DE WETENSCHAP VAN HET ONTWERPEN Bram Bogaerts
In een interview met Resource 1, het blad voor studenten en medewerkers van de Universiteit van Wageningen, legt ecoloog Marten Scheffer treffend uit hoe de wetenschapper te werk gaat. De wetenschapper werkt aan grote projecten, die ons beeld op de wereld weer een beetje aanscherpen, of oplossingen voor problemen aandragen. Wetenschappelijke oplossingen komen volgens Scheffer voort uit samenwerking en kruisbestuiving in een informele sfeer. In de schuur achter het huis ontstaan de beste ideeën. De wetenschapper omarmt het experiment op een bijna autonome manier. Een aantal van de grootste uitvindingen zijn gedaan doordat de wetenschapper zich onderzoekend opstelde en zijn ideeën de vrije loop liet, naast het in opdracht werken naar 1 Arno van ‘t Hoog, Ecoloog Marten Scheffer: De geest moet waaien in: Resource, Wageningen, 2012. 2
een groter doel. Leonardo da Vinci is het schoolvoorbeeld van de uomo universalis, de kunstenaar die daarnaast wetenschapper is. In zijn vrije tijd was hij bezig met het schetsen van technische en mechanische middelen die de grenzen zouden verleggen van wat de mens tot dan toe kon. Zijn liefde voor techniek bleef niet onopgemerkt, en al gauw stroomden de opdrachten binnen. Bij het uitwerken van deze opdrachten putte hij vooral uit zijn eigen schetsen uit een eerder stadium. Zijn werk heeft later geleidt tot nieuwe inzichten op het gebied van onder andere anatomie, aerodynamica en cartografie. De hedendaagse ontwerper zou zich moeten opstellen als een wetenschapper, en een autonome, experimentele rol moeten innemen naast de dienstverlenende, implementerende rol die hem nu al toegeschreven wordt.
Een betere ontwerpwereld Hoe heeft design zich de afgelopen
dragen voor de inhoud, maar niet voor de vormgeving. De grens tussen gebruiken en creëren is vervaagd. Daardoor wordt de professionele ontwerper uitgedaagd tot nieuwe hoogte te stijgen, om zijn hoofd boven water te kunnen houden. De eerste stap voor de hedendaagse ontwerper is het redactionele gedeelte van het ontwerpen. De basis ligt in dit redactionele ontwerp, en dit vormt een fundament voor het
decennia ontwikkeld? Vooruitstrevende
gebied waarin de professionele ontwerper
designers zochten de grenzen op van wat
de amateur overstijgt: het visuele ontwerp.
mogelijk was, het niveau werd steeds meer
Op dat visuele ontwerp moet daarbij ook
verhoogd, en technische vooruitgang
redactie worden gepleegd: de ontwerper
opende nieuwe deuren voor ontwerpers.
moet keuzes maken, problemen oplossen,
In het essay Authoring 2 van Max
grids, schema’s en systemen ontwerpen,
Bruinsma wordt er ingegaan op
en daarbij de inhoud niet uit het oog
de implicaties van deze technische
verliezen. Een vorm van experimenteren
vooruitgang. De nieuwe media hebben
is daardoor van enorm belang geworden.
voor een nieuw soort auteurschap
Bij interactief ontwerpburo
gezorgd. Het is steeds gemakkelijker
LUST komt dit duidelijk tot uiting.
geworden op het web een eigen plek
Het ontwerpburo, dat voornamelijk
te claimen. Er is een heel leger aan
in opdracht werkt, heeft daarnaast
ongetrainde ontwerpers opgekomen:
een laboratorium-achtige werkplaats.
leken die hun eigen website opzetten.
LUSTlab, zoals deze werkplaats genoemd
De focus is daardoor verlegd van visueel
wordt, is een plek waar de ontwerpers hun
design naar redactioneel ontwerp, omdat
eigen projecten kunnen initiëren. Bij deze
de getrainde ontwerpers wel zorg kunnen
projecten is het, meer dan bij het werken in opdracht, mogelijk voor de ontwerper
2 Max Bruinsma, Authoring in: Max Bruinsma, Deep Sites. Intelligent Innovation in Contemporary Web Design, Londen, 2003.
om zelf redactie te plegen op de inhoud die verwerkt wordt. Er is ruimte voor 3
onderzoek en innovatie. In het lab wordt dus ook onderzoek gedaan naar nieuwe
LUSTlab. Van de ontwerper moet dus
technieken en materialen, en worden
worden verlangd dat hij naast zijn
nieuwe ideeën geboren en uitgevoerd.
dienstverlenende rol een experimentele,
In het LUSTlab zijn er bijvoorbeeld
autonome rol aanneemt. Deze vorm
een aantal jaren geleden experimenten
van ontwerpen vraagt wel een zekere
uitgevoerd met de Microsoft game-
mate van passie voor het vakgebied van
controller Kinect, die de spelcomputer
de ontwerper, omdat hem gevraagd
in staat stelt beweging van het lichaam
wordt zich veel meer te verdiepen in
te registreren, waardoor in essentie
de methodiek van het ontwerpen. In
de gebruiker de controller zelf is
de huidige maatschappij zijn er zo
geworden. LUSTlab experimenteerde
veel gereedschappen voor handen
met de mogelijkheden van deze nieuwe
dat de hedendaagse ontwerper alle
inputbron, en er werden een aantal
mogelijkheden heeft om technische
Kinect-georiënteerde onderzoeksprojecten vooruitgang te stimuleren. Maar om geïnitieerd. Later werd de Kinect door
die gereedschappen zo goed mogelijk
hen bij enkele grote opdrachten ingezet,
in te zetten moet de ontwerper zichzelf
zoals bij een postertentoonstelling in het
constant vernieuwen. Binnen zijn
Museum Of The Image in Breda.
autonome rol moet hij experimenteren, onderzoeken, grenzen verleggen. Zo daagt hij zichzelf uit en stimuleert hij zijn creativiteit. Maar niet alleen de eigen creativiteit wordt verruimd, ontwerpers zullen elkaar ook meer inspireren en uitdagen. Ze verleggen grenzen en zorgen voor vooruitgang, tillen het niveau omhoog en vinden nieuwe technische
Powered by Kinect lust.nl
De uitwerking en implementatie van grote opdrachten worden bij LUST beïnvloed door de ideeën uit het 4
gereedschappen uit. Dit levert een betere ontwerpwereld op, omdat ontwerpers het vakgebied steeds meer zullen vernieuwen.
Het Doel Daniel van der Velden heeft het
Er zit echter een fout in de redenering van Van der Velden. Die fout zit hem in het woord geheel. De ontwerper zal zich namelijk dienstbaar moeten
in zijn tekst Research & Destroy 3 over de
blijven opstellen en rekening houden met
crisis waarin het grafisch ontwerpen zich
en luisteren naar het eisenpakket van de
bevindt. Grafisch ontwerpers voeren
opdrachtgever, naast de “onafhankelijke
zwijgzaam uit wat opdrachtgevers
productie van kennis en hypotheses”. Zo
dicteren, waardoor de opdrachtgever
krijgt hij een duidelijk omkaderd doel,
de controle heeft over wat de ontwerper
waarbinnen hij zich al onderzoekend een
doet. De opdrachtgever is daardoor
weg kan banen langsheen verschillende
de ontwerper geworden. Om uit deze
technieken en materialen. In tegenstelling
situatie te komen moet de ontwerper
tot de stelling van Van der Velden, die de
meer onderzoek kunnen toelaten
experimentele rol als heilig beschouwt en
binnen zijn dienstverlenende rol. Ze
die de ontwerper volledig los ziet komen
moeten geëngageerd worden en kennis
van de dienstverlenende rol zoals die nu
overdragen.
bestaat, is het juist nodig dat de twee
De oplossing die Van der Velden aandraagt is dat “de ontwerper zich moet storten op een geheel eigen,
rollen elkaar beïnvloeden en dat de één niet de overhand krijgt boven de ander. Richard Vijgen, een interactief
onafhankelijke productie van kennis
ontwerper uit Arnhem, werkt op deze
en hypotheses”. De ontwerper moet
manier. Hij werkt vrij en onderzoekend.
inderdaad een eigen, onafhankelijke
Hij initiëert zijn eigen projecten waar
productie beginnen, binnen de autonome
uiteindelijk een implementatie uit
rol, waarin hij experimenten aangaat.
voortvloeit. Deze wordt opgepikt door
Daardoor ontwikkelt hij zichzelf en
opdrachtgevers, waarna er verder
hoeft hij in de implementerende rol niet
gesleuteld wordt tot een uiteindelijk
langer zwijgzaam de bevelen van de
product. Vijgen is naast designer ook
opdrachtgever uit te voeren.
een autodidact programmeur. De gereedschappen die hij zichzelf heeft leren
3 Daniel van der Velden, Research and Destroy in: Metropolis M, No. 2, 2006.
te gebruiken heeft hij bijvoorbeeld ingezet 5
voor datavisualisatie. Het niveau dat hij
de opdracht gaf de installatie voor hen in
hierdoor heeft bereikt werd opgemerkt
te zetten.
door bedrijven, en zo kwam het dat hij werd uitgenodigd om zijn datavisualisatie over grondwater op de gebouwen rond Times Square, New York te projecteren.
De kinetische sculptuur artcom.de
De valkuil van de duale rol is ingewikkeldheid. Wordt de rol van de ontwerper niet te ingewikkeld? Gaat er door het experimenteren niet veel Prijswinnende datavisualisatie richardvijgen.nl
Een ander voorbeeld, op een grotere bedrijfsschaal, is het bedrijf ART+COM. Dit bedrijf heeft een lab waar wordt geëxperimenteerd met materialen en technieken die later worden ingezet bij de installaties die ze maken. Die worden opgepikt door bedrijven en opdrachtgevers. Zo ontwierp het bedrijf een systeem van kogels aan draden, gearrangeerd in een grid, die op en neer konden bewegen, om drie-dimensionale vormen in de ruimte te creëren. De kinetische sculpturen die zo ontstaan werden opgemerkt door autofabrikant BMW, die er brood in zag en het bedrijf 6
kostbare tijd verloren die beter in andere projecten gestoken kon worden? Het antwoord is nee. Het experiment staat in het teken van de implementatie, wat betekent dat de ontwerper door zijn autonome rol naar een betere uitwerking in zijn dienstverlenende rol toewerkt. Het doel is de implementatie. Uit autonome projecten volgt een implementatie, een doel dat niet direct duidelijk is vanaf de initiatie van het project. Uit de experimenten aan deze kant volgen dus implementaties, maar ook zaadjes voor nieuwe projecten aan de andere kant. Uiteindelijk staat het experimenteren dus in dienst van het implementeren. Als de ontwerper
in de autonome rol zo veel mogelijk experimenteert en initieert, zal zijn
Crouwel. De nadelen zijn dat Crouwel,
creativiteit gestimuleerd worden en deze
zonder af te doen aan het feit dat hij
creativiteit kent zijn toepassing in de
een baanbrekend ontwerper is, saaie,
implementerende rol.
routinematige ontwerpen produceert die
DE ONTWERPER ALS AUTEUR
na een tijd niet meer inspirerend zijn.
Het meest bekende debat over de
Van Toorn creëert minder saai werk, en geeft creativiteit meer voorrang. Hij heeft door zijn subjectieve houding echter een gelimiteerd werkveld. De waarheid ligt tussen Crouwel en Van Toorn’s opvattingen in. De ontwerper moet niet kieskeurig zijn over zijn opdrachtgevers en elke opdracht als een nieuwe uitdaging zien. Zo kan hij zichzelf
rol van de ontwerper in de samenleving
blijven uitdagen, wat weer stimulerend
is dat van Wim Crouwel en Jan van
werkt. De extreme experimenten die
Toorn4. In het debat stonden de twee
Van Toorn voorstaat horen niet thuis
lijnrecht tegenover elkaar. Crouwel was
binnen opdrachten, die horen thuis in het
van mening dat inhoud en boodschap
autonome gedeelte van de ontwerpersrol.
de bepalende rol hebben. De ontwerper
Het autonome gedeelte schept
moet een objectieve schakel zijn en niet
de mogelijkheid voor de ontwerper
selectief zijn over de opdrachten die hij
om verheven te worden tot auteur.
krijgt. Daardoor heeft hij een uitgebreid
Om creativiteit te stimuleren moet de
werkveld. Van Toorn laat subjectivisme
ontwerper experimenteren en de blik
juist wel toe, waardoor hij meer open
verruimen. Daardoor wordt een eigen
staat voor invloeden van buitenaf,
visie en signatuur ontwikkeld.
in tegenstelling tot de systematische
In Graphic Authorship 5 zet Michael Rock de verschillende vormen van
4 Frederike Huygen, Dingenus van de Vrie, Sybrand Zijlstra, Het debat: CrouwelVan Toorn, Eindhoven, 2008.
5 Michael Rock, Graphic Authorship in: Eye, No. 20 (Spring 1996). 7
auteurschap op een rij. Hij noemt daarbij
opdrachten om kunstwerken te maken. Op
Andrew Sarris’ opvatting, die inhoudt
die manier heeft het bedrijf bijvoorbeeld
dat een filmregisseur (en bij uitbreiding
albumhoezen ontworpen, die het medium
de ontwerper) technische expertise moet
“albumhoes” compleet hebben vernieuwd.
hebben, evenals een stilistische signatuur
Door gebruik van verschillende materialen
en een consistente visie. Daarnaast
zijn hun albumhoezen in veel opzichten
moet hij een diepere betekenis tot stand
uniek. Een aantal voorbeelden van
brengen in zijn werk. Deze vorm van
de baanbrekende ontwerpen zijn een
auteurschap past binnen het duale
doorzichtige albumhoes, een cover
karakter van de rol van de ontwerper. De
gemaakt van schuurpapier, en een
technische expertise, signatuur en visie
bekrasbare albumhoes, die met behulp
worden door de ontwerper ontwikkeld
van een munt een verborgen boodschap
in zijn autonome rol. Er mist echter een
bloot kan leggen net zoals een kraslot.
belangrijk ingrediënt in deze definitie van
Door het grensverleggende en
auteurschap. Het belangrijkste kenmerk
vernieuwende werk van Staalplaat kan het
van een ontwerper als auteur is dat hij het
collectief met lof auteurschap toegekend
vakgebied, en daarmee een stukje van de
krijgen.
wereld, vernieuwt. Het vernieuwen van het vakgebied en de wereld in het algemeen is een rol die nu ook al wordt toegeschreven aan de wetenschapper. Uiteindelijk moet de ontwerper zich, in dat opzicht, dus vormen naar de rol van de wetenschapper. Een laatste voorbeeld van de duale ontwerper is een auteur. Staalplaat, een in Berlijn gevestigd ontwerpburo, kan een kunstenaarscollectief genoemd worden. Staalplaat werkt aan de ene kant aan autonome kunstprojecten, maar aan de andere kant krijgt het bedrijf ook 8
Kraslot of albumhoes? milchhof.net
De Dubbele Rol
duidelijk is, namelijk het vervullen van de
De designbusiness is veranderd.
en kunde vanuit de autonome rol naar de
Door nieuwe media zijn er nieuwe gereedschappen beschikbaar voor
opdracht - te bereiken. Dit is de kant van de implementatie. Beide kanten zijn even belangrijk, maar het uiteindelijke doel is de implementatie. Implementatie van een zelf aangevangen project, maar ook implementatie van de vergaarde kennis opdracht-rol. De ontwerper kan door de
ontwerpers, maar door diezelfde nieuwe
dubbelrol verheven worden tot auteur.
media moet de ontwerper uitmuntend
Hij ontwikkelt namelijk zichzelf, maar
presteren om op te vallen in de enorme
het allerbelangrijkst is dat hij andere
massa. Die massa is ontstaan doordat
ontwerpers uitdaagt en stimuleert en
iedereen zijn eigen plek kan verwerven op
daarmee het ontwerpen vernieuwt en tot
het internet. Om beter te worden moet
ongekende hoogtes doet stijgen.
de ontwerper zichzelf blijven uitdagen
Designers stellen zich vanaf nu dus
en zijn creativiteit stimuleren. Dat doet
als wetenschapper op. In dienst staan van
hij door zichzelf een dubbele rol aan te
een doel, een oplossing vinden voor een
meten.
probleem door onderzoekend en creatief
Aan de ene kant is hij een autonoom
te denken. Maar ook vrij experimenteren
kunstenaar. Hij vangt zelf projecten aan,
om nieuwe vindingen te doen, waaruit
en gaat het experiment maar al te graag
weer nieuwe uitgangspunten voor de
aan. Het doel is daarbij nog niet duidelijk
eerste rol vloeien, en de wereld beetje bij
maar komt naar voren tijdens het
beetje vooruit helpen. Het is tijd voor een
experimenteren. Dit is dus de kant van het nieuwe generatie Da Vinci’s. experiment. Aan de andere kant werkt hij in opdracht. Hierbij werkt hij onderzoekend, als een meanderende rivier zoekt hij een weg langs verschillende technieken en materialen om zijn doel - dat van te voren 9
