Het advocatenkantoor van de toekomst

Het advocatenkantoor van de toekomst

Als verandering nodig is, mag traditie geen belemmering zijn

Een kwalitatief onderzoek in opdracht van het Ministerie van Veiligheid en Justitie, voor het vak ‘Kwalitatief onderzoek’ van de Utrechtse School voor Bestuurs- en Organisatiewetenschap. Malou Albers (3965252) Kaj van den Ent (3915158) Cloé Geboers (3937305) Jasper Gruiters (3968022) Lisa van Langen (3915832) Juni 2014 Begeleidend docent: Dr. Kim Loyens Contactpersoon: Dr. Ronald van den Hoogen

2

Samenvatting

De advocaat van de toekomst

Rechtsprocedures zullen de komende jaren steeds vaker digitaal gestart worden. Onderzoek naar verschillende trends, die van invloed zijn op de door traditie gedreven advocatuur en de gevolgen hiervan, ontbreekt. Dit onderzoek schetst aan de hand van trends een toekomstbeeld van de advocatuur op basis van interviews met experts en advocaten. Technologische ontwikkelingen, kennisnivellering en marktwerking hebben invloed op de werkwijze van advocaten. De cliënt krijgt meer macht en advocaten zullen zich moeten onderscheiden. Papieren dossiers verdwijnen, de fysieke werkplek verandert en communicatie met cliënten zal steeds vaker digitaal zijn. We concluderen dat in de komende tien jaar de organisatiecultuur van middelgrote advocatenkantoren zal moeten veranderen om te overleven.

3

4

Inhoudsopgave

Voorwoord p. 7 Introductie p. 8 Conceptueel kader p. 10 Technologische ontwikkelingen p. 10 Organisatiecultuur p. 11

Methodologie p. 14 Onderzoeksdesign p. 14 Dataverzameling p. 15 Manieren van dataverzameling p. 17 Data-analyse p. 20 Kwaliteitcriteria p. 22

Bevindingen p. 26 Huidige situatie p. 26 Trends p. 27 Gevolgen van die trends voor de advocatuur p. 28 Reactie advocaat p. 32

Discussie p. 34 Conclusie p. 36 Literatuurlijst p. 38 Bijlagen p. 41

Bijlage I: Populatieschets van de advocatuur in Nederland

p. 41

Bijlage II: Topiclijst p. 42 Bijlage III: Thema’s en codeboom p. 45

5

6

Voorwoord


Wij zijn Malou Albers, Kaj van den Ent, Cloé Geboers, Jasper Gruiters en Lisa van Langen en wij studeren Bestuurs- en Organisatiewetenschap aan de Universiteit Utrecht. In opdracht van het Ministerie van Veiligheid & Justitie (V&J) en als onderdeel van het vak ‘Kwalitatief onderzoek’ voeren wij dit onderzoek uit. Onze contactpersoon is Ronald van den Hoogen. Hij is werkzaam bij het ministerie van V&J en als programmamanager Innovation en e-Justice heeft hij ons met dit onderzoek ondersteund. Vanuit de Universiteit Utrecht werden wij begeleid door Kim Loyens. Wij bedanken hen, en alle andere betrokkenen bij dit onderzoek, voor hun hulp, steun en begeleiding! Malou Albers Kaj van den Ent Cloé Geboers Jasper Gruiters Lisa van Langen Juni 2014

7

Introductie


De wereld verandert en alles is in beweging. Waar twintig jaar geleden een computer nog niet voor iedereen bereikbaar was en digitalisering nog amper een stempel drukte op de werkwijze van bedrijven, is dat nu geheel anders. Technologische ontwikkelingen met betrekking tot smartphones, internet, tablets en clouds zijn niet meer weg te denken uit het leven van alledag. Deze ontwikkelingen hebben de werkwijze van veel beroepen in grote mate gevormd en veranderd (Steijn, 2001, p. 1). Eén van de beroepsgroepen die tegen deze trend in vasthoudt aan een traditionele werkwijze is de advocatuur. Normen, waarden, opvattingen en verwachtingen in de cultuur van de meeste advocatenkantoren en binnen de beroepscultuur lijken nauwelijks te veranderen.

kunnen deze veranderingen hebben op de cultuur van een advocatenkantoor? Kortom: “Hoe kunnen technologische ontwikkelingen de organisatiecultuur van een middelgroot advocatenkantoor in de komende tien jaar veranderen?” In dit onderzoek proberen wij een helder beeld te creëren van de advocatuur waarin wordt omschreven hoe de technologische ontwikkelingen de cultuur van een advocatenkantoor in de komende tien jaar kunnen veranderen. Daarnaast hopen wij, via deze schets, aan advocaten(kantoren) duidelijk te maken welke veranderingen zij in hun cultuur kunnen verwachten. Hierdoor hebben zij de mogelijkheid om in te spelen op het verwachte toekomstbeeld. Ook in een snel veranderende maatschappij is rechtvaardigheid en specialistische kennis op het gebied van rechtsprocedures nodig. Advocaten spelen een belangrijke rol binnen de democratische rechtsstaat, dus de toekomst van de advocatuur staat daarmee direct in verband. Daarnaast is het voor het Ministerie van V&J mogelijk om aan de hand van deze schets de visie, strategie en missie aan te passen om ruimte te bieden aan advocaten voor innovatie, terwijl belangrijke waarden als privacy, vertrouwelijkheid en geheimhouding gewaarborgd blijven.

De verwachte toekomstige wetgeving, met in het bijzonder wetsvoorstel Programma Kwaliteit en Innovatie rechtspraak (KEI), zal er voor zorgen dat onder andere rechtsprocedures digitaal gestart gaan worden. Dit houdt in dat betrokkenen bij een proces digitaal toegang krijgen tot het dossier waarbij zij stukken kunnen indienen en controleren. Advocaten zullen alle stukken digitaal moeten aanleveren. Deze vorm van procederen wordt verplicht, waardoor de huidige werkwijze van advocaten onder druk komt te staan. De vraag is daarom niet zozeer of er veranderingen gaan plaatsvinden, maar meer hoe deze veranderingen gaan plaatsvinden. Hoe ziet het advocatenkantoor van de toekomst eruit, of specifieker: hoe kunnen deze ontwikkelingen op het gebied van technologie de organisatie van een middelgroot advocatenkantoor de komende tien jaar veranderen? En welke invloeden

Er is gekozen voor een interpretatief onderzoek, waarbij de meningen van verschillende respondenten worden belicht. In interviews met zowel advocaten zelf als experts op het gebied van de advocatuur en technologische ontwikkelingen wordt naar 8

betekenissen en interpretaties gezocht. Aan de hand van deze betekenissen en interpretaties wordt een beeld gecreëerd van de advocatuur over tien jaar. Het onderzoek is op de volgende manier opgebouwd. Allereerst zullen in het conceptueel kader de gebruikte concepten aan de hand van wetenschappelijke literatuur uitgewerkt worden. Vervolgens wordt de gebruikte methode van dit onderzoek toegelicht en verantwoord. Hierna zullen de bevindingen worden beschreven. Daaropvolgend zal in de discussie een kritische reflectie worden gegeven op het onderzoek. Tot slot geeft de conclusie een antwoord op de hoofdvraag van dit onderzoek en zullen mogelijke suggesties voor vervolgonderzoek worden gegeven.

9

Conceptueel kader


De hoofdvraag “Hoe kunnen technologische ontwikkelingen de organisatiecultuur van een middelgroot advocatenkantoor in de komende tien jaar veranderen?” heeft twee concepten die nader uitgewerkt dienen te worden. Er wordt gesproken over technologische ontwikkelingen en over de organisatiecultuur van een advocatenkantoor. In dit deel van het onderzoeksrapport zal eerst toegelicht worden wat onder technologische ontwikkelingen wordt verstaan en welke ontwikkelingen op dit gebied in de advocatuur te zien zijn. Daarna zal uitgewerkt worden wat een organisatiecultuur is en hoe deze zich in de advocatuur heeft ontwikkeld.

ontwikkelingen een rol in de samenleving en beïnvloeden zij ons werken privéleven. Gratton beschrijft in haar boek ‘De werkrevolutie’ (2011) vijf ontwikkelingen die de wereld in de komende tien jaar gaan veranderen. Deze ontwikkelingen worden aangeduid als krachten die ervoor gaan zorgen dat het werk dat mensen verrichten zal veranderen. Ze noemt globalisering, technologische ontwikkelingen, verandering in demografie en levensduur, verandering van de samenleving en de kracht van energiebronnen en duurzaamheid. De trend waar dit onderzoek zich op zal richten, is de trend van technologische ontwikkelingen. Technologische ontwikkelingen kunnen worden gezien als een trend, aangezien Technologische ontwikkelingen in de advocatuur deze ontwikkeling een constant patroon laat zien dat op lange termijn plaatsvindt. De laatste dertig jaar De maatschappij is continue in beweging. hebben vele technologische ontwikkelingen gezorgd Uitvindingen, veranderingen in leefstijl, nieuwe voor een toenemend gebruik van computers, e-mail, inzichten; de samenleving verandert. Trends zijn een internet en andere digitale middelen (Susskind, 2013, drijvende kracht in een wereld die er steeds anders uit p. 10). gaat zien. Een trend is een constant patroon dat ontstaat als een lange termijn van data in beschouwing wordt Technologische ontwikkelingen genomen (Van Rijn & Van der Burgt, 2012, p. 33). Technologische ontwikkelingen zorgen voor Dit houdt in dat er een ontwikkeling gaande is die wel verschillende veranderingen in de maatschappij. enigszins gelijk loopt en niet plots drastisch verandert. Gratton (2011, p. 33) beschrijft de kracht Een trend is een fenomeen dat veelvoorkomend is en in van technologie als één van de belangrijkste lijn ligt met het verleden en het heden (Van Rijn et al, ontwikkelingen op dit moment. De manier waarop we 2012, p. 32). Een trend is dus altijd een ontwikkeling, (samen)werken, communiceren, leven en wonen wordt terwijl een ontwikkeling niet per se een trend hoeft te beïnvloed door technologie (Van Rijn et al., 2012, p. zijn. In dit onderzoek wordt de term trend gebruikt, 275). Technologische ontwikkelingen kunnen breed omdat de ontwikkeling in dit onderzoek een patroon getrokken worden en zijn volgens Van Rijn en anderen is dat al lange tijd te zien is. onder te verdelen in vijf stromen; innovatie, transport, energie, communicatie en onderzoek. Innovatie en Trends zijn op veel punten terug te zien in communicatie zijn van toepassing op dit onderzoek. de maatschappij. De laatste jaren spelen vele Innovatie is namelijk een aspect van technologie dat 10

er voor zorgt dat organisaties nieuwe dingen kunnen uitproberen en nieuwe producten/diensten kunnen aanschaffen. Nieuwe mogelijkheden zorgen ervoor dat organisaties kunnen innoveren. Christensen (1997) beschrijft in ‘The Innovator’s Dilemma’ twee manieren van innovatie; ontwrichtende technologie en versterkende technologie (Christensen, 1997, in Dullaert, 2012, p. 12). Ontwrichtende technologie houdt in dat een nieuw product of nieuwe dienst het oude zal vervangen, terwijl bij versterkende technologie een aanvulling komt op hetgeen dat al bestaat. In dit onderzoek kunnen beide vormen van innovatie voorkomen. Communicatie is van toepassing op dit onderzoek, aangezien door technologische ontwikkelingen communicatie in organisaties gemakkelijker is geworden. Mobiel internet, social media en een betere bereikbaarheid zorgen ervoor dat contact met de hele wereld toegankelijker wordt (Van Rijn et al., 2012, p. 276).

technologische capaciteit, die er voor zorgt dat steeds meer zaken via de computer geregeld kunnen worden en dit ook steeds goedkoper wordt. Ten tweede zal een cloud alomtegenwoordig worden. Een cloud is een beschikbare map of ruimte waar iedereen al zijn diensten, toepassingen en resources in kan zetten en die beschikbaar is voor een bepaalde afgesproken groep. Op deze manier kan informatie met iedereen in de groep gedeeld worden. De derde verandering hangt hiermee samen. De kennis van de wereld zal gedigitaliseerd worden, waardoor kennis (bijvoorbeeld juridische kennis) voor iedereen beschikbaar wordt. Tot slot zal de technologie banen gaan vervangen. Secretaresses die nu nog al het papierwerk doen, zijn in de toekomst misschien niet meer nodig. (Gratton, 2011, pp. 33-35)

Zoals eerder beschreven hangt de mate waarin een organisatie zal veranderen sterk samen met de cultuur van zo’n organisatie. In het volgende deel Het verband met de advocatuur van dit conceptueel kader zal toegelicht worden Technologische ontwikkelingen voltrekken zich wat een organisatiecultuur inhoudt en hoe deze in echter niet in een isolement, maar zijn afhankelijk van de advocatuur op dit moment is en eventueel gaat de context. Culturele en economische omstandigheden veranderen. kunnen een rol spelen bij de toepassing van een bepaald aspect van technologie (Gratton, 2011, p. Organisatiecultuur van een advocatenkantoor 33). Het hangt dus van de cultuur of omgeving van een bepaalde organisatie af of de technologische Technologische ontwikkelingen kunnen een grote ontwikkelingen van invloed zullen zijn. Er zijn invloed hebben op de organisatie en met name op een aantal veranderingen die Gratton (2011) noemt, de organisatiecultuur van een advocatenkantoor. welke kunnen gaan voorkomen binnen de advocatuur. Schein (1985, p. 3) beschrijft organisatiecultuur als Deze veranderingen vallen alle vier onder de stromen de verzameling van basisaannames die een bepaalde innovatie en communicatie, zoals Van Rijn en groep heeft uitgevonden, ontdekt of ontwikkeld anderen die beschrijven. Ten eerste zal in de komende tijdens het leren omgaan met hun problemen van jaren een exponentiële toename plaatsvinden van externe adaptatie en interne integratie. De cultuur 11

Conceptueel kader

wordt volgens hem opgebouwd uit de basisaannames die goed genoeg hebben gewerkt om als valide beschouwd te worden. Dat is ook de belangrijkste reden waarom deze basisaannames geleerd worden aan nieuwe leden als de correcte wijze om problemen op te vatten, te overdenken en te beleven.

Koster, 2011) voort op de definitie van Schein. Zij beschrijft dat de aannames expliciet en impliciet een gedetailleerde beschrijving van de activiteiten geven die de groep ‘advocaten’ bij elkaar houdt (Yanow, 2000, p. 251). Al deze aannames werken een collectief gedragspatroon in de hand (Huber, 2001; Weggeman, 1997). De aannames, die als valide worden beschouwd door advocaten, worden aangeleerd aan nieuwe advocaten en om te integreren in het kantoor of in de beroepsgroep dienen de basisaannames overgenomen te worden. Het proces waarin de basisaannames worden ontwikkeld vindt plaats binnen zowel een advocatenkantoor als binnen de beroepscultuur van advocaten. Een verandering in de cultuur van een organisatie of van de beroepsgroep zal eerder plaatsvinden als het overleven van de organisatie op het spel staat (Schein, 1985 in Schultz & Hatch, 1992). Mochten de traditionele aannames niet meer voldoen om op een correcte wijze (alledaagse) problemen binnen de advocatuur op te vatten, te overdenken en te beleven, dan zullen deze aannames zich vernieuwen. Om de hoofdvraag “Hoe kunnen technologische ontwikkelingen de organisatiecultuur van een middelgroot advocatenkantoor in de komende tien jaar veranderen?” te kunnen beantwoorden is het dus waardevol om te kijken naar wanneer de traditionele aannames niet meer zouden voldoen.

De definitie van Schein is invloedrijk en relevant voor dit onderzoek omdat het een conceptueel raamwerk biedt waarin analyses van de cultuur van organisaties zijn samengebracht (Hatch, 1993, p. 657) en waarin focus ligt op externe adaptatie en interne integratie. De omschrijving van Schein houdt impliciet in dat hij cultuur ziet in relatie tot het oplossen van twee problemen; aan de ene kant externe adaptatie en aan de andere kant interne integratie. Externe adaptatie draait om het aanpassen van de organisatie aan de uitdagingen uit de buitenwereld van organisaties, zoals technologische ontwikkelingen. Interne integratie gaat over het verkrijgen van interne cohesie binnen organisaties (Vermeulen & Koster, 2011). De verzameling basisaannames die ontwikkeld is om zich aan te passen aan de advocatuur en te integreren in het advocatenkantoor, zijn bijvoorbeeld waarden, opvattingen, normen en verwachtingen (Huber, 2001; Weggeman, 1997). Deze kunnen gaan over waarden als privacy, vertrouwelijkheid en geheimhouding of over opvattingen als de manier waarop een advocaat informatie van een cliënt opslaat, met de cliënt communiceert en over de manier van het ‘houden van kantoor’. Naar aanleiding van de ambiguïteit van de genoemde basisaannames en de differentiatie van betekenissen in organisaties waar deze ambiguïteit toe leidt, bouwt Yanow (1996 in Vermeulen &

Traditie binnen de advocatuur Dat de onderwijs- en afzetmarkt van de advocatuur lange tijd voor een groot deel in handen was van de beroepsvereniging speelt een grote rol in de bestaande 12

cultuur van organisaties (Freidson, 1986, in Arts, 2001, p. 53). Jarenlang heeft de ontwikkeling van de beroepsgroep van advocaten stil gestaan binnen haar klassieke en traditionele context of kabbelde rustig voort. De ontwikkeling van de cultuur binnen een advocatenkantoor en binnen de beroepsgroep stond jarenlang los van de ontwikkelingen die plaatsvonden in de rest van de samenleving. De positie van advocaten en advocatenkantoren was beschermd, mede door de regels van de Orde van Advocaten die voorschreven wie wanneer advocaat mocht zijn en aan welke voorwaarden kantoren moesten voldoen. Het overleven van een advocatenkantoor, de cultuur binnen deze organisatie en de traditionele aannames stonden zelden ter discussie. Op deze manier bleven de waarden, opvattingen, normen en verwachtingen die er bestonden omtrent het beroep van een advocaat, oftewel de basisaannames, min of meer gelijk. Deze bescherming geeft een verklaring waarom deze professionele beroepsgroep zich niet of nauwelijks organisatorisch heeft hoeven innoveren in de naoorlogse periode (Abel, 1989 in Arts, 2001, p. 53). In de beschermde omgeving waarbinnen de advocaat werkt, stond het overleven van het advocatenkantoor nog zelden ter discussie. De vraag is hoe deze organisatiecultuur gaat veranderen en wat de invloed van technologische ontwikkelingen daarop is. In het volgende deel wordt beschreven hoe we te werk zijn gegaan om deze vraag zo goed mogelijk te beantwoorden.

13

Methodologie


gaat uit van een emergent uitgangspunt. Dit houdt in dat de onderzoeker zich niet vast houdt aan een vooraf opgestelde theorie. Het is dus van belang dat, voordat er begonnen wordt met onderzoeken, weinig of geen theoretische aspecten ten grondslag liggen aan de topiclijst (Deetz, 1996, p. 196). Zoals gezien, zijn in het conceptueel kader van dit onderzoek wel theoretische concepten aan bod gekomen, maar deze zijn zeer gering verwerkt in de topiclijst en dienen meer ter analyse. In de loop van de dataverzameling wordt ontdekt welke ideeën er bestaan en op basis Onderzoeksdesign daarvan worden volgende interviews ingedeeld en theorieën toegepast. De interpretatieve onderzoekers In het onderzoeksdesign wordt gekeken naar de keuze gaan uit van consensus, want ze sluiten zich aan bij de voor de wetenschappelijke positie van waaruit dit sociale werkelijkheid (Deetz, 1996, p. 196). Binnen onderzoek is benaderd. Er zal begonnen worden met de interpretatieve benadering is het symbolisch een beschrijving van deze wetenschappelijke positie interactionisme een belangrijke stroming. Deze wil en vervolgens wordt de link gelegd met hoe deze het menselijk handelen begrijpen en kijkt hierbij naar terug te zien is in het onderzoek. de invloeden van culturele systemen (Deetz, 1996, p. 201-202). Wetenschappelijke positie In de methodologie wordt de gekozen manier van onderzoeken onderbouwd en verantwoord. Er zal begonnen worden met een beschrijving van het onderzoeksdesign, waarna de bijpassende methode van dataverzameling beschreven wordt. Hierbij zal ingegaan worden op de sampling en manieren van onderzoeken. Daarna wordt gekeken naar de gebruikte manier van data analyse. Tenslotte wordt ingegaan op de kwaliteitscriteria die worden gesteld bij dit onderzoek en hoe deze gewaarborgd zijn.

Het gebruik van de interpretatieve benadering is in dit onderzoek op verschillende punten in de methode terug te zien. Allereerst wordt er emergent te werk gegaan. De interviews vinden in gespreksvorm plaats waarbij theoretische concepten nog geen rol spelen. Echter moet hier wel een nuance in aangebracht worden. Om voldoende kennis over het onderwerp te hebben en te begrijpen waar de respondenten over spreken, is voor aanvang van de eerste interviews kort over technologische ontwikkelingen en de advocatuur

In dit kwalitatief onderzoek is gekozen voor de interpretatieve benadering. Deze benadering gaat uit van een werkelijkheid waarbij sociale aspecten en betekenisgeving een belangrijke rol spelen. Binnen deze stroming is context een belangrijk aspect waar rekening mee dient te worden gehouden. Er wordt uitgegaan van het bestaan van een werkelijkheid, die gevormd wordt door de betekenissen en meningen van de verschillende respondenten bezien vanuit een wisselende context. Om tot deze werkelijkheid te komen dient de onderzoeker in gesprek te gaan met de respondenten en dieper door te vragen op relevante aspecten. De interpretatieve benadering

gelezen. Deze vorm van inlezen heeft meer betrekking op het verbreden van de algemene voorkennis en wordt daarom niet tot het opstellen van concepten gerekend. Ook wordt in dit onderzoek gekeken 14

vanuit een consensus benadering, er wordt namelijk niet tegen in de maatschappij bestaande sociale werkelijkheden ingegaan. Tot slot is betekenisgeving een belangrijk aspect in cultuur. Doordat er gekeken wordt naar de invloed die veranderingen hebben op een cultuur, worden denkbeelden vanuit het symbolisch interactionisme benadrukt.

interviews en observaties (Bryman, 2012, p. 388). Dataverzameling

De dataverzameling van dit onderzoek bestaat uit verschillende onderdelen. Ten eerste zal worden ingegaan op de respondenten van dit onderzoek: waarom is er gekozen voor deze respondenten, welke respondenten zijn het en hoe worden deze benaderd. Sensitizing concepts Zoals aangegeven speelt theorie in eerste instantie Vervolgens wordt er ingegaan op de wijze waarop de geen belangrijke rol in dit interpretatieve onderzoek. data verzameld wordt. Het gaat voornamelijk om het weergeven van lokale fenomenen die zich gedurende het onderzoek Selectie van de respondenten voordoen en niet om het toepassen van vooraf opgestelde concepten (Deetz, 1996, p. 196). Dat is tevens de belangrijkste reden waarom er gekozen is om te werken met sensitizing concepts; theoretische concepten, die gebruikt worden als algemene kaders, die het onderzoek richting geven. Die ons als onderzoekers richting geven van fenomenen die van belang kunnen zijn. (Baarda, De Goede & Teunissen, 1995, p. 237; Bryman, 2012, p. 388). Voor de eerste interviews en observaties gedaan worden, worden eerst een aantal concepten opgesteld die centraal staan in dit onderzoek. Deze concepten zijn terug te vinden in het conceptueel kader en zijn in eerste instantie nog niet toegespitst op de specifieke situatie (Baarda, De Goede & Teunissen, 1995, p. 44). Later worden deze op zo’n manier beschreven dat ze bij het verzamelen van data ondersteunen om te ontdekken, begrijpen en interpreteren wat er gebeurt in de onderzoekscontext

Ten behoeve van dit onderzoek worden circa twintig professionals geïnterviewd. Deze twintig professionals zijn ingedeeld in twee groepen: de advocaten en de ‘experts’. Experts zijn in dit geval professionals die zich bezig houden met en kennis en expertise hebben over de advocatuur en/of technologische ontwikkelingen.

Er is om verschillende redenen gekozen voor deze twee groepen. Het interviewen van advocaten lijkt een vanzelfsprekende keuze in verband met het onderwerp van dit onderzoek: de toekomst van de advocatuur. Er is gekozen voor het interviewen van advocaten omdat het van belang is om te weten hoe advocaten zelf tegen de veranderingen aan kijken en om een beter beeld te krijgen van de advocatuur zoals deze nu is vormgegeven. (Bowen, 2006, p. 3). Aangezien de vooraf opgestelde Behalve de advocaten is gekozen voor een groep theorieën nog geen harde grenzen kennen, is er experts. De eerste reden hiervoor is dat zowel voldoende mogelijkheid om theorieën toe te voegen technologische ontwikkelingen als de cultuur binnen en aan te passen op de verkregen informatie uit de de advocatuur belangrijke aspecten zijn. Door de 15

Methodologie

gesprekken met verschillende experts in de wereld van technologische ontwikkelingen en de advocatuur, - wordt er als het ware in het diepe gesprongen. We worden ondergedompeld in de wereld van de toekomst: de experts hebben een duidelijke visie over hoe deze er uit komt, of moet komen te zien. Aan - de hand van deze gesprekken wordt een beter beeld verkregen van wat de toekomst wellicht voor handen heeft. - Naast de hoeveelheid informatie over mogelijke veranderingen is er nog een reden waarom experts worden ingeschakeld. Er wordt namelijk anders gekeken door mensen die in een bepaalde wereld zitten – in dit geval de advocatuur – dan die hier geen deel (meer) van uitmaken. - Deze overwegingen hebben uiteindelijk geleid tot twee groepen respondenten: de advocaten en de experts. Onderstaand zal eerst worden toegelicht welke experts benaderd zijn en op welke wijze. Vervolgens zal hetzelfde gedaan worden bij de advocaten. - Selectie van de experts Als eerste worden experts op het gebied van de toekomst van advocatuur benaderd. Deze experts zijn: Paul Aantjes, Jaap Bakker, Jan van Coeverden, - Luc Gielen, Maurits Barendrecht, Wouter Dammers, Christ’l Dullaert en Arnoud Engelfriet. Eerst zal worden toegelicht per expert waar deze zich mee bezig houdt, vervolgens zal worden ingegaan op de - methode van benadering. - Paul Aantjes is marketing manager business bij RICOH Nederland. RICOH houdt zich bezig met het ontwikkelen van software voor 16

advocatenkantoren. Jaap Bakker is oud-advocaat en pleit voor het gebruik van video in de rechtszaal. Hij houdt zich bezig met hoe moderne media binnen de advocatuur gebruikt kunnen worden. Jan van Coeverden is afdelingsmanager van de informatievoorziening bij landelijk dienstencentrum van de rechtspraak. Luc Gielen is afdelingshoofd van de toegang rechtsbestel en projectleider van de vernieuwing van de gesubsidieerde rechtsbijstand. Hij heeft in zijn rol als afdelingshoofd een directe relatie met de advocatuur en de Orde van Advocaten. Hij levert de infrastructuur voor de Orde van Advocaten. Maurits Barendrecht is research director bij het HiiL (Hague Institution for internalisation of Law) en professor privaatrecht aan de Universiteit van Tilburg. Hij ontwikkelt bij HiiL juridische procedures en online platforms. Wouter Dammers is advocaat en werkzaam bij ICTRecht. Zowel binnen ICTRecht als in zijn eigen praktijk houdt hij zich bezig met hoe de advocatuur om gaat met allerlei technologische ontwikkelingen. Christ’l Dullaert is oud-advocate en directrice van Le Tableau, een soort uitzendbureau voor advocaten dat zich ook bezighoudt met nieuwe werkvormen voor advocaten. Arnoud Engelfriet is partner en een van de oprichters van ICTRecht, een juridisch adviesbureau. Hij adviseert ondernemers over ICT- en het internetrecht, zonder zelf te procederen.

De experts zijn gekozen door middel van snowball sampling (Bryman, 2012, p. 201). Veel van de bovenstaande experts zijn genoemd door Ronald van den Hoogen als interessante experts op het gebied van digitalisering en advocatuur. Vervolgens zijn aan deze experts meer namen gevraagd, waardoor de groep van experts werd uitgebreid.

zich in de arrondissementen Amsterdam, Den Haag en Rotterdam bevinden, is contact opgenomen met kantoren in deze arrondissementen. Slechts twee kantoren, beiden uit Amsterdam, wilden meewerken met dit onderzoek. De advocaten worden benaderd volgens de methode van generic purposive sampling (Bryman, 2012, p.422). Dit houdt in dat vooraf verschillende criteria zijn vastgesteld waaraan de respondenten moeten voldoen. Het nadeel aan het gebruik maken van purposive sampling is dat er geen representatieve sample ontstaat, doordat we kiezen welke advocaten we wel benaderen en welke niet. Het feit dat we niet onafhankelijk, zelf onze respondenten kiezen en benaderen heeft een aantal consequenties. Zo is het mogelijk dat onze contactpersoon een bepaald type expert uitkiest met een bepaalde mening. Hierdoor krijgen we een minder gevarieerd palet aan interpretaties.

Selectie van de advocaten Naast de interviews met experts vinden ook interviews met advocaten plaats. Tijdens deze interviews wordt de mening van de advocaten gevraagd rondom de onderwerpen technologische ontwikkelingen en de toekomst van de advocatuur. Om een zo gevarieerd mogelijk beeld te schetsen, zijn verschillende criteria opgesteld. Deze criteria zijn opgesteld aan de hand van de populatieschets van de Nederlandse Advocatuur, deze is te vinden in bijlage I. Aan de hand van de populatieschets zijn twee criteria opgesteld: de advocaten moeten werkzaam zijn bij een middelgroot advocatenkantoor (twintig à zestig advocaten in dienst) én het kantoor moet zich bevinden in een van de volgende arrondissementen: Amsterdam, Den Haag of Rotterdam. In eerste instantie waren meer criteria opgesteld, zoals het houden van een gelijke man-vrouw en leeftijdsverdeling, deze bleken achteraf niet haalbaar.

Zowel de experts als advocaten worden alvorens de analyse van de data willekeurig genummerd. Dit wordt gedaan om de anonimiteit van de uitspraken te waarborgen. Manieren van dataverzameling

Er is gekozen voor een kwalitatieve methode van onderzoeken omdat voor het beantwoorden van De keuze voor middelgrote kantoren valt te wijden de hoofdvraag meningen, ervaringen en diepere aan dat dit de grootste groep advocaten betreft. Wij gedachten van groot belang zijn. Deze kunnen verwachten dat deze groep van advocaten de meeste achterhaald worden door verschillende technieken invloed zal ondervinden van de veranderingen in de toe te passen. De belangrijkste techniek in dit advocatuur de komende jaren. onderzoek is interviewen, maar ook zullen enkele Aangezien de meeste (middelgrote) advocatenkantoren 17

Methodologie

observaties plaatsvinden. Ten eerste wordt de manier van interviewen besproken, waarbij ook de topiclijst aan bod komt en vervolgens wordt ingegaan op de observaties en het bezoek aan het Baliecongres.

gezocht in het aan de ene kant creëren van ruimte en doorvraagmogelijkheden, en aan de andere kant het bewaken van het onderwerp (Bryman, 2012, pp. 471472).

Interviews

Wanneer er in de interviews met de experts verschillende ontwikkelingen en toekomstbeelden geschetst zijn, worden deze voorgelegd aan de advocaten, die een meer praktijkgericht beeld aandragen. Ook deze interviews zijn semi-gestructureerd omdat ook de advocaten de mogelijkheid geboden moet worden te speculeren. Echter moet hierbij wel de nuance aangebracht worden dat wanneer advocaten, die nog niet in het onderwerp zitten, weinig input leveren, voor een meer gestructureerde aanpak gekozen wordt. Deze meer gestructureerde aanpak zal zich uiten in het voorleggen van toekomstschetsen die de experts hebben aangedragen (Bryman, 2012, p. 470). Om deze reden zal de redelijk globale topiclijst die bij de experts is gebruikt, aangevuld worden met de ontwikkelingen die voorzien worden.

Door interviews af te nemen worden we in staat gesteld om verdiepende informatie over de ervaringen en meningen van respondenten verkrijgen (Turner, 2010, p. 754). Wij vragen respondenten naar hun interpretatie van de centrale thema’s in het onderzoek, zodat de mening van de respondenten, die niet direct te observeren is, toch geanalyseerd kan worden (Bryman, 2012, p. 495). Het onderzoeken van deze interpretaties zal er vervolgens toe leiden dat duidelijk wordt gemaakt hoe technologische ontwikkelingen een advocatenkantoor in de komende tien jaar kunnen veranderen. Allereerst wordt een specifieke groep experts, die zich momenteel al bezig houdt met denken over digitalisering in de advocatuur, bevraagd over hun toekomstvisie betreffende het onderwerp. Dit gebeurt in de vorm van semi-gestructureerde interviews. De reden dat voor de gesprekken met de experts voor een semi-gestructureerde vorm van interviewen is gekozen, is dat er enkel lichte sturing aangebracht dient te worden in de gesprekken met experts. Deze gesprekken zijn oriënterend en zijn bedoeld om de gedachtegang van experts te achterhalen over de advocatuur in de toekomst. Aan de hand van een generieke topiclijst, die terug te vinden is in bijlage II, wordt voorkomen dat het interview afdwaalt in een irrelevante richting. Hierdoor wordt een balans

Topiclijst De topiclijst is al meermaals aan bod gekomen en de totstandkoming ervan wordt hier verder uitgewerkt. Aangezien, zoals aangegeven, semi-gestructureerde interviews afgenomen worden, is het van belang dat de topic lijst aansluit bij deze manier van interviewen. Er is gekozen voor een introducerend topic waarbij de respondent eerst zichzelf kan introduceren. Daarna wordt doorgevraagd aan de hand van aansluitende topics die op semi-gestructureerde volgorde op de topiclijst aanwezig zijn. Hiermee wordt bedoeld dat er wel een intentionele volgorde is gemaakt, 18

maar dat deze kan wisselen aan de hand van de antwoorden van de respondent. In de topiclijst komen onderwerpen aan bod die nog relevant zijn voor het beantwoorden van de onderzoeksvraag. Afhankelijk van de inmiddels vergaarde informatie kunnen enkele topics benadrukt of juist als minder relevant gezien worden. In de topiclijst worden geen directe vragen geformuleerd, maar onderwerpen waaronder bepaalde vragen kunnen vallen. Hiervoor is gekozen omdat de gespreksonderwerpen afhankelijk zijn van de loop van het gesprek hoe de vragen precies geformuleerd dienen te worden. Zoals genoemd wordt de topiclijst die gebruikt wordt bij de advocaten aangevuld met de ontwikkelingen die de experts schetsen. Om te bewaken dat de advocaten in deze interviews niet teveel beïnvloed worden zal enkel van deze extra topics gebruik gemaakt worden als zij zelf weinig input leveren (Bryman, 2012, pp. 473-478). De topiclijst is te vinden in bijlage II.

Een onderzoeker kan tijdens het uitvoeren van een observatie verschillende rollen aannemen. In dit onderzoek is gekozen voor de rol van een niet participerende observant. De reden dat hiervoor is gekozen is dat in een advocatenkantoor met veel privézaken wordt gewerkt, waarbij advocaten geheimhoudingsplicht hebben. Het is om deze reden niet mogelijk om deel te nemen aan de dagelijkse praktijken van de advocaat. Door interactie met het geobserveerde en door aanvullende interviews wordt toch een volledig beeld geschetst van de relevante informatie en de context. (Bryman, 2012, pp. 441444) Tijdens het observeren worden actief field notes gemaakt. Deze zijn van belang omdat het geheugen soms kan bedriegen en verslappen. Door het teruglezen van de field notes, die op het moment van observatie zijn gemaakt, kan het geheugen opgefrist worden en zal de werkelijke context beter beschreven kunnen worden (Bryman, 2012, p. 447).

Observaties

Noordelijk Baliecongres

Naast interviews vinden ook enkele observaties plaats. Deze observaties vinden plaats in een conservatief en een vernieuwend advocatenkantoor. Ten opzichte van interviews hebben observaties een belangrijk voordeel. Het is bij observaties mogelijk om door de ogen van de participant te kijken (Bryman, 2012, p. 494). Zo krijgen wij een beter beeld van de context waarin de respondent zijn uitspraken doet. Ook krijgen we in observaties beter zicht op voor de respondent vanzelfsprekende zaken die daarom niet zo snel in de interviews naar boven zullen komen (Bryman, 2012, p. 494).

Naast de interviews met experts en advocaten en de observaties wordt gebruik gemaakt van het Noordelijk Jonge Baliecongres. Dit congres heeft als onderwerp ‘de advocaat van de toekomst’. Tijdens het congres komen verschillende experts als sprekers aan het woord en vinden verschillende gesprekken met jonge advocaten plaats met betrekking tot het onderwerp. Voor dit onderzoek worden drie lezingen en een workshop bijgewoond. De drie lezingen hebben betrekking op digitaliseringsmogelijkheden 19

Methodologie

door middel van software, maatschappelijke ontwikkelingen en trends die invloed hebben op de advocatuur en het vertellen van verhalen. De workshop laat de advocaten brainstormen over hoe zij denken dat hun beroep de komende vijftien jaar gaat veranderen. De informatie uit de lezingen, workshop en de gesprekken die wordt opgedaan, zal worden geanalyseerd en gebruikt voor dit onderzoek.

inhaken op relevante punten die naar boven komen (Bryman, 2012, p. 482). Het opnemen van interviews biedt de mogelijkheid tot transcriberen, het letterlijk uittypen van het interview. In dit onderzoek worden alle interviews getranscribeerd waarbij er rekening mee gehouden wordt dat dit transcriberen zo snel mogelijk na het afnemen van het interview plaatsvindt. Het transcriberen biedt de mogelijkheid tot het vergelijken van antwoorden, betreffende gelijke thema’s, van respondenten en geeft de mogelijkheid om quotes op te nemen in het onderzoek (Bryman, 2012, pp. 483484).

Data-analyse In de data-analyse wordt ingegaan op de verwerking van de gegevens. Ten eerste wordt de relevantie van het opnemen en transcriberen van de interviews voor het coderen aangegeven. Vervolgens zal worden ingegaan op de wijze waarop er gecodeerd wordt en hoe dit doorloopt in de thematische analyse. Tot slot wordt beschreven op welke wijze de data, verkregen uit de observaties en het baliecongres, geanalyseerd worden.

Coderen en thematische analyse

Om de antwoorden van respondenten te kunnen vergelijken zijn de transcripten gecodeerd. Met een code worden antwoorden van verschillende respondenten onder hetzelfde onderwerp geschaald, waarbij de codes zijn ontstaan door de data op te delen in verschillende componenten (Bryman, 2012, p. 568). Transcriberen Coderen kan gebeuren op verschillende manieren; in dit onderzoek is gekozen voor het open coderen. Dit In dit onderzoek worden alle interviews, mits is het proces van het opdelen en vergelijken van data. toestemming verleend door de betreffende De codes die hieruit naar voren komen, worden later respondent, opgenomen. Dit is van belang omdat het gecategoriseerd en leiden tot overkoepelende thema’s vaak niet alleen belangrijk is te weten wat iemand waar in het onderzoek verder mee gewerkt wordt heeft gezegd, maar ook hoe iets is gezegd. Door (Bryman, 2012, p. 569). de nadruk op bepaalde woorden te leggen kunnen In dit onderzoek wordt handmatig gecodeerd en dus respondenten middels intonatie namelijk aangeven geen gebruik gemaakt van digitale programma’s wat zij belangrijk vinden (Bryman, 2012, p. 482). zoals NVivo. Er is gekozen voor handmatig coderen Doordat de interviews opgenomen worden, is het niet om verschillende redenen. De eerste en belangrijkste nodig om actief notities te maken tijdens de interviews reden is dat er problemen zijn opgetreden bij het en kunnen de onderzoekers zich geheel richten op het downloaden van NVivo, waardoor bij verschillende 20

onderzoekers het gebruik van NVivo niet mogelijk was. Verder is er onenigheid in de wetenschappelijke wereld of digitale programma’s zoals NVivo per se gebruikt moeten worden bij de analyse van kwalitatief onderzoek (Bryman, 2012, p. 592). Zo zijn Shirley en Temple (1995, in Bryman, 2012, p. 592) van mening dat wanneer er op een andere manier gecodeerd kan worden, het gebruiken van NVivo onnodig is. Handmatig coderen heeft ten opzichte van NVivo echter wel het nadeel dat het meer tijd in beslag neemt. Dit nadeel vonden wij niet opwegen tegen de voordelen die wij in dit onderzoek ondervonden.

van herhalingen van onderwerpen en gelijkenissen en verschillen. Met herhalingen worden onderwerpen bedoeld die tijdens meerdere interviews aangesneden worden (Ryan & Bernard, 2003, in Bryman, 2012, p. 580). Dat een onderwerp echter vaak wordt aangesneden, betekent nog niet dat het een thema is. Een vaak aangesneden onderwerp is pas een thema wanneer deze relevant is voor het onderzoek en het beantwoorden van de onderzoeksvraag (Bryman, 2012, p. 580). Bij gelijkenissen en verschillen wordt gelet op hoe verschillende respondenten een onderwerp op een andere of juist dezelfde manier bediscussiëren (Ryan & Bernard, 2003, in Bryman, De verzamelde data uit de interviews worden 2012, p. 580). geanalyseerd op thematische wijze. Thematische De thema’s en codeboom die gebruikt zijn tijdens dit analyse is een strategie die niet aan vaste regels of onderzoek zijn te vinden in bijlage III. technieken verbonden is (Bryman, 2012, p. 578). Bij thematische analyse wordt onderzocht of er Analyse observaties verschillende terugkerende thema’s zijn binnen de interviews met verschillende respondenten. Over wat Zoals genoemd worden tijdens de observaties actief exact een ‘thema’ is, is binnen de wetenschappelijke field notes gemaakt, waarna ook direct een verslag wereld geen consensus. Echter zijn er wel een aantal van de observaties wordt geschreven (Bryman, criteria die over het algemeen gelden: een thema, wat 2012, p. 447). Aan de hand van deze verslagen gerelateerd is aan het onderzoek en verder bouwt worden de observaties geanalyseerd. Echter gebeurt op de codes uit de transcripten, is een categorie die dit niet middels de codes die in de codeboom zijn door de onderzoeker is geïdentificeerd vanuit de data. opgenomen. Dit gebeurt omdat de observaties enkel Hierdoor krijgt de onderzoeker een betere basis om betrekking hebben op het beschrijven van de huidige een theoretische onderbouwing te maken die kennis situatie en ons geen toekomstbeeld kunnen bieden. toevoegt (Bryman, 2012, p. 580). Om deze reden zijn de verslagen van de observaties Om de thema’s binnen ons onderzoek te vinden, wordt enkel ondersteunend en inleidend gebruikt voor de op verschillende manieren naar thema’s binnen de informatie betreffende de huidige werkwijze in een interviews gezocht: door te zoeken naar herhalingen, advocatenkantoor. metaforen, gelijkenissen, verschillen en causale verbanden die respondenten zelf leggen. In deze analyse wordt vooral de nadruk gelegd op het gebruik 21

De advocaat van de toekomst Methodologie

Analyse van het Baliecongres

authenticity, in plaats van de gebruikelijke criteria betrouwbaarheid en validiteit. Er is gekozen voor Behalve de interviews en de observatie wordt ook een deze criteria omdat ze beter van toepassing zijn op ons congres over de advocaat van de toekomst bijgewoond. onderzoek dan betrouwbaarheid en validiteit. Guba De analyse hiervan verloopt bijna hetzelfde als de en Lincoln (1985; 1994, in Bryman, 2012, p. 390) analyse van de interviews. Het verschil tussen de hebben deze criteria opgesteld nadat zij van mening analyse van het congres en de interviews is dat de waren dat de criteria betrouwbaarheid en validiteit niet lezingen niet worden opgenomen. Tijdens de lezingen goed van toepassing waren op kwalitatief onderzoek, worden field notes gemaakt van wat er tijdens de omdat deze uitgaan van een absolute waarheid en lezingen gezegd wordt en hoe het publiek hierop weerspiegeling van de sociale wereld als taak van reageert. Aan de hand van deze field notes wordt de onderzoeker. De criteria van trustworthiness en per lezing of workshop één verslag gemaakt. Deze authenticity gaan hier niet van uit en zijn daarom vaak verslagen zijn vervolgens open gecodeerd, zoals de geschikter voor kwalitatief onderzoek dan de criteria interviews. Vervolgens zijn de lezingen op dezelfde betrouwbaarheid en validiteit. Om die reden hebben manier verwerkt in een aparte thematische analyse. wij er voor gekozen om deze criteria als uitgangspunt te nemen voor dit onderzoek (Bryman, 2012, p. 390). Kwaliteitcriteria

Trustworthiness In het onderdeel kwaliteit wordt gekeken naar de invloed Trustworthiness betreft de betrouwbaarheid van die de gekozen onderzoeksmethoden kunnen hebben het onderzoek en bestaat uit vier te onderscheiden op de kwaliteit van het onderzoek. Aan de hand van onderdelen: credibility, transferability, dependability de overkoepelende kwaliteitscriteria trustworthiness en confirmability. en authenticity, welke achtereenvolgens besproken credibility wordt gekeken naar de worden, wordt de kwaliteitswaarborging bekeken Bij en wordt gereflecteerd op de gemaakte keuzes geloofwaardigheid. Belangrijk hierbij is dat de betreffende de methodologie. Alvorens de reflectie onderzoeker zich realiseert dat de werkelijkheid plaats zal vinden, wordt eerst de keuze voor de van verschillende kanten belicht kan worden. Een onderzoeker kan namelijk al snel zijn of haar invalshoek genoemde kwaliteitscriteria verantwoord. projecteren op de lezer van het onderzoek, terwijl er meerdere benaderingen mogelijk zijn (Bryman, 2012, Keuze van criteria Om goed te kunnen reflecteren op de gebruikte p. 390). In dit onderzoek is dit voorkomen door met onderzoeksmethoden is het van belang om duidelijke vijf verschillende onderzoekers naar de bevindingen kwaliteitscriteria te hanteren. In dit onderzoek te kijken en conclusies te trekken. Op deze manier is is gekozen voor de criteria trustworthiness en niet slechts de visie van één persoon doorslaggevend geweest in het verslag, maar is er gesproken over het 22

belichten van verschillende inzichten.

bijgehouden, de interviews allemaal getranscribeerd, is het proces van de data-analyse beschreven en is Transferability houdt in dat er rekening gehouden de gebruikte code-boom te vinden in de bijlagen. Op moet worden met dat het onderzoek binnen een deze wijze is er geprobeerd zo goed mogelijk aan het bepaalde context heeft plaatsgevonden en dat dit criterium van dependability te voldoen. gevolgen heeft voor de generaliseerbaarheid van de bevindingen. In dit onderzoek is ervoor gekozen Binnen kwalitatief onderzoek is het onmogelijk om verschillende experts te benaderen, wat een om volledige objectiviteit te bereiken. Het is echter gevarieerd beeld schetst. Wat betreft de advocaten wel de bedoeling om een zo objectief mogelijk is de transferability wat lastiger. In eerste instantie beeld te schetsen. Het criterium confirmability zouden meer advocaten geïnterviewd worden, dit is heeft hier betrekking op. Dit criterium houdt in dat helaas niet gelukt door de lage responsie. Hierdoor zijn ondanks dat volledige objectiviteit niet mogelijk is, slechts vier advocaten gesproken over het onderwerp, de onderzoekers zich zo objectief mogelijk moeten die allen bij een middelgroot kantoor werken in opstellen (Bryman, 2012, p. 392). Dit houdt onder Amsterdam. Er moet dus rekening gehouden worden andere in dat de onderzoekers zich niet te veel laten met het feit dat de bevindingen, die zullen volgen uit beïnvloeden door de eigen persoonlijke waarden, wat deze interviews, slechts een beperkt beeld schetsen een (te) gekleurd onderzoek als gevolg kan hebben. van wat ‘de’ advocaat zal vinden van de verwachte Hoewel dit nauwelijks tot niet te garanderen is, veranderingen binnen de advocatuur. zijn wij tijdens dit onderzoek bewust van dat onze persoonlijke standpunten een zo klein mogelijke rol Om te voldoen aan het criterium dependability zijn moeten laten spelen om een zo objectief mogelijk gedurende alle fases van het onderzoek gegevens bij beeld te kunnen schetsen. Door ons hier bewust van gehouden. Het criterium dependability heeft betrekking te zijn, hopen wij een objectief mogelijk beeld te op de betrouwbaarheid van een onderzoek. Om aan kunnen schetsen van de advocatuur en hoe deze zal dit criterium te voldoen moeten tijdens het onderzoek veranderen de komende tien jaar. zo veel mogelijk gegevens bijgehouden worden, die toegankelijk en duidelijk zijn voor buitenstaanders. Authenticity Bij voorkeur worden deze ook gecontroleerd door Authenticity heeft betrekking op de volgende een buitenstaander, zodat nagegaan kan worden of criteria: fairness, ontological authenticity, educative de methoden juist worden toegepast (Bryman, 2012, authenticity, catalytic authenticity en tactical p. 392). Gedurende dit onderzoek hebben meerdere authenticity. Deze criteria richten zich op de politieke gesprekken plaatsgevonden met onze begeleidster, impact van het onderzoek (Bryman, 2012, p. 393). die als buitenstaander feedback aandraagt, over de voortgang van het onderzoek. Verder zijn tijdens Fairness is gericht op of er genoeg verschillende het onderzoek, zoals al eerder vermeld, field notes oogpunten en sociale realiteiten aanbod komen tijdens 23

Methodologie

dit onderzoek. Catalytic authenticity houdt in dat onderzoekers de respondenten stimuleren om actie te ondernemen om de omstandigheden te veranderen (Bryman, 2012, p.393). Tactical authenticity heeft betrekking op het feit of het onderzoek de ruimte geeft aan respondenten om actie te ondernemen. Dit onderzoek heeft betrekking op hoe de advocatuur in de komende tien jaar zal gaan veranderen door technologische ontwikkelingen, wat de advocaten dwingt na te denken over hun toekomst en welke invloed dit heeft op hun werksituatie. Dit geeft zowel de ruimte als de stimulans om actie te ondernemen aan advocaten.

het onderzoek (Bryman, 2012, p. 393). Hier is rekening mee gehouden door met verschillende experts te spreken en hierdoor verschillende visies aan bod te laten komen. Zoals eerder is benadrukt, is dit minder het geval bij de interviews met advocaten. Doordat veel advocaten niet bereid waren om mee te werken met dit onderzoek, zijn er niet veel verschillende oogpunten vanuit de advocatuur. Dit heeft als gevolg dat er niet een volledig beeld geschetst wordt van de mening van de advocaten. De verwachtingen van de experts over de mening van advocaten worden ook meegenomen in dit onderzoek. De ontological authenticity houdt in dat de onderzoeker moet helpen om de respondenten hun sociale milieu of het onderzoeksonderwerp beter te begrijpen. Door de respondenten te interviewen over technologische veranderingen en hoe deze de advocatuur zullen veranderen, worden de respondenten gedwongen na te denken over wat deze ontwikkelingen zijn en hoe dit hun beïnvloedt. Hierdoor zullen de respondenten het onderwerp beter begrijpen en beter zicht krijgen op hun standpunt binnen het onderwerp. Behalve het beter begrijpen van het onderwerp, is het begrijpen van andere standpunten ook een criterium: educative authenticity. Tijdens de interviews worden verschillende standpunten door de onderzoekers aangedragen, maar wordt verder niet veel aandacht besteed aan het beter begrijpen van andermans standpunten. Dit criterium is daarmee het criterium waar dit onderzoek het minste aan voldoet. Zowel de catalytic authenticity als de tactical authenticity komen aan bod door het onderwerp van 24

25

Bevindingen


Uit de gevoerde interviews, observaties en het bezoek aan het congres ‘De advocaat van de toekomst’ zijn verschillende inzichten naar voren gekomen. Experts en advocaten belichtten het thema vanuit verschillende maar ook overeenkomende invalshoeken. Eerst zal uiteengezet worden hoe de respondenten de huidige situatie in de advocatuur voor zich zien. Vervolgens zullen de trends besproken worden die zowel experts als advocaten zien binnen hun sector. Daarna zal toegelicht worden wat respondenten zien als gevolgen van de trends voor de advocatuur en hoe de advocatuur er in de toekomst uit gaat zien.

waarbij een advocaat een groot ego heeft (expert 3, 5). De advocaat heeft vertrouwen in zichzelf en ziet hierdoor weinig reden tot verandering en innovatie (expert 3, 7 en advocaat 1, 2). Mede daardoor werken advocaten, meer dan in andere beroepsgroepen, nog voornamelijk op papier en wordt nog weinig digitaal ingevoerd. Volgens advocaat 1 zou dit vaker moeten plaatsvinden: “Ik denk dat er heel veel advocaten zouden willen dat de situatie nog zo zou zijn als tien jaar geleden. Dat is gewoon niet meer zo. Ik denk dat je verandering moet omarmen en juist in je voordeel moet trekken. En niet in het oude moet blijven haken en wat je er nog uit kan trekken op de korte termijn in plaats van de lange termijn”.

Huidige situatie Wanneer gedacht wordt aan advocatenkantoren denkt men vaak in termen van traditie en cultuur. Experts en advocaten zien het vak van een advocaat nog steeds als een klassiek vak dat soms moeite heeft om mee te gaan met zijn tijd (expert 4, 5, 6, 7, 8, en advocaat 1). Door de gespecialiseerde opleiding en privileges die in de advocatuur zijn toebedeeld is deze beroepsgroep volgens verschillende experts een traditioneel en ouderwets beroep en worden oude tradities in stand gehouden (expert 2, 5, 7). Terwijl vele bedrijfstakken rondom de advocatuur langzaam zijn veranderd, lijkt het zo dat de advocatuur deze veranderingen nog niet heeft doorgemaakt.

Naast de invloed van de advocaat zelf op de cultuur van de advocatuur hebben ook de werkzaamheden van een advocaat invloed op de beroepscultuur. In het werk van een advocaat wordt namelijk een hoge betekenis gegeven aan waarden als privacy, vertrouwelijkheid en geheimhouding. De verandering van analoge naar digitale systemen wordt daarom door veel advocaten als een beangstigende ontwikkeling gezien (expert 2, 3, 4). Het belang van privacy, vertrouwelijkheid en geheimhouding is zeer belangrijk en er zijn duidelijke twijfels of deze waarden op een goede manier vervuld kunnen worden in digitale systemen. De angst bestaat dat bestanden uit de digitale omgeving kunnen worden ontvreemd of in verkeerde handen terecht kunnen De conservatieve en nobele cultuur van een komen (advocaat 1, 3). Deze onzekerheid maakt de advocatenkantoor kan gezien worden als een oorzaak overstap op digitale in plaats van analoge systemen van de achtergebleven positie van de advocatuur ten voor veel advocatenkantoren een stap die nog teveel opzichte van andere organisaties in de samenleving risico’s met zich meebrengt. (expert 4, 5, 6, 7, 8 en advocaat 1). De cultuur van de advocatuur wordt omschreven als een cultuur Verder heeft het gebrek aan verandering te maken met 26

de positie van de advocaat in de samenleving. Een cliënt is op dit moment nog zeer afhankelijk van zijn advocaat (expert 1, 4, 5, 7 en advocaat 1, 3). Door een grote informatieasymmetrie is de cliënt in zijn proces de onwetende die alles laat uitzoeken door een advocaat. Deze positie, samen met de grote vraag naar advocaten en het daarbij beperkte aanbod van advocaten, zorgt ervoor dat er voor de advocaat weinig drang is om te innoveren. Het gebrek aan concurrentie geeft de advocaat geen intrinsieke motivatie om te innoveren (expert 1, 5 en advocaat 1, 3).

geen reden waarom deze werkwijze veranderd zou moeten worden (expert 1, 2, 4, 7). Trends Deze huidige situatie wordt beïnvloed door verschillende trends. Uit interviews en een congres zijn verschillende ontwikkelingen naar voren gekomen die invloed hebben op de hierboven beschreven situatie. Deze ontwikkelingen grijpen in elkaar en worden hieronder toegelicht en met elkaar in verband gebracht.

Ook de organisatie van advocatenkantoren heeft volgens respondenten een grote invloed op de werkwijze van advocaten. Waar bij veel bedrijfstakken jongeren zorgen voor veranderingen en innovatie is dit bij de advocatuur beperkt. Doordat in advocatenkantoren veel macht in handen is van oudere generaties, de groepen die minder interesse hebben in innovaties, wordt weinig veranderd (expert 4, 5, 7 en advocaat 1). Bij oudere advocaten, die veel invloed hebben op de bedrijfsvoering van een advocatenkantoor, ontbreekt het vaak aan toekomstvisie. Jonge advocaten, die wel graag willen innoveren, krijgen volgens expert 7 niet de kans om veranderingen door te voeren. Over het algemeen zijn advocaten tevreden met de huidige manier van werken. Het werken met papieren dossiers en het faxen van stukken naar de rechtbank en naar cliënten wordt door velen als een prettige manier van werken ervaren (expert 2 en advocaat 1, 2). Daarnaast is deze manier van werken ook de manier van werken die advocaten gewend zijn. Dit zorgt ervoor dat de drang om te veranderen bij advocaten amper tot niet aanwezig is. Veelal zijn advocaten tevreden met de huidige situatie en is er

Technologische ontwikkelingen Uit interviews komt naar voren dat technologische ontwikkelingen steeds meer invloed hebben op de advocatuur. Advocaten maken volgens de experts en advocaten langzaamaan steeds meer gebruik van tablets en mobiele telefoons en werken steeds minder op papier (expert 2, 4 en advocaat 1). Ook spreken experts over de ontwikkeling dat advocaten meer informatie opslaan in een cloud, terwijl advocaten dit nog niet altijd om zich heen zien gebeuren. Het wetsvoorstel Programma Kwaliteit en Innovatie rechtspraak zorgt er mede voor dat de rechtspraak geleidelijk digitaal gaat worden en advocaten daar op in moeten gaan spelen. De (mogelijke) wetswijziging wordt door een expert de “nieuwe infrastructuur die het mogelijk gaat maken dat er in de rechtszaal op een hele andere manier met elkaar wordt gedebatteerd en wordt gesproken” genoemd (expert 1). In sommige zaken wordt digitaal geprocedeerd, zoals in de meeste overtredings- en politierechtzaken, terwijl men volgens de experts in andere zaken als men 27

Bevindingen

de uitspraak niet mondeling doet, de uitspraak nog “netjes schriftelijk doet” (expert 2). Over het grotere geheel spreken advocaten en experts over een soort digitaal systeem die het mogelijk maakt dat rechters ook gebruik maken van een digitaal dossier (expert 2 en advocaat 1, 3).

meer kennis van zaken dan vroeger over het recht. Volgens experts wordt juridische informatie en jurisprudentie steeds meer gepresenteerd als een handleiding met zo min mogelijk jargon, waardoor deze toegankelijker wordt (expert 6). Advocaten zijn het eens met de experts dat hun cliënten hierdoor niet alleen meer kennis hebben, maar ook kritischer en Dit kan er voor zorgen dat meerdere procedures mondiger worden op het proces (advocaat 1, 2 en 3). digitaal gestart of doorgezet worden. De data die advocaten gebruiken, worden geïntegreerd in deze Marktwerking processen en deze integratie geschiedt volgens een Experts en een advocaat noemen dat mensen door het expert (4) vele malen sneller dan nu het geval is. Dat gebruik van internet en sociale media verschillende betekent dat de informatie die een advocaat nu op juridische diensten gemakkelijker en beter kunnen papier heeft en die besproken wordt voor een proces vergelijken (expert 3, 5 en advocaat 1). Volgens de digitaal en gemakkelijk doorzoekbaar wordt. “Papier experts wordt de concurrentie tussen advocaten is aan zijn eind,” sprak een expert (expert 4). hierdoor groter en worden advocaten gedwongen om goedkoper te gaan werken (expert 3, 5, 8 en Uit deze technologische ontwikkelingen komen advocaat 1). Een advocaat vraagt zich echter af of twee ontwikkelingen voort die van invloed zijn op er meer concurrentie zal zijn tussen advocaten. De de werkwijze van advocaten en de cultuur van de toegang tot meer informatie leidt volgens hem niet advocatuur: kennisnivellering en groter wordende tot “een enorme ontketening van concurrentie tussen marktwerking. advocaten en het eerder weg gaan bij je advocaat.” (advocaat 1) Kennisnivellering Als gevolg van de technologische ontwikkelingen De mate waarin men meer marktwerking gaat noemen experts en advocaten dat er kennisnivellering ondervinden, hangt volgens de advocaten af van het gaat plaatsvinden. De informatieasymmetrie tussen soort werk dat de advocaten verrichten (advocaat advocaten en cliënten wordt steeds kleiner (expert 5, 7 2, 3). In de meeste soorten recht is de markt nog en advocaat 1, 2). Cliënten hebben de meeste juridische niet (geheel) open en bestaat er vaak nog een vaste diensten slechts tweemaal in hun leven nodig, terwijl prijs, terwijl er in andere soorten wel degelijk meer advocaten regelmatiger in aanraking komen met deze concurrentie onderling of van buiten de advocatuur is. processen. Ook in de toekomst blijft dat het geval, maar door de technologische ontwikkeling en doordat informatie door digitalisering in een hanteerbaardere vorm ter beschikking komt, hebben cliënten relatief 28

Gevolgen van deze trends op de advocatuur

De edele uitstraling van een advocatenkantoor zal ook veranderen. Een expert geeft aan dat men het in de toekomst niet meer redt met alleen een mooie fysieke werkplek. “Men redt het niet meer met alleen maar een mooie gevel met marmer op de vloer en jou een vette rekening sturen, hij moet uit zijn hol komen, hij moet durven zichzelf te laten zien” (expert 1). Verder zal volgens twee van de experts (4, 7) een advocaat over tien jaar niet meer per se kantoorhouder hoeven zijn. Op dit moment is het nog verplicht om als advocaat een kantoor te hebben (Orde van Advocaten, n.d.) In de toekomst zal dat volgens hem niet meer nodig zijn en kan een advocaat dus ook zonder kantoor bestaan. Dit zal leiden tot een afname van advocatenkantoren, waarbij grote advocatenkantoren worden ingedikt. Door digitalisering zal ook Het Nieuwe Werken meer zijn intrede doen (advocaat 1, 2, 3). Een advocaat (3) geeft aan dat de manier van werken flexibeler zal worden, waardoor men minder vaak op kantoor hoeft te zijn. Hoewel advocatenkantoren wellicht kleiner zullen worden en er anders uit gaan zien, blijft persoonlijk contact wel degelijk belangrijk. Advocaten geven aan het fijn te vinden om face-to-face gesprekken te voeren (expert 2, 4 en advocaat 1, 2). Door digitalisering en automatisering zal het aantal secretaresses en stagiaires verminderen. Het werk dat zij nu nog uitvoeren, zal in de toekomst door de computer verwerkt kunnen worden of kan door de cliënt zelf gedaan worden (expert 3, 8 en advocaat 1, 3).

Eerdergenoemde trends zullen de advocatuur sterk gaan beïnvloeden. Uit interviews, observaties en een congres zijn een aantal aspecten naar voren gekomen die door technologische ontwikkelingen en de daarop volgende kennisnivellering en marktwerking zullen veranderen in de toekomst. Deze aspecten zullen achtereenvolgens toegelicht worden. Papieren archieven en dossiers verdwijnen Ten eerste geven bijna alle experts en advocaten aan dat papieren dossiers en archieven door digitalisering zullen verdwijnen. Alle stukken van een advocaat zullen digitaal worden, waardoor dossiers sneller en efficiënter opgezocht kunnen worden. Volgens expert 5 zal er zelfs een digitale bibliotheek komen, waarbij alle boeken digitaal worden. Wel zal het door deze digitalisering lastiger worden om de authenticiteit van een document te bewaken (expert 3, 4). Tot nu toe werd altijd gebruik gemaakt van een geschreven handtekening om te laten zien dat het document daadwerkelijk door de betreffende persoon was geschreven. In de toekomst zal hier een alternatief voor bedacht moeten worden, om vervalsing te voorkomen. Fysieke werkplek verandert Er zal een verandering komen in de fysieke werkplek van de advocaat (expert 2, 3 en advocaat 1, 2). Doordat er geen papier meer gebruikt wordt, zullen volle kasten met archieven verdwijnen. Er is gesproken over interactieve schermen in plaats van laptops of tablets, waarbij men door middel van één beweging een ander document voor zich kan krijgen (expert 1).

Gebruik van generatoren In de toekomst zal standaarddocumentatie en het gebruik van generatoren belangrijk worden (expert 3, 7 en advocaat 1, 2, 3). Een advocaat gaf aan dat 29

Bevindingen

door nieuwe digitale middelen standaard documenten gemaakt kunnen worden, die het werk van een advocaat sneller en efficiënter maken (advocaat 2). Een online vragenlijst of overeenkomst is gemakkelijk voor zowel cliënt als advocaat en zorgt ervoor dat een advocaat zich meer kan richten op het echte maatwerk (advocaat 2, 3). De opkomst van deze modellen zorgt ervoor dat er een ander soort dienstverlening ontstaat binnen de advocatuur, waarbij de advocaat op een andere manier omgaat met de cliënt (expert 3, 7 en advocaat 1, 2, 3).

laat zelfs vallen dat de cliënt wellicht eigenaar wordt van zijn eigen dossier (expert 4 en advocaat 1). Ook kan de cliënt meer te weten komen over een advocaat en op deze manier beslissen welke advocaat hij of zij wil kiezen (expert 3, 5 en advocaat 1). Daarnaast zal de afname van de informatieasymmetrie er voor zorgen dat burgers minder snel een advocaat nodig hebben (expert 7 en advocaat 1, 2, 3). Kleine geschillen zouden zelf opgelost kunnen worden door nieuwe technologische mogelijkheden en alle informatie die op het internet is geplaatst( expert 4, 5). Mensen worden mondiger en zullen kritischer zijn op Digitale communicatie met cliënt het werk van een advocaat. Een expert (7) geeft aan: Deze andere manier van omgaan zal ook terug te “En mensen zullen dus ook niet makkelijk meer erop zien zijn in de communicatie met de cliënt. Door de vertrouwen dat de advocaat het allemaal wel weet en komst van digitale dossiers zal een dossier wellicht dat voor klakkeloos zal aannemen. Mensen komen vaker via de digitale weg besproken worden in plaats zelf al kritisch binnen”. Advocaten krijgen last van van face-to-face contact (expert 3). Echter, zowel concurrentie en ze zullen steeds meer moeite moeten advocaten als experts laten blijken dat face-to-face doen om cliënten voor zich te ‘winnen’ (expert 1, 5 contact wel degelijk zal blijven bestaan (expert 2, 4 en advocaat 1, 2, 3). Cliënten krijgen hierdoor meer en advocaat 1, 2). Verschillende experts (2, 4) geven macht en zullen meer invloed gaan hebben op de prijs aan dat persoonlijk contact met een cliënt belangrijk die een advocaat stelt. ‘No cure, no pay’ is een term is om in te kunnen spelen op problemen en om een die door meerdere experts en advocaten is genoemd cliënt beter te leren kennen. als een situatie die in de toekomst vaak zal gaan Daarnaast zal het volgens een aantal experts (1, 4, 7) voorkomen. in de toekomst mogelijk zijn dat een cliënt meekijkt in het dossier dat de advocaat opstelt. Bepaalde ‘portals’ Alternatieve geschilbeslechting geven een cliënt dan toegang om dingen toe te voegen Door de kennisnivellering zal informatie voor burgers in zijn eigen dossier. makkelijker beschikbaar worden. Hierdoor kunnen mensen problemen wellicht gemakkelijker zelf Cliënt krijgt meer macht oplossen en heeft men minder hulp nodig. Een juridisch Door de kennisnivellering zal een cliënt in de advies is in de toekomst voor cliënten misschien wel toekomst over meer informatie kunnen beschikken genoeg. Het geven van advies zal belangrijker gaan dan nu (expert 1, 2, 4, 5, 7, 8 en advocaat 1, 2, 3). Men worden(expert 7, advocaat 3). Experts geven aan dat kan dingen zelf opzoeken op internet en een expert het werk van een advocaat in de toekomst (deels) 30

overgenomen zal worden door normale juristen of rechtsbijstandsverzekeraars (expert 5). Deze juristen weten namelijk meestal net zo veel als een advocaat en zijn daarnaast ook veel goedkoper. Niet alleen particulieren zullen juristen inschakelen, bedrijven zullen ook eerder gebruik maken van eigen juristen in de toekomst.

advocaten (expert 1, 8). Een advocaat zal creatief moeten zijn, zowel inhoudelijk als op het gebied van marketing. Naast profileren, zal specialisatie ook zeer belangrijk worden in de toekomst. Experts en advocaten geven aan dat in de toekomst vooral nichekantoren zullen bestaan die gespecialiseerd zijn in een bepaald thema (expert 1, 7 en advocaat 1, 2). Kantoren die van alles een beetje weten, zullen het volgens hen niet overleven. Daarnaast geven deze respondenten aan dat het algemene en administratieve werk in de toekomst vervangen zal worden door digitale middelen, waardoor alleen specialistisch werk nog echt noodzakelijk is. Andere respondenten brengen hier tegenin dat niet alle kantoren zich hoeven te specialiseren (expert 7 en advocaat 2,3). Zo zegt één advocaat: “Er zullen twee delen komen. Je zult specialismes hebben en kantoren die echt gaan voor het automatiseren, dus de advocatenkantoren die meer het standaardwerk doen, en de advocatenkantoren die zich echt in niches begeven en die echt specialiseren en van a tot z stukken schrijven” (advocaat 2). Een expert geeft aan: “Ik denk dat je een driedeling in kantoren zult krijgen; hyperspecialisten, de hele grote kantoren die alles blijven doen, ook al zullen deze wel steeds meer onder druk staan door de grote klanten. En de middelgrote kantoren die moeten een van de genoemde kanten op blijven bewegen” (expert 7). Een kantoor kan volgens sommige respondenten dus beide kanten op gaan; generaliseren of specialiseren.

Advocaat moet zich onderscheiden Door de opkomende marktwerking binnen de advocatuur zullen advocaten zich moeten gaan onderscheiden om te overleven. Onderscheiden valt onder te verdelen in twee soorten; profileren en specialiseren. Profileren houdt ten eerste in dat advocaten zichzelf beter moeten gaan presenteren om cliënten te trekken. Meerdere experts geven aan dat advocaten meer hun best moeten doen en meer initiatief moeten tonen richting de cliënt (expert 4,5 en 7). Een advocaat moet transparant zijn (expert 5) en snelle adviezen kunnen geven. Een advocaat dient volgens een expert zelfs aan ‘personal branding’te doen (expert 8). Reclame maken op een wetenschappelijke manier en eigen marketing zullen volgens meerdere respondenten de norm gaan worden om je als advocaat te onderscheiden. Zo zegt één expert: “Als je een timmerman zoekt, ga ik eerst vragen bij mensen zelf of ze een goede timmerman kennen. Nou weten mensen niemand, dan ga ik online kijken. Van “Goh, zit hier een timmerman in de buurt?” Bij de advocatuur zal dat ook zo zijn. Dus online presence is ontzettend belangrijk. Dus publiceer online, adverteer online, een merk opbouwen op internet dat echt iets uitstraalt zodat mensen je ook weten te vinden en gelijk zien wat voor kantoor je bent” (expert 3). Daarnaast is creativiteit vaak genoemd als toekomstige eis voor

Werken in projectgroepen en teams Zoals toegelicht zullen advocaten zich door marktwerking moeten gaan specialiseren. Hierdoor wordt het efficiënter en in sommige gevallen zelfs noodzakelijk om in teams samen te werken (expert 31

Bevindingen

1, 3, 4, 7 en advocaat 2). Verschillende specialismen kunnen op deze manier optimaal gebruikt worden, waardoor echte expertgroepen ontstaan. Experts geven aan dat dossiers projecten zullen worden, waarbij de advocaat een projectmanager wordt van zijn eigen zaak. Het zoeken van informatie zullen sommige advocaten uitbesteden, waardoor ze hun dossier ofwel ‘project’ dienen te managen. De creativiteit, die eerder al genoemd werd, zal ook hier terug gaan komen. Een aantal experts geeft zelfs aan dat advocatenkantoren kenniscentra zullen worden met verschillende specialismen en professionals (expert 1,3, 4, 7). Eén expert benoemt het zo: “Hij managet meer projecten, dus hij is niet zo zeer meer bezig met echt het inhoudelijk bezig met het zoeken van informatie. Dat besteedt hij als het ware uit. Echt een projectmanager. Hij zorgt er voor dat de goede mannetjes op het project staan. En desnoods geautomatiseerd” (expert 3).

zijn misschien wel efficiënter, maar volgens een advocaat niet heel positief (advocaat 2). De meeste advocaten zien de digitalisering wel als een goede ontwikkeling, maar het zal volgens hen nooit helemaal digitaal worden (advocaat 1, 2, 4). Daarnaast wordt aangegeven dat advocaten enkel zullen veranderen als het moet of als ze gedwongen worden, maar dat ze dan zo min mogelijk willen veranderen (expert 7, 8 en advocaat 1, 4). Ook zien een aantal advocaten ‘beren’ op de weg. Het is in sommige situaties, zoals tijdens het contact met gedetineerden, niet eens mogelijk of toegestaan om digitaal te werken (advocaat 4). Daarentegen zijn advocaten wel zeer enthousiast over het werken in projectgroepen en teams. Dit zal volgens hen in de toekomst zeker gaan gebeuren, waarbij samenwerking centraal komt te staan (advocaat 1, 2, 3). Echter, sommige advocaten geven aan dat deze manier van werken op dit moment al plaatsvindt (advocaat 1, 3).

De reactie van de advocaat

In de mening van advocaten over de technologische ontwikkelingen binnen de advocatuur is een duidelijke Aan advocaten is gevraagd wat zij van de bovenstaande tweedeling te zien. Zowel experts als advocaten geven veranderingen in de advocatuur zouden vinden. Ook aan dat er een groot verschil bestaat tussen jongere experts hebben een verwachting gegeven van wat de en oudere advocaten (expert 4, 7 en advocaat 1 en reactie zal zijn van een advocaat op de verschillende 3). Advocaten die al langer in het vak zitten zeggen ontwikkelingen. vaak dat het hun tijd wel uit zal duren en het voor hen dus niet de moeite waard is om te gaan innoveren. Over het algemeen denken advocaten dat Jongere advocaten zien meestal wel het nut en de bovenstaande ontwikkelingen en veranderingen noodzaak om mee te gaan met de tijd en staan meer niet zo’n vaart zullen lopen. Men vindt papier beter open voor bovenstaande ontwikkelingen (expert 7 en werken dan digitale middelen, aangezien men op advocaat 1). Echter, de jonge advocaten worden in deze manier gemakkelijker dingen kan terugzoeken veel gevallen tegengehouden door de advocaten die al en markeren (expert 2 en advocaat 1, 2, 4). Ook houdt lang in het vak zitten. Deze mensen gaan ‘achteraan men met papier een beter overzicht. Digitale dossiers de kar remmen’, aldus een expert (1). Ook geeft een 32

expert aan dat jonge advocaten vaak moeten volgen wat hun ‘leermeester’ doet: “Jonge advocaten komen dan binnen met slimme ideeën maar horen dan van de patroon, nee zo doen we dat nu eenmaal. Als je daarin mee wil gaan moet je dus mee die kant op, daardoor is er minder ruimte voor nieuwe initiatieven” (expert 7). Hieruit blijkt dat jonge advocaten wel open staan voor de nieuwe ontwikkelingen, terwijl oude advocaten hier over het algemeen sceptischer tegenover staan.

33

Discussie


In het deel ‘Bevindingen’ zijn alle bevindingen vanuit de verzamelde data besproken. Belangrijk is om te weten hoe deze in perspectief staan. In dit onderdeel zullen de eerder gepresenteerde bevindingen worden vergeleken met de eerder besproken literatuur om zo een beter inzicht te kunnen krijgen in deze bevindingen.

overleven van de organisatie of de beroepsgroep niet of nauwelijks op het spel staat (Schein, 1985 in Schultz & Hatch, 1992). Uit de bevindingen blijkt dat advocaten tevreden zijn met hoe het nu gaat, zij nauwelijks de drang voelen om te veranderen en geen reden zien waarom deze werkwijze veranderd zou moeten worden.

Allereerst zal de huidige situatie van de advocatuur tegen het licht worden gehouden. Uit de bevindingen blijkt dat de meeste advocaten vertrouwd zijn met hun werkwijze en geen directe aanleiding zien om tot grote veranderingen of innovatie over te gaan. De conservatieve en nobele cultuur van de klassiek geschoolde beroepsgroep, waar tradities en ego’s de toon zetten, steekt af tegen andere organisaties in de samenleving die minder deze gemeenschappelijke traditionele cultuur hebben, bijvoorbeeld een modern computerbedrijf. De literatuur onderstreept dit. Taelman (2006, p. 63) ziet dat hervormingen in de advocatuur worden afgeremd door de invloeden van de bestaande tradities. Daarnaast ziet Taelman, net zoals in de bevindingen naar voren komt, dat de veranderingen niet snel door de advocaat zelf zullen worden bevorderd. Deze punten komen overeen met de bevindingen van dit onderzoek.

Wanneer verder wordt gekeken naar de trends die plaatsvinden binnen de advocatuur wordt duidelijk dat hierin een belangrijke rol is weggelegd voor technologische ontwikkelingen. Uit de bevindingen blijkt dat deze technologische ontwikkelingen trends zijn die door veel respondenten wordt verwacht. De technologische ontwikkelingen zullen er volgens deze respondenten, net als Gratton (2011) verwacht, voor zorgen dat technologische hulpmiddelen steeds meer gebruikt zullen gaan worden. Zij verwacht dat de technologische capaciteit zal toenemen, clouds alomtegenwoordig zullen worden en kennis steeds meer digitaal beschikbaar zal worden. Uit de bevindingen blijkt dat tablets en smartphones meer gebruikt zullen worden, er meer informatie opgeslagen zal worden in een cloud en steeds meer advocaten informatie digitaal opslaan zullen en communiceren. Ook komt uit de bevindingen naar voren dat kennisnivellering in steeds grotere mate zal toenemen. Dit is in lijn met de verwachtingen van Gratton (2011).

Zoals in het conceptueel kader wordt beschreven heeft het beschermde karakter van de advocatuur, en de markt die daarom heen bestaat, een grote rol gespeeld in de vorming van de bestaande cultuur (Freidson, 1986, in Arts, 2001, p. 53). Een verandering van de cultuur binnen een advocatenkantoor of binnen de gehele beroepsgroep lijkt niet nodig zolang het

De gevolgen van de technologische ontwikkeling marktwerking wordt door de gebruikte literatuur in het conceptueel kader niet ondersteund. Maar doordat dit punt een gevolg is van technologische ontwikkelingen, een trend die wel door de gebruikte literatuur wordt ondersteund, kan er gesteld worden dat ook over 34

dit punt consensus is tussen de bevindingen en het conceptueel kader.

met de literatuur. Tot op heden is nog weinig tot geen wetenschappelijk onderzoek gedaan naar de, door technologische ontwikkelingen gedreven, toekomst van de advocatuur. Er is een hiaat in de literatuur waar te nemen op het gebied van de invloed van technologische ontwikkelingen in de cultuur van advocatenkantoren. Een concreet en volledig toekomstbeeld ontbreekt. Dit onderzoek tracht dit gat op te vullen. Er zijn contouren van een toekomstbeeld zichtbaar gemaakt, waardoor verdere invulling van dit beeld mogelijk is gemaakt.

Aangezien technologische ontwikkelingen volgens de literatuur en volgens de experts invloed hebben op de advocatuur, kan men de vraag stellen waarom dit het geval is. Uit het conceptueel kader blijkt dat de verzameling basisaannames, die ten grondslag ligt aan de organisatiecultuur, veranderen als deze niet meer als valide beschouwd worden door de advocaten zelf. Doordat volgens de experts de opvattingen over de manier van het opslaan en communiceren van informatie, de fysieke werkplek en het werken in projectgroepen veranderen, kan men concluderen dat experts advocaten de komende tien jaar onder druk Samenvattend kan worden gesteld dat de meeste zien komen te staan als zij niet veranderen. Pas als de bevindingen overeenkomen met de bestaande opvattingen niet meer als valide beschouwd worden literatuur. en het overleven van de organisatie op het spel staat, zouden ze dit soort opvattingen kunnen veranderen. Verder onderschrijft Taelman de grote invloed van de kernwaarden van een advocaat: privacy, vertrouwelijkheid en geheimhouding (Taelman, 2006, p. 63). Uit de bevindingen blijkt dat deze waarden, samen met de bestaande cultuur, de organisatie van de advocatenkantoren en positie van de advocaat in de samenleving ervoor zorgen dat advocaten zich moeilijk lijken te kunnen aanpassen aan de veranderingen die er in de samenleving plaatsvinden. Hoewel de eerste punten door de literatuur worden onderschreven is dit niet het geval voor de organisatie van advocatenkantoren en de plaats van de advocaat in de samenleving. Toch kunnen deze punten worden uitgelegd als indirecte gevolgen van de cultuur van de advocatuur waardoor ook deze punten overeenkomen 35

Conclusie


Op basis van de bevindingen die zijn voortgekomen uit de interviews, observaties en het Noordelijk Baliecongres zal in deze conclusie een antwoord worden gegeven op de onderzoeksvraag: “Hoe kunnen technologische ontwikkelingen de organisatiecultuur van een middelgroot advocatenkantoor in de komende tien jaar veranderen?” Eerst zal een antwoord worden geformuleerd op de hoofdvraag, waarna de belangrijkste punten nog eenmaal kort aangestipt worden. Vervolgens zal een mogelijkheid tot vervolgonderzoek gegeven worden, waarna afgesloten wordt met een aantal aanbevelingen voor de advocatuur en het Ministerie van Veiligheid & Justitie.

als procesmatig. Een advocaat zal zich moeten specialiseren en zich daarnaast moeten profileren om cliënten binnen te krijgen. Verder zal teamwerk en het werken in projectgroepen zich implementeren in advocatenkantoren. Samenwerking zal steeds belangrijker worden, waarbij men creatief moet zijn in het gebruiken van verschillende specialismen.

Technologische ontwikkelingen, waaronder digitalisering, zullen in de toekomst zorgen voor kennisnivellering en marktwerking binnen de advocatuur. Deze ontwikkelingen brengen een aantal veranderingen met zich mee die zich de komende tien jaar kunnen doorzetten, waardoor de werkwijze en de cultuur van een advocatenkantoor zullen veranderen. Papieren dossiers zullen verdwijnen, de fysieke werkplek van een advocatenkantoor verandert en het gebruik van generatoren zal zich verder ontwikkelen. Daarnaast zal door digitalisering de communicatie tussen cliënt en advocaat steeds vaker digitaal gebeuren. De cliënt zal door de kennisnivellering meer macht krijgen, waardoor de zelfredzaamheid van burgers vergroot wordt. Daar komt bij dat steeds meer niet-advocaten juridisch werk kunnen overnemen, doordat de rest door burgers zelf gedaan kan worden. Alternatieve geschilbeslechting zal dus vaker voorkomen. Om hier op in te spelen, zal de advocaat zich beter moeten onderscheiden, zowel inhoudelijk

Kortom, de meeste middelgrote advocatenkantoren zullen gaan veranderen. Waar de advocatuur nu nog achterblijft, zijn organisaties en bedrijven in andere sectoren al jaren aan veranderingen onderhevig. De conservatieve cultuur van de advocatuur zal zich deels moeten aanpassen aan de huidige en toekomstige samenleving. Wanneer deze cultuur niet zal veranderen en verder achter raakt op de maatschappij, staat het overleven van een middelgroot advocatenkantoor ter discussie. Als verandering nodig is, mag traditie geen belemmering zijn.

De reactie van de advocaat is wisselend. Advocaten die al langer in het vak zitten, zien de ontwikkelingen niet altijd als iets dat op hen betrekking heeft en denken dat het niet zo’n vaart zal lopen. Advocaten die wel meer open voor verandering staan, kunnen hierdoor belemmerd worden.

Vervolgonderzoek Uit de interviews is naast technologische ontwikkelingen ook een andere trend naar voren gekomen die van invloed kan zijn op de advocatuur: liberalisering van het beroep. Met deze liberalisering wordt bedoeld dat het monopolie op de advocatuur kan gaan verdwijnen en dat men om te procederen dus geen opleiding tot advocaat meer nodig zal 36

hebben. Deze ontwikkeling is niet relevant voor het beantwoorden van onze hoofdvraag, maar zou wel interessant zijn voor een vervolgonderzoek. Er is nood naar een vergelijkend case study onderzoek betreffende middelgrote advocatenkantoren die het verband tussen de concepten liberalisering en cultuur onderzoekt. Op deze manier zullen de bevindingen te vergelijken zijn met die uit dit onderzoek en kunnen om zo een aanvulling vormen op dit onderzoek. Aanbevelingen Aangezien dit onderzoek niet gericht is op een specifieke organisatie, maar op de advocatuur in het algemeen, zijn concrete aanbevelingen moeilijk te formuleren. Wel is het voor onze opdrachtgever, het ministerie van V&J, van belang dat zij de veranderingen in de advocatuur in de gaten houden en hier zo goed mogelijk op in proberen te spelen. Zij zouden sturing aan kunnen brengen in de richting van een juiste waarborging van de privacy en veiligheid van gegevens binnen de advocatuur, die door digitale communicatie geschaad zou kunnen worden. Daarnaast is het belangrijk dat ook de advocatuur zich bewust wordt van de druk om te veranderen. Zij dienen op de hoogte te zijn van de mogelijkheden die de toekomst biedt, zodat er goede en passende keuzes gemaakt kunnen worden. Door de veranderingen te voorzien kunnen advocatenkantoren een ondergang voorkomen en tijdig inspelen op de invloeden van technologische ontwikkelingen.

37

Literatuurlijst


Arts, W., Batenburg, R., & Groenewegen, P. (2001). Een kwestie van vertrouwen: over veranderingen op de markt voor professionele diensten en in de organisatie van vrije beroepen. Amsterdam: Amsterdam University Press. Baarda, D.B., & Goede, M.P.M., de (1995). Methoden en technieken. Houten: Stenfert Kroese. Bowen, G. A. (2006). Grounded Theory and Sensitizing Concepts. International Journal of Qualitative Methods 5(3) September 2006. Bryman, A. (2012). Social research methods. Oxford: oxford university press. Deetz, S. (1996). Describing differences in approaces to organizational science: rethinking Burrel and Morgan their lecacy. New Brunswick, New Jersey. Dullaert, C. (2012). Yoga in je toga: over flexibilisering en andere trends in de advocatuur. Den Haag: SDU uitgevers Hatch, M.J. (1993). The Dynamics of Organizational Culture. The Academy of Management Review, 18 (4), 657-693 Huber, G.P. (2001). Transfer of knowledge in knowledge management systems: unexplored issues and suggested studies. European Journal of Information Systems, 2001-10, p.76. 178 Gratton, L. (2011). De werkrevolutie. Utrecht: Spectrum Nederlandse Orde van Advocaten (17-04-2014). Jaarverslag Nederlandse Orde van Advocaten 2013. Geraadpleegd via: https://www.advocatenorde.nl/10266/studenten/nieuws/ jaarverslag-nederlandse-orde-van-advocaten-2013.html (geraadpleegd op: 07-05-2014) Nederlandse Orde van Advocaten (n.d.). Het kantoorhandboek. Geraadpleegd via: https://www. advocatenorde.nl/2715/advocaten/kantoorhandboek (geraadpleegd op: 20-06-2014) Rijn, M. van, & Burght, R. van der (2012). Handboek scenarioplanning: toekomstscenario’s als strategisch instrument voor het managen van onzekerheid (tweede druk). Alphen aan den rijn: Kluwer. Schein, E.H. (1984). Coming to a New Awareness of Organizational Culture. Sloan Management Review, 25:2, p.3 38

Schein, E.H. (1985). Organizational culture and leadership. San Fransisco: Jossey-Bass. Schultz, M., & Hatch, M.J. (1996). Living with multiple paradigms: the case of paradigm interplay in organization culture studies. The Academy of Management Review, 21(2), 529-557 Steijn, A.J. (2001). Werken in de informatiesamenleving. Assen: Uitgeverij Van Gorcum Susskind, R. (2013). Tomorrow’s lawyers: an introduction to your future. Oxford: Oxford University Press. Taelman, P. (2006). De advocaat in de 21ste eeuw. Geraadpleegd via: http://www.advocatennet.be/uploads/ advocatennet/pdf/PDFtekstWinnaar2008.pdf (20 juni 2014). Turner, D. W. (2010). Qualitative Interview Design: A practical guide for novice investigators. The Qualitative Report Volume 15 Number 3 May 2010, 754-760 Vermeulen, J., & Koster, M. (2011). Hoofdstuk 9: managen van cultuur in publieke organisaties. In Noordegraaf, M. et al. (2011). Handboek Publiek Management. Utrecht: Lemma. Weggeman, M. (1997). Kennismanagement – Inrichting en besturing van kennisintensieve organisaties. Schiedam: Scriptum Management. Yanow, D. (2000). Seeing Organizational Learning: A ‘cultural’ view. Organization 7(2): 247-268

39

Bijlage I: Populatieschets van de advocatuur in Nederland De advocaat van de toekomst

Op 31 december 2013 is het aantal werkzame advocaten in Nederland 17.298 (jaarverslag Nederlandse Orde van Advocaten, 2014). Van deze advocaten is 57% man en 43% vrouw. Ten opzichte van de voorgaande jaren neemt het aantal advocaten minder toe: in 2013 is het aantal advocaten met 1,3% toegenomen (962 advocaten werden beëdigd in 2013), terwijl dit bijvoorbeeld in 2011 met 3,3% toenam. Verreweg de meeste advocaten zijn werkzaam in het arrondissement Amsterdam (4999 van de 17298 advocaten in Nederland). Hier zijn dan ook de meeste advocatenkantoren; 925 van de 4894 advocatenkantoren in Nederland. Na Amsterdam volgen de arrondissementen Midden-Nederland en Rotterdam met respectievelijk 663 en 568 advocatenkantoren. De arrondissementen Noord-Nederland en Overijssel hebben de minste advocatenkantoren; 281 en 201 kantoren. De meeste advocaten werken bij een (relatief) klein advocatenkantoor. 5073 advocaten zijn werkzaam in een advocatenkantoor dat tussen de zes en twintig advocaten in dienst heeft, 4864 advocaten bij een kantoor tussen de twee en zes advocaten en 2553 advocaten zijn eenpitters. Slechts 2205 advocaten werkt bij een middelgroot advocatenkantoor (tussen de twintig en zestig advocaten in dienst) en 2603 advocaten bij een groot kantoor: deze grote advocatenkantoren bevinden zich echter bijna allemaal binnen het arrondissement Amsterdam (jaarverslag Nederlandse Orde van Advocaten, 2014). Leeftijd Jonger dan 20 21 tot 30 31 tot 40

Aantal advocaten 1 3564 5422

41 tot 50

4255

51 tot 60 61 tot 70 71 tot 80

2746 1214 86

Ouder dan 80

10

Wat betreft de leeftijdsopbouw van Nederlandse advocaten is in ieder arrondissement de leeftijdscategorie 31-40 de grootste groep. In de figuur hiernaast is de leeftijdsopbouw van Nederlandse advocaten te vinden (jaarverslag Nederlandse Orde van Advocaten, 2014). 868 mensen liepen stage bij een advocatenkantoor in 2013, waarvan 55% vrouwen en 45% mannen. Het grootste deel van de stagiaires is tussen de 24 en 28 jaar oud (samen verantwoordelijk voor 610 van de 868 stagiaires) waarvan de meeste (128 stagiaires) 26 jaar oud zijn (jaarverslag Nederlandse Orde van Advocaten, 2014). 41

Bijlage II: Topiclijst

Zoals in de methode toegelicht, zijn twee verschillende topiclijsten gebruikt; voor de experts en voor de advocaten. De eerste topiclijst is voor de experts, de tweede is een aangepaste en specifiekere versie voor de advocaten. Experts 1. Introductie 2. Functieomschrijving: a. Wat doet de organisatie? b. Wat doet hij? i. Bent u digitaal georiënteerd? 3. Ontwikkelingen a. ICT-ontwikkelingen i. Welke vormen? ii. Hoe is de implementatie? iii. Termijn b. Andere grote ontwikkelingen (toegevoegde waarde voor advocatuur) 4. Koppeling met advocatuur a. Wat is de invloed van ontwikkelingen op advocatuur? i. Inrichting (structuur en werkplek) ii. Werkwijze iii. Communicatie (met collega’s, met de cliënt, buitenwereld) 1. Documentuitwisseling 2. Contact 3. Relatie b. Hoe denkt u over deze ontwikkelingen binnen de advocatuur? c. Hoe denken de advocaten hierover? d. Hoe denkt de samenleving hierover? 5. Afsluiting 6. Kent u nog andere mensen? (telefoonnummers) Advocaten 1. Introductie 2. Functieomschrijving: 42

a. Wat doet de organisatie? b. Wat doet hij? i. Bent u digitaal georiënteerd? 3. Ontwikkelingen a. ICT-ontwikkelingen i. Welke vormen? ii. Hoe is de implementatie? iii. Termijn b. Andere grote ontwikkelingen (toegevoegde waarde voor advocatuur) 4. Koppeling met advocatuur a. Wat is de invloed van ontwikkelingen op advocatuur? i. Inrichting (structuur en werkplek) ii. Werkwijze iii. Communicatie (met collega’s, met de cliënt, buitenwereld) 1. Documentuitwisseling 2. Contact 3. Relatie b. Hoe denkt u over deze ontwikkelingen binnen de advocatuur? c. Hoe denken de advocaten hierover? d. Hoe denkt de samenleving hierover? 5. Ideeën experts voorleggen. In de toekomst: - Papieren dossiers verdwijnen - Archieven verdwijnen - Teamwerk/projectgroepen - Concurrentie – marketing - Digitale tools: § Generatoren ( online vragenlijsten, hier uit komt een overeenkomst voort) § ‘Vinden is het nieuwe zoeken’ § Aanvraag formulier zaken § Sociale media (eigen website) § Multimedia ondersteuning § Welke digitale hulpmiddelen? > cloud

43


- Ontwikkelingen: Digitalisering van de wet > zet in gang Digitalisering van de rechtspraak > zet in gang Informatie gemakkelijker beschikbaar > zet in gang 1. Cliënt wordt mondiger 2. Cliënt beheert eigen dossier 3. Specialisatie 4. Meer/minder een pitters? 6. Afsluiting

44

Bijlage III: Thema’s en codeboom

Op basis van de verschillende interviews die zijn gedaan, is een codeboom gemaakt. Aangezien in dit onderzoek een thematische analyse is uitgevoerd, zullen de codes onder de overkoepelende thema’s geschaard worden. Huidige situatie Huidige situatie algemeen Cultuur Stramien Trends en gevolgen van deze trends Digitalisering Wetswijziging Zelfredzaamheid burgers Alternatieve geschilbeslechting Cliënt meer macht Toekomstbeeld Toekomstbeeld algemeen Cultuur Relatie advocaat cliënt Werkwijze Mondigheid cliënten Overig Reactie advocaat Orde van advocaten

45

Het advocatenkantoor van de toekomst

Recommend Documents