Fietsen in Markelo heide, essen en broeken, bergen, hooibergen en hooischuren Schöppen en kapbaarg’n route
Een fietstocht in en rond Markelo. Boerderijen, hooiopslag en fraaie afwisselende natuur. 25 of 35 km.
Versie april 2008
Over Markelo
Het ontstaan van het Markelose Landschap
2
In de voorlaatste ijstijd, zo’n 200.000 jaar geleden, schoof vanuit het hoge noorden een dik pak landijs over het noordoosten van Nederland. Het stuwde enorme bergen zand en grind op. Zo ontstonden onder andere de Veluwe, de Utrechtse Heuvelrug en ook de Sallandse Heuvelrug. Tussen de Sallandse heuvelrug en de heuvels in het oosten van Twente perste het landijs een dikke laag keileem samen.Op deze haast ondoordringbare laag ontstonden later de natte lage gronden van Twente. In de laatste ijstijd, zo’n 70.000 jaar geleden, legden de toendrawinden een dik pak zand over het landschap, afkomstig van onder andere de Sallandse heuvels. Het Markelose landschap vormt de overgang tussen de Sallandse heuvels en de laagtes van Twente. Nog steeds zijn de hogere heuvels, als de Friezen-, Markelose- en Herikerberg, en de lagere natte delen als het Elsenerbroek en Kerspel-Goor goed herkenbaar. Aan de westzijde van de Sallandse Heuvelrug vormde het landijs het IJsseldal. De zijbeken van de IJssel, waaronder de Schipbeek, reiken ook tot het Markelose gebied. Het Markelose landschap is niet alleen door natuurkrachten bepaald. De mensen die eeuwenlang op de zandkoppen in de "Twentse laagte" en op en langs de dekzandruggen in het "Sallandse deel" van Markelo leefden hebben ook invloed gehad. Zo heeft het potstalsysteem bijvoorbeeld lange tijd het het landschapsbeeld bepaald. Ruilverkaveling en landbouwmechanisatie veranderden het landschap later, waardoor streekeigen kenmerken verdwenen. Toch zijn op verschillende plaatsen nog karakteristieke Markelose gebieden, erven en gebouwen te vinden, waardoor de woon- en werkwijze van onze voorouders nog is af te lezen in het landschap.
Wat maakt Markelo bijzonder?
Je hoeft de doelstellingen van Stichting Maarkels Landschap maar te lezen en het is duidelijk. Markelo onderscheidt zich door de samenkomst van heuvels en glooiende essen, de ontgonnen broeken en de aanwezigheid van prachtig bos en heide, waterlopen, open landschappen en schilderachtige boerderijen en opslaggebouwen. De Stichting zet zich in voor het behoud van het Maarkels eigene. Markelo is een plaats waar nog de oude houten hooiberg bewaard is gebleven, de dwarsritschuur weer in ere hersteld wordt, de oude kookhuisjes gerestaureerd worden, boerenerven weer in ere hersteld worden en de bevolking steeds meer participeert in deze activiteiten. Een bewijs hiervoor was het realiseren van de Kerkepad- en Tichelroute in 2008. Deze fietstocht leidt u langs al de voor Markelo typische kenmerken. U kunt de kortere route nemen die dicht bij het dorp blijft, de langere route leidt u door onder meer de buurtschap Oomsdijk en het omringende ontginningslandschap (1930) .
3
Schöppen, boerderijen en kookhuisjes.
Stokkum. Het mooist bewaard gebleven dorpje binnen Markelo is de buurtschap Stokkum, een esdorp. Hier valt veel over de streektypische bouw te zien. Wat slordig verspreid om de es, liggen de boerderijen van Stokkum tussen grasen -tegenwoordig-maisland. Zo'n nederzetting noemt men daarom een "los esdorp". De 40 meter hoge bergen Markeloseberg, de Kattenberg en de Herikerberg, en het Twentekanaal, vormden vroeger het grondgebied van de marke Stokkum. Een plaatsnaam die al in de 12e eeuw werd genoemd en die volgens het Schattingsregister van Twente uit 1475, toen 20 erven rijk was. Het laagstgelegen deel van de boerschap is het Vlier, waarvan de oude Stokkumers nog weten, dat men daar alleen springend van pol op pol doorheen kon. Nu is het Vlier een uitgestrekt weidecomplex. De boerderijen staan hier nog dicht bij elkaar. Een aantal had in het kader van de ruilverkaveling Markelo/Holten verplaatst kunnen worden, maar de Stokkumers bleken erg gehecht aan hun stekje, waar gedurende eeuwen generaties boeren elkaar opvolgden, spurrie, boekweit, rogge, stoppelknollen, voederbieten en tenslotte snijmais teelden en de plaggenzicht hanteerden in de drassige heide, waar hun schapen graasden. Omdat de bewoners van Stokkum in het kader van de ruilverkaveling niet wilden verhuizen, hebben de meesten hun grond een eind van het bedrijf vandaan. De boerderijen zijn vaak met riet gedekt, dikwijls een "onderschoer" rijk en menig oude schuur of een klein kookhuisje op het erf geven een romantische sfeer aan de bedoeningen. Opvallend zijn in deze omgeving de schuren met een doorgetrokken dak boven de brede inrijdeuren. Een soort dakkapel. Tussen die oude hoeven door, langs houtwallen met meidoorn, sleedoorn en kardinaalsmuts, door de bossen op de langglooiende helling van de Herikerberg en hoog langs het Vlier kan men een mooie wandeling maken.
4
Over hooibergen
5
Markelo is nog een aantal oude houten hooibergen rijk. Oude houten hooibergen hebben 1 tot 7 palen (roeden). Het dak bestaat uit liggers (lanen), en daarop gemonteerde balken (sporen) die schuin omhoog lopen naar de top lopen. Het dak is bedekt met riet. Het dak is beweegbaar. Het op en neer bewegen gaat tegenwoordig met lieren of dommekracht, vroeger met zgn. boom en ketting, houten schroefconstructies of krikachtige constructies als de rikrak. Hooibergen kennen verschillende vormen. Alleen roeden, of met een vloertje, of met schuren. Ze kunnen meer dan 100 jaar oud worden. Iedere regio kent zijn eigen types. Zo is de grote schuurberg kenmerkend voor de Betuwe en de IJsselregio . De eenroeder of paraplu zie je vooral in de Achterhoek, de IJsselregio en de Graafschap. Landgoederen zijn echte hooibergreservaten! Voorts zijn er enkele regio’s met opvallend veel oude bergen zoals de Betuwe, Veluwe en Gooi. Ook Markelo kan als een reservaat gezien worden en vanwege de ligging kent het alle types die er zijn. Na een dreigende teloorgang eind vorige eeuw is er nu sprake van een revival. Overal verrijst nieuwbouw en ook wordt er enthousiast gerestaureerd.
Over hooibergen in Markelo
6
Zuid Twente, Graafschap met IJsselinvloeden en Zuid Salland raken elkaar in Markelo. Gevolgen zijn diverse landschapsoorten, diverse boerderijstijlen en diverse hooibergstijlen. Fraai zijn de typische onderschoeren met grote deuren waarin weer een -kleinere – niendeur. Omdat diverse culturen elkaar hier raken zien we alle bestaande hooibergstijlen rond Markelo! Het betreft zowel de paraplu, de kapberg, de steltenberg en de schuurberg. De roeden staan in dit gebied op zwerfstenen.. De daken van de bergen zijn zeer sterk en trotseren de grootste stormen. Zolang ze worden onderhouden….. Bekijk eens een kap van de onderkant. Per zijkant zie je één zware balk (spoor) uit het midden van de draagbalk (lan) omhoog lopen. De 4 zware balken dragen samen eigenlijk het hele dak. Ze breken niet als het dak omhoog of omlaag gaat, ook al gebeurt dat steeds per hoek. De verklaring is dat de hele constructie beweegbaar is gebouwd. Een kunst die nog maar weinig bouwers verstaan. Vroeger woonden er veel pachtboeren in dit gebied. Als die naar een andere boerderij gingen namen ze hun bergje mee. Het zijn bergjes met op heuphoogte horizontale lanen aan twee zijden om de zaak te versterken. Bijkomend voordeel van deze onderlanen was dat er een draagvloertje op kon liggen. Dat hield het gewas (rogge etc.) mooi droog en onbereikbaar voor ongedierte. En je kan de bergen gemakkelijk verplaatsen (zie foto boven). Bergen die voor paardevoer werden gebouwd worden roggebargen genoemd. Ze hebben meestal een tasvloertje dat op paaltjes staat, op deze paaltje zijn vaak blikken schermen te zien die bedoeld zijn om ongedierte tegen te houden. Aan de Taets van Amerongensweg staat een mooi voorbeeld.
Fietstocht Markelo
STARTPUNT De fietstocht start bij Erve de Keite, Oude Rijssenseweg 19, waar camping de Keite is gevestigd. In het kookhuisje aldaar kunt u informatie vinden over het Markelose landschap, streekeigen bouw, hooibergen In het kookhuis werd vanzelfsprekend gekookt, maar ook geweckt en gegeten. Ook werd de was in het kookhuisje gedaan. De meeste kookhuisjes bestonden uit één vertrek, maar sommige hadden een extra vertrek of varkenskot. De bijgebouwen, die onze voorouders puur voor eigen nut bouwden, hebben nu vaak - meer dan de boerderijen - geen nuttige functie meer. Veel van deze gebouwtjes zijn daarom inmiddels verdwenen. Behalve cultuurhistorische en landschappelijke waarde hebben de bijgebouwen beleving, architectonische en educatieve waarde. Karakteristieke bijgebouwen verdienen bij streekeigen erven daarom speciale aandacht. Ze kunnen het erf versterken. Nuttige, mogelijk nieuwe functies kunnen ervoor zorgen dat de gebouwen behouden blijven. In de periode 2003-2005 heeft Stichting Maarkels Landschap op tien erven de restauratie van karakteristieke bijgebouwtjes (kapbergen en kookhuisjes) gefaciliteerd. Dit kookhuisje is een van de 10 gebouwtjes. Tip U kunt bij de campingbeheerder het boekje “Omstreeks Markelo” van de Stichting Het Maarkels landschap kopen. Dat geeft veel achtergrondinformatie over het landschap, en de boerenerven in Markelo. Op de deel van de voormalige boerderij kunt u een kopje koffie of thee krijgen en het boekje even doornemen. Vervolgens start uw fietstocht.
7
Fietstocht pagina 1
Naar de Friezenberg
8
Oude Rijssenseweg . U staat met rug naar het erf en gaat linksaf richting de Friezenberg. Bij de 1e kruising linksaf (Hochtweg) Hier is vroeger leem gewonnen voor baksteenfabricage. Bovenop het heuveltje in het bosje ligt nog een grafheuvel. Bij bocht naar links in de Hochtweg gaat u rechtdoor, langs landhek, het fietspad oprijden. U komt langs een schaapskooi. Aan het einde van het fietspad bij het landhek , draait een een fietspad aan uw rechterhand, weer scherp het bos in. Waar een kruising komt gaat u linksaf. Bij een vervolgkruising blijft u het fietspad rechtsaf .De eerste weg linksaf leidt u naar een klaphek. U komt nu in een terrein met de koeien waarvan u boven een foto ziet. U volgt het fietspad. De hekken voor de natuurgrazers (koeien) kunt u openen, deze gaan vanzelf weer dicht. Bij vijfsprong rechtsaf (Oude Rijssenseweg). Tweede weg linksaf (Lentfertsweg, deze weg loopt over in Bovenbergweg). Bij een T-splitsing, Bovenbergweg 8 , gaat u rechtdoor .Hier staat de onderstaande vierroedige kapberg en eenroedige kapberg. Als u achterom kijkt ziet u een schuurberg en een eenroeder. Verderop volgt rechts een hooischöppe bij Bovenbergweg 6. Bij de boerderij een onderschoer, korfboog en niendeur Bij de kruising met de Kemperweg staat de uit 1680 stammende herberg de Kemper. Even een pauze nemen in de fraaie tuin volstaat niet! Kijk ook even binnen. Vroeger was het een klein doorgangsherbergje met alleen het kleine verblijf rechts. Achter de herberg liggen nog de zwerfstenen begraven waar de vierroeder vroeger op stond. Verderop links door gaand (Kemperweg) staat links hooischuur met twee dwarsritten. Boerderij met korfboog en onderschoer
Fietstocht pagina 2
Apenberg. Let op.
9
Bij de T-splitsing linksaf (Apenberg) De buurtschap Elsen vanaf hier goed te zien. Elsen is een Esflankendorp. Op de camping die U passseert staat een nieuwe schuurberg. Bij T-splitsing rechtsaf (Diependaalseweg) en vervolgens Rijssenseweg oversteken en direct linksaf voor de langere route (ongeveer 9 kilometer meer) Voor de korte route gaat u rechtsaf , tot de rotonde, en
vervolg daar rechtsaf het fietspad naar Markelo. Neem de eerste weg aan uw linkerhand, de Worsinkweg en vervolg de route op de volgende pagina . Rechts een schaapskooi. Vervolgens nog een schaapskooitje (kleinste van Markelo) Nog iets verderop net voorbij de afslag met Enterbroekweg staat een eenroedige kapberg. Ga de Enterbroekweg in Voorbij de afslag Oomsdijk is langs deze weg een eenroedige kapberg te zien. Wordt gebruikt voor pannenkoekenfeestjes/kinderpartijtjes. Eindje verderop nog een eenroeder. (met metalen dak) . Enterbroekweg vervolgen tot Oomsdijk. Bij Oomsdijk rechtsaf. U treft hier een broekontginningslandschap van de jaren dertig. Onder meer een T-boerderij of krukhuisboerderij aan de linkerzijde Bij het einde van de Oomsdijk rechtsaf (Plasdijk). Hooischuur (met typische dwarsritten) aan linkerkant . Bij kruising linksaf slaan en meteen weer rechts (Holtdijk) Rechts is de romp van een oude korenmolen te zien. Bij de Herikerweg linksaf over het fietspad. Herikerweg vervolgen tot aan uw rechterhand een garagebedrijf verschijnt. daar rechtsaf, doorrijden tot kruising en weg rechtsaf nemen.
Fietstocht pagina 3
Buurtschap Herike
U bevindt zich hier in de buurschap HERIKE. Links een gerestaureerd kookhuisje. Bij de eerste weg linksaf (maar rij eerst even een eindje rechtdoor tot Worsinkweg 1a, een gaaf boerenerf met boerderij, kookhuisje, schöppe en kapbergen). Met de korte route pakt u hier de oorspronkelijke tocht weer op en gaat u iets verder rechts de Imminksweg op..
Linksaf (Imminksweg) U fietst nu de Herikerberg op. Boven bij kruising rechtsaf (Herikeresweg) Deze weg maakt haakse bocht naar links en komt uit op vijfsprong. Bij vijfsprong verharde weg vervolgen (Herikeresweg) Beneden treft u herberg de Pot . Daar is het net zo goed zitten als bij de Kemper. Bij kruising (De Pot) rechtsaf (Potdijk) Hier is buurtschap POTHOEK.
1 0
Fietstocht pagina 4
1 1
Bij grote weg linksaf (Rijssenseweg) Linkerzijde vierroedige kapberg Aan de rechterzijde ligt de Noordesch, een van de meest vruchtbare essen rond Markelo. Tot 1970 bevond zich hier de laatste hooiberg van een hele groep hooibergen van boeren uit het dorp. In de bebouwde kom rechterzijde Taets van Amerongenweg in. Rechts staat een eenroedige kapberg met tasvloertje. Dan volgt een terras: Bill’s Bar. Bij Bill’s Bar gaat u linksaf richting Dirk van de Broek en links hiervan een parkeersteeg door tot de Grotestraat. U kijkt op het oude kerkje uit. Bij Grotestraat linksaf, en bij de museumboerderij/VVV rechtsaf op de rotonde Rechts van u is terras: ’t Wapen van Markelo. U gaat nu links de Stationsstraat in. Langs de molen van Buursink Stationsstraat uitrijden tot Prinses Beatrixstraat, hier rechtsaf. U komt langs fraaie boerderijen met de kleuren van Landgoed Weldam. Via de Beatrixstraat/Stationsweg rijdt u het dorp uit,Tweede weg rechts (Voordesdijk) in.
Fietstocht pagina 5
Stokkum
U rijdt nu in buurtschap STOKKUM De Voordesdijk is een bochtige weg met rechts zicht op de Markelose berg Weg vervolgen tot eerstvolgende zandweg (Slattenweg) Daar rechtsaf. U komt langs een vierroedige kapberg met onderlanen en steunende korbelen. U rijdt nu een stukje door de MARKELOSE BROEK. Steek de Roosdomweg over en vervolg de zandweg. Een grote veldkei die eertijds verplaatst is zal zijn oorspronkelijk plek in het bos aan de rechterkant terug krijgen. Bij de Langeweg gaat u even linksaf en vervolgens direct weer rechtsaf (Hogedijk). U komt hier langs een erf met een gerestaureerde kapberg en een roede die alleen staat: rest van een eenroeder met alleen nog het hefmechanisme. Maar dat is mooi te bestuderen.. Doorrijden tot de provinciale weg en daar rechtsaf (Larenseweg). U komt langs de Dingspelerberg waar vroeger recht werd gesproken. Tegenwoordig is het een openlucht trouwlocatie. U komt hierna langs een reeks typisch Markelose schöppes (aanvankelijk hooischuren, later vooral varkensschuren), zowel aan de linker als aan de rechterzijde. Dijkerhoek
1 2
U bevindt zich nu in de buurtschap DIJKERHOEK Eerste weg linksaf (Dijkerhoekweg). Deze weg loopt over in een parallelweg langs de Holtweg. Volg deze linksaf. Bij de eerste weg rechts (Leusmansweg), inslaan U moet hiervoor de Holterweg oversteken)
Fietstocht pagina 6
Achterhoek
1 3
U rijdt nu in buurtschap ACHTERHOEK. U ziet links voor u uit een gerestaureerde hooischuur vlak aan de weg met twee onderschoers. Er kan in de lengterichting door deze schuur worden gereden. Makkelijk, omdat deze vlak aan de weg ligt en er nauwelijks ruimte is om te keren. Aan de rechterzijde een dwarsrittenschöppe in restauratie.. Voor de schuur gaat u echter al linksaf (Luttekeveldweg) Op een gegeven moment aan de linkerzijde een heel oude vierroedige schuurberg en een schöppe (hooi/varkensschuur) bij Luttekeveldweg 6. In de bocht ziet u aan de linkerzijde bij graszodenbedrijf Berendsen nog een vierroedige schuurberg. Na haakse bocht Luttekeveldweg vervolgen. Aan de rechterzijde doemt een vierroedige kapberg op. De eigenaar is altijd in voor een praatje en een toelichting. Het eiken van de berg is 300 jaar oud. Bij de volgende haakse bocht linksaf de Luttekeveldweg vervolgen tot een T splitsing en daar rechtsaf . Aan de linkerzijde een nieuwe schuurberg bij een manege. Bij kruising met Winterkamperweg staat aan de linkerzijde aan het eind van een doodlopende weg een opgeknapte eenroedige kapberg (niet zichtbaar vanaf de weg) Bij Winterkamperweg rechtsaf en deze uitfietsen tot aan de Postweg, daar linksaf (Postweg vervolgen). Als u goed oplet kunt u onderweg achter de erven een tweetal oude eenroeders en twee keer een vierroeder ontdekken. Bij kruising met Oude Rijssenseweg linksaf tot De Keite.
Literatuurlijst
De Friezenberg en het esflankendorp Elsen zijn in de eind jaren 60 door de heer GJ Eshuis uit Almelo onder de noemer “Elsen. Groene zoom langs goud bestikt kleed”omschreven in het Dagblad van het Oosten. De heer Jan Jans, architect te Almelo, bekend van diverse streekhistorische uitgaven zoals “ Landelijke bouwkunst in Oost Nederland”, waarin diverse tekeningen van boerderijen en schoppen te Markelo e.o. Jaarboek Twente, diverse uitgaven. Waaronder “Dwarsritschuren door Everhard Jans 2001, geschiedenis van de heuvels rond Markelo” en “De gebruiken rond het trouwen anno 1840” door D. Roeterdink en Jan Lammertink 1987. Diverse uitgaven m.b.t. de verschillende buurtschappen van Markelo en hun bewoners, door Stichting Heemkunde Markelo. Sociografieën van de Plattelandsgemeente Markelo, door mevr. De De Vries Reilingh. Omstreeks Markelo, De veranderende boerenerven in het Markelose landschap. door A.M. van Velzen en J.R. de Vries. Uitgave Maarkels Landschap.
Deze brochure kwam tot stand door samenwerking van de Stichting Maarkels landschap, Stichting Kennisbehoud Hooibergen Nederland en werkgroep IVN. Tekst: Jan ten Tije, Diederik Roeterdink, Wim Lanphen Foto’s: Wim Lanphen en Diederik Roeterdink Markelo 2008 © SKHN 2008 De opstellers hebben hun uiterste best gedaan om de juiste gegevens te verschaffen. Desalniettemin kunnen zij geen enkele aansprakelijkheid aanvaarden voor de juistheid, betrouwbaarheid en compleetheid van de informatie. Zij stellen opmerkingen over de brochure op prijs.
1 4
Nieuwsgierig geworden? Wilt u meer informatie? . De Stichting Maarkels Landschap stimuleert het restaureren en behoud van typisch Maarkelse bouwsels als kookhuisjes, hooibergen en schuren. U kunt meer lezen op www.maarkelslandschap.nl De groeiende reeks publikaties is vermeld op pagina 15 van de brochure. Kijk ook eens naar de Kerkepaden Tichelroute van de Stichting
1 5
De Stichting Kennisbehoud Hooibergen Nederland (www.skhn.nl ) heeft alle kennis gebundeld over de hooiberg in het virtueel hooibergmuseum www.hooiberg.info . Ook een boek “Hooibergen in Nederland”, van de SKHN, en uitgegeven bij de Ijsselacademie te Kampen levert veel informatie en prachtige foto’s. Bij de SKHN is ook te koop “Een Oost Nederlandse hooiberg bouwen”. Vanaf www.hooiberg.info is een vergelijkbare fietstocht-beschrijving als deze te downloaden over een hooibergroute in de Betuwe.
