Het ontwerpen van een hygiëneprotocol

Het ontwerpen van een hygiëneprotocol voor de medische dienst van de Penitentiaire Inrichting Vught

Kwaliteitsproject HBO-Verpleegkunde Laura Naafs, 442782 Onne Tijben, 436767 September 2010 Penitentiaire Inrichting Vught Opdrachtgever: Dhr. J. de Kok Justitieel verpleegkundig begeleidster: Mw. R. Weekers Docentbegeleidster: Mw. A. de Hoop

Voorwoord Als onderdeel van de opleiding tot verpleegkundige aan de Hogeschool te Nijmegen hebben we met veel plezier gewerkt aan dit kwaliteitsproject. Binnen de onderwijseenheid van kwaliteitszorg hebben wij een project toegewezen gekregen waarin het ontwerpen van een hygiëneprotocol voor de medische dienst van de penitentiaire inrichting te Vught centraal heeft gestaan. Het project is klaar en het verslag van dit project ligt voor u. Wij willen graag iedereen bedanken die ons geholpen heeft bij het tot stand komen van het ontworpen hygiëneprotocol. Graag willen we hier in het bijzonder noemen onze opdrachtgever en de justitieel verpleegkundige begeleidster. Hun prettige en enthousiaste begeleiding is voor ons erg steunend en verhelderend geweest. Ook willen we onze docentbegeleidster bedanken, zij wist ons elke keer weer nieuwe inspiratie te geven als we het even niet zagen zitten. Wij hopen dat het hygiëneprotocol een bijdrage levert aan de kwaliteit van zorg binnen de Penitentiaire Inrichting te Vught. Laura Naafs & Onne Tijben September 2010

2 _______________________________ Het ontwerpen van een hygiëneprotocol voor de medische dienst van de Penitentaire Inrichtingen Vught Laura Naafs & Onne Tijben

Samenvatting Dit kwaliteitsproject is uitgevoerd in opdracht van de medische dienst van de Penitentiaire Inrichting Vught (P.I. Vught). De aanleiding van dit kwaliteitsproject komt voort uit de visie van de Penitentiaire Inrichtingen dat de kwaliteit van zorg die de medische dienst biedt gelijkwaardig moet zijn aan de zorg die buiten de Penitentiaire Inrichting geboden wordt. Om de kwaliteit van zorg te verbeteren is behoefte ontstaan aan meer inzichtelijkheid in de hygiëne-eisen die aan verschillende aspecten van de medische dienst gesteld worden. Het doel van dit kwaliteitsproject was het ontwikkelen van een protocol waarin staat welke hygiëne-eisen er worden gesteld aan het handelen, de materialen en de ruimtes die de (para)medische medewerkers van de medische dienst in de P.I. Vught gebruiken. Om het hygiëneprotocol tot stand te laten komen is gebruik gemaakt van het ontwerpen ontwikkelingsonderzoek dat Migchelbrink (2008) beschrijft. Deze bevat acht verschillende fasen. De analyse van de uitgangssituatie heeft geresulteerd in een beschrijving van de huidige situatie en een overzicht van de gewenste situatie. Het omschrijven van de oplossingsrichting heeft geleid tot een beschrijving van de eisen waaraan het protocol moet voldoen. De inventarisatie van de oplossingsmogelijkheden heeft inzicht gegeven in de onderwerpen die het protocol moet gaan bevatten. De opdrachtgever is akkoord gegaan met de opgestelde criteria waaraan het protocol moet voldoen en de onderwerpen die het moet bevatten. Er heeft een inschatting plaatsgevonden van de realiseerbaarheid, dit heeft geresulteerd in een positieve beoordeling. Met de informatie uit bovenstaande fasen is het protocol vervaardigd en nadien getest. Hieruit bleek dat het protocol aan alle gestelde eisen voldoet. Om dit protocol te integreren in de praktijk heeft de projectgroep adviezen uitgebracht voor de implementatieprocedure. Als laatst zijn er discussie- en conclusie punten weergegeven en worden enkele aanbevelingen gedaan.


Inhoudsopgave Voorwoord

blz. 2

Samenvatting

blz. 3

Inhoudsopgave

blz. 4

1. Inleiding

blz. 6

2. Theoretisch kader 2.1 Algemene historie van de gezondheidszorg binnen de Penitentiaire Inrichtingen 2.2 Medische dienst van de P.I.Vught 2.3 Medewerksters medische dienst 2.4 Hygiëne binnen de P.I. Vught

blz. 8

3. Methodologie 3.1 Onderzoeksvorm 3.2 Onderzoeksdesign

blz. 12 blz. 12 blz. 12

4. Fase één: analyse en beschrijving uitgangssituatie 4.1 Huidige situatie 4.2 Gewenste situatie

blz. 15 blz. 15 blz. 15

5. Fase twee: het omschrijven van de oplossingsrichting 5.1 Functie van een protocol 5.2 Functionele eisen 5.3 Operationele eisen

blz. 17 blz. 17 blz. 17 blz. 18

6. Fase drie: inventarisatie van de ontwerp- of oplossingsmogelijkheden 6.1 Expertonderzoek 6.2 Literatuuronderzoek 6.3 Participerende observatie 6.4 Semi-gestructureerde vragenlijst

blz. 20 blz. 20 blz. 20 blz. 21 blz. 23

7. Fase vier: keuze voor het te maken ontwerp 7.1 Criteria en onderwerpen

blz. 26 blz. 26

8. Fase vijf: inschatting van de realiseerbaarheid 8.1 Praktische uitvoerbaarheid 8.2 Tijdsplan 8.3 Sociale factoren 8.4 Financiële factoren


9. Fase zes: uitwerken van het protocol 9.1 Overzichtelijkheid 9.2 Eenvoud in gebruik 9.3 Helderheid/begrijpelijkheid 9.4 Concrete formulering 9.5 Inhoudelijke aansluiting op de werkzaamheden

blz. 29 blz. 29 blz. 30 blz. 30 blz. 30 blz. 30

blz. 8 blz. 9 blz. 9 blz. 10


10. Fase zeven: testen van het ontworpen protocol 10.1 Voorbereiding van test 10.2 Resultaten

blz. 31 blz. 31 blz. 31

11. Fase acht: implementatie van het ontworpen protocol 8.1 Verspreiding 8.2 Adoptie 8.3 Implementatie 8.4 Continuering


12. Discussie, conclusie en aanbevelingen 12.1 Discussie en conclusie 12.2 Aanbevelingen

blz. 35 blz. 35 blz. 36

Literatuurlijst

blz. 37

Bijlage 1. Topiclijst Bijlage 2. Onderwerpen hygiëneprotocol Bijlage 3. Vragenlijst Bijlage 4. Feedbackformulier Bijlage 5. Hygiëneprotocol



1. Inleiding De aanleiding van dit kwaliteitsproject is een vraagstuk van de medische dienst in de Penitentiaire Inrichting Vught (P.I. Vught). De P.I. Vught heeft als taak vrijheidsstraffen en vrijheidsbenemende maatregelen uit te voeren (Ministerie van Justitie, 2006). De inrichting bestaat uit verschillende units zoals een Huis van Bewaring, een gevangenis en een Penitentiair Psychiatrisch Centrum. Binnen de inrichting bevindt zich een medische dienst waar verschillende (para)medici, administratief medewerksters en het hoofd van de medische dienst werkzaam zijn. De medische dienst heeft als uitgangspunt in de benadering van de kwaliteit van zorg dat de medische zorg in gevangenissen vergelijkbaar hoort te zijn met zorg buiten detentie (Mednet, 2009). Om de kwaliteit van zorg naar een hoger niveau te brengen is er vanuit de medische dienst de behoefte ontstaan aan meer inzichtelijkheid in de hygiëne-eisen die aan verschillende aspecten van de medische dienst gesteld worden. Als gevolg van dit vraagstuk is er door het hoofd van de medische dienst opdracht gegeven om een hygiëneprotocol op te stellen. Dit protocol moet gericht zijn op de verschillende, nader uit te werken, aspecten van hygiëne waaraan medewerkers moeten voldoen tijdens hun werkzaamheden. De volgende vraagstelling is leidend voor dit kwaliteitsproject: Welke hygiëne-eisen worden er gesteld aan het handelen, de materialen en de ruimtes die de (para)medische medewerkers van de medische dienst in de Penitentiaire Inrichtingen Vught gebruiken? Bovenstaande vraagstelling heeft geleid tot de volgende doelstelling: Het doel van dit kwaliteitsproject is om binnen vijf maanden een protocol te ontwikkelen waarin beschreven is welke hygiëne-eisen er worden gesteld aan het handelen, de materialen en de ruimtes die de (para)medische medewerkers van de medische dienst in de Penitentiaire Inrichtingen Vught gebruiken. Met (para)medische medewerkers worden de justitieel verpleegkundige, de geneeskundige, de fysiotherapeut, de pedicure, de podotherapeut en de medewerkster bloedafname bedoeld. Waar in het verslag de term ‘medewerkers’ wordt aangehaald, wordt deze groep hulpverleners bedoeld. De tandarts en opticiën zijn ook werkzaam binnen de medische dienst maar worden enkel bij de hygiëne-eisen t.a.v. de ruimtes betrokken. Zij werken op de andere gebieden volgens eigen vakgebonden protocollen. 1.1 Opbouw projectverslag Dit projectverslag is geschreven in de volgorde van de acht fasen van het ontwerpen ontwikkelingsonderzoek van Migchelbrink (2008). Hoofdstuk 2 bevat een theoretisch kader waarin relevante begrippen nader toegelicht worden. In hoofdstuk 3 wordt de toegepaste methodologie besproken. Hoofdstuk 4 geeft een analyse en beschrijving van het uitgangsprobleem weer en hoofdstuk 5 gaat in op de omschrijving van de oplossingrichting. In hoofdstuk 6 is met behulp van verschillende onderzoeksvormen een inventarisatie van het ontwerp- of oplossingsmogelijkheden uitgewerkt. Hoofdstuk 7 beschrijft een inschatting van de realiseerbaarheid van het te ontwerpen protocol. Vervolgens staat in hoofdstuk 8 beschreven hoe het ontworpen protocol is uitgewerkt en wordt in hoofdstuk 9 de testfase van het ontworpen protocol beschreven. In


hoofdstuk 10 wordt ingegaan op het implementeren van het protocol. Ten slotte is in hoofdstuk 11 een conclusie uitgewerkt en worden er aanbevelingen weergegeven. NB Vermeld dient te worden dat waar ‘zij’ staat ook ‘hij’ gelezen kan worden: om recht te doen aan het merendeel vrouwelijke medewerksters binnen de medische dienst is voor de vrouwelijke vorm gekozen wanneer het medewerkers/medewerksters betreft. Ten slotte wordt in dit project het begrip ‘hygiëneprotocol’ gebruikt, hiermee wordt een hygiëneprotocol voor de medische dienst van de P.I. Vught bedoeld.


2. Theoretisch kader Dit hoofdstuk geeft uitleg over de belangrijkste begrippen en onderwerpen die in dit projectverslag gebruikt zullen worden. Paragraaf 2.1 geeft uitleg over de algemene historie van de gevangenissen in Nederland. Paragraaf 2.2 gaat in op de medische dienst die gevestigd is binnen de P.I. Vught. In paragraaf 2.3 worden de functies van de medewerksters beschreven die werkzaam zijn binnen de medische dienst. Als laatste gaat paragraaf 2.4 in op het begrip ‘hygiëne’ binnen de P.I. Vught. titelveranderen 2.1 Algemene historie van de gezondheidszorg binnen de Penitentiaire Inrichtingen Tot circa driehonderd jaar geleden zag het leven in de gevangenis er heel anders uit dan tegenwoordig. De meeste gedetineerden vonden destijds de dood in de gevangenis, ze werden gemarteld en/of opgehangen. Een gedetineerde had ‘geluk’ als hij werd opgesloten in een leeg hok waarin hij leefde in complete eenzaamheid. Aan het eind van de 18e eeuw kwam hierin voor het eerst verandering. Men ging op zoek naar andere oplossingen. Deze beweging was het begin van meer vrijheid en betere voorzieningen voor gevangenen. In 1957 is in de VN een document aangenomen over de behandeling van gedetineerden. Dit document heeft de naam `Standaard minimum regels voor de belangen van gevangenen´. Het beschrijft regels op verschillende gebieden zoals persoonlijke hygiëne, medische hulp en voedsel. In 1988 is hierop volgend de ‘Beginselverklaring voor de Bescherming van alle Personen in enige vorm van Detentie of Gevangenschap’ aangenomen door de VN. Deze verklaring is ontwikkeld om gedetineerden in gevangenschap beter te kunnen beschermen (www.prisonlaw.nl). Hedendaags zorgt binnen Nederland de Dienst Justitiële Inrichtingen (DJI) voor de uitvoering van straffen en vrijheidsbenemende maatregelen. De insluiting vindt plaats in verschillende soorten inrichtingen, zoals in gevangenissen en huizen van bewaring voor volwassen, deze worden Penitentiaire Inrichtingen genoemd. De gezondheidszorgvisie van de DJI luidt: “DJI draagt in haar inrichtingen zorg voor een doeltreffende, doelmatige en op de patiënt gerichte gezondheidszorg, waarvan de kwaliteit gelijkwaardig is aan de gezondheidszorg in de vrije maatschappij, rekening houdend met de bijzondere situatie van de vrijheidsbeneming” (Ministerie van Justitie, 2006). Gedetineerden hebben niet de mogelijkheid om voor al hun zorgvragen gebruik te maken van de reguliere voorzieningen die het Nederlandse gezondheidsstelsel biedt, zij mogen immers natuurlijk niet zomaar de P.I. verlaten. Daarom is er binnen de P.I. een medische dienst aanwezig die eerstelijnszorg biedt. Wanneer precies de medische dienst haar intrede in het gevangeniswezen heeft gedaan is niet exact bekend. Wel beschrijft de beroepsvereniging van justitieel verpleegkundigen (2004) dat er begin van de 20e eeuw medische diensten bestonden binnen justitiële inrichtingen. Hier werkten destijds nog de zogenaamde ‘ziekenvaders’, verpleegkundigen en een inrichtingsarts. Gedetineerden verkeerden destijds vaak in slechte gezondheid. Door demografische, maatschappelijke en organisatorische ontwikkelingen, én het ontstaan van juridische kaders is de vraag naar professionalisering van de eerstelijns gezondheidszorg binnen penitentiaire inrichtingen ontstaan. Door de jaren heen hebben er grote organisatorische ontwikkelingen plaats gevonden waardoor de medische dienst voortdurend aan veranderingen onderhevig is geweest (Blankenstein, 2004). Rapporten zoals Zorg ingesloten (Ministerie van Justitie/DJI, 1995) en Zorg achter de tralies (Inspectie voor de Gezondheidszorg [IGZ], 1999) hebben veel invloed gehad op deze ontwikkelingen. Zo is het


kwaliteitsbeleid sterk verbeterd en is er een nieuwe visie ontstaan op de zorgverlening aan gedetineerden, zoals beschreven in paragraaf 2.1. In opdracht van de Inspectie voor de Gezondheidszorg (2009) is er een onderzoek uitgevoerd naar medewerkers werkzaam binnen de medische dienst van het gevangeniswezen. Hierin werd geconcludeerd dat de zorg in detentie zodanig is georganiseerd dat verantwoorde en veilige zorg mogelijk is. Wel zijn er nog verbeterpunten waaraan gewerkt moet worden. De inspectie voor de Gezondheidszorg signaleert bij alle bezochte inrichtingen knelpunten die kunnen leiden tot verminderde toegang tot deskundige zorg of verminderde continuïteit van zorg. Het betreffen geen knelpunten die betrekking hebben op het gebied van hygiëne.

2.2 Medische dienst van de P.I.Vught De medische dienst van de P.I. Vught bestaat uit een hoofd medische dienst, administratief medewerksters, justitieel verpleegkundigen, penitentiair geneeskundigen en fysiotherapeuten. Verschillende paramedici zoals de podotherapeute, pedicure, tandarts, opticien en bloedprikster worden flexibel ingezet. De medische dienst heeft een achttal medische ruimtes die verspreid zitten over de verschillende units die de P.I. Vught kent. Iedere medische ruimte bestaat uit een spreek- en een behandelkamer. 2.3 Medewerksters medische dienst Justitieel verpleegkundige Justitieel verpleegkundigen houden zich bezig met de gezondheidszorg en de daaraan gerelateerde taken voor gedetineerden in een justitiële inrichting. Dit zorgt voor een specifieke vorm van verpleegkundige beroepsuitoefening. In het vervolg zullen gedetineerden als patiënten aangeduid worden. De algemene vereniging voor verpleegkundigen en verzorgende (2004) schrijft in het beroepsprofiel van de justitiële verpleegkundige dat de doorverwijzingstaak naar de huisarts karakteriserend is voor het werk van de justitieel verpleegkundige. Een verpleegkundige stelt niet alleen verpleegkundige diagnoses, maar ook prediagnoses voor andere professionals binnen de medische dienst. Het is een taak van de verpleegkundige bij een medische hulpvraag de noodzaak in te schatten en daarop te beslissen of er al dan niet wordt doorverwezen naar in- en externe disciplines. Zo wordt een patiënt veelal via het verpleegkundig spreekuur doorwezen naar de huisarts (Blankenstein, 2004). Het beroepsprofiel voor justitieel verpleegkundigen beschrijft dat voor het analyseren of oplossen van verpleegproblemen specifieke kennis en vaardigheden nodig zijn. Patiënten hebben een aantal kenmerken die het stellen van diagnoses complexer maken. Er is vaak sprake van meervoudige medische diagnoses (dubbeldiagnoses), zowel somatisch als geestelijk, die in samenhang voorkomen. De verpleegkundige richt zich op de samenhang tussen deze diagnoses. Om de juiste diagnoses te kunnen stellen moet de verpleegkundige beschikken over een brede kennis van symptomen: patiënten verwaarlozen veelal kwetsuren, herkennen klachten of problemen niet of besteden er geen aandacht aan. Het merendeel van de patiënten maakt buiten de periode dat zij ingesloten zijn weinig tot geen gebruik van de reguliere gezondheidszorg (Blankenstein, 2004). Bovenstaande zorgt er voor dat het werk van een justitieel verpleegkundige zich duidelijk onderscheidt van het werk van andere verpleegkundigen.


Penitentiair geneeskundige De penitentiair geneeskundige is een geregistreerde huisarts die een extra opleiding tot justitieel geneeskundige bezit. De geneeskundige levert justitieel geneeskundige zorg (huisartsenzorg +) ten behoeve van gedetineerden. De zorg omvat zowel de planbare zorg, spreekuren en medische overlegmomenten, als ook beschik- en bereikbaarheid (overdag en tijdens de avond-, nachten weekenddiensten). De taken van de geneeskundige zijn gelijkwaardig aan het takenpakket van een huisarts die in de vrije maatschappij werkzaam is. De penitentiaire geneeskundige is binnen de inrichting werkzaam, maar werkt tevens als huisarts buiten de muren van de inrichting (Ministerie van Justitie, 2006). Fysiotherapeute De fysiotherapeute hoeft geen specifieke scholing te volgen om binnen de P.I. Vught werkzaam te mogen zijn. Fysiotherapeuten werken op consultbasis en hebben hun gebruikelijke vakverantwoordelijke inhoud. Het hoofd van de medische dienst en een fysiotherapeut geven aan dat de taken en werkzaamheden overeen komen met het werken buiten justitiële inrichtingen. Podotherapeute & pedicure De podotherapeute en de pedicure hoeven evenals de fysiotherapeut geen specifieke scholing te volgen om binnen de P.I. Vught werkzaam te kunnen zijn. Zij werken op basis van detacheringsovereenkomsten en werken flexibel afhankelijk van de hulpvraag van gedetenieerden. Inhoudelijk komen verantwoordelijkheden, taken en werkzaamheden binnen de P.I. Vught overeen met het werken buiten detentie. Medewerkster bloedafname Ook de bloedprikster doet geen ander werk dan buiten de P.I. Vught en heeft geen extra scholing nodig. Tandarts en opticiën Net als de fysiotherapeute, podotherapeute en pedicure hoeven de tandarts en opticiën geen extra scholing te volgen om binnen de P.I. Vught werkzaam te kunnen zijn en komen de taken en werkzaamheden overheen met het werk buiten de inrichting. Deze medewerksters maken maar beperkt gebruik van materialen van de P.I. Vught en dragen hun eigen verantwoordelijkheid voor (be)handelingen en materialen. Binnen dit kwaliteitsproject zullen enkel de ruimtes die deze twee medewerksters gebruiken betrokken worden in het hygiëneprotocol. 2.4 Hygiëne binnen de P.I. Vught Hygiëne is een weinig behandeld onderwerp binnen de P.I. Vught. Pas vorig jaar is er een richtlijn voor hygiëne in gebruik genomen. Het Landelijk Centrum voor Hygiëne en Veiligheid (LCHV) (2009) heeft de ‘Hygiënerichtlijnen voor justitiële inrichtingen en landelijke diensten’ uitgebracht. Deze beschrijft dat een goede hygiëne van belang is om de kans op overdracht van infecties tijdens het verblijf in de inrichting te voorkomen. Door het ontbreken en/of niet naleven van de hygiëneregels kunnen infectieziekten zich snel verspreiden. Dit kan gevolgen hebben voor de gezondheid en veiligheid van patiënten en personeel. Doordat in een gevangenis veel mensen op een klein oppervlak leven en werken, is hygiëne nog eens extra van belang.


Een goede hygiëne is erop gericht om besmetting of infectie te voorkomen en het aantal schadelijke micro-organismen tot een minimum te beperken. Micro-organismen kunnen zich verspreiden via lichaamscontact, lucht, voedsel, water, voorwerpen, lichaamsvloeistoffen en dieren. Door extra aandacht te besteden aan hygiëne kunnen infectierisico’s worden beperkt. Om te voorkomen dat patiënten en medewerksters een infectie oplopen is een gezonde leefomgeving (binnen- en buitenmilieu) van belang. Daarnaast zijn goede afspraken met betrekking tot de schoonmaak en onderhoud van de omgeving belangrijk (LCHV, 2009). Persoonlijke hygiëne is het belangrijkste aandachtspunt voor het bevorderen van de kwaliteit van hygiëne. Naast persoonlijke hygiëne speelt ook algemene hygiëne een grote rol. Hierbij kan onder andere gedacht worden aan het schoonmaken van ruimtes, het reinigen van hulpmiddelen en andere materialen (van Heycop ten Ham, Hendriks, In den Bosch, Schormans & van der Krans, 2006). Uit onderzoek blijkt dat binnen het kader ‘persoonlijke hygiëne’ adequate handhygiëne de belangrijkste maatregel is ter voorkoming van onder andere infecties. Echter blijkt dat de naleving van bijbehorende hygiëneregels onvoldoende wordt nageleefd door hulpverleners (Saint et al, 2009). In een onderzoek in opdracht van de NIVEL (2005) is gekeken naar de werkbelasting van de medische dienst in Penitentiaire Inrichtingen. Hieruit is gebleken dat medewerksters voldoende tijd per consult ervaren. Dit is een belangrijk punt dat bijdraagt aan het uitvoeren van passende hygiënemaatregelen tijdens het uitvoeren van handelingen bij gedetineerden: zo geeft 39% van de verpleegkundigen tijdgebrek als reden voor niet of onjuist toepassen van handhygiëne (DUO Market Research, 2008). Tijdens een interview met de preventiemedewerker van de P.I. Vught blijkt dat er grote behoefte is aan kwaliteitsverbetering op het gebied van hygiëne. Er wordt op verschillende manier al aandacht besteed aan dit onderwerp. Zo is er een campagne gehouden waarin patiënten en medewerkers middels poster geïnstrueerd werden over hygiëneregels zoals het wassen van de handen. Er zijn vernieuwde naaldcontainers in gebruik genomen die de kans op prikaccidenten verkleinen. Documentatie over hygiëne blijkt er nauwelijks aanwezig binnen de P.I. Vught, zowel de preventiemedewerker als twee bevraagde justitieel verpleegkundigen kunnen geen relevante informatie vinden. Dit geeft onder andere het belang aan van het ontwerpen van een hygiëneprotocol.


3. Methodologie In dit hoofdstuk wordt nader ingegaan op de gevolgde onderzoeksmethode. In paragraaf 3.1 wordt de gehanteerde onderzoeksvorm besproken en in paragraaf 3.2 wordt het onderzoeksdesign nader toegelicht.

3.1 Onderzoeksvorm In dit kwaliteitsproject staat het ontwerpen van een hygiëneprotocol centraal. Om op een gestructureerde en verantwoorde wijze tot een gedegen protocol te komen zullen verschillende deelonderzoeken uitgevoerd moeten worden. Hierbij wordt de methodiek van Migchelbrink (2008) gehanteerd: het zogenaamde ontwerpen ontwikkelingsonderzoek. Dit type onderzoek kent een kwalitatief karakter. Er is voor deze vorm van onderzoek gekozen omdat hierbij middels een gestructureerde, heldere en professionele methode een nieuw product ontworpen wordt. Migchelbrink (2008) beschrijft dat het ontwerpen van een nieuw protocol een innovatief proces is dat bestaat uit acht fasen en is verdeeld over drie ontwikkelingsstadia: Voorbereiding Ontwikkeling Implementatie Dit project richt zich op de eerste twee stadia. De implementatie zal uitgevoerd worden door de opdrachtgever. De acht fasen van het ontwerpen ontwikkelingsonderzoek zullen in de volgende paragraaf worden toegelicht.

3.2 Onderzoeksdesign 3.2.1 Analyse en beschrijving uitgangsprobleem In de eerste fase van het ontwerpen ontwikkelingsonderzoek wordt via een oriënterend onderzoek de uitgangssituatie in kaart gebracht. Hoewel de beginsituatie door de opdrachtgever al voor een groot deel te kennen is gegeven zal er een kritische verdieping plaatsvinden. Er wordt een oriënterend onderzoek uitgevoerd middels de methoden die Dassen & Keuning (2008) beschrijven, de sneeuwbal- en de systematische methode. Beide methoden hebben tot doel om uitgebreide informatie over het onderwerp te verzamelen. De sneeuwbalmethode: bij deze methode wordt via literatuurverwijzingen van een relevante publicatie verder gezocht naar andere documenten die op hun beurt weer verwijzingen hebben opgenomen. De systematische methode: hierbij wordt via diverse databanken publicaties verkregen door het invoeren van trefwoorden. 3.2.2 Omschrijven van de oplossingrichting In de tweede fase wordt onderzocht wat voor een protocol er gemaakt moet worden en aan welke eisen deze moet voldoen. Migchelbrink (2008) maakt hierbij onderscheid tussen functionele- en operationele eisen. De functionele eisen weerspiegelen wat het te maken protocol moet doen/kunnen en welke algemene voorwaarden hierbij gelden. Er wordt met behulp van een literatuuronderzoek gezocht naar een nadere definitiebepaling van het begrip protocol. Tevens wordt onderzocht wat een protocol beoogd te bereiken en welke algemene eisen aan een protocol gesteld worden. De operationele eisen omvatten de gebruikersen randvoorwaarden, waarbij zowel op het niveau van de toekomstige gebruikers als van het management onderzoek


plaatsvindt. Er is voor gekozen om bij twee medewerksters en het hoofd van de medische dienst een half gestructureerd interview af te nemen. Op deze manier wordt inzicht verkregen in de eisen die alle betrokken partijen stellen aan het te ontwerpen protocol. Er wordt voorafgaand aan het interview een topiclijst samengesteld. Dit is een lijst met onderwerpen en subonderwerpen die in de interviews ter sprake zullen komen (Baarda & De Goede, 2006). Naast het afleggen van de interviews worden al bestaande protocollen binnen de medische dienst aandachtig onderzocht. De functionele en de operationele eisen samen vormen een kader van criteria waaraan het protocol moet voldoen. 3.2.3 Inventarisatie van ontwerp- of oplossingsmogelijkheden In deze fase worden de ontwerp- of oplossingsmogelijkheden geïnventariseerd. Om inzicht te krijgen in de inhoud van het te ontwerpen protocol wordt op verschillende manier gegevens verzameld, hierbij wordt triangulatie toegepast. Achtereenvolgens zullen de volgende deelonderzoeken plaats vinden: a. Expertonderzoek b. Literatuuronderzoek c. Participerende observatie d. Semi-gestructureerde vragenlijst. a. Expertonderzoek Het is mogelijk dat er binnen andere penitentiaire inrichtingen al uitgewerkte hygiëneprotocollen bestaan, die bruikbare informatie kunnen bevatten voor het te ontwerpen protocol. Om dit te onderzoeken vindt er een expertonderzoek plaats onder de auteurs van de landelijke hygiënerichtlijn voor justitiële inrichtingen en landelijke diensten, die werkzaam zijn in een penitentiaire inrichting. Deze auteurs wordt per mail benaderd en bevraagd of er binnen de inrichting waar zij werkzaam zijn een specifiekere uitwerking van de richtlijn heeft plaatsgevonden. Indien dit het geval is wordt gevraagd om deze informatie in te zien. b. Literatuuronderzoek Met behulp van het oriënterende onderzoek is al informatie verzameld omtrent het ontwerpen van een hygiëneprotocol. In deze fase zal wederom literatuuronderzoek plaatsvinden. Er wordt nu echter specifiek gezocht naar bronnen die informatie verschaffen over de onderwerpen die het hygiëneprotocol moet gaan bevatten. Hierbij ligt de focus op (be)handelingen die de medewerksters uitvoeren en de materialen en ruimtes die zij hiervoor gebruiken. c. Participerende observatie Er is in deze fase gekozen voor het uitvoeren van een participerende observatie. Eerdere onderzoeken hebben geresulteerd in een globaal beeld over de onderwerpen die in het protocol opgenomen moeten gaan worden. Door observerend aanwezig te zijn bij dagelijkse activiteiten van medewerksters wordt inzicht verkregen in de rol die hygiëne speelt tijdens verschillende werkzaamheden (Migchelbrink, 2008). De resultaten van de observatie worden gebruikt in het volgende deelonderzoek: het afnemen van een vragenlijst. d. Semi-gestructureerde vragenlijst Er is als laatste deelonderzoek gekozen voor het afnemen van een semi-gestructureerde vragenlijst bij alle medewerksters van de medische dienst. Middels een vragenlijst kunnen snel gegevens over een grote groep mensen verzameld worden, waarbij kennis, deskundigheid, opinies en vakinhoudelijke ervaring bevraagd kunnen worden (Migchelbrink,


2008). De informatie die de eerdere genoemde deelonderzoeken oplevert wordt gebruik voor het opstellen van de vragenlijst. Met de vragenlijst wordt inzicht verschaft in de (be)handelingen die uitgevoerd worden en de materialen die gebruikt worden. Daarnaast wordt medewerksters gevraagd wat zij belangrijk vinden om terug te zien in het protocol. De resultaten van de vragenlijst leiden tot een alles omvattend overzicht van de onderwerpen die in het protocol behandeld moeten worden. Voor het afnemen van de vragenlijst vindt er een pilot plaats bij twee willekeurige HBOverpleegkundigen met minimaal 2 jaar vakgerelateerde werkervaring. 3.2.4 Keuze voor het te maken ontwerp Het overzicht van criteria waaraan het protocol moet voldoen, samen met de onderwerpen die het protocol gaat bevatten, wordt aan de opdrachtgever en de justitieel verpleegkundige begeleidster voorgelegd. Er wordt om goedkeurig gevraagd om op basis van deze kaders het protocol te ontwerpen. 3.2.5 Inschatting van de realiseerbaarheid Deze fase richt zich op het in schatten van de haalbaarheid en realiseerbaarheid van het potentieel te ontwerpen protocol. Gedurende het gehele project wordt hier al naar gestreefd. Met behulp van een haalbaarheidsonderzoek zal in deze fase expliciet aandacht worden besteed aan de praktische uitvoerbaarheid, het tijdsplan en de sociale en financiële factoren. 3.2.6 Uitwerken van het ontworpen protocol Het ontworpen protocol wordt in deze fase vervaardigd. De eerder verworven informatie wordt gebruikt om het hygiëneprotocol te vervaardigen. Gemaakte keuzes zullen worden verantwoord. 3.2.7 Testen van het ontworpen protocol Met behulp van een expertonderzoek wordt het protocol getest op bruikbaarheid, uitvoerbaarheid en inhoudelijke aansluiting op het werkveld (Migchelbrink, 2008). Er wordt een expertgroep samengesteld van drie deskundigen die met behulp van een feedbackformulier aanbevelingen en verbetersuggesties kunnen geven. Aan de hand van de testresultaten zullen er indien nodig aanpassingen aan het protocol gemaakt worden. 3.2.8 Implementatie van het ontworpen protocol Het hoofd van de medische dienst draagt verantwoordelijkheid voor de implementatie van het protocol. In deze fase zal de projectgroep adviezen aandragen voor het implementatieproces. Alle resultaten van de gegevensverzamelingen worden verwerkt in de betreffende hoofdstukken.


4. Fase één: analyse en beschrijving uitgangssituatie In de eerste fase van het ontwerpen ontwikkelingsonderzoek staat het oriënteren op de uitgangssituatie centraal. In paragraaf 4.1 wordt ingegaan op de huidige situatie en paragraaf 4.2 licht de gewenste situatie toe. 4.1 Huidige situatie Op het gebied van hygiëne wordt er binnen de medische dienst momenteel gebruik gemaakt van de richtlijn: "Hygiënerichtlijnen voor justitiële inrichtingen en landelijke diensten" (Landelijk Centrum voor Hygiëne en Veiligheid [LCHV], 2009). Deze richtlijn is echter vrij beperkt en dekt niet alle werkzaamheden van medewerksters. Zowel het hoofd van de medische dienst als de justiteel verpleegkundig begeleidster geven aan dat er momenteel vooral vanuit eigen expertise en ervaring gewerkt wordt. In de praktijk blijkt dat medewerksters op verschillende gebieden andere ideeën hebben over geldende hygiëne-eisen of onduidelijkheden ervaren in de maatregelen die in acht genomen moeten worden. Doordat medewerksters niet de mogelijkheid hebben om protocollair te werken, kunnen zij hun handelen onvoldoende verantwoorden. Daarbij is het voor het hoofd van de medische dienst moeilijk om zijn medewerksters aan te sturen zonder specifiek protocol en heeft hij minder mogelijkheid om de hygiëne binnen de medische dienst te verantwoorden richting de directie. Senger (2008) schrijft dat een ander belangrijk gevolg is dat door het ontbreken en/of niet naleven van de hygiëneregels infectieziekten zich snel kunnen verspreiden. Dit kan gevolgen hebben voor de gezondheid en veiligheid van patiënten en personeel. 4.2 Gewenste situatie Het is de wens van de opdrachtgever dat er een protocol ontwikkeld wordt dat beschrijft waar medewerksters op het gebied van hygiëne aan moeten voldoen. Dit geldt voor de handelingen van medewerksters evenals de materialen en ruimtes die zij gebruiken. Het te ontwikkelen protocol wordt een document dat tot doel heeft medewerksters te ondersteunen bij het hygiënisch uitvoeren van zorginhoudelijke handelingen (Leytens & Wagner, 2000). Visser (2008) beschrijft de volgende voordelen voor het werken met een protocol: - Een protocol vergroot de kans dat er adequaat wordt gehandeld in situaties waarvoor specifieke regels opgesteld zijn. - Een protocol biedt handvatten voor de werkwijze in situaties waarin volgens protocol gehandeld moet worden. - Met een protocol kunnen medewerksters inzicht krijgen in hun handelen, en verantwoording afleggen over de gevolgde werkwijze. Dit dient zowel ter bescherming van de medewerksters als van betrokkenen. - Een protocol voorkomt dat subjectieve invullingen, oneigenlijke intenties of strijdige belangen het handelen teveel gaan bepalen. - Door gebruik te maken van protocollen wordt op een systematische manier gehandeld en wordt voorkomen dat stappen worden overgeslagen. - Werken volgens protocol vergroot de veiligheid van alle betrokkenen.


Er kan geconcludeerd worden dat door het ontwerpen van een protocol de kwaliteit van zorg bevorderd wordt. Medewerksters kunnen hun handelen afstemmen op geldende hygiëneeisen waardoor de kans op het overdragen van infecties afneemt. Daarbij biedt protocollair werken een goede mogelijkheid tot verantwoording van het handelen (Cuperus, SmuldersSloan & Wynia, 1995).


5. Fase twee: het omschrijven van de oplossingsrichting In dit hoofdstuk staat beschreven wat een protocol inhoudt en aan welke eisen het moet voldoen. Hierbij is zowel aandacht voor de functionele- als de operationele eisen. Paragraaf 5.1 gaat in op het begrip protocol. In paragraaf 5.2 zijn de functionele eisen uitgewerkt en in paragraaf 5.3 wordt ingegaan op de operationele eisen. 5.1 Functie van een protocol Er heeft een verdiepend literatuuronderzoek plaatsgevonden naar een nadere definitiebepaling van het begrip ‘protocol’ en het doel van een protocol. Wat is een protocol nou eigenlijk precies? Volgens Steman & Zomerplaag (1995) is een protocol een concrete, methodische leidraad die aangeeft welke handelingen in welke volgorde en onder welke omstandigheden verricht moeten worden. In een protocol worden de doelen en werkwijzen vastgelegd waarnaar gehandeld moet worden. Het doel van een protocol is de kwaliteit van het handelen te verhogen en bij te dragen aan verbetering van de zorgverlening (Hollands, Hendriks, Ariëns, Verheggen, 2005). Op deze manier kunnen protocollen een positief effect hebben op het handelen van de zorgverlener, het zorgproces en het resultaat van de zorg. Scheffer (2006) stelt dat protocollen ook een bijdragen leveren aan het reduceren van onaanvaardbare verschillen in het handelen tussen zorgverleners. Protocollen moeten door alle betrokken zorgverleners eigen gemaakt worden en in de praktijk worden toegepast om tot een kwaliteitsverbetering van de zorgverlening te komen. 5.2 Functionele eisen De functionele eisen beschrijven wat het te maken protocol moet doen/kunnen en welke algemene voorwaarden hierbij gelden (Migchelbrink, 2008). Om hier inzicht in te krijgen heeft er een literatuuronderzoek plaatsgevonden. Wil een protocol uiteindelijk de functie krijgen die de opstellers voor ogen hebben, dan is het noodzakelijk om hiervoor criteria op te stellen. Steman en Zomerplaag (1995) beschrijven de volgende criteria: Het protocol dient in te gaan op problemen/tekorten en moet zoveel mogelijk aansluiten bij de bestaande opvattingen, cultuur en werkwijze van de inrichting. Het protocol moet realistisch zijn wat betreft de praktische uitvoerbaarheid. Toekomstige gebruikers van het protocol dienen betrokken te worden bij het ontwikkelen van het protocol. De introductie van het protocol gaat gepaard met een instructie gericht op het gebruik van het protocol. De invoering van het protocol ligt in handen van een gezaghebbend persoon, zoals het management/afdelingshoofd. Het management ondersteunt en coördineert het ontwikkelen, bijstellen en invoeren van het protocol. Het verdient aanbeveling om een ‘protocolhouder’ aan te wijzen die verantwoordelijk is voor het regelmatig updaten van het protocol. Het protocol moet inhoudelijk goed opgesteld zijn. Hollands, Hendriks, Ariëns en Verheggen (2005) beschrijven hiervoor de volgende aandachtspunten: - Concreet, zonder dat er de mogelijkheid is voor foutieve interpretatie; - Systematisch, waarbij de gewenste werkwijze stap voor stap is beschreven;


- Voorschrijvend: wanneer zich een situatie voordoet, waarop het protocol betrekking heeft, moet er door de betrokken medewerksters gehandeld worden zoals in het protocol is beschreven: - Termen van waarneembaar gedrag: standaarden moeten meetbaar zijn zodat feitelijke zorg met de wenselijke zorg kan worden vergeleken. 5.3 Operationele eisen De operationele eisen omvatten de gebruikersen randvoorwaarden (Migchelbrink, 2008). Dit is onderzocht door afzonderlijk drie deskundigen te interviewen middels een semigestructureerd interview. De drie uitgekozen deskundigen zijn: Het hoofd van de medische dienst. Als leidinggevende heeft het hoofd van de medische dienst mogelijk andere eisen dan de andere gebruikers van het protocol. De justitieel verpleegkundige van de P.I. Vught die binnen haar aandachtsveld zorg en verantwoordelijkheid draagt voor de protocollen van de medische dienst. Van deze verpleegkundige wordt verwacht dat zij kennis heeft van gedegen gebruikersen randvoorwaarden. Eén medewerkster is willekeurig gekozen als deskundige. Hierbij zijn als inclusiecriteria gesteld dat de medewerkster minimaal twee jaar werkervaring heeft binnen de medische dienst en de functie van justitieel verpleegkundige vervult. Er is voor deze deskundigen gekozen omdat zij samen alle betrokken partijen vertegenwoordigen die met het te ontwerpen protocol zullen werken (Migchelbrink, 2008). Om er zeker van te zijn dat alle onderwerpen aan bod komen is voorafgaand aan het interview een topiclijst opgesteld, zie hiervoor bijlage 1. Topiclijst. De randvoorwaarden die Grol en Wensing (2006) beschrijven bij het ontwerpen van een innovatief product zijn leidende onderwerpen geweest tijdens het interview. Deze onderwerpen zijn: Structuur Lay-out Overzichtelijkheid Formulering Volledigheid Beschikbaarheid Eenvoud van gebruik Helderheid Zekerheid Geloofwaardigheid Tijdens de interviews is naar voren gekomen dat er momenteel veel verschil zit in de protocollen die binnen de medische dienst gehanteerd worden. Een verpleegkundige vertelt dat ieder protocol een andere structuur en opbouw heeft. Op intranet zijn verschillende protocollen te vinden die de medewerksters als ‘niet overzichtelijk’ ervaren, de projectgroep heeft deze protocollen in gezien. Een medewerkster geeft aan dat zij soms moet zoeken in het protocol naar de informatie die hij nodig heeft, hij is van mening dat informatie makkelijk te vinden moet zijn. Het hoofd van de medische dienst overhandigt tijdens het interview een voorbeeld protocol en legt hierbij uit dat protocollen volgens dit voorbeeld uitgewerkt worden. De projectgroep zag op dit voorbeeld o.a. staan dat de auteur, de afdeling, de verantwoordelijke en de datum ingevuld dienen te worden op het protocol. Inhoudelijk biedt het geen richtlijn of eisen. Wat betreft de visie die de geïnterviewden hebben over hoe een protocol eruit moet zien worden door een medewerkster de volgende punten als belangrijk ervaren:


overzichtelijkheid, makkelijk in gebruik en goed te begrijpen. De andere geïnterviewde medewerkster geeft aan dat verschillende onderwerpen snel te vinden moeten zijn en de inhoud van het protocol moet aansluiten bij de manier waarop gewerkt worden binnen de medische dienst. Zij geeft ook aan dat er geen overbodige lange lappen tekst gebruikt moet worden. Het hoofd van de medische dienst geeft de projectgroep de vrijheid om zelf invulling te geven aan de opbouw en de lay-out van het protocol. Hij uit zijn vertrouwen dat de projectgroep zelf in staat is om de randvoorwaarden zo in te vullen dat het protocol aansluiting vindt op de werkvloer. Wel zou hij graag willen zien dat de rijkshuisstijl gehanteerd wordt. Samenvattend vertegenwoordigen de volgende criteria de operationele eisen: overzichtelijkheid eenvoud in gebruik helderheid/begrijpelijkheid concrete formulering inhoudelijke aansluiting op de werkzaamheden De projectgroep is vrij in de keuze van lay-out en opbouw, wel zal de rijkshuisstijl gehanteerd worden in het te ontwerpen protocol. Hier zal in de implementatie fase nader op worden in gegaan.


6. Fase drie: inventarisatie van ontwerp- of oplossings mogelijkheden In deze kernfase van het ontwerpproces vindt onderzoek plaats naar de inhoud van het protocol. Met behulp van verschillende deelonderzoeken wordt inzicht verschaft in de onderwerpen die het hygiëneprotocol moet gaan bevatten. In paragraaf 6.1 wordt ingegaan op het expertonderzoek, paragraaf 6.2 licht het literatuuronderzoek toe. Paragraaf 6.3 beschrijft de participerende observatie en ten slotte wordt in paragraaf 6.4 de semigestructureerde vragenlijst toegelicht. 6.1 Expertonderzoek Om inzicht te krijgen in de inhoud van het te ontwerpen protocol is gestart met het uitvoeren van een expertonderzoek. Hiervoor is contact gezocht met auteurs van de landelijke hygiënerichtlijn voor justitiële inrichtingen en landelijke diensten, die werkzaam zijn in een penitentiaire inrichting. Deze auteurs is gevraagd of er binnen de inrichting waar zij werkzaam zijn een specifieke uitwerking van de richtlijn heeft plaatsgevonden. Van de vijf benaderde auteurs hebben er vier gereageerd. Drie van hen gaven aan dat er geen speciaal protocol binnen hun inrichting ontwikkeld was. Wel gaven twee auteurs contactadressen van medewerksters binnen een andere penitentiaire inrichting die hierop zijn benaderd. Dit heeft geen informatie opgeleverd. Een auteur gaf aan dat de eerder genoemde richtlijn verder was uitgewerkt tot een protocol. De projectgroep heeft dit protocol ontvangen. Het uitgangspunt van dit protocol betrof een actieplan om aan de algemeen geldende richtlijn te voldoen en is daarom als niet bruikbaar voor dit kwaliteitsproject beoordeeld. Het expertonderzoek heeft niet geresulteerd in relevante informatie waaruit afgeleid kan worden dat een soortgelijk protocol nog niet ontwikkeld is binnen een penitentiaire inrichting. 6.2 Literatuuronderzoek Om zicht te krijgen op de onderwerpen die mogelijk aan bod moeten komen in het hygiëneprotocol heeft een literatuuronderzoek plaatsgevonden. Er is gezocht naar relevante literatuur met betrekking tot de verschillende (para)medische beroepen die uitgevoerd worden binnen de medische dienst. Hierbij is gezocht naar informatie betreffende de (be)handelingen die binnen de verschillende beroepen uitgevoerd wordt en de hygiëneregels die hierbij in acht genomen moeten worden. De eisen met betrekking tot hygiëne van de instrumenten die gebruikt worden tijdens (be)handelingen en de eisen m.b.t. de hygiëne van de ruimtes zijn ook onderzocht. Literatuur is op verschillende manieren gezocht. Er is hierbij gebruik gemaakt van pubmed als database. Er is gezocht met de volgende termen: - prison healthcare facility. Dit leverde teveel (meer dan 1000) resultaten op. Daarop is besloten verder te zoeken met: - prison hygiene. Het aantal resultaten werd nu gereduceerd tot een bruikbaar aantal (minder dan 100). De titels hiervan zijn doorgenomen op bruikbaarheid. - prison healthcare facility hygiene. Dit leverde 11 resultaten op. Deze resultaten zijn bekeken en leverde één bruikbaar artikel op. Er is ook op een aantal Nederlandstalige websites met online publicaties gekeken. Dit waren de volgende websites: - Website Ministerie van Justitie (MvJ) - Website Dienst Justitiële Inrichtingen (DJI)


- Website Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) - Website Werkgroep Infectiepreventie (WIP) Er is gezocht met de woorden “hygiëne”, “medische dienst” en “verpleegkundige”, met uitzondering van de website van de werkgroep infectiepreventie: daar is niet gezocht met woorden. Naast de Nederlandstalige sites is de volgende Engelstalige website bezocht: - Website World Health Organization (WHO) Daarin is gezocht met de termen “prison hygiëne” en “prison”. Er is voornamelijk gebruik gemaakt van de informatie van de Werkgroep Infectiepreventie (WIP). De WIP beschrijft per beroepsgroep welke (be)handelingen voorkomen en welke bijbehorende hygiëneregels nageleefd dienen te worden. Instrumentarium wordt in deze richtlijnen onderverdeeld in categorieën wat de manier van schoonmaken en bewaren weerspiegelt. Ook is informatie gevonden welke voorwaarden er gelden voor het reinigen van verschillende ruimtes. Vooral de hygiënerichtlijn voor huisartsenpraktijken van de WIP is veelvuldig gebruikt, daar de medische dienst vrij veel overeenkomsten kent met een huisartsenpraktijk. De gebruikte boeken zijn via de databank van de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen gevonden. Verschillende zoektermen zijn met elkaar gecombineerd zoals ‘hygiëne’ en ‘verpleegkundige’ of ‘hygiëne en ‘protocol’. Dit leverde enkele relevante boeken op. Tevens is er gebruik gemaakt van studieboeken van de HBO-V zoals de Werkcahiers die verschillende verpleegtechnische handelingen beschrijven. Uiteindelijk is, buiten de al eerder genoemde websites, ook internet in het algemeen als medium gebruikt. Relevante sites die hier gevonden zijn betreffen websites van beroepsverenigingen. Zo heeft de beroepsvereniging van de voetverzorging een arbocatalogus uitgebracht die relevante informatie bevat en is relevante informatie gevonden bij beroepsverenigingen zoals de V&VN. Ook binnen de websites van het Ministerie van Justitie werden een aantal bruikbare artikelen gevonden. De projectgroep vond er de gezondheidsvisie van DJI en een rapport over de organisatie van de medische zorg in de justitiële inrichtingen van het Gevangeniswezen. De overige websites leverden geen bruikbare informatie op. 6.3 Participerende observatie Eerdere onderzoeken van de projectgroep hebben een groot scala aan onderwerpen opgeleverd die mogelijk in het protocol verwerkt moeten worden. Om een gericht beeld te krijgen van de (be)handelingen die medewerksters binnen de medische dienst uitvoeren en de materialen die zij hierbij gebruiken is er een participerende observatie uitgevoerd. Tijdens deze observatie zijn verschillende technieken gecombineerd: waarnemen, luisteren, meepraten, informele gesprekken voeren en documenten verzamelen (Migchelbrink, 2008). De observatie is uitgevoerd door de projectgroep en heeft twee werkdagen in beslag genomen. De studenten van de projectgroep hebben gezamenlijk één dag meegelopen met een verpleegkundige. Nadien zijn de observaties op elkaar afgestemd. De tweede dag hebben de studenten afzonderlijk van elkaar één dagdeel een verpleegkundige geobserveerd en het andere dagdeel meegelopen met de fysiotherapeute ofwel de penitentiair geneeskundige. De units waar de observatie van de verpleegkundige plaatsvond


waren voor de studenten verschillend, om een zo compleet mogelijk beeld te creëren wat de betrouwbaarheid vergroot. Het tweede dagdeel hebben de studenten afzonderlijk van elkaar een penitentiair geneeskundige en een fysiotherapeute geobserveerd. Het merendeel van de tijd is de rol van buitenstaander aangenomen. Door ‘passief’ aanwezig te zijn is er een beeld gevormd van de inhoud van alledaagse patiëntencontacten. Verschillende (be)handelingen zijn waargenomen. Tijdens deze (be)handelingen is het gebruik van instrumenten geobserveerd. Daarbij is er inzicht verworven in de ruimtes waarin verschillende medewerksters werkzaam zijn. Opgemerkt dient te worden dat i.v.m. privacy redenen de geneeskundige niet akkoord is gegaan met het observeren van handelingen in de behandelkamer. Hierdoor is alleen contact met patiënten in de spreekkamer waargenomen. In onderstaande tabel staan de resultaten weergegeven. Handelingen die vaker plaats vonden staan niet dubbel genoteerd, daar dit geen meerwaarde heeft. Tabel 1. Resultaten participerende observatie Handeling(en)

Materialen

Opmerkingen/bijzonderheden

Lichamelijk onderzoek van de huid

Water en zeep

Lichamelijk onderzoek van de hoofdhuid Luisteren naar het hart met een stethoscoop Bloedsuiker prikken

-

Inspecteren van de gehoorgang en het trommelvlies

Otoscoop

Onderzoek klachten schoudergewricht middels aanrakingen Bloeddruk meting

-

De handen worden na het lichamelijk onderzoek gewassen met zeep De handen worden niet gewassen na lichamelijk contact De stethoscoop wordt na afloop gedesinfecteerd De verpleegkundige merkt op dat ze zich niet bewust is van de hygiëneregels die bij deze handeling gelden Er wordt geen wegwerpspeculum over de voorkant van de otoscoop geplaatst Er worden geen handen gewassen na lichamelijk contact

-

Materialen opslag

Stethoscoop Glucosemeter, prikpen

Bloeddrukmeter en stethoscoop

De stethoscoop wordt niet vooraf/achteraf gereinigd, het ziet er zichtbaar verontreinigd uit Materialen liggen ongestructureerd en niet afgesloten in lades

De projectgroep heeft ook deels actief geobserveerd. In een informele sfeer zijn medewerksters bevraagd over hun werkzaamheden en de manier waarop hygiëne hierbij een rol speelt. Medewerksters is gevraagd wat zij wensen terug te zien in het hygiëneprotocol. Dit leverde verschillende ideeën op, te weten: De handdoeken die de fysiotherapeute heeft gebruikt worden na gebruik in een waszak gedeponeerd. Deze zak blijft regelmatig langer dan twee weken hangen. Een verpleegkundige vraagt zich af of dit hygiënisch is.


Vier verpleegkundigen maken afzonderlijk van elkaar de opmerking dat stethoscopen regelmatig zichtbaar verontreinigd zijn. Eén van deze verpleegkundigen stelt dat de stethoscopen nauwelijks schoongemaakt worden. Een verpleegkundige stelt dat medewerksters van de medische dienst binnen andere inrichtingen vaak een uniform, een polo, dragen. Zij ervaart het als onprettig en smerig dat eigen kleding in aanraking komt met bloed en dergelijke van gedetineerden. Schoonmakers zijn werkzaam op dezelfde tijden als de medewerksters van de medische dienst. In de praktijk heeft dit tot gevolg dat zij regelmatig de ruimtes van de medische dienst niet schoon kunnen maken i.v.m. (privacy gevoelige) werkzaamheden die binnen deze ruimtes plaatsvindt.

De resultaten van de participerende observatie worden gebruikt in het volgende deelonderzoek. 6.4 Semi-gestructureerde vragenlijst Er is als laatste deelonderzoek binnen fase drie gekozen voor het afnemen van een semigestructureerde vragenlijst. Alle medewerksters van de medische dienst zijn hiervoor benaderd, hiermee wordt de betrouwbaarheid vergroot (Migchelbrink, 2008). De informatie die de eerdere genoemde deelonderzoeken hebben opgeleverd zijn gebruikt voor het opstellen van de vragenlijst. De structuur van de WIP-richtlijnen is leidend geweest voor de opbouw van de vragenlijst. De vragenlijst bestaat uit een checklist aangevuld met open vragen, zie hiervoor bijlage 3, Vragenlijst. Voor het afnemen van de vragenlijst heeft er een pilot plaats gevonden bij twee willekeurige HBO-verpleegkundigen met minimaal 2 jaar werkervaring in de zorg. De eerste testster stelde dat zij een openingsvraag miste ter introductie van het onderwerp. Na overleg met de justitieel verpleegkundige begeleidster bleek zij de mening van de testster te delen. Als gevolg van deze reacties is er een introducerende vraag opgesteld. De eerste testster gaf verder terug dat hij het een overzichtelijk geheel vond. De tweede testster was van mening dat de vragenlijst er overzichtelijk en geordend uitzag. Het leek haar een compleet geheel. Wel vond zij de manier van bevraging over de materialen die gebruikt worden verwarrend. De projectgroep kon zich hierin vinden en heeft dit aangepast. De vraag welke materialen medewerksters niet gebruiken is vervangen door welke materialen er wel gebruikt worden. Om de respons te vergroten is de vragenlijst persoonlijk geïntroduceerd (Migchelbrink, 2008). De projectgroep heeft hiervoor een moment uitgekozen dat veel medewerksters samen komen. Niet aanwezige medewerksters zijn via de mail op de hoogte gebracht. Een week voor de sluitingsdatum is een herinneringsmail naar alle medewerksters gestuurd. Van de 24 medewerksters hebben er 18 de vragenlijst beantwoord. Dit is voldoende respons voor een betrouwbaar resultaat. De resultaten zullen hieronder weergegeven worden waarbij indeling van de vragenlijst als leidraad gebruikt is. In het eerste open gedeelte van de vragenlijst werd medewerksters gevraagd wat zij op het gebied van hygiëne belangrijk vinden. Dit leverde de volgende punten op: - Hygiëne moet uitgevoerd worden volgens een werkbare richtlijn. - Er moet meer aandacht komen voor hygiëne. - Duidelijke voorschriften op het gebied van hygiëne zijn momenteel een gemis. - Naleving van de richtlijn is belangrijk. Door het ontwerpen van een hygiëneprotocol wordt hieraan voldaan.


Een ander aspect dat medewerksters belangrijk vinden betreft de persoonlijke hygiëne. Een medewerkster haalt aan dat (kruis)besmetting voorkomen kan worden door het wassen van de handen. Hierop aanvullend wordt gesteld dat hygiëne erg belangrijk is i.v.m. overdracht van bacteriën en virussen. Naast persoonlijke hygiëne worden ook de mogelijkheden en middelen genoemd om aan hygiëne-eisen te kunnen voldoen. Een medewerkster schrijft dat het belangrijk is dat de ruimte waarin gewerkt wordt schoon is (met name de tafels waar materialen op gezet worden). Een andere medewerkster beschrijft dat materialen voldoende gereinigd moeten worden. In het hygiëneprotocol zal beschreven worden aan welke voorwaarden materialen, meubels en de werkruimtes moeten voldoen op het gebied van hygiëne. Verder wordt het onderwerp werkkleding verschillende keren aangehaald. Drie medewerksters verzoeken om werkkleding te introduceren. Een onderbouwing hiervoor wordt gegeven. ‘Ik zou graag een uniform jasje dragen i.v.m. de hygiëne. Je draagt je eigen kleding ook thuis.’ Andere opties die gegeven worden voor de werkkleding zijn een schort of een polo. Opvallend hier is dat tijdens de participerende observatie door enkele medewerksters werd aangegeven dat zij van mening zijn dat dienstkleding tijdens de werkzaamheden niet nodig is. Andere medewerksters gaven aan dit wel noodzakelijk te vinden. Nader literatuuronderzoek zal inzicht verschaffen in de kleding die passend is bij de werkzaamheden van de medewerksters. Metingen en onderzoek Uit de vragenlijst is gebleken dat alle beschreven metingen en onderzoeken plaatsvinden behalve de podografie (voetdrukmeting) en de podoscopie. De aangekruiste metingen/onderzoeken zullen in het protocol behandeld worden. Aanvullend op de checklist is benoemd: het ooronderzoek, rectaal toucheren en de INR meting (International Normalized Ratio, dit meet de stollingstijd van het bloed) middels een vingerprik. Omdat de handeling van het afnemen van de vingerprik volledig overeenkomt met de glucosemeting zullen deze samen opgenomen worden in het protocol. De andere onderwerpen worden ook toegevoegd. Medisch-technische handelingen Alle medisch-technische handelingen die de vragenlijst beschrijft worden uitgevoerd binnen de medische dienst. Zij zullen allemaal in het protocol verwerkt worden. Middels de open vraag heeft een medewerkster genoemd dat er niet alleen middels de cryotechniek gewerkt wordt, maar dat kleine onrechtmatigheden van de huid ook worden weggelepeld (excochleatie) of weggesneden (excisie). Deze ingrepen vallen onder de ‘kleine chirurgische ingrepen’ zoals de Werkgroep Infectie Preventie dit beschrijft. Dit onderwerp wordt opgenomen in het protocol. Behandeling op gebied van het houdings- en bewegingsapparaat Uit de vragenlijst blijkt dat er alleen sprake is van massages, fricties en mobilisatie. Er wordt geen gebruik gemaakt van fysische technieken. Deze technieken zullen dan ook niet worden verwerkt in het protocol. Voetverzorging Het verwijderen van keratomen, het plaatsen van een nagelbeugel en het aanmeten van een orthese blijkt niet plaats te vinden. De overige (be)handelingen worden wel uitgevoerd. Daarbij is aangegeven dat op het gebied van ingegroeide teennagels nog twee andere behandelingen plaatsvinden. Aan de onderwerpen wordt toegevoegd de wigexcisie


(handeling waarbij zowel de nagel als het nagelbed permanent smaller worden gemaakt) en nagelextractie (weghalen van de hele nagel en soms het nagelbed). Overige handelingen Er worden materialen gesteriliseerd, dit bleek eveneens uit de participerende observatie. Er zijn geen aanvullende suggesties gedaan door medewerksters. Meet- en observatiemateriaal Alle materialen voor metingen en observaties zijn van toepassing binnen de medische dienst. Behalve de drukmeetplaat (te gebruiken voor een podografie) en lichtbak (te gebruiken voor een podoscopie). Hoe hygiënisch om te gaan met deze materialen zal dan ook niet terug te vinden zijn in het protocol. Prik- en beschermend materiaal Alle beschreven prik- en beschermende materialen worden gebruikt. Er zijn geen aanvullingen opgeschreven naar aanleiding van de in de vragenlijst beschreven materialen. Meubilair Zowel de behandelbank als -stoel zijn aanwezig binnen de medische dienst. Ook wordt er gebruik gemaakt van een kruk. De kruk zal in het protocol aan dezelfde voorwaarden moeten voldoen als de behandelstoel. Voor de duidelijkheid zal dit benoemd worden. Apparatuur Alle beschreven apparaten blijken gebruikt te worden en zullen worden opgenomen in het protocol. Overig materiaal Binnen de medische dienst worden ortheses en frezen niet gebruikt. De overige genoemde materialen wel. Het overzicht met materialen is aangevuld met disposable mesjes, hechtset, steriele nageltang, pincet en schaar. Deze materialen vallen volgens de richtlijnen van de Werkgroep Infectie Preventie onder kleine metalen en/of plastic materialen. Voor de duidelijkheid zal in het protocol uitgelegd worden welke materialen onder dit onderwerp vallen. Verder zijn de volgende ontbrekende materialen door medewerksters opgegeven: urinaal en zitbad. Het reinigen van de urinaal zal opgenomen worden in het protocol. Om meer zicht te krijgen op het gebruik van het zitbad zal via het hoofd van de medische dienst contact gezocht worden met de betreffende paramedici. Afval Alle genoemde afvalcategorieën worden verwerkt in het protocol. De verschillende deelonderzoeken hebben geleid tot een compleet overzicht van de onderwerpen die het protocol moet gaan bevatten. Dit is te zien in bijlage 2, onderwerpen hygiëneprotocol.


7. Fase vier: keuze voor het te maken ontwerp In deze fase wordt het overzicht van criteria waaraan het protocol moet voldoen samen met de onderwerpen die het protocol gaat bevatten gekeurd. In paragraaf 7.1 wordt het tot stand komen van de definitieve keuze nader toegelicht. 7.1 Criteria en onderwerpen Om tot een keuze te komen voor het te maken ontwerp zijn de volgende concepten aan de opdrachtgever en de justitieel verpleegkundige begeleidster voorgelegd: De criteria van functionele- en operationele eisen die samen het kader vormen waarbinnen het hygiëneprotocol ontworpen zal worden. Deze staan beschreven in fase twee. Het overzicht van de onderwerpen die het protocol moet gaan bevatten. Zie hiervoor bijlage 2, onderwerpen hygiëneprotocol. Er is goedkeuring gevraagd om op basis van deze criteria en onderwerpen het protocol te ontwerpen. De opdrachtgever en de justitieel verpleegkundig begeleidster zijn akkoord gegaan met zowel de criteria als het overzicht van de onderwerpen. Er zijn enkele punten van feedback gegeven. Deze zijn hieronder nader toegelicht. Er wordt geadviseerd te werken met onderwerpen die onderverdeeld worden in subonderwerpen. Als voorbeeld wordt gesteld te beginnen met een hygiëneaspect (persoonlijke hygiëne), dit wordt onderverdeeld in onderwerpen (kleding, nagelverzorging en sieraden) en wordt gevolgd door de richtlijnen. De projectgroep zal aandacht besteden aan de overzichtelijkheid van het protocol. De justitieel verpleegkundige is van mening dat de rectale thermometer niet gebruikt wordt. Na overleg besluit de projectgroep deze uit de lijst met materialen te schrappen.


8. Fase vijf: inschatting van de realiseerbaarheid Om de realiseerbaarheid van het hygiëneprotocol in te schatten wordt gebruik gemaakt van het haalbaarheidsonderzoek. In paragraaf 8.1 wordt inzicht verschaft in de praktische uitvoerbaarheid en paragraaf 8.2 gaat in op de tijdsberekening. Paragraaf 8.3 geeft inzicht in de sociale factoren en als laatste worden in paragraaf 8.4 de financiële factoren toegelicht. 8.1 Praktische uitvoerbaarheid Om het werken met het hygiëneprotocol te realiseren is het in de eerste plaats van belang dat medewerksters voorgelicht worden. De projectgroep geeft hiervoor adviezen in de implementatiefase. Het protocol moet laagdrempelig zijn in zijn beschikbaarheid, dit stimuleert medewerksters het protocol te gebruiken. Ook hiervoor worden in de implementatiefase adviezen gegeven. Het belangrijkste aspect van de praktische uitvoerbaarheid is de veiligheid voor medewerksters en patiënten. Het gehele protocol is met behulp van de hygiëneregels gericht op de bevordering van de veiligheid. Enkele voorbeelden ter verduidelijking zijn: - er wordt gestreefd naar het minimaliseren van de kans op infectie overdracht. - naalden moeten na gebruik direct in de naaldcontainer worden weggegooid. - schoonmaakmiddelen waar patiënten oppeppende middelen van kunnen maken zijn niet opgenomen in het protocol. De inhoud van het protocol is afgestemd op de praktijksituatie binnen de medische dienst, alle regels zijn toepasbaar door medewerksters en sluiten aan op het werkveld. Dit geldt zowel voor de (be)handelingen die uitgevoerd worden evenals de materialen en ruimtes die gebruikt worden. De projectgroep is van mening dat het protocol dusdanig is afgestemd op de praktijksituatie dat het praktisch goed uit te voeren is. 8.2 Tijdsplan Gezien het feit dat de opdrachtgever verantwoording draagt voor het implementeren van het protocol kan de projectgroep geen bindende uitspraken beschrijven over het tijdsplan. Wel kan er een inschatting gemaakt worden. Deze is gebaseerd op de implementatie adviezen die in fase acht gegeven worden. Deze interventies nemen weinig tijd in beslag en zullen binnen een maand na afronding van het projectverslag gepland en uitgevoerd kunnen worden. Dit maakt dat het tijdsplan waarschijnlijk geen belemmering zal zijn voor haalbaarheid. 8.3 Sociale factoren De vraag of het haalbaar is dat medewerksters zich aan het protocol zullen houden is moeilijk te beantwoorden. De projectgroep is van mening dat collega’s elkaar onderling moeten wijzen op geldende regels en dat sturing door de opdrachtgever vooral de eerste maanden van belang is. Medewerksters dragen hierin zelf hun verantwoordelijkheid. De bereidheid om de hygiëneregels te integreren in de dagelijkse praktijk is een belangrijk punt en kan een aandachtspunt vormen. Een belangrijk onderdeel hierin betreft de regels en adviezen voor het dragen van ‘werkkleding’. Uit gesprekken met de medewerksters blijkt dat hier de meningen erg in verschillen. De projectgroep is van mening dat met een goede aansturing van de opdrachtgever de sociale factoren geen belemmering zullen vormen voor de haalbaarheid.


8.4 Financiële factoren De financiële factoren weerspiegelen de kosten die gemaakt moeten worden voor het verspreiden van het protocol. Deze kosten bevatten het afdrukken van de protocollen. Per hygiëneprotocol zal dit ongeveer €5,00 bedragen. Als er voor iedere unit een exemplaar geprint wordt komt dit neer op een bedrag van €5,00 X 8 = €40,00. De projectgroep is van mening dat dit bedrag geen belemmering zal vormen. Ook de implementatie van het protocol zal kosten met zich mee brengen. Zo zullen soms materialen of middelen die in het protocol gebruikt worden nog niet aanwezig zijn. Aangezien de implementatiefase door de opdrachtgever zal worden uitgevoerd en de projectgroep niet weet welke materialen en/of middelen er (buiten de medische dienst) al in de P.I. Vught aanwezig zijn, heeft de projectgroep geen specifieke kostenindicatie voor de fase gemaakt.


9. Fase zes: uitwerken van het protocol In deze fase wordt het protocol uitgewerkt. De eerder verworven informatie wordt gebruikt om het hygiëneprotocol op een systematische manier te vervaardigen. Met behulp van de operationele eisen worden de gemaakte keuzes verantwoord. 9.1 Overzichtelijkheid De projectgroep heeft het protocol toegespitst op hygiëneregels. Het protocol is niet te gebruiken om op te zoeken hoe een (be)handeling in zijn geheel uitgevoerd moet worden. Door alleen aspecten te beschrijven die relevant zijn voor de hygiëne is het protocol overzichtelijk en duidelijk. Bij de tot stand koming van het algehele protocol is uitgegaan van de opbouw gebruikt bij de huisartsenrichtlijn van de Werkgroep Infectie Preventie. Onderwerpen die met elkaar in verband staan zijn zoveel mogelijk in groepen neergezet. De onderwerpen van het protocol zijn onderverdeeld in twee categorieën: (be)handelingsgerichte en niet-handelingsgerichte protocollen. De handelingsgerichte protocollen omvatten alle (be)handelingen die uitgevoerd worden waarbij lichaamscontact met de patiënt plaatsvindt, zoals het verzorgen van een wond. De niet handelingsgerichte protocollen richten zich op randvoorwaardelijke hygiëneregels zoals het reinigen van materialen. Door protocollen onder te verdelen in categorieën wordt er overzicht gecreeërd. De twee verschillende categorieën hebben elk hun vaste opbouw en structuur. De (be)handelingsgerichte protocollen zijn per fase van de handeling opgebouwd, te weten: - Voorbereidingsfase - Uitvoeringsfase - Afsluitingsfase Op deze manier zijn hygiëneregels makkelijk per fase in de (be)handeling op te zoeken en te overzien. Het toepassen van een uniform geldende structuur vergroot de inzichtelijkheid. Daarnaast heeft het er toe bijgedragen dat afwijkingen in en tussen protocollen vroegtijdig gesignaleerd zijn. Ten gunste van de overzichtelijkheid is ervoor gekozen geen gebruik te maken van de APArichtlijnen die als bronverwijzing gehanteerd moet worden bij het projectverslag. De projectgroep is van mening dat een bronverwijzing in de lopende tekst, zoals bij de APArichtlijnen het geval is, ten koste gaat van de overzichtelijkheid en de compactheid. Daarnaast hebben de APA-richtlijnen tot gevolg dat de tekst niet aan een stuk doorlopend is. De projectgroep is van mening dat dit wel een belangrijk vereiste is voor het hygiëneprotocol. Medewerksters moeten tijdens een handeling in één oogopslag de regels kunnen lezen. De projectgroep heeft ervoor gekozen om de gebruikte literatuur per onderwerp apart te vermelden. Op deze manier hebben medewerksters ook direct zicht op de gebruikte bronnen. Uit de semi-gestructureerde vragenlijst is gebleken dat er veel verschillende instrumenten gebruikt worden binnen de medische dienst. Deze instrumenten kunnen op drie manieren schoongemaakt worden. Instrumenten kunnen gereinigd, gedesinfecteerd en/of gesteriliseerd worden. Alle instrumenten zijn onderverdeeld naar het type reiniging dat ze behoeven. De instrumenten worden niet los van elkaar benoemd omdat dit volgens de projectgroep het geheel onoverzichtelijk maakt.


9.2 Eenvoud in gebruik Om het gebruik van het protocol te vereenvoudigen heeft de projectgroep besloten om naast een inhoudsopgave ook een register aan te maken. Dit register geeft op alfabetische volgorde een opsomming van alle onderwerpen en subonderwerpen. Deze subonderwerpen zijn vanwege de overzichtelijkheid niet in de inhoudsopgave opgenomen. Een andere keuze die de projectgroep gemaakt heeft om het gebruik van het protocol eenvoudig te maken is het toevoegen van ‘relevante items’. Deze relevante items zijn in ieder protocol opgenomen en verwijzen naar andere protocollen die van belang zijn. Zo wordt bij voorbehouden handelingen verwezen naar het protocol ‘handhygiëne’ omdat dit een essentieel aspect is bij de uitvoering.

9.3 Helderheid/begrijpelijkheid Helderheid wordt in het protocol gecreeërd door de te volgen procedure inzichtelijk te beschrijven. Er is duidelijk beschreven wat er van medewerksters verwacht wordt op het gebied van hygiënemaatregelen.

9.4 Concrete formulering Bij het tot stand komen van het protocol is gestreefd om concreet en bondig taalgebruik te hanteren. Jargon is waar mogelijk vermeden of nader toegelicht. De begrijpelijkheid van termen en begrippen zal in de volgende fase getest worden. Er is gestreefd naar eenvormigheid van woordkeuze, zinsstructuur en stijl. Dit bevordert de leesbaarheid, begrijpelijkheid en inzichtelijkheid van het protocol. 9.5 Inhoudelijke aansluiting op de werkzaamheden Om het protocol inhoudelijk aan te laten sluiten op de praktijk is er gebruik gemaakt van eerder verworven onderzoeksresultaten. Hierdoor zijn alleen relevante onderwerpen uitgewerkt in het protocol. Daarnaast heeft er regelmatig overleg plaats gevonden met de justitieel verpleegkundige die de projectgroep begeleidt. Verschillende onderwerpen zijn besproken en toegespitst op de werksituatie binnen P.I. Vught.


10. Fase zeven: testen van het ontworpen protocol In deze fase is het hygiëneprotocol met behulp van een expertonderzoek getest op verschillende criteria. Paragraaf 10.1 beschrijft hoe de test tot stand is gekomen en paragraaf 10.2 geeft de resultaten weer. 10.1 Voorbereiding van test Voor het testen van het hygiëneprotocol is een feedbackformulier opgesteld. Met behulp van dit formulier is het protocol getest op duidelijkheid, uitvoerbaarheid, acceptatie, logische opbouw en aansluiting op het werkveld (Migchelbrink, 2008). Er werd tijdens de eerder afgenomen interviews aangegeven dat het protocol er overzichtelijk uit moet zien en eenvoudig moet zijn in gebruik. Ook werd benoemd dat concreet, kort en bondig taalgebruik belangrijk wordt gevonden. Deze punten zijn meegenomen bij het opstellen van het feedbackformulier. Het feedbackformulier is te vinden in bijlage 4, feedbackformulier. Voor het testen van het protocol is een expertgroep samengesteld van drie deskundigen, te weten: Een toekomstige gebruiker, hij/zij wordt at random gekozen door de opdrachtgever. Een toekomstige gebruiker die als neventaak verantwoordelijkheid draagt voor het ontwerpen en updaten van protocollen binnen de medische dienst. Het hoofd van de medische dienst (tevens opdrachtgever). Er is voor deze samenstelling gekozen omdat deze experts vanuit hun eigen deskundigheid feedback geven op het niveau van de toekomstige gebruikers evenals van het management. Migchelbrink (2008) beschrijft dat het belangrijk is om deskundigen van alle niveaus te betrekken bij de test omdat op deze manier het protocol vanuit verschillende invalshoeken beoordeeld wordt. 10.2 Resultaten Alle drie de respondenten hebben gereageerd. De verkregen feedback en interventies van de projectgroep staan hieronder uitgewerkt. De vraag waaraan een gedegen protocol volgens de expertgroep moet voldoen heeft de volgende reacties opgeleverd: - ondersteuning aan praktijk / uitvoer van zorginhoudelijke handelingen geven - evidence based - overzichtelijk zijn - professionele normen De expertgroep is unaniem van mening dat het protocol aan bovenstaande punten voldoet. Middels het feedbackformulier is de expertgroep gevraagd naar de overzichtelijkheid en duidelijkheid van de lay-out. Hierop heeft een respondent aangegeven dat het protocol overzichtelijk, eenvoudig en praktisch hanteerbaar is. Een andere respondent schrijft dat de hoofdlijn duidelijk is neergezet en dat het protocol goed inzichtelijk is. De lay-out wordt door alle respondenten positief beoordeeld. In welke mate is het protocol goed leesbaar en is het taalgebruik concreet, kort en bondig? Hierop is de feedback ontvangen dat het protocol op het gebied van taalgebruik en leesbaarheid geen aanpassingen nodig heeft. Een andere respondent heeft in het protocol enkele grammaticale fouten gevonden en daarop gewezen. De projectgroep past deze fouten aan.


De expertgroep is gevraagd of zij het protocol volledig vinden. Een respondent heeft hier verwezen naar het protocol ‘zuurstof toedienen’ waarvoor de projectgroep geen hygiënemaatregelen heeft gevonden. De respondent vraagt om hier nogmaals naar te kijken. Een nader literatuur onderzoek heeft enkele hygiëneregels opgeleverd voor dit item. Uit eerder onderzoek binnen de inrichting is naar voren gekomen dat medewerksters het belangrijk vinden dat het protocol aansluit op het werkveld. De expertgroep is gevraagd in welke mate aan deze voorwaarde wordt voldaan. Een respondent beschrijft dat er in het protocol hygiëneregels beschreven staan die binnen P.I. Vught niet uitvoerbaar zijn. Dit betreft materialen die niet aanwezig zijn, zoals een zeeppomp voor het wassen van het handen. De projectgroep is van mening dat de inrichting zijn voorzieningen aan moet passen aan de geldende regels. Een respondent deelt deze mening. Een respondent heeft een aanbeveling gegeven. Dit betreft het aanstellen van een medewerkster die verantwoording draagt voor het protocol. De respondent adviseert om deze medewerkster in het protocol te benoemen. De projectgroep gaat in de implementatie fase in op het aanstellen van een medewerkster voor deze taak. In het protocol zal de naam van deze medewerkster worden opgenomen. Een respondent schrijft als laatste dat het protocol een bijdrage gaat leveren aan verantwoorde en doelmatige zorgverlening. De testfase leidt tot het definitieve hygiëneprotocol, dit is te vinden in bijlage 5, Hygiëneprotocol.


11. Fase acht: implementatie van het ontworpen protocol Eerder in dit verslag is al beschreven dat de opdrachtgever verantwoording zal dragen voor de implementatie van het protocol. De projectgroep zal in deze fase adviezen geven voor het implementeren van het hygiëneprotocol. Het gebruik van een vernieuwing in de zorg staat of valt bij een systematische invoering. In de folder ‘Succesvol implementeren’ beschrijft TNO (2009) vier fasen van het vernieuwingsproces, te weten: verspreiding adoptie implementatie continuering Deze fasen staan hieronder beschreven en zijn toegespitst op de implementatie van het protocol. Voordat de adviezen in deze fasen kunnen worden uitgevoerd dient het protocol aangepast te worden aan de rijkshuisstijl. Dit is de taak van de opdrachtgever. Verspreiding De eerste fase van het implementeren betreft het verspreiden van het product. Hierbij is van belang dat medewerksters van de medische dienst op de hoogte worden gesteld van het innovatieve hygiëneprotocol. De projectgroep zal het hygiëneprotocol introduceren bij de medewerksters. Dit zal gedaan worden middels een presentatie. Tijdens deze presentatie zal worden uitgelegd wat het doel en belang is van het protocol en hoe het protocol gebruikt moet worden. Steman en Zomerplaag (1995) schrijven dat een implementatie betere resultaten oplevert als alle toekomstige gebruikers op de hoogte worden gesteld van het bestaan van de vernieuwing. De projectgroep is van mening dat een grote beschikbaarheid van het protocol cruciaal is om het gebruik ervan te stimuleren. Hiervoor wil de projectgroep het advies uitbrengen om op alle acht de units in P.I. Vught een papieren exemplaar beschikbaar te stellen. Daarnaast wordt er geadviseerd om het protocol op intranet plaatsen, zodat ook via de computer het protocol eenvoudig te raadplegen is. Om de eenvoud van het gebruik hierbij te bevorderen kan ervoor gekozen worden om alle onderwerpen van het protocol onder een aparte link te plaatsen. Adoptie In de tweede implementatie fase zullen de medewerksters besluiten al dan niet met het protocol te gaan werken. Om de in gebruik name van het protocol te bevorderen is het belangrijk dat medewerksters gestimuleerd worden. Daarbij is van belang dat medewerksters inzicht krijgen in de relevantie van de vernieuwing en de meerwaarde die dit met zich meebrengt. De projectproep wil hiervoor de opdrachtgever adviseren om het protocol als agendapunt te noteren voor vergaderingen. Hierdoor ontstaat ruimte om het protocol onder de aandacht te brengen. Ervaringen en visies van medewerksters omtrent het protocol kunnen op deze manier besproken worden. Hierbij dient gestreefd te worden naar een onderlinge afstemming van alle gebruikers. Voor de opdrachtgever ligt hier de taak om medewerksters te stimuleren het protocol te betrekken tijdens werkzaamheden.


Implementatie In de derde implementatiefase zullen medewerksters daadwerkelijk met het protocol gaan werken. Ook wordt duidelijk of het protocol in de praktijk uitvoerbaar is. De projectgroep wil in deze fase de opdrachtgever adviseren om problemen met betrekking tot het in gebruik nemen van het protocol te inventariseren. Als er zich problemen voordoen zal samen met medewerksters naar mogelijke oplossingen gezocht moeten worden. Om het integratieproces te bevorderen wordt medewerksters geadviseerd om met elkaar in gesprek te blijven over het protocol. Hierbij is het van belang dat medewerksters elkaar onderling aanspreken op het niet (voldoende) werken volgens de hygiëneregels. Doordat slechts enkele units werken met twee justitieel verpleegkundigen per dienst, en de meeste units één justitieel verpleegkundige kennen is het belangrijk dat personeel af en toe (kort) wisselt van plek om elkaar van feedback te kunnen voorzien. Continuering In de laatste fase van het implementatieproces zullen medewerksters werken met het protocol waardoor het onderdeel van de dagelijkse routine wordt. De projectgroep wil in deze fase het advies uitbrengen om het protocol na implementatie met een bepaalde frequentie te bespreken tijdens een vergadering. Hierbij kan worden gesproken over hoe het werken met het protocol in de praktijk vorm gekregen heeft en welke aandachtspunten en/of problemen hierbij ervaren worden. Steman en Zomerplaag (1995) stellen dat een vernieuwing up to date kan blijven door een medewerkster hiervoor verantwoordelijk te stellen. Om dit te verwezenlijken adviseert de projectgroep om de medewerkster voor deze taak te benaderen die ook andere protocollen verzorgd. Zij dient de opdracht te krijgen om verbetersuggesties door te voeren en actuele informatie te verwerken. Ook ligt bij haar de taak om te onderzoeken hoe het protocol verder toegespitst kan worden op de werkwijze in P.I. Vught.


12. Discussie, conclusie en aanbevelingen In dit hoofdstuk wordt antwoord gegeven op de vraagstelling. Er wordt ingegaan op de betekenis van de resultaten en de bevindingen die gedaan zijn door middel van het onderzoek. Deze discussie en conclusie worden beschreven in paragraaf 12.1. In paragraaf 12.2 worden vervolgens enkele aanbevelingen gegeven. 12.1 Discussie en conclusie De volgende vraagstelling is leidend geweest voor dit kwaliteitsproject: Welke hygiëne-eisen worden er gesteld aan het handelen, de materialen en de ruimtes die de (para)medische medewerkers van de medische dienst in de Penitentiaire Inrichtingen Vught gebruiken? In eerste instantie was de vraag van de opdrachtgever om de hygiëne-eisen enkel voor de justitieel verpleegkundigen te onderzoeken. Na verloop van tijd kwamen hier meerdere disciplines van de medische dienst bij. Dit heeft erin geresulteerd dat alle disciplines van de medische dienst betrokken zijn in het hygiëneprotocol, behalve de disciplines die op het gebied van hygiëne eigen vakverantwoordelijke richtlijnen kennen. Er hebben meerdere verschillende onderzoeken plaatsgevonden om inzicht te verschaffen in de eisen die aan het hygiëneprotocol gesteld werden. Door triangulatie toe te passen kan er vanuit gegaan worden dat de kwaliteit van de gegevens betrouwbaar zijn. Met behulp van literatuuronderzoek is informatie verzameld om het protocol mee vorm te geven. Hierbij bleek dat er voor sommige items verschillende bronnen te vinden waren die tegenstrijdige informatie bevatten. De projectgroep heeft in deze situatie de meest betrouwbare bron aangehouden, rekening houdend met jaar van uitgave en oorsprong van de bron. Ook is er in deze situatie gezocht naar literatuur die één van beide informatie gegevens kon onderbouwen. Een probleem waar de projectgroep tegenaan is gelopen betreft de items waar ondanks grondig literatuuronderzoek geen informatie over gevonden is. Zoals het item ‘zuurstof toedienen’. Hier moet geconcludeerd worden dat er nagenoeg geen hygiëneregels van toepassing zijn op dit item al is hier door medewerksters expliciet om gevraagd. Uit de resultaten van de onderzoeken die binnen de medische dienst gehouden zijn is naar voren gekomen dat er onder de medewerksters verschillend gedacht wordt over de kleding die gedragen dient te worden tijdens patiëntencontact. In het hygiëneprotocol zijn de algemeen geldende regels uitgewerkt. Deze geven geen uitsluitsel over welke kleding wel en niet is toegestaan. Tijdens het vormgeven van het protocol heeft de projectgroep meerdere keren ervaren dat er een beperkt inzicht was in verschillende details van de medische dienst. Om het protocol zo nauwkeurig mogelijk af te stemmen op de situatie van de medische dienst in P.I. Vught is er regelmatig gecorrespondeerd met de begeleidende justitieel verpleegkundige. Echter bleek uit de resultaten van de test dat het protocol op dit gebied nog verbeterd kan worden. De projectgroep heeft waar mogelijk het protocol specifiek afgestemd. Tijdens het in gebruik nemen van het protocol zullen medewerksters verbetersuggesties moeten geven om het protocol nog meer toe te spitsen op de situatie binnen P.I. Vught.


De bijzondere setting waar dit kwaliteitsproject plaatsvindt is gebonden aan strenge veiligheidseisen. Gedurende het gehele ontwerptraject heeft de projectgroep de veiligheid van medewerksters voorop gesteld. Het is echter niet voorgekomen dat zij binnen het opstellen van het protocol bemoeilijkt werd door deze veiligheidseisen. Er hoefden in de door de projectgroep gevonden hygiëne-eisen, tegen de verwachting van de projectgroep in, geen aanpassingen gedaan te worden omdat deze eisen de veiligheid in de weg stonden. Als antwoord op de vraagstelling is er een hygiëneprotocol ontworpen. Dit protocol beschrijft welke hygiëne-eisen er worden gesteld aan het handelen, de materialen en de ruimtes die de (para) medische medewerksters van de medische dienst in P.I. Vught gebruiken. Hiermee is de doelstelling van het protocol behaald. 12.2 Aanbevelingen Tijdens het onderzoek is gebleken dat er geen eenduidige norm is voor de werkkleding die medewerksters moeten dragen. De projectgroep heeft hierover een advies uitgebracht. Omdat dit advies niet bindend wordt aanbevolen dit onderwerp nader te bediscussiëren binnen het team van de medische dienst. Het hoofd van de medische dienst is hierin verantwoordelijk voor de besluitvorming. Om het hygiëneprotocol te implementeren zijn er in fase 8 implementatie adviezen uitgewerkt. Het uitvoeren van deze interventies draagt bij aan het in gebruik nemen van het protocol. Het stimuleert medewerksters volgens beschreven hygiëneregels te gaan werken. Belangrijk is om te kijken wat het effect is van het hygiëneprotocol op het handelen van de medewerksters van de medische dienst. Een aanbeveling is om na een half jaar, met behulp van een vervolgonderzoek, te onderzoeken in welke mate medewerksters volgens opgestelde hygiëne-eisen werken en hoe dit verder verbeterd kan worden.


Literatuurlijst Blankenstein, F. et al. (2004). Justitieel verpleegkundige. Utrecht: Algemene vereniging voor verpleegkundigen verzorgenden. Baarda, D.B., Goede de, P.M. (2006). Basisboek methoden en technieken. Houten: Noordhoff Uitgevers B.V. Brake te, J.H.M., Bakker de, D.H., Devillé, W.L.J.M. (2005). De werkbelasting van de medische dienst in penitentiaire inrichtingen. NIVEL. Cuperus B.K., Smulders-Sloan J.M., Wynia K. (1995). Protocollen en observatie schalen voor medisch technische handelingen. Utrecht: Uitgever Lemma BV. Dassen, T., Keuning, F.M. (2008). Lezen en beoordelen van onderzoekspublicaties. Utrecht: ThiemeMeulenhoff bv. DUO Market Research (2008). Kennis omtrent voorschriften voor handhygiëne bij verpleegkundigen. DUO Market Research. Grol, R., Wensing, M. (2006). Implementatie: Effectieve verbetering van de patiëntenzorg. Maarssen: Elsevier gezondheidszorg. Heycop ten Ham van, C., Hendriks, W., Bosch In den H., Schormans, Krans van der (2006). Basisboek Pathologie. Utrecht/Zutphen: Thiememeulenhoff. Hollands, L., Hendriks, L., Ariëns, H., Verheggen, F. (2005). Elementen van kwaliteitszorg, begrippen en opvattingen over kwaliteitszorg. Utrecht: Uitgeverij LEMMA B.V. Inspectie voor de Gezondheidszorg (1999). Zorg achter de tralies. Den Haag: Inspectie voor de Gezondheidszorg. Inspectie voor de Gezondheidszorg (2009). Medische diensten in detentiecentra: verantwoorde zorg, maar nog niet geborgd. Den Haag: Inspectie voor de Gezondheidszorg. Landelijk Centrum voor Hygiëne en Veiligheid (2009). Landelijke hygiënerichtlijn voor justitiële inrichtingen en landelijke diensten. Amsterdam: Landelijk Centrum voor Hygiëne en Veiligheid. Leytens, J., Wagner, C. (2000). Inventarisatie en beoordeling van bestaande richtlijnen en protocollen in de verpleging en de verzorging. Utrecht: Nivel. Migchelbrink, F. (2008). Praktijkgericht onderzoek in zorg en welzijn. Amsterdam: Uitgeverij SWP Amsterdam. Ministerie van Justitie (2006). Gezondheidszorgvisie DJI. Den Haag: Dienst Jusitiële Inrichtingen, afdeling gezondheidszorg. Ministerie van Justitie/DJI (1995). Zorg ingesloten. De organisatie van de medische zorg in de justitiële inrichtingen van het Gevangeniswezen. Den Haag: Ministerie van Justitie/DJI.


Saint, S., Conti, A., Bartoloni, A., Virgili, G., Manelli, F., Fumagalli,S. et al. (2009). Improving healthcare worker hand hygiene adherence behore patient contact: a before-and-after fiveunit multimodal intervention in Tyscany. Quality of safety and health care, 18, p. 429-433. Scheffer, G.J. (2006). Richtlijn Organisatie en werkwijze op intensive care-afdelingen voor volwassenen in Nederland. Alphen aan den Rijn: van Zuiden Communications B.V. Sengers, I.J.M. (2008). Hygiëne en infectiepreventie. Maarssen: Elsevier Gezondheidszorg. Steman, C., Zomerplaag, J. (1995). Handleiding protocol, methodiek voor het opstellen en invoeren van protocollen in de gezondheidszorg. Utrecht: NIZW Uitgeverij. TNO (2009). Succesvol implementeren. TNO. Visser, W. (2008). Leren organiseren. Bussum: Uitgeverij coutinho. Werkgroep Infectiepreventie (2009). Infectiepreventie in de huisartsenpraktijk. Werkgroep Infectiepreventie. Internetpagina’s Mednet (2009). Penitentiaire inrichting moet zorg verbeteren. Geraadpleegd op 8 Maart 2010, op http://www.mednet.nl/actueel/penitentiaire-inrichting-moet-zorg-verbeteren30860.html. NIVEL (2005). De werkbelasting van de medische dienst in penitentiaire inrichtingen. Geraadpleegd op 8 Mei 2010, op http://www.nivel.nl/pdf/De-werkbelasting-van-de-medische-dienst-in-penitentiaireinrichtingen.pdf Prison law (1957) Standaard Minimum Regels voor de Behandeling van Gevangenen. Geraadpleegd op 14 April 2010, op http://www.prisonlaw.nl/index.php?id=153&lang=NL Redactie Nursing, 2008. Verpleegkundige wast handen niet of verkeerd. Geraadpleegd op 3 April 2010, op http://www.nursing.nl/home/nieuw/1995/verpleegkundige-wast-handen-niet-of-verkeerd Bronnen die gebruikt zijn voor het protocol zijn in het protocol per item apart verwerkt en zijn niet in deze literatuurlijst opgenomen.


Bijlage 1. Topiclijst Opening interview Kunt u vertellen aan welke eisen het hygiëneprotocol moet voldoen? Topics 1. Structuur 2. Lay-out 3. Overzichtelijkheid 4. Formulering 5. Volledigheid 6. Beschikbaarheid (papier/digitaal) 7. Eenvoud van gebruik 8. Helderheid 9. Zekerheid 10. Geloofwaardigheid (Grol & Wensing, 2006) Doorvraag suggesties - Kunt u dat nader toelichten? - Wat moet ik mij daar bij voorstellen? - Kunt u daar een voorbeeld van geven? - Hoe ziet u dit voor zich? - Kunt u nog meer eisen noemen waaraan het hygiëneprotocol moet voldoen?


Bijlage 2. Onderwerpen hygiëneprotocol Algemene hygiëne Persoonlijke hygiëne Persoonlijke beschermingsmiddelen Handhygiëne: handen wassen Handhygiëne: handen desinfecteren Behandelingen Acute zorg Reanimatie Inbrengen van mayo-tube Uitzuigen van mond/keelholte Zuurstof toedienen Metingen Temperatuur meten (m.b.v. oorthermometer) Bloeddruk meten Saturatie meten Bloedsuikermeting/INR meting middels vingerprik Onderzoek Venapunctie Urine onderzoek Lichamelijk onderzoek (uitwendig) Lichamelijk onderzoek (inwendig) Voorbehouden handelingen Injecteren Zuurstof toedienen Inbrengen en/of verwijderen van blaaskatheter Kleine chirurgische ingrepen Medisch-technische handelingen Aanbrengen van créme/zalf Wondverzorging Oren uitspuiten Verwijderen van wratten (cryotechniek) Massage, fricties en mobiliseren Behandeling van eelt en nagels Reinigen van materialen en werkruimtes Reiniging, desinfectie of sterilisatie van instrumentarium Reiniging van apparatuur Reiniging van textiel Reiniging en desinfectie van ruimtes en inboedel Afvalverwerking Afvalverwerking Overige onderwerpen Accidenteel bloedcontact


Bijlage 3. Vragenlijst 1. Wat vindt u als medewerker binnen de medische dienst belangrijk op het gebied van hygiëne?

2 a. Kruis de handelingen aan die u het afgelopen jaar, ten minste één keer, uitgevoerd heeft. Metingen en onderzoek € temperatuur meten € bloeddruk meten € saturatie meten € bloedsuikermeting: vingerprik € bloedprikken: veneus € podografie (ook wel voetdrukmeting genoemd) € podoscopie € urine onderzoek € lichamelijk onderzoek (uitwendig) € lichamelijk onderzoek (inwendig), namelijk ____________________________ Medisch-technische handelingen € aanbrengen van créme/zalf € injecteren € wondverzorging € zuurstof toedienen € inbrengen en/of verwijderen van blaaskatheter € oren uitspuiten € verwijderen van wratten (cryotechniek) € kleine chirurgische ingrepen € reanimeren Behandeling op het gebied van het houdings- en bewegingsapparaat € massage, fricties en mobiliseren € fysische technieken, onder te verdelen in: € thermische prikkels toedienen € elektrische prikkels toedienen € mechanische prikkels (anders dan massage) toedienen Voetverzorging € likdoorns verwijderen € keratomen verwijderen


€ € € €

eelt verwijderen nagelbeugel plaatsen knippen/vijlen/frezen van nagels orthese aanmeten

Overige handelingen € steriliseren van materialen 2b. Welke aanvullingen heeft u op bovenstaand overzicht van handelingen?

3a. Kruis de materialen aan die u het afgelopen jaar gebruikt heeft. Meet- en observatiematerialen € otoscoop € stethoscoop € oorthermometer € rectale thermometer € bloeddrukmeter € saturatiemeter € keelspiegel € glucosemeter € drukmeetplaat (te gebruiken voor een podografie) € lichtbak (te gebruiken voor een podoscopie) Prikmateriaal € prikpen € naald (voor bloedafname of toedienen medicatie) € stuwband € bloedbuizen € spuit € naaldencontainer € oorspuit Beschermend materiaal € handschoenen niet-steriel € handschoenen steriel € disposable beschermende kleding € beschermende bril € mondneusmasker Meubilair € behandelbank € behandelstoel


Overig materiaal € urinetestbeker € urineteststroken € katheter € urineopvangzak € zuurstoffles (inclusief toebehoren voor toediening zuurstof) € verbandmateriaal € klein metaal materiaal (scharen, mesjes, pincetten, bekkentjes, enz.) € klein plastic materiaal (scharen, pincetten, bekkentjes, enz.) € pipet € orthese € frees, omcirkel het type frees dat van toepassing is: zonder waterkoeling met stofafzuiging zonder waterkoeling en stofafzuiging met waterkoeling Apparatuur € Loeplampen € Podoscoop € Sterilisatieaparaat 3b. Welke materialen en/of apparaten die u het afgelopen jaar gebruikt heeft ontbreken er in vraag 3a?

4. Welke van onderstaande soorten afval bent u het afgelopen jaar tegen gekomen tijdens uw werkzaamheden? € Huishoudelijk afval € Met lichaamsvocht verontreinigd materiaal, zoals vuil verband en bloed € Volle naaldencontainer € Chemisch afval, zoals medicijnen en batterijen € Aanvulling, namelijk: _____________________________________________ 5. Zijn er nog andere aspecten omtrent hygiëne die u ook zou willen terug zien in het hygiëneprotocol?

Nogmaals hartelijk dank voor het invullen van deze vragenlijst!


Bijlage4. Feedbackformulier Waar moet volgens u een gedegen protocol aan voldoen en in welke mate voldoet dit protocol aan deze voorwaarde(n)? __________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________ In eerder onderzoek binnen de inrichting hebben medewerkers aangegeven dat overzichtelijkheid een belangrijke eis is van het protocol. Wat vindt u van de overzichtelijkheid van dit protocol? __________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________ Het protocol heeft een duidelijke en heldere lay-out

ja / nee (doorhalen wat niet van toepassing is)

Toelichting: __________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________ Informatie in een protocol moet goed leesbaar zijn en het taalgebruik concreet, kort en bondig. In welke mate vindt u dat dit protocol aan deze voorwaarden voldoet? __________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________ Is het protocol naar uw inzicht volledig? Zo nee, welke informatie mist u? __________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________


In eerder onderzoek binnen de inrichting kwam naar voren dat het belangrijk is dat het protocol aansluit op het werkveld. Kunt u aangeven in welke mate dit protocol voldoet aan deze voorwaarde? __________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________ Het protocol is eenvoudig in gebruik

ja / nee (doorhalen wat niet van toepassing is)

Toelichting: __________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________ Ruimte voor overige opmerkingen/aanbevelingen/verbeterpunten __________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________

Hartelijk dank voor uw medewerking!


Het ontwerpen van een hygiëneprotocol

Recommend Documents