopieerd worden! • Tweede element: dit is een feit ! 2. Auteursrecht wordt automatisch bekomen! - Geen formaliteiten! - Enigste voorwaarde = “eigen intellectuele schepping”! 3. Auteursrecht bied bescherming tegen het kopiëren van de uitdrukking! - Vaak speurwerk vereist en berekenen wat kans is dat iemand onafhankelijk op zelfde nummer komt! 4. Geen bescherming tegen onafhankelijke creaties die gelijklopend zijn! - Zie hierboven! 5. Auteursrecht geeft exclusief recht tot reproductie, bewerking/vertaling, verhuring en publieke uitvoering! - "16 -

Rémy Bonnaffé

6. Auteursrecht omvat ook exclusieve recht tot creatie van afgeleide werken! - Bv iemand die Lexicon maakte van Harry-Potter boek werd aangeklaagd! ‣ Kan J.K. Rowling die Lexicon zelf overnemen?! • Deels wel maar de originele elementen van die persoon (originele beschrijving tovenaar)! 7. Auteursrecht geeft ultieme belissingsrecht aan de auteur! - Vaderschap! - Wijziging: niemand mag wijzigen zonder jou toestemming ! ‣ Volgt het werk: verkoop tv-show, mag men niet in knippen! - Bekendmaking: niemand anders mag het in jou plaats bekendmaken! 8. Muziek & auteursrecht! - Twee rechthebbende personen:! ‣ Componist! ‣ Uitvoerende muzikant! - Auteursrechthebbende heeft recht op vergoeding bij publieke uitvoering! ‣ Indien bv componist akkoord gaat maar artiest niet! • → altijd mogelijkheid om te heropnemen! - SABAM: private organisatie die dient als transactieregulator! ‣ Zorgen dat transactiekosten laag zijn !

1.3. Uitzondering op auteursrecht! Parodie:! - Indien geen uitzondering zouden we geen parodieën hebben want transactiekosten zijn oneindig hoog! - Onderscheid tussen parodie en satire:! ‣ Satire = toestemming! ‣ Parodie (vertellen van origineel werk met kritiek) = sociaal waardevol)! • Feitelijke beoordeling door rechter (criterium = inhoudelijke kritiek leveren)! Citaatrecht:! - Sociale toegevoegde waarde!

2.

Economische verklaring voor IER!

2.1. Economisch effect van IER! Creëert exclusief recht tot verkoop en uitbating → meeropbrengst voor auteur (want enigste verkoper)! - Noodzakelijk om zo te beschermen want:! ‣ Niet-rivale goederen: meerdere personen kunnen goed consumeren! Probleem met monopolies = creëert “deadwieght losses”: groep consumenten w’ uitgesloten door artificieel hogere prijs! - Deze daling in consumptie = puur verlies voor maatschappij ! Creëert dus monopoliekosten! Let wel op (!!examen!!): Je krijgt een monopolierecht → betekend niet noodzakelijk dat je monopolie zult hebben:! - Er bestaan substituten = producten die elkaar kunnen vervangen!

2.2. Economische kosten van auteursrecht! Economische kosten:! - Culturele verarming: minder verspreiding van dergelijke goederen! - "17 -

Rémy Bonnaffé

‣ Geen competitie → hogere prijs → bepaalde doelgroepen schaffen niet aan (arm kind moet wachten tot er paperback versie is van Harry Potter)! - Vastleggen grenzen van intellectuele eigendomsrechten! ‣ Makkelijker bij auteursrechten dan octrooiten! - Afdwingingskosten! - Transactiekosten! ‣ Zie Tragedy of the Anticommons bij octrooien!

2.3. Waarom bestaan auteursrechten?! → productiekosten inzake informatiegoederen! - Hoge vaste kosten: idee bedenken, neerschrijven, opnemen van de plaat/film! ‣ Moeten gerecupereerd worden! - Lage variabele kosten! ‣ = kosten die veranderen naargelang de productie! - Lage kosten van kopiëren: o.m via digitale technologie! Beleidsmatig argument voor auteursrechten =! - Vrees dat enkel kopieën w’ verkocht en dat men niet meer investeert in originelen! - = Noodzakelijk kwaad om creatie informatiegoederen aan te moedigen! Logische volgende stap is de vraag naar:! - Hoeveel auteursrechtelijke bescherming! - De wijze van afdwinging van het auteursrecht!

2.4. Teveel bescherming?! Feitelijk vast te stellen dat auteursrechten worden uitgebreid:! - Krijgen langere duur! - Verbod van kopiëertechnologie (Napster, P2P)! - Terwijl distributie en productie steeds goedkoper is! ‣ “Transfer effect”: tussenpersoon (platenhandelaar) w’ geëlimineerd! ‣ Blootstellingseffect w’ groter! Rechtseconomische verklaring = ! - Public-choice:! ‣ Rent-seeking: homogene groep heeft meer invloed dan het algemene publiek! • Kleine groep is sterk vertegenwoordigd en hebben enorm veel baten door het uitbreiding van deze rechten!

2.5. Wijze van afdwinging! Voorbeeld → muziek op internet! - Absoluut verbod delen muziek zonder licentie! - Geregeld pogingen (met succes) tot verbieden technologieën! - Rechtszaken! Hoe komt dat afdwinging dan toch faalt?! !

→ 1) NURDS: ! • Tijd is kosteloos! • Indien je technologie verbied als regulator kom je in arms-race terecht!

Geschiedenis toont aan dat er altijd technologische ontwijking van vervolging zal zijn:! - Vb: Napster: men maakt vervolgens regels zodat website als Napster niet meer kunnen bestaan. Regel luid bijvoorbeeld als volgt: “je mag geen controle hebben over illegale inhoud”. ! - "18 -

Rémy Bonnaffé

‣ Gevolg: nurds ontwijken deze juridische aansprakelijkheid door een nieuwe technologie te ontwikkelen die deze juridische formulering kan omzeilen! ‣ Conclusie: platenmaatschappij lopen achter feiten aan! Quid YouTube: ! - = groot bedrijf (Google) → hebben enorm veel geld te verliezen! - Proberen dus licenties af te sluiten!

2) Tweede oorzaak waarom afdwinging soms faalt = sociale normen ! - Snowball effect: te veel mensen die downloaden. Hoe meer mensen downloaden, hoe lager het percentage wordt dat men effectief gepakt wordt! - Sticky norms: norm is dat downloaden moet kunnen. Deze normen worden dan bijgevolg geïnternaliseerd. ! - Backlash effect: Indien Sticky Norms sterk worden bestraft zal de norm w’ versterkt. Indien men fervent-downloader is zal de aanvaarding tov downloaden stijgen. Strengere bestraffing heeft enkel effect bij mensen die nog niet downloaden. !

2.6. Wat is oplossing?! Eerste mogelijkheid: auteursrecht als een belasting:! - Iedereen betaald kleine taks bij internetverbinding, of taks op lege cd, usb-stick, …! - Lage kosten! - Nadeel: “cross-subsidies”! ‣ = hoge prijzen vragen voor één groep om lagere prijze te subsidiëren voor de andere groep! Tweede mogelijkheid: zelf-hulp:! - Vergoeding uit verkoop van rivale goederen! - Offertedoos!

3.

Octrooirecht!

3.1. Juridische basis! 1) Octrooien = beschermt toegepaste ideeën (niet machines): uitvindingen! - Wat niet kan: “bril om door kleren te kijken”! - Wat wel kan: wijze waarop deze bril technisch zou werken! 2) Er zijn sterke formaliteiten aan verbonden → octrooiaanvraag:! - Beschrijft de omvang en de toegevoegde waarde! 3) Moet ook nieuw zijn:! - Tijdstip van applicatie telt → eerste indiener is winnaar! - <-> auteursrechten: je moet ‘origineel’ zijn, niet de eerste! 4) Het moet een gevolg zijn van uitvinderswerkzaamheid! - = inhoudelijke vereiste ! - Mag niet voor de hand liggend zijn! - Mogen geen (want zijn ontdekkingen, geen uitvindingen):! ‣ Wiskundige methodes! ‣ Biologische processen! 5) De duurtijd is slecht 6 of 20 jaar (<> 70 jaar auteursrecht)! 6) Het creëert een exclusief recht tot:! - Verkoop! - Voortbrengselen! - Toepassing werkwijze! - "19 -

Rémy Bonnaffé

3.2. Economische fundamenten van het octrooirecht! Sociale kost van octrooien → “deadweight losses” (zie 2.1, 2.2)! Afweging die gemaakt moet w’ (= Quid pro quo1):! - Hogere prijs <> Bijkomende productie en verspreiding ! ‣ Hogere Prijs: Research en Development kost veel geld. Producenten willen kosten terugwinnen van verloren projecten dus hebben we monopolies om dat te financieren! ‣ Verspreiding: octrooiaanvraag w’ publiek ingediend. Kennis w’ gedeeld in maatschappij. Eerste 20 jaar beginnen experimenten, nadien mogen producten op de markt. ! Compromis:! - = dynamische analyse en noodzaak aan bescherming van eigendom! ‣ Zonder eig’R → sub-optimale investering! ‣ Oplossing: in tijd beperkte eigendomsrechten! Wel nuanceren:! - Klassiek argument: “octrooien = meer uitvindingen”! - Nuanceren: doordat uitvindingen cumulatief zijn, heb je soms een rem op innovatie! Alternatief:! - Publieke eigendom met publieke investering! - Probleem =! ‣ Kennisprobleem: welk onderzoek, in welk domein, hoeveel geld, wie bepaald wat?!

3.3. Octrooien evolutie! In de VS: “patent explosion”:! - Zowel aantal octrooien als aantal processen stijgen exponentieel ! Verklaring voor toename:! - Informatie-economie! - Beschikbaarheid kapitaal voor R&D investeringen! - Uitbreiding recht van octrooien! - Octrooien als een signaal:! ‣ Signaal dat bedrijf innovatief is! - Rationele onwetendheid octrooikantoor: ! ‣ Als regulator = Steeds moeilijker om bij te blijven bij octrooiaanvragen ! ‣ Rationeel de overweging laten om ex ante die aanvragen in detail te bekijken! ‣ Opzettelijk vlot octrooien verlenen! ↑ octrooien = ↑ processen = ↑ maatschappelijke kosten! - Maatschappelijke kosten van processen > winsten! ‣ Enige uitzondering hierop = farmaceutische wereld! ‣ Verklaring?! • Informatiekosten in farmaceutische wereld zijn veel lager dan andere bedrijven! ✓ Omlijning octrooien in farma wereld is veel makkelijker! ✓ In andere industrieën is omlijning heel moeilijk! Vandaag de dag kan men octrooien op Offensieve en Defensieve manier gebruiken! Offensief gebruik: ! - Non-practicing Enteties (NPE): actoren die zelf niets uitvinden, maar wel octrooien in hun bezit hebben en kopen en daarover ook processen voeren! 1

Voor wat, hoort wat - "20 -

Rémy Bonnaffé

- Niet altijd sociaal onwenselijk:! ‣ Veel kleine uitvinders verkopen octrooi aan advocatenkantoor omdat zijzelf niet kapitaalkrachtig genoeg zijn om rechtszaken aan te spannen! ‣ Advocaten worden zo tussenpersoon, net zoals SABAM doet met muziek! - Wat is er zo verdienstelijke aan deze industrie:! ‣ Basiskost van proces is heel erg hoog! • Heel technisch, uitleg verstaan, applicatie begrijpen, etc… ! ‣ Wanneer iemand gedagvaard w’ is de startprijs al meteen erg hoog (informatiekosten)! ‣ Dit leidt tot opportunistisch gedrag:! • Advocaten kunnen deze kosten dragen! ✓ Repeat-players! ✓ Risicospreiding ! • Advocaten dreigen met proces (proces kost bv 100.000 euro)! ✓ Kleine uitvinder: 100.000 < minnelijke schikking van 20.000! ✓ Je weet dat NPE niet bluffen: moeten reputatie hoog houden! Defensief gebruik:! - Indien men over veel patenten beschikt! ‣ Kans groot dat indien iemand jou dagvaard, dat hij patenten van jou overtreedt ! ‣ = indekkingsmechanisme → kosten patent-trolls ↑!

3.4. Octrooien & Anticommons! ‘Standing on the shoulders of giants”! - Elke nieuwe applicatie (appelblauwzeegroen) baseert zich op voorafgaande uitvindingen (groene) ! - = downstream innovation! Potentieel probleem is dat je zodanig veel licentieaanvragen moet doen dat het moeilijk w’ om uitvinding te verwezenlijken! Oorzaken van anticommons:! - Transactiekosten! - Strategisch gedrag (hold-up)! - Cognitieve effecten (attribution bias)! ‣ Vb: elke groene bol denkt dat zijn uitvinding voor 80% verantwoordelijk is voor nieuwe (abz bol) uitvinding. Indien iedereen zo denkt moet onderste bol 320% betalen! ‣ → transactiekosten om mensen te overtuigen dat ze niet zo veel verantwoordelijk zijn! - Externaliteiten! ‣ “Cournot-duopolie”: hypothetische situatie waarin je gemeente hebt met 2 schoenwinkels, 1 met links en 1 voor rechts. Hier heb je een dubbele monopolie dus je krijgt grotere deadweight losses! • Als Plinks ↑, dan Vlinks → Vrechts ↓ → Prechts ↑ → totaalprijs ↑!

3.5. Oplossingen! Fusies (markt)! Octrooirecht bijstellen (ex-ante):! - Octrooiaanvragen grondiger behandelen en minder snel verlenen! Verplichte licenties (ex-post):! - Meeste inbreuken nu beschermd door Injunctions (niet verder gebruiken/verkopen)! - "21 -

Rémy Bonnaffé

- Andere (betere) oplossing = werken met schadevergoeding = dwanglicenties! Mensen verplichting om octrooi te gebruiken?! - Raakt kleine uitvinder harder! Beste mogelijke oplossing volgens Depoorter: aanpakken procesrecht:! - Proceskosten laten dragen door verliezende partij!

4.

Merken!

Merk = teken van producten of diensten om ze te onderscheiden van andere producten of diensten! Duurtijd = onbeperkt, mits vernieuwing! - Maar, vervalt indien::! ‣ Woordmerken kunnen ook een naam van een soort worden (frigo, googlen misschien?, …)! ‣ Daarom belangrijk voor Coca-Cola om op toezien dal als iemand ‘coca-cola’ krijgt hij ook effectief het merk krijgt en niet Pepsi! Economische functie =! - Verlaagt informatiekosten consumenten! ‣ Garantie dat product goed is, minder tijd investeren in goed product zoeken! - Verhoogt concurrentie! → Criterium om inbreuk te beoordelen: “mogelijke verwarring”! - Consument mag zich niet vergissen! - Hoe goedkoper product hoe sneller we ons vergissen!

5.

Bededrijfgeheim!

= informatie waarvan groot deel van de waarde gelegen is in de geheimhouding! = juridische bescherming voor dit geheim tov werknemers en concurrenten (stelen van geheim)! Waarom opteren sommige bedrijven voor bedrijfsgeheim?! - Gevaarlijk indien reverse engeneering mogelijk is! - Gevaar als iemand er zelf achter komt → geen bescherming! ‣ Alleen bescherming tegen onrechtmatig wegnemen! - Voordeel: langere bescherming! - Voordeel: geen publieke bekendmaking! - = Quid pro quo!

6.

IER als Publiek Goed!

In essentie: alle intellectuele goederen zijn publieke goederen! - Niet uitsluitbaar: bij openbaring van informatie, verspreiding moeilijk tegen te houden! - Niet rivaal: vb. lezing kan door 3e én 4e samen doorverteld worden! ‣ <> vb. niet beiden met 1 auto rijden!

Economische theorie: innefficiënt publieke goederen te privatiseren! - Kostelijk wegen niet uitsluitbaar en niet rivaal! - "22 -

Rémy Bonnaffé

!

- Vb. iemand boek laten lezen, maakt schrijven niet duurder! ‣ → royalty’s voor auteur zijn bovenmatig! - Argument tegen intellectuele eigendom! ‣ Tegenargument: niet-monetaire zaken kunnen volstaan als aanmoediging voor creatie! • Vb. de reputatie! ✓ (= Twijfelachtig)!

- "23 -

Rémy Bonnaffé

IX. Economische analyse van contracten(recht)! 1.

Twee onderzoeksvragen!

Economische analyse van contracten en contractenrecht draagt bij tot:!

1.1. Het schrijven van betere contracten! Goede contracten: transactiekosten drukken, nalevingskosten drukken, etc… ! - = efficiënt → welvaartsverhoging! Advocaat belangrijke rol hierin:! - Niet enkel grootste beschikbare deel voor eigen cliënt (distributie)! - Eerst en vooral de gemeenschappelijke winst opdrijven (productie) door efficiënt contract!

1.2. Een betere contractenrecht! Regels van contractenrecht analyseren zoals eenzijdige contractbreuk etc…!

2.

Efficiënt contracteren!

2.1. Contracten en economische surplus! Vrijwillige overeenkomsten → partijen in staat wederzijde welvaart te verhogen! - D.m.v overeenkomsten goederen/diensten uitwisselen! - Zodat persoon/bedrijf die goed/dienst hoogst waardeert, erover kan beschikken! - Verschil tussen waarde voor A (willingness to pay) en B (willingness to accept)! ‣ = door transactie ontstane waarde (surplus)! Probleem =! - Bij sluiten contract niet steeds alle relevante informatie voorhanden! - Contract kan dan soms nadelig uitvallen voor één van de partijen!

2.2. Knelpunten bij contracten! a. Risico!

Onvoorziene omstandigheden (staking, natuurramp, …) → uitvoering contract bemoeilijken/ onmogelijk maken! Ondanks hierover niets voorzien zal één van de partijen risico moeten dragen! - Recht legt dit vaak op aan persoon die verliezen kan dragen aan een lagere kost! b. Verborgen informatie!

Informatie = ongelijk verdeeld tussen partijen (asymmetrische informatie) ! Verkoper is vaak beter op de hoogte! c. Verborgen actie!

Één van de partijen kan zich niet houden aan bepalingen! - Bank verleend lening maar w’ gebruikt voor meer risicovolle onderneming → normaal hogere rente! d. Specifieke investeringen!

‘relatie-specifieke’ investeringen = partij maakt kosten die niet recupereerbaar zijn buiten specifieke contractsverhouding ! - Plaat partij in een kwetsbare positie! → creëert mogelijkheid tot opportunistisch gedrag! Probleem ontstaat doordat contracten zelden simultaan w’ uitgevoerd:! - "24 -

Rémy Bonnaffé

- Autofabrikant besteld machine bij een firma. Machine w’ specifiek gemaakt voor dat type merk. Stel dat deze machine 1 miljoen euro waard is, en Ford betaald er 1,5 miljoen voor. Probleem is, als deze machine in productie gaat, en al voor 500k klaar is. Moest overheid niet kunnen afdwingen dan kan autofabrikant gewoon plots zeggen ‘we betalen er maar 600k voor’. ! ‣ Onderneming heeft keuze:! • Verlies van 500.000 (productie stoppen)! • 1m (kosten machine) - 600.000 = 400.000! ‣ = Hol-Up: je geeft geld af gewoon omdat je vreest voor ergere sanctie! - Gevolg: verkoper zal anticiperen op hold-up game en zal niet contracteren! Relatie-specifieke investeringen hebben groot belang bij ontwerpen van contract:! - Hollywood: tijdens jaren ’50-’60 vast contract, nu: free agents! ‣ Acteurs moesten opgeleid worden. Indien men die opleiding gaf, wou men niet dat acteur naar andere studio ging, anders was men investering kwijt. ! ‣ Is veranderd omdat hold-up w’ gecreëerd (zelfde proces als hieronder) ipv vermeden! - GM:! ‣ FisherBody maakt gesloten metalen constructie voor wagens → carrosserie kon enkel gebruikt w’ op auto van GM ! • FB anticipeerde op Hold-Up: ! ✓ Je moet contract sluiten voor 10 jaar! ✓ GM betaald deel van variabele kost! ✓ FB kreeg variabele winst van 20% (indien auto verkocht 100: 17,6)! • Toch is het GM die in Hold-Up terecht kwam met FB en niet andersom! ✓ Na 4 jaar nam de vraag voor deze constructies enorm toe! ✓ FB moest enorm uitbreiden om te voldoen aan vraag! ✓ Hoe meer kosten FB maakten, hoe meer winst! ✓ → Fabrieken zo ver mogelijk openen!

2.3. De basisanalyse! Drie belangrijke elementen bij contracten:! - Incentives: prikkels om te doen wat wenselijk is! - Transactiekosten: onderhandelingskosten zo laag mogelijk pogen te houden! - Risico-allocatie: risico leggen bij de partij die het best geplaatst is deze te dragen! Hoe komt dat in pre-industriële China landbouw w’ georganiseerd op basis van “sharecropping” (deelpacht)? ! - Deelpacht: gedeelte van oogst afgeven en tevens krijgen loon! - Vaste pacht: huursom voor gebruik van de grond, opbrengsten blijven bij pachter! - Loon: men krijgt loon voor arbeid, ongeacht opbrengst ! Incentives

Transactiekosten

Risicoallocatie

Vaste Pacht

Positief

Positief

B

Deelpacht

+-

+-

+B/LE

Negatief

Negatief

LE

Loon

Deelpacht w’ verkozen voor risicospreiding: Deelpacht bied betere verspreiding: boeren (B) en landeigenaren (LE)! Wie was best geplaatst om risico te dragen?! In westen → verzekeringsmaatschappijen / bestonden niet in China → noodzaak in verdeling! - "25 -

Rémy Bonnaffé

3.

Efficiënt contractenrecht!

3.1. De functies van contractenrecht! Functies die ze moet vervullen:! - Coöperatie afdwingen! - Transactiekosten verlagen! - Externe Effecten vermijden!

3.2. Samenwerking bevorderen! Indien afspraken w’ nagekomen → beroep op rechtssysteem overbodig, omdat:! - ‘Goed persoon’, schuldgevoelens, … ! - Belangen benadelen:! ‣ Toekomstige transacties met tegenpartij moeilijk (repeat play)! ‣ Eventuele gevolgen voor reputatie! • Niet altijd doorslaggevend! ✓ Indien geen wederkerende transactie (end game)! ✓ Informatie verspreidt zich slecht! ✓ → gevaar van opportunistisch gedrag! Voorbeeld: partijen A en B sluiten overeenkomst om huis van 100.000 euro te bouwen, wat zijn betalingsmogelijkheden?! - 1) A geeft aannemer 100.000 vooraleer de werken een aanvang nemen! ‣ In wereld zonder afdwingbare contracten ziet A aannemer niet terug! - 2) Betaling bij de afwerking van het huis! ‣ Aannemer zit in zwakke positie! - 3) A betaald naarmate werken vorderen ! ‣ Imperfect: als huis 3/4de klaar is kan aannemer heronderhandelingen beginnen want huis is niet waardevol voor A, en kennis ligt bij aannemer dus kan geen andere aannemer inschakelen (of zal veel kosten)! Wat is hier specifieke eigenschap dat moeilijk maakt? Uitgestelde uitvoering of betaling. ! Probleem kan als volgt geïllustreerd worden:! - Investering zonder contractenrecht! B Belegt

B Fraudeert

A Investeert

+5! +5

+10! -10

A Investeer niet

0! 0

0! 0

Probleem = medewerking vereist! Prisonner’s dillema → beide partijen vrezen strategische zet, dus handelt zelf strategisch!

!

- "26 -

Rémy Bonnaffé

- Investering met contractenrecht! B Belegt

B Fraudeert

A Investeert

+5! +5

-5! +5

A Investeer niet

0! 0

0! 0

Contractenrecht kom tegemoet aan dit probleem door wederzijdse vrees van nietsamenwerking te reduceren! - Schadevergoeding bij niet-naleving verhoogt de kost van niet samenwerking! Conclusie: eerste functie van contractenrecht = afdwingingsmiddel tot bevorderen samenwerken! Wat is de optimale sanctie voor contractbreuk?! - Zelfde als strafrecht: afschrikken in alle omstandigheden?! - Nee. Soms contractbreuk aanmoedigen = efficiënt contractbreuk! ‣ = wanneer kosten van uitvoering contract hoger dan voordelen voor verschillende partijen! Illustreren met voorbeeld:! - Garage DDT verkoopt een LADA voor 12.000 euro. ! - Guy is bereid de auto te kopen voor 15.000 euro en sluit contract met DDT voor aankoop van de auto voor 12.000 euro en betaald waarborg van 5000 euro (betaald later de rest)! - Dolenthousiaste Guy koopt alvast nieuwe wielen en autobanden in uitverkoop op andere plaats = 800 euro! - Kort na bezoek Guy bezoekt Willy DDT en wilt auto kopen voor 13.000 euro! - DDT wilt contract verbreken en een sluiten met Willy → brengt hem 1000 op! - = hier is contractbreuk inefficiënt want auto beland bij iemand die minder waardeert! - → Men moet werken met schadevergoedingsregels! ‣ Er bestaan verschillende, hoe beïnvloeden deze de situatie?! e. Schadevergoeding: Expectation Measure - verwachte winst!

= meest uitgebreide vergoeding! → Contractant vergoed voor de totale waarde van het contract, inclusief de subjectieve waarde (‘je krijgt wat je zou hebben gehad! Onder dit systeem:! - Guy krijgt bovenop de voorschot (5000)! - De meerwaarde die normalerwijze zou zijn gerealiseerd (15.000-12.000 = 3000)! Impact op beslissing DDT:! - Zal aanbieding Willy afslaan! - Verwachte winst opbrengst contractbreuk voor DDT = lager dan de schadevergoeding! Stel dat Willy heel hoog belang hecht aan wagen (Willingness to pay = 20.000)! - Contractbreuk is dan efficiënt! - DDT ontvangt meerwaarde van 8000! ‣ = voldoende om GUY onverschillig te maken (8000-3000 = 5000)! b. Schadevergoeding: Reliance Measure - investeringen vergoeden!

→ dezelfde positie geplaatst als voor de sluiting van het contract, aslof er geen contract was! - "27 -

Rémy Bonnaffé

Onder dit systeem! - Guy w’ slechts vergoed voor gemaakte investeringen! ‣ DDT zal 800 en voorschot verschuldigd zijn! ‣ Kost hem 800 maar wint 1000 aan Wally! → dit systeem dwing DDT niet tot internalisatie → leiden tot inefficiënte contractbreuken! c. Uitvoering in natura - Specific performance!

→ schuldenaar moet uitvoeren wat hij beloofd had! Onder dit systeem:! - DDT w’ verplicht om LADA te leveren en Guy om 12.000 te betalen! - = uitvoering inefficiënte wanprestatie voorkomen! Maar wat indien efficiënte contractbreuken?! - Willy kan de auto achteraf nog kopen van Guy! - Zorgt echter voor teveel transactie! Verschillen tussen uitvoering in natura en expectation measure:! - Beide verdelen de winst van de contractbreuk op een verschillende wijze! ‣ Expectation measure: rechter moet correct inschatten of Willy dan wel Guy de auto hoger waarderen! • Transactiekosten zijn hoger! ‣ Uitvoering in natura: vrije onderhandelingen zullen dit uitwijzen! Soms ook specifieke uitvoering door ‘juiste persoon’ ! d. Schadestipulering door de partijen!

Vooraf door partijen bepaald wat de te vergoeden schade is! - Argumenten dat dit tot meer efficiënte contracten kan leiden:! ‣ Schadestipuleringen stellen partijen in staat om subjectieve waarde tot uitdrukking te brengen! ‣ Door het ondertekenen zelf → signaal ivm betrouwbaarheid en de kwaliteit! - Nadelen:! ‣ Werkt als soort verzekeringscontract! • Moral Hazard + Adverse selectie! ✓ Indien waarde van uitvoering lager w’ dan voorzien schadevergoeding → contractbreuk uitlokken!

3.3. Transactiekosten drukken! e. Meerderheidsregelen!

‘Aanvullende rechtsregels’ → regels waarvan men mag van afwijken ! → reduceren de transactiekosten! f. Pre-contractuele aansprakelijkheid!

Ex-ante opportunistisch gedrag tegengaan!

3.4. Marktfaling! Soms maatschappelijk aangewezen om contracten niet te bekrachtigen! - Indien ze niet bijdragen tot sociale welvaartsverhoging! ‣ indien zware externaliteiten! ‣ Indien gebaseerd op ongelijke verdeling van informatie of macht! g. Externaliteiten!

Partijen dragen kosten externe effecten niet zelf dus w’ ze niet in rekening gebracht bij opstellen contract! - "28 -

Rémy Bonnaffé

Indien negatieve externaliteiten → teveel van deze dergelijke contracten ! - Extreem voorbeeld: inhuren van huurmoordenaars! Door afdwinging via gerechtelijk apparaat uit te sluiten → moeilijker om deze contracten af te dwingen! b. Asymetrische informatie!

Bv indien aanschaffen van huis → wetgever legt verplichting op om belangrijke informatie mede te delen! - Indien niet: instaan voor mogelijke verborgen gebreken! c. Monopolie!

Onevenwichtige machtsverhouding tussen partijen → onevenwichtige contracten! - Recht zal dergelijke contracten niet afdwingen! ‣ Rechter vergelijkt met marktvoorwaarden!

4.

Risico allocatie!

Soms contracten niet nagekomen door omstandigheden buiten beïnvloedingssfeer partijen! - = overmacht! Soms maatschappelijk aangewezen om hier ‘schuldige’ partij aan te wijzen! - Lowest cost avoider!

5.

Onderhandelingen!

5.1. Verplichting om wederpartij te vergoeden bij afgesprongen onderhandelingen?! Voorbeeld: consument gaat computerwinkel binnen en vraagt informatie over bepaalde software. Bediende geeft uitgebreid uitleg maar consument beslist niet te kopen omdat het niet voldoet aan zijn vereisten. Wie dient de kosten van de tijd te dragen?! Theoretisch zijn 4 mogelijkheden! d. Zowel koper als verkoper dragen elk hun opgelopen informatiekosten!

= meest voorkomende regeling ! → toch geen perfecte efficiënte oplossing:! - Consument = prikkel → teveel informatiekosten te veroorzaken bij verkoper! - Verkoper = voordeel om onjuiste informatie te geven (lie costs)! ‣ W’ enkel betaald indien hij effectief iets verkoopt! • Consument weet dit en zal dit willen controleren (verification cost)! ✓ Eerlijke verkopers zullen daarom nog meer kosten moeten maken om koper van waarheid te overtuigen! There is no such thing as a free lunch → gratis informatiekosten moeten door iemand gedragen worden! - In competitieve economie → doorgerekend in prijs! ‣ Bijgevolg consumenten die tot aankoop overgaan die kosten betalen! Door feit dat gemaakte transactiekosten vd verkoper sunk costs zijn is het mogelijk dat opportunisme ontstaat (hold-up):! - Totale marginale kosten zijn 50. 50 marginale productiekosten en 10 marginale informatiekosten. Koper krijgt ‘gratis’ informatie twv 8 kosten. Consument kan product kopen voor 44. Nog steeds voordelig voor verkoper, gegeven het feit dat de 4 eenheden kosten sunk costs zijn. Verkoper aanvaardt, maar uiteindelijk is hij slechter geworden van de gehele transactie!

!

- "29 -

Rémy Bonnaffé

b. Koper draagt de kosten van de verkoper en de verkoper draagt op zijn beurt de kosten van de koper!

Gesprekken duren een uur. Consument wilt kopen. Verkoper vraagt 1000 euro. Consument is advocaat en vraagt voor zijn opportuniteitskosten 2000 euro.! Veel problemen:! - Hogere transactiekosten (kosten van betaling)! - Grotere principal-agent probleem (partijen zijn minder zorgvuldig omdat het toch de ander is die kosten moet betalen)! - Cross-subsidization van ‘rijke’ consument door ‘armere’ consument (opp.kosten)! ‣ ‘Armere’ consumenten anticiperen hierop → ° averechtse selectie! • = armere consumenten blijven weg uit winkels die dit hanteren! c. De koper draagt de kosten van de koper en verkoper samen!

Consument betaalt som voor advies maar krijgt zelf geen vergoeding voor de eventuele verloren tijd! Ook nadelen:! - Verkoper = prikkel → meer informatie dan optimaal! - Paradox: men kent pas de waarde van de te koop aangeboden informatie als men ze gekregen heeft! ‣ = asymmetrische informatie leidt tot averechtse selectie:! • Slechte adviseurs blijven op de markt terwijl goede adviseurs (hoge opleidingskosten) wegblijven! d. De verkoper draagt niet enkel zijn eigen informatiekosten maar vergoedt ook die van consument!

Nadelen:! - Principal-agent problemen: consument vraagt meer producten op proef dan optimaal is! - Averechtse selectie problemen: consumenten met hoge koopkansen subsidiëren consumenten met lage koopkansen en blijven mogelijk weg uit de markt! Conclusie = Regel a = optimaal!

5.2. Aansprakelijk stellen voor kosten die andere partij maakte als gevolg van feit dat ze w’ misleid ivm slaagkansen en de mogelijke voordelen van een overeenkomst?! Een persoon wenst één computer te komen, stapt winkel binnen en zegt dat hij er 50 wil kopen. Wordt als koning ontvangen. ! → gevaar van hoge, nutteloze kosten ! - Voorwaarde: redelijk was de onjuiste informatie als waar aan te nemen ! - Geen bewijs van kwade trouw nodig! - Wie onderhandelingen verbrak, is evenmin relevant! Economisch gezien → misleiding vergoeden = internalisering!

5.3. Vergoeding voor abnormale voordelen na het afspringen vd onderhandelingen?! Beloven dat dat iemand aannemingscontract krijgt op voorwaarde dat hij financiering zou helpen rondkrijgen. Die laatste helpt hem en doet allerlei kosten om financiering te krijgen. Onderhandelingen over aannemingscontract springen dan af en andere aannemer wordt in dienst genomen. Amerikaanse rechtbank stelde aannemer in gelijk en dit mocht niet.! → Rechtspraak = efficiënt!

!

- "30 -

Rémy Bonnaffé

6.

Misverstanden!

6.1. Algemeen: optimale hoeveelheid informatie! Informatie is een schaars goed en heeft een kost! - Economische systemen om prikels te geven om additionele informatie te produceren! ‣ Tot punt dat marginale kosten vd informatieproducten > dan marginale voordelen! ‣ Is vereist:! • Optimale hoeveelheid! • Een optimale graad van waarheid! • De correcte onderwerpen! • En geproduceerd door de cheapest cost producers! Belangrijk bijkomend probleem = free riders! - → informatie = niet-uitsluitbaar karakter!

6.2. Dwaling! = verkeerde voorstelling van feiten! - Soms aanvaardbaar (indien verschoonbaar): stuk grond met vijver. Gaan naar notaris en blijkbaar verkeerd stuk grond gekocht door slecht aangebracht bord. Dwaling inroepen = toegestaan.! - Maar in de ruimste zin toelaten → inefficiënt:! ‣ Kunstkenner bezoekt jarenlang rommelmarkten op de hoop belangrijk kunstwerk voor prikje te kunnen kopen. Vind een schilderij en koopt die voor peulschil. Als achteraf blijkt dat waarde een veelvoud was, kan verkoper de nietigverklaring eisen?! • Hoger w’ gezegd dat efficiënte informatieproductie inhoudt dat de cheapest cost producer deze dient te produceren en meedelen! ✓ Dit neemt echter prikkels weg bij de kunstkenner: kunstkenner zou geen belang meer bij hebben om zich jarenlang bezig te houden met markten af te dweilen! ✓ Kern van de zaak: verkoper krijgt informatie gratis, informatie die veel middelen gekost heeft! Oplossing: toelaen om deze informatie geheim te houden! - Is dit toelaat optimaal? Neen, aantal verspillingen:! ‣ Leugenkosten! ‣ Verificatiekosten! ‣ Duplicatieve informatie (verkoper zal misschien andere kunstkenner vragen)! - Echter: nadelen wegen niet op tegen de voordelen! → verder nog: entrepeneur moet recht krijgen te liegen! - Verkoper mag dus geen clausule in contract zetten dat koop nietig is indien bleek dat er informatie w’ geheim gehouden! → Oplossing om informatiekosten te vergoeden die entrepeneur maakte?! - Blijft reusachtig probleem: obv welke criteria moet rechtbank schadevergoeding toekennen?!

6.3. Legitieme verwachtingen! In België is contract geldig indien verkoper bv 270 schreef, maar dat prijs echter 290 was.! Dit geldt niet indien men auto wilt kopen en prijs is zogezegd 500 euro ipv 50.000 euro. Waar zit hem het verschil?! → Cheapest cost producer: persoon die ongelijk krijgt is altijd best geplaatst om misverstand te vermijden! - "31 -

Rémy Bonnaffé

- Anders moet koper igv die 270 altijd vragen bij elke prijsreductie of het vergissing is of reductie!

6.4. Stilzwijgende aanvaarding! Groot bord “niet aansprakelijk” in garage → niet aansprakelijk zelfs indien eigenaar auto niet gezien had! Indien bord te klein → wel aansprakelijk! → Cheapest cost producer: indien groot bord geplaatst = uitbater heeft inspanningen gedaan!

6.5. Interpretatie van contracten! Interpretatie in nadeel van opsteller.! → Cheapest cost producer: best geplaatst om misverstanden te vermijden!

6.6. Controversiële informatie! = informatie die niet met zekerheid te weerleggen/bevestigen valt! 3 oorzaken:! - Gebrek aan consensus binnen wetenschappelijke kringen! - Niet bestaan van een eenvormige definitie van begrippen (wat is ‘beste’ auto?)! - De subjectieve aard van de waarnemingen (coca smaakt het lekkerst)! Bij controversiële informatie beste systeem = verschillende meningen toe te laten! - Zou het niet beter zijn mensen te verplichten eerlijk te zijn? Nadelen hiervan:! ‣ Verkopers die eerlijk zijn tov zichzelf en kritisch zijn tov eigen koopwaarden → gesanctioneerd! • Onkritische autoverkoper riskeert geen nietigverklaring! • = incentive om niet na te denken! ‣ Prikkel om nooit openhartig te zijn ! • Hoeveelheid informatie ↓! Conclusie: toelaten om te liegen. Niet perfect:! - Leugenkosten! - Verificatiekosten en duplicatieve productie van informatie!

6.7. Informatie die uitgaat van personen in een vertrouwensrelatie! Waarom strenger voor personen die in een vertrouwensrelatie staan?! - Vertrouwensrelatie = sterke asymmetrie van informatie! - Kern van de zaak = vertrouwensman contractueel verbonden om zijn eerlijke mening te geven ivm controversiële informatie! ‣ Advocaat w’ gevraagd om advies te geven over al dan niet overgaan tot dagvaarding! Laat opdrachtgever toe minder kosten te maken:! - Verification costs w’ overbodig omdat geen lie costs!

6.8. Sanctie: nietigheid of prijsaanpassing?! Allocatieve efficiëntie → goeden komen bij personen met hoogste willingness-to-pay! Transactiekosten kunnen oplopen bij nietigheid van contracten! Belangrijk is ook hoeveel investeringen! - Kan dat aanvankelijk niet meeste willingness to pay! - Maar na investeringen wel geworden! Ook belangrijk om niet te snel nietigheid → tijdje “gratis” gebruikt: moeilijk te berekenen!

! !

- "32 -

Rémy Bonnaffé

7.

Standaardcontracten, contracten met monopolisten en het signing without reading probleem!

7.1. Standaardbedingen! Functies standaardbedingen:! - Uitsparen van transactiekosten ! - Vergroten rechtszekerheid → minder proceskosten! Negatief: vaak in voordeel van onderneming die ze opstelt! - Reden:! ‣ Te nemen of te laten! ‣ Marktmacht! • Hoewel SB aannemelijk zijn bij monopolies zien we dat ze ook bestaan waar er sterke concurrentie is! ✓ Ook een monopolist bied efficiënte clausules aan om zijn winst te maximaliseren (gezamenlijke winst)!

! Probleem monopolist is prijs en beperkte hoeveelheid, niet clausules! ✓ (analogie met kwaliteit van product) ! ✓ Uitzondering: monopolisten die w’ gereguleerd door kortzichtige ambtenaren/politici! ‣ Sterke onderhandelingsmacht! ✓

$

✓

Toch kunnen we empirisch vaststellen dat clausules vaak inefficiënt zijn! - → weinig mensen lezen contracten of begrijpen! ‣ 2 gevolgen! • Opsteller speculeert en zet clausules in zijn voordeel in, die niet welvaartsvermeerderend zijn (want in nadeel voor wederpartij), gevolgen:! ✓ Clausule inefficiënt! ✓ Prisoners’ dilemma! ✓ Averechtse selectie: eerlijek opstellers w’ uit markt gedreven! ✓ Te hoge informatiekosten, sommige lezen telkenmale opnieuw! • Ook spiegelbeeld: efficiënte clausules die welvaartsverhogend zijn worden niet opgesteld! ✓ Vb clausule -2 opsteller, +3 consument (welvaartsverhogend)! ✓ Zal niet w’ opgenomen → consument leest niet dus zal niet meer betalen! Oplossing voor signing without reading:! - Clausules verbieden die altijd inefficiënt zijn! - Gebruik van moeilijk leesbare lettertjes verbieden! - Belangrijk afwijkende clausules duidelijk meedelen! - Suppletief recht efficiënt maken! Informele technieken van afdwinging → gijzelaars:! - In middeleeuwen gaven koningen elkaars zoon/dochter als garantie voor vrede! - Waarom geen diamanten?! ‣ Goede gijzelaars moet aan 2 voorwaarden voldoen:! • Persoon moet er veel waarde aan hechten! • Persoon die gijzelaar krijgt moet weinig waarde aan hechten! - "33 -

Rémy Bonnaffé

‣ = om asymmetrische waardering/opportunistisch gedrag tegen te gaan! - Moderne voorbeelden:! ‣ Café Dulle Griet: ! • Bier geserveerd in speciale glazen, iedereen nam mee! • Oplossing: schoen afgeven in mandje! ‣ Franchisecontracten McDo! • Voor McDo belangrijk dat reputatie hoog blijft, maar kan moeilijk allemaal controleren! • McDo kan contract opzeggen zonder enige redenen! • McDo zou hier toch weinig waarde aan moeten hechten?! ✓ Dat doet ze, maar kan ze niet blijven herhalen voor reputatie !

8.

Quasi-contracten!

= één privaat persoon kan aan ander dwingen tot transfer! → 2 economische voorwaarden voor zo een gedwongen transfer:! - Transactiekosten voor een normaal contract zijn te hoog! - Wanneer vrij zeker dat opgelegde transactie welvaartsvermeerderend is! Wat zou gevolg zijn van afschaffen quasi-contracten?! - Sommige mutual benefits zouden niet voorkomen! ‣ Zaakwaarnemer zou niet kunnen! ‣ Persoon verdwaald in woestijn, en wil pas persoon redden indien die heel zijn vermogen overdraagt! → maatschappij zonder dwangtranfers = maatschappij met gokclausule ! - Kans om miljoenen te winnen door gebruik te maken van monopolie! - Even veel kans om miljoenen te verliezen door uitgebuit te worden! - → meeste mensen zijn risico-avers doordat geld grote waarde heeft → opteren voor maatschappij met dwangtransfers! Grootste nadelen van quasi-contracten:! - Sommige transacties komen tot stand die niet-welvaartsvermeerderend zijn! ‣ W’ opgevangen door tweede vereiste (zie boven)! ‣ Maar indien men hiervan uitgaat, waarom nodig om te compenseren? ! • Men zal vermijden om nog in dergelijke situatie te komen (daling activiteit)! • Strategisch gedrag (wachten tot buur muur bouwt zodat jij op kunt aanbouwen)!

8.1. Eerste algemene voorwaarde: te hoge transactiekosten! Transactiekosten = ruim = informatie- en onderhandelingskosten, strategisch gedrag, … ! 3 gevallen van excessief hoge transactiekosten:! - Fysieke onmogelijkheid om toestemming te geven binnen vereiste termijn! - Een vergissing (A bouwt per ongeluk 10 cm op B’s grond)! - Bilateraal monopolie (persoon verdwaalt in woestijn)!

8.2. Tweede algemene voorwaarde: transfer is duidelijk welvaartsvermeerderend! In principe ook Pareto-verbetering: gedwongene w’ er niet slechter van! - Schade in praktijk moeilijk te meten dus lichte ondercompensatie mogelijk! Moet in elk geval een Kaldor-Hicks verbetering zijn:! - Voordeel van initiatiefnemer > nadeel gedwongene!

8.3. Algemene indeling quasi-contracten.! 4 categorieën:! - "34 -

Rémy Bonnaffé

- “Private belastingen”: initiatiefnemer veroorzaakt positief extern effect in voordeel van gedwongene! ‣ Zaakwaarneming! ‣ Afpaling! - “Private onteigeningen”: dwingen om bepaalde zakelijke rechten over te dragen ! ‣ Enkele centimeters op andermans grond bouwen! ‣ Recht van uitweg! - “Private dienstplicht”: verplicht om iets te doen! ‣ Persoon in nood redden! ‣ Slachtoffer verplichting schade te beperken! - Beide partijen tegelijkertijd initiatiefnemer/gedwongene


- "35 -

Rémy Bonnaffé

X. Aansprakelijkheidsrecht! 1.

Doel aansprakelijkheidsrecht!

Belang: via doelstellingen beter aansprakelijkheidsrecht analyseren!

1.1. Herstel van natuurlijk evenwicht! Traditionele functie! - Centraal: vergoedingsbeginsel: slachtoffers compenseren! ‣ Bijkomstig: potentiële daders tot beter gedrag aansturen! ‣ → problematische aanpak! • Vb. A 100 schade aan B in ongeval! ✓ Schadevergoeding van 100 aan B! ✓ Maar: schade niet verdwenen, enkel verplaatst! - Conclusie: geen herstel van natuurlijk evenwicht! ‣ Schade blijft bestaan! ‣ Financiële schadevergoeding vaak onvoldoende!

1.2. Consistentie als compensatiesysteem?! Verzekeringen meer efficiënt! - Vb. fonds met jaarlijkse bijdrage van elke autobestuurder! ‣ Alle slachtoffers uit vergoeden! ‣ Ongeacht schuld bestuurder! - Voordeel: kosten ↓ voor vaststelling van fout, advocatenkosten, gerechtelijke procedure...!

1.3. Interne consistentie van het aansprakelijkheidsrecht in het licht van het vergoedingsbeginsel! Waarom geen vergoeding onvoorzienbare schade?!

1.4. Conclusie! → er is nog een meer belangrijkere functie dan compensatie/retributie!

2.

Minimalisatie van kosten!

Doel volgens rechtseconomie = minimalisatie van kosten! → kosten door ongevallen → welvaartsverliezen! Vergoedingsbeginsel → compenseren van kosten (ex-post)! Economisch beginsel → verhinderen/drukken van mogelijke kosten (ex-ante)! - Individuen aanmoedigen om optimale voorzorgsmaatregelen te treffen! ‣ Waneer ze voldoen → belonen → niet aansprakelijk ! ‣ Wanneer ze tekort schieten → bestraffen → aansprakelijk! - = (!!) kosteninternalisatie (!!) ! Min (OK + PK + AK)! - OK = ongevalkosten: zo weinig mogelijk slachtoffers met zo weinig mogelijk schade! - PK = preventiekosten: kosten zo veel mogelijk drukken! - AK = adminsitratieve kosten: rechtbanken niet overmatig vullen! Waarom preventie zo veel mogelijk drukken en niet maximaliseren? ! - Preventie is ook een kost! - Om optimale preventie te kennen moet men:! ‣ Afweging van marginale kosten en baten maken:! - "36 -

Rémy Bonnaffé •

3.

= de kost voor één extra eenheid voorzorg en het voordeel van één extra eenheid zorg !

Irrationaliteit en aansprakelijkheidsrecht!

Sommige mensen beweren dat mensen niet rationeel zijn (FB kijken in auto ≠ rationeel) → Rechtseconomie: dmv van juridische regelen, gemiddeld een betere situatie creëren! Empirische gegevens:! - Canada: schuldbegrip w’ vervangen door verzekeringen → meer ongevallen! - Duitsland: ongevallenverzekering in bedrijven: vast bedrag naar variabele bijdrage (aantal ongevallen) → minder ongevallen ! Bedrijven zijn zeker rationeel → Ford-Pinto-case:! - Gevaar voor ontploffing bij botsing! ‣ Kost om auto’s terug te halen > kost betalen schadevergoedingen ! • Moreel verwerpelijk: menselevens verloren! • Economisch beter! ‣ Gevolg: Ford haalt auto’s niet terug! ‣ Opm: bedrijf had wel verkeerde statistische gegevens ivm ‘waarde’ mensenlevens! • Terughalen was toch beter geweest! We moeten als standpunt nemen dat mensen fouten kunnen maken en dat mensen soms slecht kunnen nadenken! - Beschikbaarheid heuristiek: ! ‣ Wat? Systematisch over- en onderwaarderen van risico’s! ‣ Heeft niet altijd tijd om grondig te analyseren dus we baseren ons op heuristieken! • Voorbeeld: iets dat we makkelijker kunnen inbeelden = denken dat meer gebeurd! ✓ Lamp vervangen gevaarlijker dan zwemmen in San Francisco met haaien! - Zelfcontrole bias! ‣ Wat? Hoe meer we iets controleren, hoe meer we betrouwen (fiets vs vliegtuig)! - Zie ook de rebates! Bij Productaansprakelijkheid = vraag = schuldaansprakelijkheid (negligence) of risicoaansprakelijkheid (strict liability) ! - Basisidee → recht sturen wanneer we weten vanuit psychologie dat mensen vergissingen maken! - Voorbeeld: Coca-Cola kan verkocht w’ in blikjes of flesjes! ‣ Prijs: Blikken > flesjes! ‣ Risico: Blikken < Flesje (kosten ongeval hoger)! ‣ Indien geen aansprakelijkheid: keuze = flesje ! ‣ Indien wel aansprakelijkheid: keuze = blikje! ‣ Wat zal consument doen?! • Geen aansprakelijkheid:! ✓ Indien niet geïnformeerd: blikjes duurder dus flesje kopen! ✓ Indien geïnformeerd: blikje kopen want uiteindelijk goedkoper! • Aansprakelijkheid! ✓ Koopt blikje, zelfs indien niet perfect geïnformeerd!

- "37 -

Rémy Bonnaffé

- Conclusie: wanneer mensen niet nadenken over risico → risicoaansprakelijkheid aangewezen!

4.

Types schadegevallen!

Functioneel (niet juridisch) onderscheid tussen:! - Unilaterale ongevallen: slachtoffer kan heel weinig doen om schade te beperken! ‣ Vliegtuigongeval! • Passagier kan weinig aan doen, wel bv riem vastklikken! - Bilaterale ongevallen: slachtoffer heeft deels invloed in de schade! ‣ Auto vs fietser! • Fietser kan voorzichtig rijden, met licht, fietshelm! ‣ Dokter vs Patiënt! • Vroeger op consultatie, … ! Belang: beste aansprakelijkheidsregel!

4.1. Unilaterale schadegevallen! Deze schadegevallen → kijken naar dader (geen nut om kijken gedrag slachtoffer)! a. Optimale preventie!

Zie voorbeeld hiernaast. Stel voedingsmaatschappij, hoeveel is optimale investering in preventie voor maatschappij? ! - Vraag die je moet stellen: wat levert meer preventie op?! - Optimale preventie ≠ maximale preventie! ‣ Preventie ↑ → kosten ↑ → prijs ↑! • Vb 10km/u rijden is best voor ↓ ongevallen, maar ↑ tijdsverlies! ‣ = extra preventie zolang MK < MB! • MK = marginale kost = preventie! • MB = marginale baat = minder kans op schade! ‣ Voorbeeld: schade = 100 !

+3 -5 +3 -4 +3 -2

→ Gemiddeld = laagste totale kosten! b. Hoeveel zal potentiële dader investeren in preventie?! 1. Zonder aansprakelijkheid(srecht)!

→ bedrijf zal geen voorzorgen nemen! -Niet verplicht tot betalen verwachte schade → preventiekost = kost zonder voordeel!

! ! - "38 -

Rémy Bonnaffé

2. Schuld/Foutaansprakelijkheid (negligence)!

Foutaansprakelijkheid = dader staat in voor schade die hij veroorzaakt door nalatig gedrag! Redenering:! - Minder dan optimale hoeveelheid zorg (laag) → aansprakelijkheid! - Meer dan optimale hoeveelheid zorg (gemiddeld of hoog) → niet aansprakelijk! - Gevolg: men zal proberen niet aansprakelijk te zijn! ‣ Men kiest voor gemiddelde, niet voor hoog! • Hoof id duurder voor individu! ‣ Gemiddelde komt overeen met optimale hoeveelheid zorg! Voorbeeld: Schade = 100!

$

! 3. Risicoaansprakelijkheid (strict liability)!

Risicoaansprakelijkheid = dader staat in voor kosten van ongeval ongeacht zijn niveau aan voorzorg! - Causaal verband met schade en gedrag voldoende ! Redenering:! - Voorzichtigheid speelt geen rol! - Gaat kiezen voor meest efficiënte preventie want alle kosten voor hem! ‣ Bij zeer gevaarlijke activiteiten is dit wenselijk! Voorbeeld: Schade = 100!

$

! → belangen dader = belangen maatschappij! Conclusie:! Fout-AS en Risico-AS bereiken zelfde doel: optimale zorg! - Maar op verschillende wijze ! ‣ Fout-AS: rechter bepaalt optimale zorg ! ‣ Risico-AS: potentiële dader bepaalt optimale zorg! - Twee verschillen: fout- vs. risico-aansprakelijkheid (infra)! ‣ Informatiekost: soms beter voor rechter, soms beter voor dader om optimale zorg te bepalen! ‣ Invloed op activiteitenniveau !

!

- "39 -

Rémy Bonnaffé

4. Administratieve kosten!

Foutaansprakelijkheid = veeleisender → vaststellen schade, beoordelen oorzakelijk verband + nagaan of fout (laatste = niet aanwezig bij risicoaansprakelijkheid)! Langs andere kant: risicoaansprakelijkheid = meer gevallen tot verplichting schadevergoeding = ↑ gerechtskosten! 5. Activiteitenniveau!

Regel zal invloed hebben op hoe vaak we die bepaalde activiteit uitvoeren! Vb: gaan winkelen met auto of fiets?! - Foutaansprakelijkheid: zoveel activiteiten als je wil, zolang je voorzichtig blijft! ‣ Kans ↑ → ongevalkosten ↑! - Risicoaansprakelijkheid: hoe voorzichtig je ook bent, altijd kans op ongeval! ‣ Gevolg: ↓ activiteiten! Conclusie: risicoaansprakelijkheid wenselijk bij gevaarlijke activiteiten (nucleaire activiteiten, …) → maatschappelijk ook wenselijk dat ze activiteitenniveau in rekening brengen!

4.2. Bilaterale schadegevallen ! = Slachtoffer heeft invloed op schade bij ongevallen! c. Foutaansprakelijkheid!

Dader! - Preventieniveau: goed! ‣ Dader is niet aansprakelijk als hij voorzichtig is → dader gaat preventief zijn ! - Activiteitniveau: slecht! ‣ Dader mag ↑ activiteit, zolang hij maar voorzichtig is! ‣ Vb. men gaat ↑ met auto rijden ! Slachtoffer! - Preventieniveau: goed! ‣ → Slachtoffer is preventief ! - Activiteitenniveau: goed ! ‣ Door hoog activiteitniveau van dader, zal slachtoffer weinig activiteit ! ‣ Slachtoffer staat bij preventief gedrag zelf in voor de kosten ! b. Risicoaansprakelijkheid!

Dader! - Preventieniveau: goed ! ‣ Dader is preventief want altijd AS ! - Activiteitniveau: goed ! ‣ Dader ↓ activiteit want altijd AS ! Slachtoffer! - Preventieniveau: secht! ‣ Je wordt toch altijd vergoed! - Activiteitenniveau: slecht! ‣ Door laag activiteitniveau van dader, zal slachtoffer veel activiteit! ‣ Vb. zwakke weggebruiker wordt onvoorzichtig door objectieve AS van 
 bestuurders! c. Risicoaansprakelijkheid (met mede-AS)!

Dader! - Preventieniveau: goed ! - "40 -

Rémy Bonnaffé

‣ Dader is preventief want altijd AS ! - Activiteitniveau: goed ! ‣ Dader ↓ activiteit want altijd AS ! Slachtoffer! - Preventieniveau: goed! ‣ Slachtoffer preventief voor zichzelf te beschermen en niet AS te zijn ! - Activiteitenniveau: slecht! ‣ Door laag activiteitniveau van dader, zal slachtoffer veel activiteit! ‣ Vb. zwakke weggebruiker wordt onvoorzichtig door objectieve AS van 
 bestuurders ! d. Conclusie:!

Preventie = goed! Activiteitenniveau kunnen we beïnvloeden! - Vraag: wie aanmoedigen voor activiteit? → belang activiteitenniveau dader vs voorzorg slachtoffer! e. Voorbeelden uit rechtspraak!

Dieren! - Als hond 1e maal bijt → foutaansprakelijkheid! ‣ Eigenaar preventief? Slachtoffer preventief?! - Hond heeft al eerder gebeten → risicoaansprakelijkheid! ‣ Hond heeft al gebeten = informatie die enkel dader weet → cheapest cost avoider! Burenhinder! - Combinatie fout- en risicoaanpsraklijkheid! ‣ Schade < x niveau van schade: art. 1382 BW! • Schade ↓ → kijken naar fout! ✓ Vb. lichte muziek om 22u! ‣ Schade > x niveau: art. 544 BW! • Aansprakelijk ongeacht fout! • Schade ↑ → kijken naar activiteit dader! ✓ Vb. drilwerken!

5.

Wat is een ‘fout’? Economische invulling!

Formule van Learned Hand:! - PK < p x s → aansprakelijk! - PK > p x s → niet aansprakelijk! - (PreventieKosten, kans op ongeval, ongevalkosten) !

6.

Onzorgvuldig gedrag ondanks A’H recht!

Hiervoor kunnen 3 redenen zijn:! - Judgment proofness:! ‣ = Middelen van schadeveroorzaker volstaan niet om schade te vergoeden ! ‣ Zie voorbeelden supra! - Kans op detectie = kleiner dan 100%! ‣ Bewijsproblemen, te hoge proceskosten, …! ‣ Voorbeeld: stel PK = 50 % en foutaansprakelijkheid!

- "41 -

Rémy Bonnaffé

‣ $ - Irrationeel gedrag! ‣ Over- en onderschatting risico’s → zie 37!

7.

Punitive damages (McDonnald’s hot coffee case)!

<> Bel.: slachtoffer vergoeden voor schade en niets daarboven! McDonnald’s Hot Coffee-zaak! - Feiten: koffie tussen benen in auto, en littekens door morsen! - Uitspraak: “200 000 $ compensatie en 2 700 000 $ punitive damages”! ‣ Motivering: koffie was te heet! - Publieke opinie en pers: op hol geslagen regel, leidt tot wantoestanden! - Nuance! ‣ Geloof pers niet! • Heeft onvoldoende kennis! • Kiezen voor spectaculaire info! • Geeft geen accurate info ! ‣ McDonnald’s Hot Coffee-zaak! • McDonnald’s maakte koffie opzettelijk te heet want dan koffie goedkoper ! ✓ → verdiend geld en was bewust van extra schade door andere klachten ! ✓ → moreel laakbaar! Rechtseconomisch bekeken ! - Voordelen! ‣ Als pakkans laag is → compenseren met punitive damages! • Vb. pakkans = 50% → schadevergoeding x 2! • Afschrikking verhogen! - Nadelen! ‣ Vaak onvoorspelbaar (onzeker)! ‣ Moeilijk vooraf inschatten hoeveel jury zal toekenne! ‣ → dader houdt geen rekening mee ! - Indien te hoog → bedrijven gaan weg uit die sector !

!

- "42 -

!

Rémy Bonnaffé

XI. Politiek en Overheid (Public Choice)! 1.

Politiek en overheid!

Public choice = economie van de publieke keuze = keuze die individu maakt op het forum van publiek beleid, als kiezer, als lid van drukkingsgroep, als volksvertegenwoordiger, als ambtenaar, als regeringslid ! - Economische analyse van individu in publieke keuze ! - ↔ markt = private keuze (als ondernemer, consument...) ! Ontstaan public choice ! - J. Buchanan, G. Tullock, D. Mueller ! ‣ Mens is ook homo-economicus in politiek ! Voordien: economie over politiek → normatief ! - Wanneer moet wel of niet overheid ingrijpen! - Vb. theorie van publieke goederen, marktfalingen, clubgoederen, economische theorie van federalisme…! - ↔ public choice: positief! ‣ Gelijke drijfveer: eigenbelang! Op positief-analytisch vlak: dualistische visie dominant! - Dualiteit in mens! ‣ Op markt: individu gedreven door eigenbelang! ‣ In politiek: actoren gedreven door (hun versie van) algemeen belang! - Public choice: duale visie is onjuist! ‣ In politiek: individu ook gedreven door individueel of groepsbelang!

2.

Publieke goederen en club-goederen!

2.1. Publieke goederen! “Publiek goed” =! - Juridisch: = goed waarvan overheid eigenaar is! - Economie = dienst of prestatie, waarvan de voordelen niet uitsluitbaar zijn tov 3en! Vb. Politiepatrouilles! - Politie patrouilleert in buurt! ‣ Voor elk huis een agent → te duur! - Probleem: je kan niet-betalers voor politie niet uitsluiten! ‣ Hele buurt automatisch beschermd, ook niet-betalers! - Ontstaan: ‘free ridership’! ‣ Mensen laten andere betalen, en genieten van zelf van baten! - Voorstelling als prisoners’ dillemma (zie rechts)! ‣ Beide dragen 6 bij: opbrengst = 12! ‣ Niemand draagt bij: opbrengst = 0! ‣ Ene draagt bij, andere niet! • Betaler: betaalt en krijgt halve service → opbrengst = 2! • Free rider: profiteert → opbrengst 7! ‣ Conclusie:! • Niet bijdragen is voordeligst: 9+0! • Bijdragen is nadeligst: 6+2! - "43 -

Rémy Bonnaffé

Free ridership tegengaan → argument voor overheidsingrijpen ! - Verplicht bijdragen! - Normatief economisch argument voor overheidsingrijpen! - Andere voorbeelden ! ‣ Bestraffing: indien slachtoffer moet betalen → inefficiënt ! ‣ Monumentzorg: voorbijgangers profiteren ook van! Betwisting: free riderschip als argument voor overheidsingrijpen ! - Er bestaan vrijwillige methodes! ‣ Mensen stellen zich altruïstisch op ! - Staatsinterventie niet perfect! ‣ Overheid geen juiste informatie over ! • Grootheid van niet-uitsluitbare externe voordelen! • Grootheid van publiek die ervan geniet ! ‣ Gevaar op fiscale overkill!

2.2. Club-goederen! Club-goederen = collectieve goederen! - Wel uitsluitbaar! ‣ ↔ publieke goederen! - Consumptie is niet-rivaal! ‣ Vb. brug: stijgende consumptie (auto’s die overrijden) niet afhankelijk van productie (veel bruggen bouwen)! • Enkel wanneer te veel files zijn ! ↔ private goederen! ‣ • vb. hamburger: consumptie kan stijgen als productie stijgt ! - Overheidsingrijpen noodzakelijk ! ‣ Prijsmechanisme werkt niet (vraag en aanbod) 
 → Als vraag stijgt, stijgt productie (aanbod) niet ! ‣ Aanbod en prijs door overheid bepaald ! ‣ Kritiek in public choice-theorie: via toegangsprijzen kan aanbod wel rationeel 
 gestuurd worden ! Vb. zwembad!

2.3. Relatie tussen publiek en club-goederen! Soms: publieke goederen in club-goederen omzetten! - Noodzaak van overheidsingrijpen verdwijnt! - Vb. park!

3.

Stemmen met de voeten!

Twee mogelijkheden om invloed uit te oefenen op structuren! - Voice: inspraak! ‣ Vb. stemmen, lezersbrief schrijven, protest ! ‣ Zorgt voor optimale werking in democratie ! • Vb. regering niet herverkiezen! - Exit: structuur verlaten en alternatieve concurrerende structuur opzetten of vervoegen ! ‣ Vb. emigreren, andere krant nemen, bij andere partij gaan ! ‣ Zorgt voor optimale werking in markt ! • Vb. switchen tussen producten!

!

- "44 -

Rémy Bonnaffé

Stemmen met de voeten (Tibout) ! - Geen exclusieve combinatie overheid/voice en markt/exit! ‣ Vb. kiezen tussen verschillende overheden ! • Verplaatsing nodig (↔markt)! - Vereisten voor optimale interactie vraag-aanbod van publieke goederen! ‣ Geen verhuiskosten! • In brede zin: monetaire en niet-monetaire kosten ! ✓ Vb. andere cultuur, taal…! • Vb. switchen tussen Carrefour en Delhaize → geen kosten ! ✓ publieke goederen! • Vb. in Knokke gaan wonen voor ↓ belasting → verhuiskosten ! ✓ Beter als er geen kosten zijn! • Globalisering → ↓ kosten ! ‣ Transparantie in aanbod! • Om te vergelijken! • Vb. website om te zien wat ≠ gemeentes aanbieden ! ‣ Geen negatieve externaliteiten voor andere politieke entiteiten! • Vb. gemeente zet industriezone aan grens, wind waait lucht weg ! ✓ Zij baten: werken en schone lucht ! ✓ Anderen kosten: vervuiling ! ‣ Flexibel aanbod ! • Vb. men maakte steden populair! ✓ Gevolg: plaatstekort in scholen ! - Conclusie: goed dat er meerdere politieke aanbieders zijn! ‣ ↔ unitair Europa!

4.

Welke beslissingsregelen?!

Vraag: wat is relevante meerderheid om tot een beslissing te komen?! Oorpronkelijk: enkel unanimiteit is efficiënt! - Zeker stemmers de beslissing zien als verbetering is voor zichzelf! ‣ Vb. 1% tegenstemmers: kost van 1 kan groter zijn dan baat van 99! - Markt: unanimiteit! ‣ Vb. iedereen moet akkoord zijn voor overeenkomst! - Later: er zijn kosten bij unanimiteit! ‣ 1 stemmer kan hoge prijs vragen voor stem! ‣ Opl.: vb. wie teveel veto gebruikt, vliegt buiten! Kosten van meerderheidsregimes! - Efficiëntiesprong vanaf 50+1: 50+1 komt maar 1 keer in de 100! ‣ Meerdere ‘meerderheden’ → incompatibele beslissingen! • Vb.2x49! - Beslissingskost ↑ als je naar 100 gaat! ‣ Reden: je moet meer mensen achter je beslissing krijgen! ‣ Vb. geen staatshervorming door hoge beslissingskost! - Externaliseringskost ↓ als je naar 100 gaat! ‣ Meerderheid kan kosten afwentelen op minderheid! ‣ Efficiënt: winst meerderheid > kost minderheid! - "45 -

Rémy Bonnaffé

- Efficiënte meerderheid! ‣ Vb. grondrechten: best strenge meerderheidsregels! • Kost van externalisering kan hoog zijn!

5.

Politieke markt: belangengroepen en rent-seeking!

Belangengroep = drukkingsgroep! - Streven naar herverdeling ten voordele van hun publiek (vb. vakbonden), of! - Streven naar behartiging van publieke goederen, dat de markt of vrijwillige organisatie, volgens hen althans, suboptimaal zou leveren (vb. milieuorganisaties)! Probleem van free ridership! - Vb. vakbond wil loonopslag! ‣ Kost: staken kost geld + ↓ reputatie bij directie ! • WN proberen stakingskost te vermijden ! • Gevolg: geen loonopslag ! ‣ Opl.: vakbond beperkt free riders-risico ! • Niet deelneming verhinderen (vb. stakingspikketten)! • Sociaal sanctioneren met negatieve reputatie ! • Nevenservices (vb. advies over sociale wetgeving)! Belangengroepen hebben nood aan politieke stabiliteit! - Vb. verliezers van WO II (Dui, It, Japan) winnaars werden! ‣ Vb. Dui: linkse belangengroepen vernietigd door nazi’s + leger vernietigd na WO II! ‣ Gevolg: eco ↑ want geen druk! - Vb. ontwikkeling EU (EEG)! ‣ Enkel boerenorganisaties georganiseerd op Europees niveau → ↑ subsidies! Impact op economie: discussie! - Inefficiënt hoog niveau van regulering en herverdeling! ‣ Zijn stemmenleveranciers en contact tussen twee verkiezingen! • In ruil: regulering en herverdeling die belangengroep versterkt! • Niet efficiënt! ‣ Gevaar voor spoliatief optreden! • Vooral bij kleinere belangengroepen ! • Vb. belangengroep 10% van bevolking (klein deel), maar ↑ impact want belangrijk voor 1 partij ! ✓ Gevolg: beslissingen pro 10%, tegen 90% → inefficiënt! Rent seeking: kost van belangengroepen ! - Maatschappelijke kost van inefficiënte maatregel + kost spenderen om deze maatregel te bekomen! ‣ Vb. willen 1000 bekomen ! theorie: willen 999 investeren! - Illustratie: monopolie vs. Competitie! ‣ PMAQM0 ≠ werkelijke opbrengst! • Geld geven aan lobbywerk, feestjes, financiering partijen, …! ✓ = kost van rent seeking! • Gevolg: werkelijke welvaartswinst > nettowinst! Conclusie: dubbele verarming! - Inefficiënte maatregelen! - Rent seeking! - "46 -

Rémy Bonnaffé

6.

The median voter en het referendum!

6.1. The Median Voter! The median voter! - = is kiezer met mediane preferentie! - Vb. restaurant keuze: Jef 20 €, An 10 €, Tom 5 €! ‣ Bij paarwijze stemmingen haalt restaurant van An het! • Jef of An? An of Tom? Jef of Tom?! Politieke keuze-as: median voter is optimum! - Partijendemocratie: aanbod = gemengde bundels (‘multiple issue’-karakter)! - Vb. België: assen! ‣ Staatkundig: unitair ↔ separatistisch! ‣ Socio-eco.: liberaal ↔ collectivistisch! ‣ Ethisch: conservatief ↔ libertijns! ‣ Internationaal: nationalistisch ↔ internationalistisch-Europees ! - Nadeel: niet alle mixen in partijen ! - Bij referendum: op één as stemmen: meer kans op median voter !

6.2. Het referendum! Verschil competitie in markt en politiek! - Competitieve momenten slechts om 4/5 jaar (verkiezingen)! ‣ ↔ markt: constante druk want consumenten kunnen afhaken! - Gedeeltelijke opl.: referendum! Voordelen! - Gebetonneerde politieke situaties wijzigen! ‣ Vb. verbod op stamcelonderzoek in regeringsakkoord! • Revolutie: meerderheid bevolking wordt voorstander! • Moeilijk heronderhandelen (‘hold up’-strategie) ! referendum! - Oplossing tegen ‘multiple issue’-karakter van partijprogramma’s (supra)! Sociale impact! - ↑ informatiekosten: bewuste stem nodig! ‣ Meeste informeren niet: ‘rational ignorance’! ‣ Kost ↓ dan bij verkiezingen → voordeel! - Soms nadelig voor armeren! ‣ ‘the winners take all’! • 50,000001 % is voldoende! ‣ ↔ verkiezingen 1 persoon per district: arme haalt altijd stem → in parlement!

7.

Economische theorie van het federalisme!

7.1. Staatsstructuren! Eenheidsstaat! - Geen grondwettelijk verankerde bevoegdheden voor lagere échelons! ‣ Autonomie niet verankerd in GW → wet kan wijzigen! - Gedecentraliseerd! ‣ Vb. België voor 1980! - Gecentraliseerd! ‣ Vb. Frankrijk! Federale staat! - "47 -

Rémy Bonnaffé

- Autonomie van deelstaten grondwettelijk verankerd! ‣ Federale staat kan niet éénzijdig veranderen! - Gedeelde soevereiniteit, gedeelde loyauteit van burger! ‣ T.a.v. federatie en deelgebied! Confederatie! - Confederale niveau is afgeleid van soevereiniteit van deelstaten! ‣ Gegroeid uit onafhankelijke staten! ‣ ↔ Belgische interpretatie: sterk doorgedreven vorm van federalisme! - Geen fiscale macht voor het centrum! ‣ Dotaties van lidstaten! - Geen rechtstreekse band burger-centrum!

7.2. Economische theorie van het federalisme! Economische theorie! - Juridisch onderscheid staatsstructuren minder belang! - Vooral vraag waar bevoegdheden liggen: centraal of decentraal?! Vraag: baten-kosten bij decentralisatie en bij centralisatie?!

7.3. Baten van centralisatie! Centralisatie = een bepaalde bevoegdheid door éénzelfde overheid uitgeoefend in een groter territorium t.o.v. een grotere bevolking ! Vb. Europeanisering: van nationaal territorium naar één instantie ! b. Schaaleconomieën!

Bedrijven: schaalvergroting → ↓ gemiddelde kosten! Politiek: schaalvoordelen bij centralisatie ! - Vb. Europeanisering van defensie! ‣ Middelen Europese landen = 1⁄2 middelen Amerika ! • ↔ rendement Europese landen < 1⁄2 rendement Amerika ! Schaalvoordelen: 1 communicatiestructuur, lagere prijzen bij kopen goederen... ! ‣ - Vb. justitie: jurisdictioneel netwerk → geheel van hoven en rechtbanken! ‣ Niet efficiënt! b. Internalisering van externe effecten!

Één politieke unit kan kosten afwentelen op andere → gevaar voor inefficiëntie! - Vb. bedrijf krijgt lozingsvergunning in land A in een stroom die vloeit naar land B! - Vb. Fra.: kerncentrale aan grenzen! - Vb. industriepark met vervuilende rookemissie aan rand gemeente! - Vb. vergunning voor nachtvluchten over andere! ‣ Geluid: gewestelijke bevoegdheid! ‣ Vla.: nachtvluchten in Zaventem toegelaten, maar vliegen over Brusse! ‣ Brus.: gaat strengere geluidsnormen opleggen! ‣ Gevolg: kost Vla. én Brus. ↑! Opl.: bevoegdheden van units fusioneren → kosten en baten afwegen! Andere oplossing dan centralisatie: via onderhandelingen! - Vb. nachtvluchten (fictieve cijfers)! ‣ Vla.: 1 miljoen € winst ! • Tewerkstelling, belasting... ! ‣ Brus.: 1,5 miljoen schade ! • Verstoring nachtrust, isolatie, ↓ vastgoedprijzen... ! - "48 -

Rémy Bonnaffé

‣ Opl.: Brus. doet bod aan Vla. om vergunning niet te leveren ! • Vla. kan 1 miljoen vragen, Brus. 1,5 miljoen geven → marge: 0,5 miljoen ! ‣ Opm: transactiekosten in politiek hoger dan bij bedrijven! • Toegevingen worden als verraad bestempeld! • Dus: als transactiekosten te hoog zijn → centraliseren! ‣ Probleem van ‘hold up’!

7.4. Baten decentralisatie! a. Lagere transactiekosten en bestuurskosten door grotere homogeniteit!

Theorema van Wallace Oates! Transactiekosten in politiek! - Vb. onderhandelingen van regering met parlement en drukkingsgroepen! - Vb. dictator moet onderhandelen met coalitie! Nadeel heterogeniteit! - ↑ transactiekosten! ‣ Moeizame onderhandelingen, inefficiënte evenwichten..! - ↑ bestuurskosten! ‣ Belissingen van ≠ overheden → ≠ interpretatie! Opl.: decentralisatie verhoogt homogeniteit! - ↔ aparte entiteit: gevaar voor protectionistisch beleid van homogene entiteit! ‣ ↔ vrijhandel! ‣ Dus: in protectionistische omgeving → staten groot houden! - Vb. Waalse ziekenhuiscultuur vs. Vlaamse huisartsencultuur! ‣ Vla.: eerst naar huisdokter (filter voor specialisten)! • ↓ kosten! ‣ Wa.: nadruk op ziekenhuizen! - Vb. Waalse en Vlaamse loontoestanden en Belgische CAO’s (tot vorig jaar)! ‣ VLa.: tekort arbeidskrachten → ↑ lonen! ‣ Wal.: teveel arbeidskrachten → ↓ lonen! ‣ Probleem: in 1 CAO! b. Stemmen met de voeten!

Theorie van Charles Tiebout! Grote politieke entiteiten → ↑ verhuiskosten en ↑ drempel tot exit! - ↔ decentralisatie: ↓ verhuiskosten → ↑ competitiedruk tussen overheden! Vb. politieke concurrentie in EU-belastingsvoeten-vennootschapsbelasting! - # staten naar nultarief → ↑ bedrijven aantrekken! ‣ Gesjoemel: door grondslag te vergroten! ‣ Opl.: grondslag in Europa uniformiseren! - Vreet zwaar aan winst + roerende voorheffing op dividenten! c. Leren uit experimenten!

Goede experimenten → overnemen! - Ondernemers individueel laten experimenteren! - Vb. Europa was niet ééngemaakt → positief → het wordt rijker! Vb. China en Europa: ontdekkingsreizen! - China: ↑ vloot, ontdekten als eerste Afrika en misschien zelfs Amerika! ‣ Maar: China doet niets mee ! - "49 -

‣ Reden: Keizers paleis brandt af + hij wordt impotent ! • “straf van God” ! • Centraal gezag beslist over alles (negatief) ! - Portugal: geen ééngemaakt Europa → moest geen toestemming vragen! ‣ O.a. Verenigde Republiek (Ned.) ging na-apen!

Rémy Bonnaffé

Vb. Verenigde Republiek en Engeland: godsdienstvrijheid en parlementaire democratie! - Ned.: veel katholieken, maar macht aan protestanten! ‣ Opl.: gedoogbeleid! • Vb. kerk van katholieken in gewone huizen! - Engeland neemt over! - ↔ Dui: per territorium andere godsdienst!

7.5. Bijzondere problemen van Belgisch federalisme! Geen federale partijen → hoge transactiekosten in regeringsvorming en verder bestuur! Ongelijke toepassing van federale bevoegdheden! - Gesubsidieerd beleid in Wallonië: geen wil tot politieke verandering


- "50 -

Rémy Bonnaffé

XII.Verzekeringen! 1.

Inleiding: algemene beginselen van risico!

1.1. Algemeen! Drie houdingen ten aanzien van risico: ! - Risico-neutraal! - Risico-avers! - Risico-minnend! Voorbeeld:! - Keuze (neutraal risico):! ‣ 50.000! ‣ 50% kans op 100.000! - Keuze:! ‣ 50.000! ‣ 50% kans op 150.000 (indien men dit niet pakt → risico-avers)! Meeste mensen zijn risico-avers want voor meeste mensen is geld schaars en is er dus een marginale toegevoegde waarde van geld! Factoren die risico-houding beïnvloeden:! - Leeftijd! - Welstand! - Andere individuele verschillen! - Winst of verlies (“prospect theory”) → meer zekerheid indien verliessiutatie! ‣ Zelfs indien eigenlijk zelfde → toont cognitief probleem aan!

1.2. Verschuiving of verspreiding van risico! Conclusie: onzekerheid en risico = kostenfactor! - Verwachte nut is hoger indien zekerheid! → individuen ontwikkelen activiteiten om kosten van onzekerheid te minimaliseren! - Investeren in brandveilige deuren, kabels, etc…! Maar: verschuiving van risico = efficiëntieverhogende maatregel! - Verzekering kan risico spreiden over duizenden situaties! - Kan zich specialiseren in vergoeden ! - Schaaleffecten! → onderlinge verzekering = mutual insurance! - Premie =! ‣ verwachte ongevalskosten (= acturieel eerlijke premie = actuarilly fair premium)! ‣ + administratieve kosten (loading costs)! ‣ + belastingen! ‣ + winstmarge!

2.

Gevaar: Marktfalingen!

2.1. Moral Hazard of Moreel risico! = verzekerde zelf gaat het ontstaan van het risico beïnvloeden ten gevolge van feit dat hij verzekerd is! → Gedragsaanpassing is niet noodzakelijk voorzienbaar voor maatschappij! → vooral groot bij perfecte vergoeding (huurauto met volledige dekking)! - "51 -

Rémy Bonnaffé

Omvang = afhankelijk van de elasticiteit van de vraag! - Volkomen inelastische vraag: geen moral hazard! ≠ immoreel maar menselijk! Mogelijke oplossingen:! - Gedeeltelijk blootstellen vd verzekerde aan risico! ‣ Minimum van “redelijke” voorzorg in polis beschrevene, anders geen terugbetaling! - Gedrag responsabiliseren (bonus malus)! - Aanpassingen aan risico groep (jongeren vs ouderen)! - Controleren van gedrag!

2.2. Averechtse selectie (anti-selectie)! Verzekeraar moet zorgen voor zo klein mogelijke risicogroepen! - Indien te groot → gemiddelde premie voor een goed risico relatief te hoog! ‣ Verlaten dan groep! Gevaar → telkens slechtere risico’s blijven over → prijs stijgt continu! Mogelijke oplossingen:! - Regulering premies om uitsluiting te voorkomen: jongeren! - Verplichte verzekering! ‣ Obamacare! - Beloning goede risico’s! ‣ Lage km! ‣ Bonus-malus systeem! ‣ Aanpassing risico-groepen!

3.

Toepassing: natuurrampen (scriptie DePoorter)!

Rampen zijn speciaal geval → “Laag-risico-grote-schade” gebeurtenissen! Preventiekosten:! - Zijn onmiddellijke kosten (zeker)! - Echter: baten pas in toekomst (onzeker)! → mensen doen hierdoor te weinig aan preventie! Omdat schade heel hoog is zijn premies ook heel duur → minder dan optimale verzekering! Gevolg: sociale kosten:! - Minder voorzorg! - Meer kosten! - Dramatische schade! → overheidsinspanning w’ noodzakelijk → creëert opnieuw moral hazard! Oplossing:! - Verplichte verzekering → verzekeringsmaatschappij w’ betaalbaar! Probleem ligt ook bij politiek → komt niet altijd optimaal tussen:! - Verhinderen bv investeringen tegen natuurrampen! ‣ Vb vergunningen verlenen in overstromingsgebied! ‣ Indien weigeren → onpopulair!

!

- "52 -

Rémy Bonnaffé

XIII.Strafrecht! 1.

Inleiding!

Rechtseconomische visie op potentiële dader = rationeel wezen die afweging doet tussen kosten en baten! Misdrijven zijn vaak Kaldor-Hicks-inefficiënt:! - Stelen autoradio: eigenaar gaat kosten maken in bescherming en dief doet enkel aan herverdeling waardoor geen welvaartsvermeerdering plaatsvindt.! Waarom niet met aansprakelijkheidsrecht aanpakken?! - Pakkans via die weg te klein → vaak niet verhinderd! Doel strafrecht = ! - Minimalisatie van kosten preventie! ‣ Kosten preventie = kosten pakkans + kosten straf! - Minimalisatie van kosten misdrijven!

2.

Het basismodel!

2.1. Kosten wetsovertreding verhogen! Potentiële overtreder weegt kosten en baten af.! - Zal geen overtreding doen indien kosten hoger dan baten! ‣ Kosten:! • Verwachte sanctie! • Pakkans x veroordelingskans! Beleid moet dus kosten van overtreder verhogen! - Nuance: ook informatie over verwachte voordelen/kosten belangrijk:! ‣ Investeren in communicatie! • Niet alleen investeren in daadwerkelijke sancties maar ook perceptie verhogen! Cf. Vroeger hadden ze deze dynamiek al door: indien men bijbel ‘s nachts stal (pakkans lager) was de boete hoger !

2.2. Hogere pakkans of sanctie?! Overheid heeft keuze tussen verhogen pakkans of verhogen sanctie → keuze ≠ neutraal! Eerste keus is intuïtief sanctie verhogen → brengt veel minder kosten voor maatschappij mee (pakkans verhogen kost veel)! - Toch fout:! ‣ Empirisch: hogere pakkans veel effectiever! ‣ Insolventieprobleem (judgement proofness)! → ook rekening houden met handhavingskosten !

2.3. Strafrecht: effectief?! Strafrecht is niet altijd efficiënt → men moet hoge kosten maken voor pakkans! Wat verklaard dat er eigenlijk minder misdrijven zijn dan er zouden moeten zijn? ! - Potentiële overtreders hebben afkeer van risico! - Informatieprobleem: pakkans objectief misschien heel laag, maar kan veel hoger w’ gepercipieerd! - Andere kosten die men in rekening moet brengen waarmee overtreder geconfronteerd w’:! ‣ Onaangename ervaring voor rechtbank! ‣ Verlies tijd, verlies reputatie! - "53 -

Rémy Bonnaffé

Repuatieverlies: niet echt van toepassing op hard core criminelen !

3.

Waarom strafrecht?!

3.1. Onvoldoende afschrikking door civiel recht! Vaak geen individueel slachtoffer dat vordering kan instellen ! Privaatrecht gaat altijd uit van vermogende dader!

3.2. Te geringe pakkans! Bij privaatrecht schadeloosstelling = veroorzaakte schade ! → vermenigvuldigen met pakkans dat vaak geen 100% is → is al voordelig !

3.3. Bestuursrecht of strafrecht? ! d. Non-monetaire sancties vereisen strafrecht!

Lage pakkans + insolventierisico → non-monetaire sancties = nodig! - → gevangenisstraf nodig → kan niet via bestuursrecht! + accuratesse van onderzoek bij strafproces veel hoger! - Vermijden dat onschuldigen w’ bestraft = vermijden van kosten (error costs)! ‣ Worden hoger naarmate zwaardere straffen! Wat is beste combinatie?!

Pakkans

Strafmaat

Pakkans

Strafmaat

Pakkans x Strafmaat

10%!

10 jaar!

10%!

10 jaar!

1 jaar (10% van 10 jaar)!

Kost: 2000

Kost: 10.000

Kost: 2000

Kost: 10.000

2000+0,1x10.000 = 3000

20%!

5 jaar!

20%!

5 jaar!

1 jaar (20% van 5 jaar)!

Kost: 4000

Kost: 5000

Kost: 4000

Kost: 5000

4000+0,2x5000 = 5500

50%!

2 jaar!

50%!

2 jaar!

1 jaar (50% van 2 jaar)!

Kost: 8000

Kost: 2000

Kost: 8000

Kost: 2000

8000+0,5x2000 = 9000

Eerste is beste combinatie → uiteindelijk allemaal 1 jaar sanctie maar doordat je pakkans verhoogt stijgen de kosten. ! Toch niet altijd wenselijk om heel zware straffen te stellen:! - Discounting:! ‣ Criminelen verdisconteren de toekomst sterk (= priority of the present)! ‣ = kosten van gevangenisstraffen w’ buiten beschouwing gelaten! - Marginal Deterrence:! ‣ Potentiële dader heeft niet enkel keuze tussen misdrijf/geen misdrijf! ‣ Ook keuze uit verschillende misdrijven! ‣ Indien niet weerhouden w’ door zwaardere straf, w’ hij niet weerhouden om nog zwaarder misdrijf te plegen (gijzeling en slachtoffer vervolgens doden)! - Tegenwerking rechters en jury’s: moet stroken met sociale normen! - Norm backlash: naleving pas als wet als rechtvaardig w’ ervaren (zie IER)! b. Coöperatie of afschrikking!

Handhaving langs administratieve weg via coöperatiemodel of strafrechtelijke weg met afschrikkingsmodel?! - "54 -

Rémy Bonnaffé

- Bestuurlijke autoriteiten proberen coöperatie-strategie zodat overtreder spontaan tot naleving overgaat = compliance strategy! ‣ Oppassen: public choice → collusie bedrijfsleven en handhavende overheid!

4.

Optimale sancties!

4.1. Nogmaals: verhogen pakkans of sanctie?! Uit hierboven trekken we bepaalde conclusies:! - Indien zowel geldboete als vrijheidsstraf leiden tot optimale afschrikking! ‣ → voorkeur geldboete (veel goedkoper)! - Wanneer verwachte kosten moeten w’ verhoogd voor overtreder ! ‣ Voorkeur verhoging sanctie! • Verhoging pakkans is immers hogere handhavingskosten! - Ook rekening houden met kosten van oplegging sanctie! ‣ Verhogen sanctie met gevangenisstraf = zeer kostelijk ! ‣ Financiële middelen genieten voorkeur! - Maar: rekening houden met insolventie! - Echter, toepassing non-monetaire sancties (gevangenisstraf) blijft heel duur! ‣ Vandaar sommige economen: pakkans verhogen!

4.2. Flexibiliteit of vaste sanctie! Gebrek aan flexibiliteit (sentencing guidelines) = leidt tot inefficiënte sancties!

5.

Bedrijfsmatige criminaliteit!

5.1. Efficiëntie strafbaarheid van de rechtspersoon! Economisch perspectief → onbelangrijk om te bepalen wie sanctie krijgt (rechtsp/ werknemer/beide)! - Zolang: partijen volledig geïnformeerd en sancties vrij overdraagbaar zijn! ‣ Coase-theorema! Realiteit → niet altijd vrij overdraagbaar → dus wel uitmaken wie sanctie krijgt! Argumenten ten voordele van strafrechtelijke aansprakelijkheid v rechtspersoon:! - Zelfde redenering als (risico)aansprakelijkheid vd werkgever voor onrechtmatige daden van werknemer! - = insolventieprobleem! - Prikkels tot preventie! - Optimale controle op werknemers!

5.2. Cumulatie met strafbaarheid werknemers! Controle op werknemers vaak inperfect! Bedrijven kunnen met opzet middelen verkleinen → non-monetaire sancties w’ nodig!

6.

Private beveiliging!

Is het aangewezen dat overheid private veiligheidsmaatregelen aanmoedigt?! Om te kunnen antwoorden → 3 effecten kennen die private beveiliging kan meebrengen:! - Private afschrikking: enkel eigenaar heeft voordeel van deze investering! ‣ Waakhond! - Publieke afschrikking: Voordeel w’ gedeeld door anderen! ‣ low-jack is een heel klein apparaat dat je in auto kan zetten met GPS-signaal. Criminelen weten niet dat dit in de auto zit dus criminelen zijn in het algemeen bang van alle auto’s. ! - Redistributieve afschrikking: criminele activiteit w’ louter verplaatst! - "55 -

Rémy Bonnaffé

‣ als jij een hond neemt die voor jou deur staat, gaan criminelen niet bij jou inbreken maar een paar auto’s verder. ! → Preventiemaatregelen vaak meer dan één van deze drie! Welk effect moeten we aanmoedigen?! - Louter privaat: noch stimuleren, noch afremmen! ‣ = internalisatie van kosten en baten! - Publieke afschrikking: 2 redenen om over te gaan tot subsidiëring:! ‣ Geen volledige internalisatie: ! • Low-jack kost bv 600 euro, maatschappelijke baat is 2000 euro! • Iedereen die zo één plaatst draagt daar voor 1/10 aan bij, 9/10 profiteren! • Dus krijgt eigenlijk maar voordeel van 200! ‣ Free-rider probleem: andere rekenen op investeringen van anderen! - Redistributieve afschrikking: niet subsidiëren!

Vraag naar aanmoedigen of niet hangt ook af van:! - Ex ante observeerbare voorzorgen: buitenverlichting, stalen omsluiting, alarmwaarschuwing! - Ex post observeerbare voorzorgen: binnensloten, verborgen alarmsysteem, low-jacks, …! ‣ Deze zijn belangrijk om te subsidiëren!

7.

Empirische studies!

7.1. Enorme daling criminaliteit VS jaren ’90! In jaren ’90 is criminaliteit ongeloof verlaagd in VS. Lange tijd heeft men gedacht dat dit volledig te wijten was aan factoren zoals:! - Toename pakkans! - Indijking drugsepidemie! - Economische groei! - ...! Echte oorzaak: invoeren abortus! - Grootste deel van misdrijven w’ gepleegd door 14 tot 24 jarigen! - Gevolg legaliseren abortus: verdrievoudiging aantal abortusen! - Cijfers bewijzen stelling:! ‣ 3 staten hadden het al gedaan en die drie staten is tendens exact 3 jaar ervoor ingezet. !

7.2. Doodstraf! Meeste mensen zijn tegen omdat men fouten niet kan rechtzetten! Studies tonen echter aan dat je met doodstraf 8 levens kan redden → dus eigenlijk is doodstraf voordelig ! In VS is kans op doodstraf bijzonder klein → maar door subjectieve belangstelling lijkt deze hoog!

!

- "56 -

Rémy Bonnaffé

XIV.Consumentenrecht! 1.

Inleiding!

Juridische literatuur w’ consumentenbescherming gezien als middel om verstoorde machtsevenwicht te herstellen (sterk v zwak)! Dit w’ vanuit rechtseconomie bekritiseerd omwille van 2 redenen:! - Geen zero sum game! ‣ = winst ene = verlies andere! ‣ Als bedrijf kun je meer verdienen door meer aan te bieden! ‣ Gezonde concurrentie → stijging kwaliteit, daling prijs! ‣ Conclusie: belangen consument/producent soms gelijklopend! - Gevaar van ondoordachte consumentenbescherming:! ‣ Doorrekening van bescherming in vraagprijs! • Consumtenbescherming = meerkost! • Indien heterogene consumenten: kosten van paternalisme (mensen die niet nodig achten)! Noodzaak aan consumentenbescherming = structureel:! - Marktwerking: monopolie (prijsverhoging, kwaliteitsdaling), exit strategie! ‣ Wanneer bedrijf snel kan verdwijnen = gevaarlijk! • Reputatie w’ niet in rekening gebracht en men moet dus minimum garantie verplichten! - Asymmetrische informatie: ook wanneer concurrentie (sigaretten)! ‣ Situaties warbij consumenten minder goed op de hoogte zijn dan de bedrijven! - Heuristieken: psychologische eigenschappen van consumenten!

2.

Rechtseconomische analysekader en begrippenapparaat!

2.1. Zoekgoederen, ervaringsgoederen en vertrouwensgoederen! Ernst van informatieongelijkheid hangt af van welk soort aangeboden goed! c. Zoekgoederen!

= goederen met kwaliteiten die consument voorafgaand aan aankoop kan controleren! - Kleur van kledij, ...! b. Ervaringsgoederen (prijs/frequentie)!

= pas na aankoop worden kwaliteiten duidelijk! - Voeding uit blik, auto’s, …! D.m.v repeat purchase mechanism kunnen consumenten kwaliteit beter leren kennen! - Ernst van informatieprobleem hangt af hoe vaak men goed kan kopen! ‣ Voeding uit blik geen problemen! c. Vertrouwensgoederen (diensten)!

= eigenschappen w’ zelfs na aankoop niet duidelijk! d. Combinatie!

Veel goederen hebben combinatie van deze eigenschappen → bedmatras! Hangt ook af wie koopt: grootzakelijke afnemers of particuliere kleinzakelijke afnemers:! - Eersten kunnen wel kwaliteit van diensten (voor particulieren vertrouwensgoederen) controleren!

!

- "57 -

Rémy Bonnaffé

3.

Asymmetrische informatie!

3.1. Moral hazard! → wanneer contractspartij de handelingen van de andere niet kan controleren/evalueren! Na sluiten contract ruimte voor opportunistisch gedrag → omdat onvoldoende prikels om optimale prijs/kwaliteit te bieden! Ook probleem dat te hoge hoeveelheid w’ aangeboden (demand generation)! - Bijvoorbeeld herstellen van dvd-speler, meeste winkels te veel herstellingen! Wat is oplossing? ! - Publieke regulering: dwangmatig voorschriften opleggen! - Publieke informatieprovisie! - Marktwerking: Test-aankoop: privébedrijf dat winst maakt door asymetrischeinformatieprobleem bij te stellen (is tussenspeler) ! Speciaal geval: informatieparadox:! - Zodanig veel informatie dat dit vaak leidt tot minder opnemen van informatie!

3.2. Averechtse selectie! = proces waarbij goederen van hoge kwaliteit uit de markt w’ verdreven door goederen van gemiddelde kwaliteit, die op hun beurt w’ verdrongen door goederen van lage kwaliteit! (cf. Tweedehands auto’s)! Oplossing = zelfhulp → garantie! Andere oplossing is reclame, goede oplossing?! - 2 visie’s op reclame! ‣ Positieve visie: ! • Bedrijf dat veel geld in reclame pompt is bedrijf die zelfzeker is over kwaliteit dat indien men goed koopt (wat vaker zal gebeuren door de reclame) men het opnieuw gaat kopen door goede ervaring! • Indien je positieve reclame maakt voor slecht product gaan ze niet opnieuw kopen! ✓ Conclusie: reclame is altijd goed, maar beter voor goede goederen! • Reclame = kwaliteitssignaal ! ‣ Negatieve visie:! • Consumenten hebben geen ervaring en reclame zorgt voor voldoende overtuiging! • Reclame = creëert een artificiële vraag!

4.

Heuristieken!

Zie voorbeelden in begin van samenvatting: rebates, kredietkaarten! Rode draad → mensen té optimistisch over zelf-controle!

5.

Instrumenten voor consumentenbescherming!

5.1. Informatieremedies en kwaliteitsregulering! a. Informatieremedies!

Kan helpen, maar er zijn wel beperkingen! - Overbodig indien vrije markt voorziet in optimale hoeveelheid informatie! ‣ Unravelling: overheidstussenkomst is overbodig als spontane informatievoorziening door de markt optreedt! • Unravelling vindt echter alleen plaats mits aantal voorwaarden:! - "58 -

Rémy Bonnaffé ✓

✓ ✓

!

Eerste probleem: informatie niet makkelijk verifieerbaar! → voorbeeld van inefficiënte regel = verplichting om prijzen aan te duiden → makkelijk verifieerbare informatie! Tweede probleem: wanneer voorkeur consumenten niet homogeen zijn! Derde probleem: niet alle consumenten zullen spontaan meegedeelde informatie begrijpen!

- Verplichting moet mikken op optimale hoeveelheid informatie, niet op maximale informatie!

b. Kwaliteitsregulering!

= meer ingrijpende tussenkomst ! Overwegen indien geen voldoende grote groep consumenten in staat is om informatie te begrijpen en te verwerken! Veroorzaakt belangrijke kosten:! - Hoge handhavingskosten! - Kosten die voortvloeien uit onmogelijkheid alle uiteenlopende preferenties te bevredigen! → kunnen inefficiënties creëren → producten hogere kosten! Geïnformeerde consumenten die lagere kwaliteit verkiezen in ruil voor lagere prijs zullen geen producten meer vinden! - Als het verlies van deze groep > voordeel niet geïnformeerde consumenten → inefficiënt! Wat met zelfregulering bij vrije beroepen (orde van advocaten, geneesheren, …)?! - Voordelen:! ‣ Informatievoorsprong itt onbekwame politici! ‣ Gedeeld belang om misbruiken te voorkomen! - Nadelen:! ‣ Collusie/concurrentiebeperkend! • Beperkte concurrentie! ✓ Bv reclameverbod advocaten: misschien goed maar is tevens ook entry-barrier! ✓ → gebrek aan innovatie: industrieën ontwikkelen vaak obv verstorende technieken! • Gebrek aan inspraak (eenzijdig): private organisaties doen aan publieke regulering! - Beter: competitieve zelfregulering! c. Regulering van contractsinhoud!

Rechtseconomie biedt steun voor het opstellen van zwarte lijst:! Wanneer is regulering contractinhoud wenselijk:! - Indien men het zou weten zou niemand er mee instemmen (onredelijk bezwarend zoals exoneratiebeding opzettelijke schade)! - Standaard: rationele koper zou er niet mee instemmen ! - Toepassing: standaardcontracten (signing without reading/rational ignorance)!

5.2. Afkoelingsperiodes! Met economische argumenten w’ ondersteund:! - Antwoord op informatieongelijkheid → zoekeigenschappen evalueren! - Oplossing voor irrationeel gedrag consumenten → bounded self-control en bounded rationality: emoties spelen een rol! - "59 -

Rémy Bonnaffé

Mogelijke nadelen:! - Afkoelingsperiodes w’ misbruikt → moral hazard! - Kostenstijging → in prijs verekend!

5.3. Het verbod van misleidende reclame! Meesten overschatten gevaar van misleidende reclame in goed ontwikkelde markteconomie! - Producten investeren in een merknaam en hebben alle belang om reputatie niet in gevaar te brengen! Overheidstussenkomt pas noodzakelijk wanneer opportunistisch gedrag door producent:! - Goeden van lage kwaliteit makkelijk op markt brengen! - Met winst verkopen! - En markt verlaten vooraleer consumenten koopgedrag aanpassen! 4 vormen van reclame onderscheiden naar gelang juistheid van inhoud:! - Onjuiste en misleidende reclame! - Onjuist en niet misleidende reclame! - Juist en niet misleidende reclame! - Juist en misleidende reclame! → enkel eerst en laatste zijn verboden door EG richtlijn! Efficiënt om onjuiste reclame toe te laten die niet misleidend is? ! Onjuiste reclame die sommige misleidt best verbieden! - Reden: minimalisatie informatiekosten! → te veel verbieden kan averechts effect creëren → mensen denken dat reclame in de regel juist is!

6.

Handhaving van het consumentenrecht!

6.1. Private of publieke handhaving?! Aantal criteria voor deze keuze:! - Beschikbaarheid van informatie over normovertreding en de identiteit en locatie van de normovertreder! - Noodzaak een efficiënt niveau van handhaving te bereiken, waarbij zowel te veel als te weinig afschrikking w’ vermeden! Private handhaving optimaal als:! - Private partijen bezitten over informatie van inbreuken op regels van consumentenrecht en identiteit en locatie van inbreukpleger! - Private belangen van wetshandhaving vallen samen met maatschappelijk optimale handhavingsniveau! Publieke handhaving te verkiezen als:! - Publieke agenten genieten van informatievoordeel! - Maatschappelijk belang wijkt af van private belangen


- "60 -

Rémy Bonnaffé

XV.Burgerlijk Procesrecht! 1.

Doel van het procesrecht!

Minimalisatie van directe kosten + vergissingskosten! Voorbeeld: aap die willekeurig bananen smijt vs rechter(s)! Vraag in realiteit → hoe moeten we vergissingskosten bepalen? !

Aap

Directe kosten

Vergissin gskosten

1

500

Stel twee keuzes: naleven (kost 90) / niet naleven (schade 1 rechter 10 100)! - 20% van rechters spreken vrij bij overtreding! 3 rechters 30 - 20% veroordelen zelfs indien je reglementering 5 rechters 50 naleeft! - Wat is het gevolg?! ‣ 1. 20% geen veroordeling bij niet-naleving! • Naleven: kost 90 → kost 80 (verschil van 10) → niet naleven! ‣ 2. 20% toch veroordeeld, zelf indien niet-naleving! • Naleven: kost 90 + 20 = 110 → niet naleven: kost = 80 (verschil van 30)! • Nog minder incentive om na te leven!

120 70 60

Hoe kunnen we # vergissingen meten? !

2.

Rechtersrecht efficiënt? !

Wetgeving = vaak inefficiënt:! - Meerderheid kan minderheid uitbuiten! ‣ A, B en C. Bij nieuwe wet: A wint 1, B wint 1, C verliest 10. Wet zal toch aangenomen w’! - Sommige groepen kunnen zich beter ordenen en lobbyen ! → rechtersrecht heeft geen last van deze nadelen! Posner: rechters kunnen aan herverdeling doen.! Zelfs indien rechters niet efficiënt zijn → rechtersrecht evolueert daar naartoe door onzichtbare hand! - Veronderstel 2 groepen in samenleving: A en B! - Indien A niets investeert dan leid B schade van 1000! - Indien A investeert voor 100 dan leid B geen schade! - Dit zal leiden naar rechtersrecht waar B bevoorrecht w’, zelfs als rechter daar niet naar streeft:! ‣ B heeft 10 keer meer te verliezen ! • Zal dus veel meer investeren in proces!

3.

A

B

Preventie 0

Schade 1000

Preventie 100

Schade 0

Procederen vs schikken!

Stel: 70%, 1000, 200 voor elk, ieder betaalt eigen kosten. Schikking?! - Eiser: 0,7x1000 - 200 = 500 → 500 winst uit rechtszaak → alles erboven = schikken! - Verweerder: 0,7x1000 + 200 → 900 verwachte winst → alles eronder = schikken! Conclusie: positieve schikkingsruimte van 400! - 400 (= 200 + 200)= som van proceskosten! ‣ Waarom? Men schikt om proceskosten te vermijden, dus logisch dat deze ruimte = proceskosten! → indien recht onduidelijk → hogere kans op proces! Stel 70% (eiser) en 20% (verweerder), Inzet = 1000, Gerechtskosten = 200! - "61 -

Rémy Bonnaffé

- Eiser: 0,7x1000 - 200 = 500! - Verweerder: 0,2x1000 + 200 = 400! → Schikkingsruimte is negatief: 400-500 = (200+200) - (0,7-0,2)x1000 = -100 ! Hoe groter gevorderde bedrag, hoe sneller voor rechter! - Groter bedrag → groter negatief element! - Als verschil tussen partijen 50% van 20.000 > dan 50% voor 10.000 !

3.1. Potentiële voordelen van schikken voor private partijen! Aanzienlijke risico’s die met procederen gepaard gaan = prikkel om te schikken! - Beslissing rechter = onzeker! - Moeilijk te voorspellen wat de omvang vd schadevergoeding zal zijn! - Partijen beschikken niet over ondubbelzinnige informatie → ≠ percepties ! - Partijen hebben private informatie over eigen kant van de zaak! Redenen om overgaan tot schikken:! - Risico’s van verliezen indien men procedeert ! - Proceskosten! ‣ Vermijden van proceskosten zorgt voor meer onderhandelingsmarge en opportunity costs! - Schikking gaat veel sneller! - Vermijden van mogelijke reputatie!

3.2. De schaduw van het recht en de rechterlijke procedure! Schikken vindt steeds plaats ‘in de schaduw van het recht”! - = kader van schikkingsonderhandelingen w’ gevormd door verwachtingen wat de rechter zal beslissen (op basis van het positief recht)! - Bij schikken kijkt men steeds over zijn schouder om te kijken welke positie men heeft in procedure! ‣ = is immers steeds dreigend alternatief! → zorgt voor druk op de achtergrond ! - Conflictpartijen w’ aangezet tot (serieus) voeren van schikkingsonderhandelingen!

3.3. Voordelen van schikken voor de maatschappij! Verminderd werklast magistraten die besteed kan worden aan belangrijkere zaken! Besparing op kosten van instandhouding rechtelijk apparaat! Heeft geen invloed op effect van dreigende schadeclaim voor preventie (van ongevallen)!

3.4. Verwachte opbrengst procedure bepaalt onderhandelingsruimte! De verwachte waarde van de rechterlijke procedure = ondergrens van schikkingsonderhandelingen (zie eerste stuk van dit hoofdstuk)!

3.5. Strategisch gedrag bemoeilijkt schikking! Zelfs indien juridisch volstrekt duidelijk → toch creëert kosten procedure onderhandelingsruimte! - “ is enkel afwezig indien partijen te optimistisch zijn over mogelijkheden van procedure! Partijen willen zo groot mogelijk deel van onderhandelingsruimte ! Partijen hebben vervolgens ook aspiratie- of streefpunt = resultaat dat men wilt halen ! - Men wil niet dit punt prijsgeven dus men gaat andere misleiden! - Verwachtingen andere partij ivm streefpunt bijstellen!

!

- "62 -

Rémy Bonnaffé

4.

Toegang tot het recht!

Indien winstkans x bedrag > proceskosten!

4.1. Hoge proceskosten belemmeren toegang tot het recht! Hoe hoger proceskosten → hoger drempel! Financieel zwakkere partij kan niet altijd geloofwaardig dreigen met hoge proceskosten! Gevolg: aantal rechtszaken liggen lager dan maatschappelijk wenselijk is! - Schadeveroorzakers w’ dan niet met volledige kosten van hun onzorgvuldig gedrag geconfronteerd! ‣ Geen volledige internalisatie en externe effecten!

4.2. Proceskostenveroorderdeling! Verschillende systemen met verschillend effect:! - Verenigde Staten → iedere partij eigen proceskosten (geen proceskostenveroordeling)! - Verenigd Koninkrijk → verliezer betaald alle proceskosten (proceskostenvergoeding)! - Nederland → tussenvorm: deel van proceskosten winnaar! Gevolg proceskostenveroordeling:! - Drempel = lager! ‣ Ook bij zaken van relatief klein belang! - Schikkingsbereidheid partij ↓, prikkel procederen ↑! - Dit gaat alleen op voor (hele) kansrijke zaken! Voorbeeld:! - → iedereen draagt eigen kosten (USA):! ‣ 70% kans, 1000 verwachte winst, 200 kosten! • 700 - 200 = 500 → positieve verwachte waarde! ‣ 10% kans, 1000 verwachte winst, 200 kosten! • 100 - 200 = - 100 → negatieve verwachte waarde! → procederen in zaken die kleine(re) kans van slagen hebben → ontmoedigd ! → procederen in zaken weinig belang ten opzichte van proceskosten → ontmoedigd! Verhoogt de inzet van de zaak → bemoeilijkt bereiken van een schikking ! Volledige proceskostenveroordeling → optimale prikkel om preventieve maatregelen te nemen! Voorbeeld:! - P = 70%, J=10.000, Ke=Kv=8.000 → Amerikaanse of Engelse regel? ! ‣ Amerikaanse regel:! • 0,7x10.000 - 8.000 = - 1.000 → niet vorderen! ‣ Engelse regel:! • 0,7x10.000 - 0,3x16.000 → zal vorderen! - P = 20%, J=10.000, Ke=Kv=1500 → Amerikaanse of Engelse regel? ! ‣ Amerikaanse regel:! • 0,2x10.000 - 1.500 = 500 → zal vorderen! ‣ Engelse regel:! • 0,2x10.000 - 0,8x3.000 → niet vorderen! Eng. Systeem stimuleert sterke vorderingen en remt zwakke vorderingen af! → groot nadeel ook aan engelse regel: minder dynamisch recht:! - Indien oud, onaangepast recht, zal men moeilijk veranderen ! ‣ Terughoudender om recht te proberen wijzigen! - "63 -

Rémy Bonnaffé

! 4.3. Rechtsbijstandsverzekering!

= dekt kosten bij rechterlijke procedure en kosten die gepaard gaan bij schikking! Zorgt dat men geloofwaardiger kan dreigen! Men kan vaker procedure instellen → verbetert positie bij schikkingsonderhandelingen! - Maar onderhandelingsruimte w’ kleiner ! Verzekeraars zullen sterk aansturen op een schikking! - Zijn repeat players en weten dat procedures heel snel heel duur w’!

4.4. Door de overheid gesubsidieerde rechtshulp! = rechterlijke procedure w’ toegankelijk voor mensen met onvoldoende financiële middelen! → zelfde als bij rechtsbijstandsverzekering! - Meer rechtszaken! - Aantal procedures afnemen omdat potentiële schadeveroorzakers meer maatregelen nemen !

4.5. Contingency fees! = cliënt betaald naargelang winst/verlies! - Geen winst → geen betaling! Vergroot toegang tot recht ! Advocaat = minder risico-avers + als repeat player beter risico’s inschatten + risico’s poolen! - Meer vorderingen en procedures! ‣ Potentiële daders voorzichtiger! - Advocaten meer geprikkeld om zaken te selecteren op kansrijkheid! Andere partij krijgt sterke prikkel tot schikken omdat wederpartij makkelijker procedeert! Invloed op gedrag advocaat:! - Direct belang om zaak te winnen, en snel! ‣ Belangen cliënt-advocaat = gelijk! Ook invloed op inschatting succeskansen:! - Uurgerelateerde betaling → optimistischer! - No cure, no pay → pessimistischer ! Probleem: bij zwakke zaken en met weinig belang → geprikkeld om al te snel een schikking te doen


- "64 -

Rémy Bonnaffé

XVI.Rechtshandhaving! 1.

Inleiding!

1.1. Toezicht en sanctionering! Rechtshandhaving opdelen in toezicht en sanctionering! - Toezicht: gedrag observeren → prikkelen om zich aan rechtsnormen te houden! - Sanctionering: reactie op geconstateerde overtreding (mogelijk na toezicht)!

1.2. (Rechts)economische benadering van rechtshandhaving! → afschrikkende of preventieve functie! Indien geen rechtshandhaving → negatieve gevolgen voor maatschappij, zonder zelf te betalen (externaliteit)! → potentiële overtreder houdt dus geen rekening met alle kosten! Rechtshandhaving → negatieve externe effecten internaliseren!

2.

Rechtshandhaving door middel van privaatrecht, bestuursrecht en/of strafrecht!

2.1. Onderscheiding verschillende instrumenten tot rechtshandhaving! Drie manieren om externe effecten te internaliseren, verdelen adhv vier criteria:! - Ex-ante vs ex-post! ‣ Ex-ante normstelling → zeer gedetailleerde gedragsvoorschriften! ‣ Ex-post → open norm, achteraf nader ingevuld door concrete geval! - Private vs publieke! ‣ Burger (whistleblowers)/overheid! - Directe vs indirecte! ‣ Indirecte → ingrijpen op randvoorwaarden, prikkels (gevangenis, belasting, boete, …)! ‣ Directe → dwingende voorschriften (maximale emissie van gassen, …)! - Tijdstip van juridische interventie! ‣ Nadat handeling heeft plaatsgehad, maar voor schade! ‣ Los van vraag of schade is/zal ontstaan: handelingsgerelateerde (act-bases) handhaving!

2.2. Kosten van de handhavingsinstrumenten! Kosten van opsporing, afdwinging, rechtszaken, uitvoeren sanctie, …! Deze kosten moeten w’ meegenomen bij beoordeling welke instrumenten beste zijn! Soms normovertredend gedrag tolereren omdat kosten hoger zijn dan voordeel!

3.

Privaatrecht!

3.1. Karakteristieken van privaatrechtelijke handhaving! (hier vooral over aansprakelijkheidsrecht)! Initiatief ligt bij individuele burger/bedrijven → voorbeeld gesteld voor anderen ! Bestaat voornamelijk uit open normen (‘goede huisvader’) en ex post normstelling! - Soms ook ex ante: risicoaansprakelijkhei! Meestal ook sprake van schadegerelateerde handhaving, interventie nadat schade is opgetreden ! Vaak indirecte manier (aansprakelijkheidsrecht), maar soms ook directe handhaving (verbodsactie)! - "65 -

Rémy Bonnaffé

3.2. Voordelen van aansprakelijkheidsrecht! Eerste voordeel: open normen:! - Aansprakelijkheidsrecht → minst kostbare wijze van handhaving! ‣ Relatief eenvoudig op te stellen! • Kosten opstellen = laag! - Nadeel vaak klein! ‣ Na verloop van tijd specificeren rechterlijke uitspraken de open normen → grote flexibiliteit! • Niet snel achterhaald! Tweede voordeel: open normen w’ pas ingevuld na daadwerkelijke schade (ex post)! - Systeemkosten alleen wanneer daadwerkelijk schade voordoet ! - Vele zaken buiten rechte geschikt! Derde voordeel: minder gevoelig aan invloed belangengroepen! - Open normen beperken dit ! Vierde voordeel: informatie van partijen w’ benut! - Kosten opsporen meestal relatief laag!

3.3. Nadelen van aansprakelijkheidsrecht! Indirecte wijze → slachtoffer moet daadwerkelijk schadeclaim indienen! - Voor optimale werking is veroordelingskans van 100% vereist! ‣ Vele redenen waarom dit vaak allesbehalve zo is! • Kosten hoger dan baten! • Beperkte schade! • Moeilijkheid bewijzen schuld! Men kan dan wel bedragen verhogen → gevaar van judgement proofness !

4.

Bestuursrecht!

4.1. Karakteristieken van bestuursrechtelijke handhaving! Vergunningen, controle en inspectie! Vaak gedetailleerde regels → ex ante normstelling! Meestal directe methoden → publieke aard!

4.2. Voordelen van het bestuursrecht! Indien regelgever meer relevante informatie heeft dan rechter en betrokken partijen kan hij beter gedetailleerde regel maken! Voorschriften op alle actoren → schaalvoordelen! Voordeel van ex ante karakter → judgement proof-probleem opgelost ! - Door instrumenten te gebruiken die voorkomen dat bepaalde activiteit w’ uitgevoerd! Handelingsgerelateerde boetes vaak lager dan schadevergoeding! - Lang niet alle overtredingen brengen schade mee! Geen probleem dat geen schadeclaim w’ ingediend! - Daarom voorkeur bij verspreide schade! - Of schade te klein voor vordering in te stellen!

4.3. Nadelen van het bestuursrecht! Public choice-theorie → beïnvloeding van belangengroepen! Systeemkosten zijn hoog ! - "66 -

Rémy Bonnaffé

- Gedetailleerde regels kosten meer geld! - Verschillende instanties waarbij er inconsistentie kan zijn ! Toezicht kost veel geld → toezicht voordat duidelijk is of gedrag schadelijke gevolgen heeft!

5.

Strafrecht!

5.1. Karakteristieken van strafrechtelijke handhaving! -

Publiekrechtelijk! ex ante (legaliteitsbeginsel)! handhaving ex post! voor en na criminele handeling! Indirecte methoden! ‣ Maar: indien iemand w’ aangehouden → voorkomt dit op directe wijze!

5.2. Voordelen van het strafrecht! Mogelijk om hoge sancties op te leggen met niet-monetair karakter om judgement proofprobleem op te lossen! Negatieve effecten op reputatie! Negatieve associatie met mensen die criminele activiteiten begaan! - Handhaving kan beperkt blijven! - Vereist wel dat strafrecht uitzonderlijk blijft (quad non)!

5.3. Nadelen van het strafrecht! Zeer kostbaar ! - Punitief element = reduceert maatschappelijke welvaart → zonder elders baten oplevert! Consequenties van onterechte veroordelingen zijn veel groter! - Hoge bewijslast nodig om dit tegen te gaan! - Verhoogt systeemkosten → vermindert veroordelingskosten! Overmatig gebruik → holt normerend karakter uit!

6.

Optimale rechtshandhaving!

6.1. Voor optimale handhaving is combinatie van methoden vereist! In algemeen voorkeur voor aansprakelijkheidsrecht! - Private partijen zijn op hoogte van eigen voorkeuren! - Hebben informatie over kosten en baten en over identiteit dader! - Systeemkosten zijn laag vanwege ex post/schadeger.sancties en open normen! Wanneer aansprakelijkheidsrecht niet goed werkt (redenen hieronder) → bestuursrecht/ strafrecht (laatste als ultumum remedium)! - Informatieprobleem! - Insolvente daders! - Lage pakkans!

6.2. Keuze tussen preventie, handelingsgerelateerde sancties en schadeger. sancties! Hoogte/zwaarte van mogelijke sancties van belang:! - Louter lichte sancties mogelijk → vooral afschrikken! - Naarmate sancties hoger w’ → handelingsgerelateerde sancties ! - Indien voldoende zwaar → schadegerelateerde sancties! Pakkans:! - Lastig om gedrag te voorkomen dmv dwang/fysieke maatregelen → hand.&schad.sanct! - "67 -

Rémy Bonnaffé

Niveau van informatie over bepaalde handelingen:! - Partijen zelf goede informatie over (on)veiligheid van hun gedrag → schadegerelateerde sancties ! - Informatie ontbreekt → handelingsgerelateerde sancties! Handhavingskosten:! - Relatief goedkoop → sancties minder aantrekkelijk! - Voordel Schadegerelateerde sancties → minder vaak toegepast dus goedkoper!

6.3. De rol van informatie! Indien slachtoffer geen informatie over identiteit → publieke handhaving noodzakelijk!

!

- "68 -

Rémy Bonnaffé

XVII. ‘Good Faith’ in Civil Society ! Zie slides + pdf

- "69 -