Het belang van (ondersteuning van) communicatie bij personen met een verstandelijke handicap Prof. dr. Bea Maes, Onderzoekseenheid Gezins- en Orthopedagogiek, K.U.Leuven
1. Centrale rol van taal en communicatie 2. Belang van ondersteuning van taal en communicatie bij PmVH 3. Enkele toekomstige uitdagingen voor ondersteuners van communicatie
Centrale rol van communicatie
In definiëring van verstandelijke handicap ◦ communicatie maakt belangrijk onderdeel uit van (problemen met) adaptief gedrag – één van de basiscriteria van VH
Vele PmVH ervaren moeilijkheden met het begrijpen en gebruiken van taal
Spraakproblemen Problemen met articulatie van klanken, stotteren, problemen met stemkwaliteit, eigenaardigheden in toonhoogte en volume, dyspraxie, … Taalontwikkelingsproblemen Vertraging in taalontwikkeling, atypisch ontwikkelingsverloop, beperkt taalbegripsvermogen, beperkte woordenschat, niet correct gebruik van woorden en hun betekenis, ideeën niet kunnen verwoorden, fouten in morfologie en grammatica, beperkte gespreks- en conversatievaardigheden, stereotiep taalgebruik, verstoorde pragmatiek, geen samenhang in expressie, … Mede beïnvloed door sensorische problemen, motorische problemen, problemen met aandacht en geheugen, omgevingsfactoren, …
Centrale rol van communicatie
In ontwikkeling van competenties op diverse domeinen van de ontwikkeling Waarneming
Ervaring van sociaal contact
Communicatie
Cognitie
Beweging
Lichaamservaring
Gevoelens
Centrale rol van communicatie
In ontwikkelen van gedragsproblemen ◦ communicatie die niet afgestemd is op het ontwikkelingsniveau en de mogelijkheden van PmVH ◦ zichzelf niet goed kunnen uitdrukken ◦ de omgeving niet begrijpen en door de omgeving niet begrepen worden
Ondersteuning van communicatie Verschillende kaders geven richting aan ondersteuning van PmVH – communicatie heeft daarin telkens een cruciale plaats Kwaliteit van leven Inclusie en maatschappelijke participatie Empowerment Ondersteuningsmodel
Kwaliteit van leven Basisdimensies van kwaliteit van leven Onafhankelijkheid ◦ Persoonlijke ontwikkeling, zelfbepaling
Sociale participatie ◦ Interpersoonlijke relaties, sociale inclusie, rechten
Welbevinden ◦ Emotioneel welbevinden, fysiek welbevinden, materieel welbevinden
Kwaliteit van leven
Ondersteuning is erop gericht dat PmVH een zo goed mogelijke levenskwaliteit ervaren ◦ persoonlijke outcomes kunnen bereiken op de verschillende genoemde dimensies ◦ levenservaringen kunnen opdoen die beantwoorden aan persoonlijke waarden, wensen, verwachtingen ◦ dingen die betekenisvol (kunnen) zijn in iemands leven behouden en optimaliseren en dingen die de levenskwaliteit negatief beïnvloeden verbeteren
Inclusie en volwaardig burgerschap
PmVH moeten volwaardig kunnen participeren aan het maatschappelijk gebeuren ◦ deel uitmaken van de samenleving, erbij horen ◦ gelijke kansen hebben om in voor hun leeftijd en cultuur ‘gewone’ settings te wonen, te werken, naar school te gaan, vrije tijd te besteden etc. ◦ op hun manier een actieve en waardevolle bijdrage kunnen leveren
Segregatie
Integratie
Inclusie
Empowerment en emancipatie
Zelfbepaling ◦ een leven kunnen uitbouwen volgens persoonlijke voorkeuren, interesses en waarden ◦ invloed en controle hebben op wat er in je leven en je omgeving gebeurt ◦ leeftijdsadequate en betekenisvolle keuzes kunnen maken op diverse levensdomeinen
Competentie ◦ je erkend weten in je eigen krachten, competenties en (groei)mogelijkheden en deze kunnen benutten en verder uitbreiden
Ondersteuningsmodel
Ondersteuningsnoden ◦ ‘de aard en intensiteit van ondersteuning die nodig is om deel te nemen aan activiteiten die gebruikelijk zijn in het menselijk functioneren’
Ondersteuning ◦ ‘geheel van bronnen en strategieën die gericht zijn op het bevorderen van ontwikkeling, persoonlijk welbevinden en individueel functioneren’
1. Bepaal gewenste levenservaringen en doelen
2. Bepaal de ondersteuningsnoden
3. Ontwikkel en implementeer een ondersteuningsplan
4.Volg op of het plan geïmplementeerd wordt zoals bedoeld
Thompson et al., 2009
5. Evalueer de mate waarin persoonlijke kwaliteit van leven – uitkomsten bereikt zijn
Toekomstige uitdagingen (1) Brede assessment van taal en communicatie, met meer aandacht voor
mogelijkheden en beperkingen op andere domeinen die communicatie beïnvloeden (aandacht, sensomotoriek, cognitie, sociaalemotionele ontwikkeling) diverse aspecten van taal en communicatie (Verpoorten, 1996)
◦ verschillende dimensies: vorm, inhoud, functie, sociale aspect, stijl ◦ verschillende niveaus: sensatie, presentatie, representatie, metarepresentatie
individuele mogelijkheden en voorkeuren op vlak van taal en communicatie gebruik van diverse methoden ◦ gestandaardiseerde tests ◦ beoordelingsschalen, vragenlijsten ◦ ontlokkingstaken in (semi-) gestructureerde settings ◦ spontane taalsamples ◦ observaties in dagelijkse situaties
informatie die relevant is om ondersteuningsnoden te identificeren met oog op optimale ontplooiing en participatie in sociale interacties
leer- en ontwikkelingspotentieel → zone van naaste ontwikkeling kennis, vaardigheden, attitudes en ondersteuningsnoden van communicatiepartners belemmeringen in aanbod van hulpmiddelen, voorzieningen, ondersteuningsbeleid
Toekomstige uitdagingen (2) Voldoende investeren in het bieden van ontwikkelingskansen op vlak van taal en communicatie
positieve verwachtingen individualiseren van doelen op vlak van taal en communicatie meer aandacht voor indirecte omgevingsgerichte interventies regelmatige evaluatie van doelen en strategieën
Doelstellingen
Werken aan de voorlopers van communicatie ◦ Intentionaliteit, niveau van betekenisverlening, gedeelde aandacht, beurtwisseling, …
Toename van taal- en communicatievaardigheden ◦ Fonologie, woordenschat, morfologie, grammatica
Toename van functioneel gebruik van communicatie in dagelijkse situaties
◦ expressie van emoties, aangeven wat je wil/niet wil, iets duidelijk maken over de omgeving, ervaringen delen, …
Gebruik van ondersteunde communicatie Verbeteren van de kwaliteit van de interactie
Strategieën
Individuele of groepsgewijze kindgerichte therapie of training Verbeteren van de competenties van de communicatiepartners ◦ verhogen van kennis en inzicht, aanleren van vaardigheden, beïnvloeden van attitudes ◦ door middel van gesprekken, training, coaching, video-interactiebegeleiding, …
Creëren van een stimulerende en ondersteunende communicatieve omgeving
Creëren van een stimulerende en ondersteunende communicatieve omgeving Stimuleren
-Gerichte strategieën gebruiken om communicatie uit te lokken -Vaardigheden stimuleren die aansluiten bij zone van naaste ontwikkeling -Corrigerend en uitbreidend taalaanbod, modelling -Gebruik van communicatiebevorderend materiaal
Afstemmen
-Tempo aanpassen -Responsief zijn op communicatieve signalen -Niveau en wijze van communicatie afstemmen op de mogelijkheden en beperkingen van de persoon -Aansluiten bij de ervarings- en belevingswereld van de persoon
Ondersteunen
-Structureren van de omgeving/activiteiten: vaste handelingsscenario’s, routines met vaste sensaties -Puzzelen, matchen van voorwerpen -Verwijzers, picto’s, gebaren
Compenseren
-Aansluiten bij sterktes van de persoon -Multimodaal communicatief aanbod, minder dominantie van verbale communicatie
Toekomstige uitdagingen (3) Grotere inzet van ondersteunde communicatie (OC)
Gebruik van verschillende modaliteiten, strategieën en technieken in communicatie, als vervanging of als aanvulling bij begrijpen en gebruiken van taal Faciliterende factoren:
◦ Keuze van OC die zo goed mogelijk aansluit bij mogelijkheden, beperkingen, doelstellingen en voorkeuren van individu en omgeving ◦ Ondersteuning van experten bij selectie ◦ Training van vaardigheden en beïnvloeding van attitudes bij communicatiepartners
Toekomstige uitdagingen (4) Gedifferentieerde aanpak van ondersteuning van taal en communicatie
Rekening houden met sterktes en zwaktes op vlak van communicatie bij specifieke genetische syndromen Rekening houden met verschillende ontwikkelingstrajecten (en plaats van bv. gebaren daarin) Rekening houden met meervoudige problematiek (bv. ASS)
Toekomstige uitdagingen (5) Meer aandacht voor de dialogale processen in de interactie gedeelde aandacht voor een emotie, voorwerp, situatie, … wederzijdse afstemming, co-regulatie gedeelde betekenisverlening wederzijdse openheid en respect
door specifieke coaching van proxies
bevorderen van kennis over kernkwaliteiten van kwaliteitsvolle interactie bij proxies gebruik van observatie-instrumenten die de kwaliteit van interacties in kaart brengen training van effectieve interactieve strategieën voor ouders, leerkrachten en begeleiders, onder andere door middel van video-observatie in team bespreken hoe de dialoog en interactie met PmVH kan verbeterd worden door te focussen op de kerncomponenten van kwaliteitsvolle interacties
Toekomstige uitdagingen (6) Onderzoek
Longitudinaal onderzoek naar (typisch en atypisch) ontwikkelingsverloop Rol van gebaren in taalontwikkeling Verklarende factoren voor grote variatie in ontwikkelingsverloop Effecten van bepaalde vormen van communicatie-interventie Effecten van training en coaching van communicatiepartners
Dank voor uw aandacht !
