januari, nummer 4
W AT E R B O D E M S P E C I A L
INFO @
Geen archivaris, maar archeologisch informatiemakelaar
Archeologische vondsten moeten
duurzaam bewaard worden, of dat nu in-situ is of na opgraving. Voor digitale gegevens over archeologie geldt hetzelfde: duurzaam
bewaren, onafhankelijk van de gebruikte opslagmedia en software is het doel. Het e-depot van de Nederlandse archeologie (edna)
zorgt daarvoor en maakt deze schat aan gegevens toegankelijk. Doordat in de nieuwe KNA het digitaal werken en aanleveren van
documentatie beter is verankerd, zal het belang en de omvang van het digitale depot alleen maar toenemen. Milco Wansleeben en
Arthur Sloos, de contactpersonen, voelen zich daarbij ook geen archivaris, maar informatiemakelaar.
Pilotproject De laatste tien jaar is de hoeveelheid archeologisch onderzoek,
twee jaar geleden begonnen met een pilot naar digitale archivering.
onder invloed van het verdrag van Malta, sterk toegenomen. Het
De website (www.edna.nl) geeft nu toegang tot de digitale informatie
aantal archeologische onderzoeken ligt nu op ca. 3000 per jaar, en
van ruim 100 projecten, waarvan de publikaties en/of basisgege-
dit levert een grote stroom aan informatie op over boringen, proef-
vens met ondersteuning van DANS toegankelijk zijn gemaakt ten
sleuven- onderzoek en opgravingen. Het aandeel van de digitale
behoeve van wetenschappers, die willen voortbouwen op deze opgra-
informatie, in tekstbestanden, databases, digitale foto’s en GIS-
vingen, verkenningen en materiaalstudies. Die pilot is goed verlopen
kaarten stijgt ook, want in veel PvE’s wordt dit al voorgeschreven.
en vanwege de enthousiaste reacties is samen met de Rijksdienst
Met het van kracht worden van de KNA 3.1 per januari 2007, die
Archeologie Cultuurlandschap en Monumenten (RACM) afgesproken
digitaal werken toestaat en deponeren van rapporten en gegevens
om de pilot voort te zetten’.
verplicht stelt, wordt dit belang nog groter. Milco Wansleeben van de Universiteit Leiden zag dit belang al
Gezamenlijke aanpak
enkele jaren geleden: ‘de universiteit van York in Engeland is al
Via het e-depot kunnen straks de volgende gegevens worden opge-
eerder gestart met zijn Archaeology Data Service, en dat vormde
vraagd (zie figuur):
voor ons het voorbeeld om hiervoor in Nederland een gezamenlijk
-
de digitale informatie in Archis, die worden beheerd
initiatief te nemen. Met subsidie van de stichting SURF zijn we
door de RACM en bestaat uit de samenvattende gegevens
lees verder >>
over archeologische onderzoeken en waarnemingen;
-
in Livelink bij de RACM: de digitale onderzoeksrapporten,
met de interpretaties en conclusies van de huidige onderzoekers;
-
de onderliggende basisgegevens (datasets) die door DANS worden
beheerd.
Conform KNA Aanleveren Standaardrapport en Digitale gegevens
RACM
DANS
zijn eigen taken en expertise heeft. Wansleeben en Sloos van de RACM
Digitale
Digitale (basis)
kwamen snel tot de conclusie dat het duurzaam digitaal archiveren en
publicatie
gegevens
Achtergrond bij deze taakverdeling is het feit dat iedere organisatie
ontsluiten van allerlei soorten digitale gegevens werk is voor specialisten op dit gebied. Wansleeben: ‘bij DANS, een initiatief van NWO en KNAW dat opgericht is als nationaal data-archief ten behoeve van de
E-Depot
alfa- en gammawetenschappen, heeft men de expertise om data duurzaam te beheren en te ontsluiten. De archeologische wereld is te klein
Figuur: Van aanleveren tot e-depot
om deze deskundigheid zelf in huis te hebben. Vanwege de specifieke deskundigheid op het gebied van digitale duurzaamheid ligt een uitbrei-
uitwisselingsstandaarden en ze vervolgens digitaal ontsluiten. We hoe-
ding van de samenwerking met de Koninklijke Bibliotheek ook voor de
ven geen drempel op te werpen en accepteren in principe alles, mits het
hand’.
maar heel goed gedocumenteerd is’.
De taakverdeling
Toegankelijkheid
tussen de RACM
De verwachting is dat het e-depot snel in omvang zal groeien. In het
en DANS houdt
verleden ontving de toenmalige ROB 200-300 rapporten per jaar, maar
in dat er twee
dat ligt nu al op ruim 2000 en neemt nog steeds toe. Daarbij komt nog
loketten zijn.
dat niet alleen van opgravingen, maar sinds november 2005 ook van
Archeologische
booronderzoeken een onderzoeksmelding gemaakt moet worden en
onderzoeksrappor-
deponeringsplicht geldt. Volgens Sloos moet het e-depot daarbij niet
ten worden aange-
verworden tot een ‘zwart gat’ waarin informatie verdwijnt. Juist de
leverd bij Archis
beschikbaarheid op het Internet is de grote meerwaarde gebleken bij
en opgeslagen in
het pilotproject. Hoewel er bij een deponering een hoop komt kijken,
het daarmee ver-
trachten we alles op een zo kort mogelijke termijn na aanlevering in
bonden Livelink, en de datasets bij DANS via het nieuwe elektronische
het systeem te hebben. Als men ziet wat er dan mee gedaan wordt, zal
archiveringssysteem Easy. Tussen beide systemen wordt zoveel mogelijk
het enthousiasme groeien’.
afstemming gecreëerd, bijvoorbeeld door bij het invoeren van gegevens
De archeologische basisgegevens die via het e-depot worden ontsloten
in Easy, de mogelijkheid te bieden eerst de informatie van de
zullen in principe niet beschikbaar zijn voor het algemene publiek.
Archis-onderzoeksmelding te importeren.
Sloos: ‘het werken met deze gegevens is specialistisch werk, waarvoor archeologische kennis nodig is. Het is dus een depot voor en door pro-
De onderzoeksgegevens zijn afkomstig van archeologische bedrijven,
fessionele archeologen. Ook wat betreft auteursrechten zijn er dan geen
provincies, gemeenten en universiteiten. Sloos: ‘via de wet is geregeld
problemen: de gegevens worden voor wetenschappelijke doeleinden
dat de rapportage en de gegevens over het verrichte onderzoek binnen
gebruikt en bij een vervolgonderzoek wordt duidelijk de bron vermeld'.
2 jaar opgeleverd moeten worden'. Het probleem is alleen dat al die
Wansleeben ziet in de toekomst de ontsluiting van allerlei gegevens uit
verschillende opgravers veel verschillende systemen gebruiken en er
diverse archeologische bronnen voor diverse doelgroepen verder door-
weinig uniformiteit is in de gegevens. Het is in principe ook niet nodig
zetten. Je bent dan al lang geen archief meer, maar je levert diensten
om uniforme eisen te stellen voor het aan te leveren materiaal, want
als informatiemakelaar’.
via de expertise van DANS kunnen wij alle data converteren naar
ARCHEOLOGIE@SIKB / januari 2007
SIKB publiceert KNA 3.1
Brochure SAM
Op 1 augustus 2006 is de volledig herziene KNA versie 3.1
Om meer aandacht te besteden aan de komst van de leidraad
vrijgegeven voor gebruik. Tot 1 januari 2007 konden bedrijven,
Standaard Archeologische Monitoring is een informatieve bro-
gemeenten en instellingen hun werkwijze aanpassen en overscha-
chure opgesteld voor archeologen, opdrachtgevers en beheerders
kelen naar de nieuwe versie.
van terreinen met een beschermde archeologische vindplaats.
Nieuw in de KNA zijn de protocollen: Programma van Eisen,
U kunt de brochure bestellen of downloaden via www.sikb.nl
Specialistisch Onderzoek en Depotbeheer. Een overzicht van alle wijzingen kunt u vinden in Deel I Toelichting van de KNA 3.1.
Leidraad Eerste Hulp bij Kwetsbaar Vondstmateriaal
De KNA 3.1 is te downloaden vanaf www.sikb.nl. Ook kunt u via
Archeologisch vondstmateriaal is vaak zwak en kwetsbaar als
de website een handige opbergmap voor de KNA bestellen.
gevolg van allerlei degradatieprocessen in de bodem. Tijdens opgravingen komt het materiaal vanuit het relatief stabiele
Leidraad SAM
bodemmilieu onder invloed van de veel veranderlijke atmosfeer
Met het opstellen van de Standaard Archeologische Monitoring
te staan. Als gevolg hiervan kan het materiaal beschadigd raken
(hierna te noemen: SAM) als leidraad van de KNA wordt een
of zelfs verloren gaan als niet de juiste maatregelen worden
instrument geboden om de fysieke kwaliteit van een vindplaats
genomen om dit tegen te gaan. Daarnaast zijn de activiteiten
te meten en in de tijd te kunnen volgen. De oude KNA vertoonde
van de archeologen tijdens de opgraving van belang: door het
op het punt van fysiek beschermen een lacune: de systematische
onbedoeld op de verkeerde manier vrijleggen van voorwerpen
beschrijving van de fysieke kwaliteit van archeologische ter-
of het bergen daarvan kan onherstelbare schade optreden. Om
reinen in het hoofdproces fysiek beschermen werd niet als een
de archeoloog in het veld een hulpmiddel te bieden om op snelle
afzonderlijk aspect gezien.
en eenvoudige wijze te weten welke behandeling het beste kan
Aan de hand van de KNA kan in de waarderingsfase de kwaliteit
worden toegepast is de leidraad samengesteld. De teksten zijn
van een vindplaats op twee aspecten vastgesteld worden: gaaf-
opgesteld in samenwerking met een groot aantal specialisten
heid en conservering. Met de leidraad SAM worden hieraan
afkomstig van bedrijf, museum en universiteit.
extra criteria gegeven, waardoor tot een betere onderbouwing
De leidraad bestaat uit een handzame waaier die u kunt bestellen
van de fysieke kwaliteit gekomen kan worden in relatie tot het
via www.sikb.nl
bodemmilieu (nulmeting). Hierdoor wordt tevens een betere voorspelling van de fysieke kwaliteit in de toekomst mogelijk. Het herhalen van deze (nul)metingen is de feitelijke monitoring. De leidraad kunt u downloaden via www.sikb.nl
PASTA: praktijkcursussen voor archeologen Archeologie is sterk in ontwikkeling en er is behoefte aan goede, praktijkgerichte cursussen voor mensen die werken met de KNA. Dit betekent een brede doelgroep die onder meer bestaat uit archeologen bij gemeentes, provincies, adviesbureau's, bedrijven, hogescholen en universiteiten. Er is een heel scala aan onderwerpen geïnventariseerd waar kennis en vaardigheden verbeterd kunnen worden. Dit varieert van kennis van bodemkunde tot het opstellen van een PvE. Om hier praktische invulling aan te geven is SIKB gestart met het project Scholing. In 2006 is onder begeleiding van de commissie Scholing een prioritering tot stand gekomen van de geinventariseerde kennislacunes. Dit heeft geleid tot zeven modules die tezamen dienden als basis voor de offerte.
Het gaat om de volgende modules:
king en mogelijkheden voor interpretatie en
presentatie.
Module 1 Toepassen van de KNA
Module 3 Materiaalkennis
Herkennen van veel voorkomende materiaal
Module 2 Archeologische gegevensverwerking
groepen (aardewerk, bot, macroresten, hout
steen, glas).
Inzicht in de KNA en toepassing in de praktijk.
Inzicht in archeologische gegevensverwer-
lees verder >>
ARCHEOLOGIE@SIKB / januari 2007
Stand van zaken certificering en toelating Het ministerie van OCenW heeft aangegeven dat er geen wettelijke
reld. De beoordelingsrichtlijn (de BRL 4000) is op 11 december 2006
verplichting tot certificering voor het uitvoeren van vergunningplich-
door het Centraal College van Deskundigen Archeologie goedgekeurd.
tige activiteiten wordt ingevoerd. Certificeren is dus in alle gevallen
Dit betekent dat we nu de BRL gaan voorleggen aan de Raad voor
vrijwillig, zowel bij vergunningplichtige activiteiten als bij niet vergun-
Accreditatie (RvA) voor de finale toets. Bij de verdere uitwerking
ningplichtige activiteiten. Voor boren en opgraven (KNA protocollen
hoort natuurlijk ook de relatie met de opgravingsvergunning (om dub-
IVO-Overig , IVO-Proefsleuven en Opgraven) is een opgravingsvergun-
bele toetsing door certificerende instelling en RACM te voorkomen)
ning conform artikelen 17 en 18 van de concept-Algemene Maatregel
en de relatie tussen certificering en toezicht door de Erfgoedinspectie
van Bestuur (AMvB) inzake de Opgravingsvergunning nodig. De vergun-
(ook dit moet vooral aanvullend zijn). Het streven is om certificering dit
ning wordt verstrekt door de RACM. Voordat de vergunning verleend
voorjaar tot de mogelijkheid te laten behoren.
wordt, toetst de RACM of de aanvrager aan een aantal eisen voldoet. Welke eisen dit zijn, wordt momenteel verder uitgewerkt. De RACM
Wij houden u van de voortgang natuurlijk op de hoogte.
zal alle betrokken partijen naar verwachting in januari 2007 hierover berichten.
Hoe zit dat dan met de certificering? Zoals gezegd is certificering in alle gevallen vrijwillig, maar zal een certificaat voor vergunningplichtige delen een makkelijke opstap naar het verkrijgen van de opgravingsvergunning zijn, wanneer je deze nog niet hebt. Het wordt voor alle protocollen in de KNA, dus ook de niet vergunningplichtige, mogelijk om je te laten certificeren. Specialistische onderzoeksbureaus, maar ook gemeentes die een PvE opstellen, kunnen dan hun kwaliteit borgen en aantoonbaar maken naar de buitenwe-
Korte terugblik SIKB congres Op 27 september vorig jaar vond in Den Bosch het goed bezochte SIKB-
en vroeg zich af of de archeologie dezelfde beleidscyclus gaat volgen.
congres plaats. Zowel bodem als archeologie kwamen aan bod tijdens
Volgens hem is er onduidelijkheid over het wettelijk kader bij het ver-
geanimeerde workshops. Het plenaire deel van het congres stond in het
drag van Malta, en wordt er vaak overbodig onderzoek uitgevoerd bij
teken van de uitreiking van de SIKBekers voor bodem en archeologie,
activiteiten die de bodem verstoren: ‘Straks weten we honderd keer
maar ook waren er enkele voordrachten waarin de sprekers de contro-
hoe de boeren rond 1700 leefden’. Hoewel positief over de waarde van
verse niet schuwden. Bij wijze van terugblik nog enkele citaten.
archeologie, is hij er geen voorstander van om alle vondsten belangrijk te vinden en geen prioriteiten te stellen. Archeologie moet geïntegreerd
Niet alles is belangrijk
worden in het proces van gebiedsontwikkeling en kan soms benut wor-
Directeur Friso de Zeeuw van Bouwfonds keerde zich als projectontwik-
den in de marketing van een locatie.
kelaar tegen de zijns inziens te grote regelzucht in het bodembeheer, lees verder >>
Kwaliteit
Wat vind je van het juryrapport (“dé autori-
Ronald van Raak, lid van de Eerste Kamer voor de SP daarentegen
teit op het gebied van menselijk botmateriaal in
vindt dat de markt voor opgravingen de archeologie veel goeds heeft
Nederland…”)
gebracht, al maakt hij zich wel zorgen over de kwaliteit van het onderzoeks- en opgravingswerk. Hij hoopt dat de AmvB van de nieuwe
Ja, daar word ik een beetje verlegen van. En natuurlijk ben ik niet de
Monumentenwet zal helpen om hogere eisen te stellen bij vergunningen
enige in Nederland die dit soort onderzoek doet. Ik heb ook heel goede
aan archeologische bedrijven en dat de Erfgoedinspectie een grotere rol
collega’s. Toch is het onderzoek van Schipluiden vooruitstrevend en
krijgt in het toezicht op de kwaliteit van de opgravingen.
geeft antwoord op veel culturele onderzoeksvragen. Het is niet alleen maar een bijlage zoals je die veel tegenkomt bij archeologische rap-
De SIKBeker wederom naar het Amsterdams Archeologisch
porten. Ook het isotopen onderzoek is vernieuwend en hopelijk geeft dit
Centrum van de UvA
aanleiding voor meer toepassing hiervan in toekomstig onderzoek.
Je bent sinds kort ook bezig met forensische
archeologie, kan je daar iets meer over vertellen?
In 2007 stond de archeologisch specialist sterk in de belangstelling, daarom werd de SIKBeker dit jaar uitgereikt aan de opsteller van het beste specialistische onderzoek. De genomineerden waren Eva Kars (ADC, onderzoek vuursteen
Bij de Universiteit van Amsterdam bestaat sinds een jaar de master-
Kerkrade), Jaap Kottman (RACM, glasonderzoek graf Bocholz) en
opleiding Forensic Science. Eén van de onderdelen is de forensische
Liesbeth Smits. Zij won de beker voor haar onderzoek aan het mense-
archeologie. We zijn als archeologen gewend aan het opgraven van
lijk skeletmateriaal afkomstig van de opgraving van een Neolithische
menselijke begravingen en de techniek is hetzelfde voor forensische
rivierduin bij Schipluiden. Helaas kon zij zelf niet aanwezig zijn omdat
gevallen.
zij diezelfde dag promoveerde aan de Universiteit van Amsterdam.
Enkele vragen aan Liesbeth Smits:
Jij bent fysisch antropoloog, hoe ben je in dit
specialisme terechtgekomen?
Tijdens mijn studie culturele antropologie en prehistorie in Leiden was het mogelijk om dit onderdeel te volgen. Ook heb ik aansluitend daaraan meegewerkt met de opgraving in de Pieterskerk te Leiden. We hebben toen met een aantal studenten het skeletonderzoek uitgevoerd. Ik heb daarna gedurende mijn hele studie het accent op skeletonderzoek en grafveldonderzoek gelegd.
Nu heb je de SIKBeker gewonnen voor de opsteller
van het beste specialistische onderzoek. Hoe is dat
verlopen, want je werkt zowel voor de UvA die jou
genomineerd heeft, terwijl het onderzoek hoort bij
de Universiteit van Leiden.
Ik werd afgelopen zomer gevraagd door het Projectenbureau van het Amsterdams Archeologisch Centrum. Ik heb het onderzoek uitgevoerd
Om alvast in je agenda te reserveren
voor Archol (Faculteit Archeologie in Leiden) maar blijkbaar heeft men
Het SIKB congres in 2007 zal plaatsvinden op 26 september.
in Leiden meegewerkt. Ik werk trouwens aan beide universiteiten dus voor mij maakt het niet zoveel uit.
ARCHEOLOGIE@SIKB / januari 2007
Module 4 Bodemkunde en geologie voor archeologen
De modules kunnen ieder apart en in willekeurige volgorde gevolgd worden.
Inzicht in kwartairgeologie, bodemkunde in relatie
tot archeologische interpretatie van site en landschap.
PASTA
Module 5 Het schrijven van dag- en weekrapporten voor
SIKB heeft een consortium bestaande uit Vriens Archeoflex, het AAC van
senior veldtechnici
de UvA en IGBA van de VU opdracht verleend om de modules te ontwik-
Kennis van en ervaring met het schrijven van
kelen en de praktijkcursussen te verzorgen. Onder de naam PASTA (Post
dag- en weekrapporten.
Academisch Scholings Traject Archeologie) zal nog voor de zomer van
Module 6 Archeologie en Ruimtelijke ontwikkeling
2007 gestart worden met de cursussen. Op dit moment wordt het cursus-
Inzicht in kennis van ruimtelijke ontwikkeling,
materiaal ontwikkeld. De modules worden gedurende tenminste 3 jaar aan-
de relevante wet- en regelgeving en vertaling naar
geboden. Maar bij gebleken behoefte kan dit natuurlijk verlengd worden.
archeologie en de inzet van de KNA.
Module 7 Beleid en Programma van Eisen
Meer informatie over de inhoud van de modules, kosten en
Inzicht in de betekenis van het gemeentelijke en
planning vindt u via www.sikb.nl en binnenkort op de eigen
provinciale archeologiebeleid voor het opstellen
website van PASTA.
van een goed Programma van Eisen.
Wie doen er mee aan SIKB? BOG
Branche Organisatie van Grondbanken
Bodem+
Bodem+
Bouwend Nederland
Bouwend Nederland
CGA
Convent van Gemeentelijke Archeologen
CUMELA
Belangenorganisatie voor ondernemingen werkzaam in de CUMELA-
bestuurslid
bestuurslid
sector (Cultuurtechnische werken en grondverzet, Meststoffendistributie en Loonwerken in de Agrarische sector) DVD
Dienst Vastgoed Defensie van het ministerie van Defensie
FeNeLab
Federatie Nederlandse Laboratoria, kalibratie- en inspectieinstellingen
bestuurslid
GTI’en
Grote Technologische Instituten
IPO
Interprovinciaal Overleg
NEN
Nederlands Normalisatie-instituut
NEPROM
Vereniging van Nederlandse Projectontwikkeling Maatschappijen
NVPG
Nederlandse Vereniging van Procesmatige Grondbewerkingsbedrijven
OC&W
Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap
ONRI
Organisatie van Raadgevende Ingenieursbureaus
RWS
Rijkswaterstaat
Stichting BSB
Stichting voor Bodemsanering van Bedrijfsterreinen
VA
Vereniging Afvalbedrijven
VKB
Vereniging Kwaliteitsborging Bodemonderzoek
VNG
Vereniging van Nederlandse Gemeenten
VNO-NCW
Vereniging van Nederlandse Ondernemers -
bestuurslid
bestuurslid
bestuurslid
STICHTING INFRASTRUCTUUR KWALITEITSBORGING BODEMBEHEER
Postbus 420 2800 AK GOUDA T (0182) 54 06 75 F (0182) 54 06 76
[email protected] www.sikb.nl Tekst
SIKB en CURNET Communicatie, Gouda VISUAL IDENTITY SIKB
MADE OF MAN, visual identity, Rotterdam FotoGRAFIE
MADE OF MAN, Keke Keukelaar, Gerlo Beernink Fotografie en Jolanda Bos Past2Present - Archeologic
Nederlands Christelijk Werkgeversverbond VOC
INFO@SIKB is een Uitgave van SIKB
Verenigd Overleg van Certificatie-instellingen
VOiA
Vereniging van Ondernemers in Archeologie
VROM
Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer
bestuurslid
Druk
Veenman drukkers, Rotterdam januari 2007
