Een rechtsvergelijkend onderzoek naar de partneralimentatieduur ‘In hoeverre vraagt de onderhoudsverplichting, zoals neergelegd in artikel 1:157 BW, om een herziening en in hoeverre zou het Spaanse recht hier eventueel een bijdrage aan kunnen leveren?’
Student:
Tessa Franken
Administratienummer:
547402
Instelling:
Tilburg University
Opleiding:
Rechtsgeleerdheid accent Privaatrecht
Afstudeerrichting:
personen- en familierecht
Scriptiebegeleider:
mr. V.M. Smits
Tweede beoordelaar:
prof. mr. P. Vlaardingerbroek
Voorwoord Voor u ligt mijn masterscriptie waarmee ik mijn masteropleiding Rechtsgeleerdheid aan Tilburg University zal afronden. Ooit ben ik begonnen op het VMBO om vervolgens mijn MBO diploma Toerisme te halen. Maar dit was niet wat ik wilde. Na de opendag bij de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen te hebben bezocht was ik gelijk enthousiast over de opleiding HBO-Rechten. Tegelijkertijd speelde de vraag of dit niveau wellicht te hoog voor mij zou zijn. Toch schreef ik me in en behaalde ik vol trots mijn HBO-Rechten diploma. Nog steeds bleef het kriebelen, zou ik het proberen op de universiteit? Wat had ik te verliezen? Ik schreef me in op de universiteit, volgde alle college´s en behaalde mijn premaster in één jaar. Ook de master vakken behaalde ik allemaal binnen één jaar. Een wijze les die ik heb geleerd is daarom ook: ´Never give up on what you really want to do. The person with big dreams is more powerful than one with all the facts´.1 Tijdens de college´s relatierecht ontstond mijn interesse voor het onderwerp van deze masterscriptie en gezien mijn Spaanse afkomst was voor mij gelijk duidelijk dat ik een rechtsvergelijking wilde maken met het Spaanse rechtsstelsel. Graag wil ik een aantal personen bedanken die een bijdrage hebben geleverd aan deze masterscriptie. Allereerst wil ik mijn begeleidster mevrouw V.M. Smits bedanken voor haar goede begeleiding en ondersteuning tijdens mijn onderzoeksperiode. Ook wil ik mevrouw Maria Eneida Arbaizar Fernández bedanken voor de informatie die zij mij heeft gegeven en de geweldige ervaring die ik heb meegekregen door een dag met haar mee te lopen bij de rechtbank (sectie familierecht) in Vitoria-Gasteiz (Spanje). Daarnaast wil ik mijn tante Itsaso Barrio Abecia bedanken voor haar hulp en uitleg bij het analyseren van lastige juridische stukken in de Spaanse taal. Tot slot wil ik de rest van mijn familie, in het bijzonder mijn oma en ouders, bedanken voor hun steun en motivatie.
Doetinchem, mei 2014
1
Aldus Albert Einstein.
2
Inhoudsopgave Voorwoord................................................................................................................................... 2 Lijst van afkortingen ..................................................................................................................... 5 Inleiding ...................................................................................................................................... 6 1. Huidige juridische kader rondom de alimentatieverplichting ....................................................10 1.1 Inleiding ....................................................................................................................................... 10 1.2 Geschiedenis ............................................................................................................................... 10 1.3 Rechtsgrond ................................................................................................................................ 11 1.4 Financiële factoren ..................................................................................................................... 12 1.4.1 Behoefte .............................................................................................................................. 13 1.4.2 Draagkracht ........................................................................................................................ 13 1.5 Niet-financiële factoren .............................................................................................................. 15 1.6 Duur ............................................................................................................................................ 16 1.6.1 Verlenging ........................................................................................................................... 17 1.7 Alimentatieovereenkomst ........................................................................................................... 18 1.8 Betaling ....................................................................................................................................... 19 1.9 Einde alimentatieverplichting .................................................................................................... 20 1.10 Conclusie.................................................................................................................................... 21 2 Recente parlementaire ontwikkelingen .....................................................................................22 2.1 Inleiding ....................................................................................................................................... 22 2.2 Initiatiefwetsvoorstel van de heer Bontes .................................................................................. 22 2.2.1 Aanleiding ............................................................................................................................ 23 2.2.2 Voorstel van wet .................................................................................................................. 24 2.2.2.1 Duur ............................................................................................................................. 25 2.2.2.2 Overgangsrecht ............................................................................................................ 25 2.2.2.3 Verlenging .................................................................................................................... 26 2.2.2.4 Kortdurende huwelijken .............................................................................................. 27 2.2.3 ‘Kritiek’ initiatiefwetsvoorstel .............................................................................................. 27 2.2.3.1 Kernpunten fracties ..................................................................................................... 27 2.2.3.2 Reactie van de heer Bontes .......................................................................................... 28
3
2.3 Initiatiefnota van de leden Van der Steur, Recourt en Berndsen ............................................... 29 2.3.1 Het plan ............................................................................................................................... 29 2.3.2 Verschillen initiatiefwetsvoorstel en initiatiefnota .............................................................. 31 2.4 Mijn ‘kritiek’ ................................................................................................................................ 32 2.5 Conclusie...................................................................................................................................... 35 3 Rechtsvergelijkend onderzoek Spanje .......................................................................................36 3.1 Inleiding ....................................................................................................................................... 36 3.2 Het Spaanse rechtsstelsel ........................................................................................................... 36 3.3 Toekenning partneralimentatie (pensión compensatoria) ........................................................ 37 3.4 Duur ............................................................................................................................................ 39 3.4.1 Wijziging .............................................................................................................................. 40 3.5 Betaling ....................................................................................................................................... 41 3.6 Einde pensión compensatoria .................................................................................................... 42 3.7 Conclusie ..................................................................................................................................... 43 4 Conclusies en aanbevelingen ....................................................................................................44 4.1 Inleiding ....................................................................................................................................... 44 4.2 Conclusies .................................................................................................................................... 44 4.3 Aanbevelingen ............................................................................................................................ 46 4.4 Tot slot ......................................................................................................................................... 48 Literatuurlijst ..............................................................................................................................49 Jurisprudentieregister .................................................................................................................53
4
Lijst van afkortingen AD
Algemeen Dagblad
AP
Audiencia Provincial (Provincie rechtbank)
Art.
Artikel
Artt.
Artikelen
BW
Burgerlijk Wetboek
CBS
Centraal Bureau voor de Statistiek
CC
Código Civil
EB
Tijdschrift voor Scheidingsrecht
ECLI
European Case Law Identifier (Europees verwijzingssysteem naar de rechtspraak, welke het LJN in 2013 heeft vervangen.)
HR
Hoge Raad
JPI
Juzgado de Primera Instancia (rechtbank in eerste aanleg)
JUR
Jurisprudencia base de datos de Aranzadi (jurisprudentie database)
LBIO
Landelijk Bureau Inning Onderhoudsbijdragen
LJN
Landelijk Jurisprudentie Nummer
P.
Pagina
Rb.
Rechtbank
REP
Tijdschrift Relatierecht en Praktijk
RO
Wet op de rechterlijke organisatie
Rv
Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering
SAP
Sentencia Audiencia Provincial (uitspraak Provincie rechtbank)
Stb.
Staatsblad
STS
Sentencia Tribunal Supremo (uitspraak van het hoogste rechtscollege)
TS
Tribunal Supremo (hoogste rechtscollege)
WLA
Wet Limitering Alimentatie na scheiding
WPNR
Weekblad voor Privaatrecht, Notariaat en Registratie
WW
Werkloosheidswet
WWB
Wet werk en bijstand
5
Inleiding 1
Probleemanalyse
De cijfers liegen er niet om, maarliefst één op drie huwelijken eindigt in een echtscheiding. In 2012 vonden in Nederland 70.315 huwelijken plaats, terwijl het aantal echtscheidingen in dat jaar 33.273 bedroeg.2 Een van de verplichtingen die door het huwelijk tussen partners ontstaat, is de onderhoudsverplichting.3
Wanneer
het
huwelijk
wordt
ontbonden,
blijft
deze
onderhoudsverplichting voortbestaan voor de partner die het meest draagkrachtig is.4 In 1994 is de Wet Limitering Alimentatie na scheiding (hierna: WLA) tot stand gekomen. Voor de invoering van deze wet kon de alimentatieduur onbeperkt zijn. Deze onbeperkte duur is door de Wet limitering alimentatie na scheiding beperkt tot maximaal twaalf jaar, zie hiervoor art. 1:157 Burgerlijk Wetboek (hierna: BW). De vraag die op dit moment speelt is of de huidige alimentatieduur van maximaal twaalf jaar nog wel past binnen deze moderne tijd. Moet deze duur niet worden ingekort naar bijvoorbeeld vijf jaar? Binnen de Tweede Kamer is de begrenzing van de partneralimentatieduur herhaaldelijk ter sprake gekomen.5 Dit heeft geleid tot het initiatiefwetsvoorstel van de heer Bontes (destijds PVV, nu fractie Bontes/Van Klaveren)6 en de initiatiefnota van de heer van der Steur (VVD), de heer Recourt (Pvda) en mevrouw Berndsen (D66).7 Beide voorstellen willen de partneralimentatieduur verkorten. Ook willen beide voorstellen dat de alimentatiegerechtigde een prikkel krijgt om financieel onafhankelijk te worden.8 Het grootste verschil tussen de voorstellen is dat de leden van de initiatiefnota de grondslag voor partneralimentatie willen wijzigen. Zij willen dat partneralimentatie wordt gezien als een compensatie voor de tijd dat één van beide partners niet of minder heeft deelgenomen aan het arbeidsproces.
Verder blijkt uit een enquête over
partneralimentatie uitgevoerd door Taylor Nelson Sofres Nederlands Instituut voor Publieke Opinie (hierna: TNS NIPO) in 2010 en uit een onderzoek uitgevoerd door TNS NIPO in 2012 dat een groot 2
‘Huwen en partnerschapsregistraties; kerncijfers’, ‘Huwelijksontbindingen; door echtscheiding en door overlijden’, Centraal Bureau voor de Statistiek 30 januari 2014, cbs.nl (zoek op huwelijken en huwelijksontbindingen). 3 In deze masterscriptie zullen de woorden onderhoudsverplichting en alimentatieverplichting door elkaar worden gebruikt. 4 Dit geldt ook na ontbinding van een geregistreerd partnerschap. 5 Kamerstukken II 2011/12, 33311, 3, p. 2. 6 Kamerstukken II 2011/12, 33311. ‘Voorstel van wet van het Lid Bontes tot wijziging van Boek 1 van het Burgerlijk Wetboek in verband met het beperken van de duur van partneralimentatie en tot wijziging van het Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering in verband met het desverzocht verstrekken van berekeningen van draagkracht en behoefte in zaken betreffende partneralimentatie’. 7 Kamerstukken II 2011/12, 33312. ‘Initiatiefnota van de leden Van der Steur, Recourt en Berndsen over partneralimentatie’. 8 Vaak is het een vrouw die partneralimentatie ontvangt, maar het kan natuurlijk ook een man zijn. Wanneer over een vrouw gesproken wordt kan het ook om een man gaan.
6
deel van de Nederlandse bevolking de huidige partneralimentatieduur te lang vindt duren. Omdat er politieke en maatschappelijke onvrede is over de partneralimentatieduur, dient te worden bekeken of de onderhoudsverplichting, zoals neergelegd in artikel 1:157 BW, een aanpassing nodig heeft. Uiteraard is Nederland niet het enige land waar een onderhoudsverplichting na het huwelijk kan blijven bestaan. Om de discussie in Nederland (over de onderhoudsverplichting) in een breder perspectief te plaatsen, zal een rechtsvergelijking worden gemaakt met het Spaanse rechtsstelsel. Een onderhoudsverplichting, zoals wettelijk geregeld in Nederland, kent het Spaanse recht niet. Wel heeft de ex-echtgenoot, die er economisch gezien op achteruitgaat, recht op een vergoeding, zie hiervoor art. 97 Código Civil (hierna: CC). Deze vergoeding wordt ‘pensión compensatoria’ genoemd. De vergoeding kan door rechter worden toegekend. De hoogte en de duur van deze vergoeding wordt per individueel geval bekeken en hangt af van verschillende omstandigheden. Omstandigheden waar onder andere naar wordt gekeken zijn de leeftijd, gezondheidstoestand, beroepskwalificaties, kansen op de arbeidsmarkt en de duur van het huwelijk. De vergoeding kan een eenmalig bedrag zijn, een tijdelijke uitkering, of zelfs een levenslange uitkering betreffen.
2
Onderzoeksvraag
In deze masterscriptie zal een antwoord worden gegeven op de volgende centrale onderzoeksvraag:
‘In hoeverre vraagt de onderhoudsverplichting, zoals neergelegd in artikel 1:157 BW, om een herziening en in hoeverre zou het Spaanse recht hier eventueel een bijdrage aan kunnen leveren?’
De theoretische invalshoek of het perspectief van waaruit de onderzoeksvraag zal worden bekeken is het juridisch perspectief, namelijk het privaatrecht en dan met name gericht op het personen- en familierecht. De focus wordt gelegd op het alimentatierecht zoals neergelegd in art. 1:157 BW.
2.1
Subvragen
De onderstaande subvragen vloeien voort uit de centrale onderzoeksvraag.
1. ‘Hoe ziet het huidige juridische kader rondom de alimentatieverplichting er uit?’ 2.
‘Wat zijn de recente parlementaire ontwikkelingen ronddom de alimentatieverplichting?’
3. ‘Hoe is naar Spaans recht, na het beëindigen van het huwelijk, de alimentatieverplichting geregeld?’
7
3
Methoden van onderzoek
In dit onderzoek zal sprake zijn van literatuurstudie. Om de onderzoeksvraag te gaan beantwoorden zal zoveel mogelijk gebruik worden gemaakt van primaire bronnen. Tijdens het onderzoek zullen verschillende juridische bronnen worden gebruikt. Voorbeelden hiervan zijn wetten, parlementaire stukken, juridische boeken, juridische tijdschriften, onderzoeksgegevens van het Centraal Bureau voor de Statistiek (hierna: CBS) en jurisprudentie. Ook zal een rechtsvergelijkend onderzoek met het Spaanse rechtsstelsel plaatsvinden. Het Spaanse rechtsstelsel kan, net als het Nederlandse rechtsstelsel, gekarakteriseerd worden als het ‘civil-law’ rechtsstelsel waarbij wetten in een Burgerlijk Wetboek zijn gecodificeerd.9 Het Burgerlijk Wetboek wordt in Spanje Código Civil genoemd en stamt uit 1889. De CC is van toepassing op alle onderdanen van Spanje. Spanje kent zeventien autonome deelstaten, die de ‘Comunidades Autónomas’ worden genoemd.10 De wetgeving in deze autonome deelstaten wijkt op sommige terreinen af van de landelijk vastgestelde wetgeving.11 De landelijke wetgeving is van toepassing zolang daar door de autonome deelstaten niet op een bepaald terrein van wordt afgeweken.12 Ingegaan zal worden op het algemeen geldende Spaanse civiele recht. Niet wordt gekeken naar eventuele uitzonderingen in de Comunidades Autónomas. Tijdens dit rechtsvergelijkend onderzoek zullen artikelen uit de CC worden gebruikt. Tevens zal er Spaanse literatuur en jurisprudentie worden gebruikt. Voor het Spaanse rechtsstelsel is gekozen omdat tot op heden, naar mijn weten, geen rechtsvergelijking is gemaakt tussen het Nederlandse wettelijke stelsel en het Spaanse wettelijke stelsel omtrent de duur van de partneralimentatieverplichting. Ook vanwege mijn Spaanse achtergrond vind ik het uitdagend en interessant om me in het Spaanse recht te verdiepen.
4
Maatschappelijke en wetenschappelijke relevantie
Sinds de inwerkingtreding van het alimentatierecht (in 1971) is al een maatschappelijke discussie gaande
over
de
partneralimentatieduur.13
Voorheen
was
de
partneralimentatie
een
levensverzekering, deze kon namelijk onbeperkt voortduren. Dit werd destijds niet redelijk geacht, waardoor de partneralimentatie in 1994 een limitering kreeg van maximaal twaalf jaar. Nu zijn we twintig jaar verder en blijkt uit verschillende onderzoeken dat een groot deel van de Nederlandse 9
Sonneveldt & Zuiderwijk 2005, p. 279. Hierbij gaat het om de deelstaten Andalusië, Aragón, Asturië, Balearen, Baskenland, Canarische Eilanden, Cantabrië, Castilië-La Mancha, Castilië en León, Catalonië, Extremadura, Galicië, Madrid, Murcia, Navarra, La Rioja en Valencia. 11 A.M. Vrenegoor, ‘Estate Planning met het oog op Spanje’, Kwartaalbericht Estate Planning 2012, p.1. 12 Ibid. 13 Spalter 2013, p. 101. 10
8
bevolking de huidige partneralimentatieduur te lang vindt duren. Gesteld wordt dat de partneralimentatieduur niet meer van deze tijd is en moet worden herzien.14 Dit komt onder andere door de sociaal maatschappelijke ontwikkelingen, zoals het emancipatieproces van vrouwen. Ook zijn er verschillende politieke partijen die aangeven dat de huidige partneralimentatieduur van maximaal twaalf jaar onredelijk lang is. Dit heeft ertoe geleid dat er in 2012 twee voorstellen zijn ingediend over partneralimentatie. Het gaat hier om het initiatiefwetsvoorstel van de heer Bontes en de initiatiefnota van de heer Van der Steur, de heer Recourt en mevrouw Berndsen. Beide voorstellen pleiten voor een aanpassing van de partneralimentatieduur. Nu een maatschappelijke en politieke ‘discussie’ gaande is omtrent de onderhoudsverplichting is het voor alle partijen van belang dat een ‘passende’ duur voor de partneralimentatie wordt gevonden. Door het Spaanse rechtsstelsel te onderzoeken, kan de Nederlandse ‘discussie’ in een breder verband worden getrokken. Hiermee kan dit onderzoek leiden tot vernieuwde kennis omtrent de onderhoudsverplichting.
5
Verantwoording opzet
Als eerst is het van belang om te weten waarom Nederland een alimentatieverplichting kent, wanneer deze wordt toegekend en ten laste van wie deze wordt toegekend. Daarom wordt in het eerste hoofdstuk een beschrijving gegeven van het huidige juridische kader rondom de alimentatieverplichting. Ook is het van belang om te weten wat de recente parlementaire ontwikkelingen rondom de alimentatieverplichting zijn, daarom worden deze parlementaire ontwikkelingen in hoofdstuk twee behandeld. Ingegaan zal worden op het initiatiefwetsvoorstel van de heer Bontes en de initiatiefnota van de heer Van der Steur, de heer Recourt en mevrouw Berndsen. Om een antwoord op de onderzoeksvraag te kunnen formuleren zal, in hoofdstuk drie, een rechtsvergelijking worden gemaakt met het Spaanse rechtsstelsel. Aangegeven zal worden hoe de alimentatieverplichting in Spanje wettelijk is geregeld. Als laatste zullen in hoofdstuk vier de conclusies van de onderzoeksresultaten worden weergegeven, gevolgd door de aanbevelingen.
14
Spalter 2013, p. 101.
9
1
Huidige juridische kader rondom de alimentatieverplichting
1.1
Inleiding
In dit eerste hoofdstuk wordt uiteengezet hoe het huidige juridische kader rondom de alimentatieverplichting er uit ziet. Allereerst zal de geschiedenis van de alimentatieverplichting worden behandeld. Vervolgens zal de rechtsgrond worden beschreven. Daarna komen de financiële factoren aan bod, gevolgd door de niet-financiële factoren. Ook de duur en de verlenging van de alimentatieverplichting worden in dit eerste hoofdstuk behandeld. Vervolgens komt de alimentatieovereenkomst aan de orde en de betaling van partneralimentatie. Tot slot wordt het einde van de alimentatieverplichting behandeld.
1.2
Geschiedenis
De alimentatieplicht voor ex-echtgenoten kent een lange voorgeschiedenis. Vóór 1971 kon degene die ‘schuld’ had voor het mislukken van het huwelijk (bijvoorbeeld door gepleegd overspel), levenslang worden verplicht om de andere echtgenoot te onderhouden.15 Nadat in 1971 het echtscheidingsrecht werd gewijzigd, werd de alimentatie afhankelijk gesteld van de draagkracht van de alimentatieplichtige en de behoefte van de alimentatiegerechtigde. In 1972 gaf de Interdepartementale Werkgroep Onvolledige Gezinnen in haar rapport (betreffende de financiële positie van de gescheiden vrouwen en haar gezinnen) aan dat er steeds meer bezwaren waren tegen een onbepaalde alimentatieduur en dat het niet meer van zelfsprekend moest worden geacht dat de alimentatieplicht een onbepaalde duur had.16 Op 23 oktober 1979 nam de Tweede Kamer de motie van het lid Wessel-Tuinstra aan.17 Hierin werd de regering verzocht om de alimentatieduur aan een maximum te binden. Tevens werd in 1979 de Interdepartementale Werkgroep Limitering ingesteld, onder voorzitterschap van Lukács, die de mogelijke wettelijke limitering van de alimentatieduur moest onderzoeken.18 Op 16 mei 1980 gaf de Hoge Raad aan dat aan de parlementaire discussie (naar aanleiding van bovengenoemd rapport van de Interdepartementale Werkgroep Onvolledige Gezinnen, welke is uitgemond in de motie van Wessel-Tuinstra) geen argument kan worden ontleend voor het reeds
15
Kamerstukken II 1985/86, 19295, 3, p. 5. Kamerstukken II 1971/72, 11860, 2, p. 13. 17 Kamerstukken II 1979/80, 11860, 18. 18 Dijksterhuis 2008, p. 14. 16
10
thans gelden van een algemene limiteringmaatstaf.19 De Hoge Raad wees erop dat de regering in een later stadium haar standpunt omtrent de wenselijkheid en mogelijkheid van een algemeen wettelijk limiteringssysteem zal bepalen.20 In opdracht van de Minister van Justitie, werd in 1980 onderzoek uitgevoerd naar de opvattingen die onder de Nederlandse bevolking heersten omtrent de alimentatieplicht en de limitering daarvan.21 Uit dit onderzoek bleek dat het overgrote deel van de Nederlandse bevolking voorstander was voor een beperkte alimentatieduur.22 Eind 1985 kwam de regering met een wetsvoorstel voor limitering van de alimentatieduur.23 De reden waarom dit initiatief zo lang op zich had laten wachten, was dat de regering vreesde dat gescheiden vrouwen na het aflopen van de alimentatietermijn een (groter) beroep op de Algemene Bijstandswet zouden doen.24 De beslissing van de regering om toch een wetsvoorstel in te dienen lag besloten in de rechtszekerheid en rechtsgelijkheid. Wanneer er normen omtrent de alimentatieduur zouden komen, zou dit duidelijkheid geven voor alle betrokkenen. Ook was het risico van verhoogde overheidsuitgaven (een groter beroep op de Algemene Bijstandswet) uiteindelijk aanvaardbaar, omdat verwacht werd dat de alimentatieplichtige zijn alimentatieplicht beter zal nakomen wanneer deze zou zijn gelimiteerd.25 Deze ‘doelmatigheid’ van een beperkte alimentatieplicht was volgens Tigchelaar de werkelijke reden om een beperkte alimentatieplicht in te voeren. Uiteindelijk is in 1994 de Wet limitering alimentatie na scheiding tot stand gekomen. De maximale alimentatieduur is beperkt tot twaalf jaar. Maar wanneer de duur van het huwelijk niet meer bedraagt dan vijf jaar en uit dat huwelijk geen kinderen zijn geboren, dan eindigt de alimentatieverplichting na het verstrijken van een termijn die gelijk is aan de duur van het huwelijk (zie artikel 1:157 BW).26
1.3
Rechtsgrond
In de artikelen 1:81 en 1:84 BW is de rechtsgrond voor partneralimentatie te vinden.27 Artikel 1:81 geeft aan dat echtgenoten elkaar getrouwheid, hulp en bijstand zijn verschuldigd. Ook geeft dit artikel aan dat echtgenoten verplicht zijn elkaar het nodige te verschaffen. Dit artikel brengt dus een
19
HR 16 mei 1980, ECLI:NL:HR:1980:AC6881. Ibid. 21 Van der Werf & Cozijn 1983, p. 2. 22 Dijksterhuis 2008, p. 14. 23 Kamerstukken II 1985/86, 19295, A-C en 1-2. 24 Handelingen II 1986/87, 19295, p. 5205. 25 Tigchelaar 1999, p. 155. 26 Partijen kunnen bij echtscheidingsconvenant een langere alimentatietermijn afspreken, zie art. 1:158 BW. 27 Vlaardingerbroek e.a. 2011, p. 164. 20
11
dwingendrechtelijke onderhoudsverplichting met zich mee.28 Artikel 1:84 BW ziet op de kosten van de huishouding. De lotsverbondenheid, die uit artikel 1:81 BW volgt, eindigt niet door een echtscheiding.29 De Hoge Raad oordeelde in 1977 als volgt: ‘Hoezeer na de ontbinding van een huwelijk tussen de echtgenoten wat de verplichting tot het verschaffen van levensonderhoud betreft een nieuwe rechtstoestand intreedt die beheerst wordt door andere regels dan die welke die verplichting tijdens het huwelijk regelden, de aard der verplichtingen is in beide gevallen dezelfde en de verplichting om na de ontbinding van het huwelijk de echtgenoot, die niet voldoende inkomsten tot zijn levensonderhoud heeft noch zich in redelijkheid kan verwerven, te blijven steunen, berust evenzeer als de in artt. 81 en 84 Boek 1 BW omschreven verplichting, op de levensverhouding zoals die door het huwelijk is geschapen en die haar werking, zij het in beperkter omvang, behoudt ook al wordt de huwelijksband geheel of ten dele geslaakt.’30 Ook in 2001 oordeelde de Hoge Raad dat de rechtsgrond voor het bestaan van een onderhoudsverplichting tussen gewezen echtgenoten is gelegen in de levensgemeenschap (lotsverbondenheid) zoals die door het huwelijk is geschapen.31 In casu hadden partijen nooit samengewoond, maar uit hun huwelijk was wel een kind geboren.32 De behoefte van de vrouw hield verband met de zorg die zij aan het kind moest besteden, maar de alimentatieplicht vond haar grond in de door het huwelijk geschapen levensgemeenschap.33 Uit bovenstaande blijkt dus dat ook na ontbinding van het huwelijk de onderhoudsplicht tussen exechtgenoten blijft bestaan. Wel dient hierbij de behoefte van de alimentatiegerechtigde, de draagkracht
van
de
alimentatieplichtige
en
de
omstandigheden
tijdens
het
huwelijk
(welstandsniveau) in aanmerking te worden genomen.34 De onderhoudsverplichting is ook van toepassing na beëindiging van het geregistreerd partnerschap (zie art. 1:80e lid 1 BW) en scheiding van tafel en bed (zie art. 1:169 lid 2 BW).
1.4
Financiële factoren
De vaststelling van een alimentatieverplichting heeft ten doel om voor de toekomst vast te leggen welk bedrag aan levensonderhoud verschuldigd zal zijn.35 Art. 1:157 lid 1 BW bepaalt dat de rechter bij de echtscheidingsbeschikking of bij latere uitspraak aan de echtgenoot die niet voldoende inkomsten tot zijn levensonderhoud heeft, noch zich in redelijkheid kan verwerven, op diens verzoek 28
Van Mourik & Nuytinck 2009, p. 139. Van Mourik & Verstappen 2006, p. 673. 30 HR 28 september 1977, ECLI:NL:HR:1977:AC6056. 31 HR 9 februari 2001, ECLI:NL:HR:2001:AA9900. 32 Van Mourik & Verstappen 2006, p. 673. 33 Ibid. 34 I.C. de Zwart, ‘Het alimentatiebeding anno 2012’, REP, september 2012, nummer 6, p. 250. 35 Doek e.a. 1986, p. 9. 29
12
ten laste van de andere echtgenoot een uitkering tot levensonderhoud kan toekennen. De rechter is hiertoe dus niet verplicht. Bij de vaststelling van de onderhoudsverplichting wordt onderscheid gemaakt tussen financiële factoren en niet-financiële factoren. De financiële factoren worden bepaald
door
behoeftigheid
van
de
alimentatiegerechtigde
en
draagkracht
van
de
alimentatieplichtige, zie hiervoor art. 1:397 BW.
1.4.1
Behoefte
Behoeftigheid wil zeggen dat een persoon (de alimentatiegerechtigde) niet in zijn eigen levensonderhoud kan voorzien. De behoefte wordt mede bepaald door de welstand waarin partijen leefden gedurende het huwelijk.36 De Hoge Raad heeft aangegeven dat bij het bepalen van de mede aan de welstand gerelateerde behoefte, rekening moet worden gehouden met alle omstandigheden.37 Dit betekent dat zal worden gekeken (om te bepalen in welke welstand partijen hebben geleefd) naar de inkomsten tijdens de laatste jaren van het huwelijk en het uitgaven patroon in dezelfde periode. Ook de vermogensvorming zal in beginsel in aanmerking komen. Wanneer de exechtgenoot niet behoeftig is en dus in voldoende mate in zijn eigen levensonderhoud kan voorzien, heeft deze geen recht op partneralimentatie.
1.4.2
Draagkracht
Draagkracht houdt het bedrag in wat de alimentatieplichtige kan betalen. Het deel van het inkomen dat geen draagkracht oplevert wordt het draagkrachtloos inkomen genoemd.38 Het gaat hier om de bijstandsnorm en andere relevante lasten. Wanneer het inkomen uitgaat boven het draagkrachtloze deel, is er draagkrachtruimte voor alimentatievaststelling en dient onderhoudsplichtige in beginsel alimentatie te betalen.39 Bij de vaststelling van de draagkracht heeft de rechter een zelfstandige taak.40 De rechter heeft de vrijheid om rekening te houden met alle relevante omstandigheden, zoals de inkomens- en vermogenspositie, de leefsituatie, de woonlasten, de kinderalimentatie en het pensioen.41 Uit vaste jurisprudentie blijkt dat de draagkracht van de alimentatieplichtige wordt bepaald door zijn inkomen
36
Van Mourik & Nuytinck 2009, p. 140. HR 19 december 2003, ECLI:NL:HR:2003:AM2379. 38 Zie Rapport Expertgroep Alimentatienormen 2014, p. 12. 39 Ibid. 40 HR 23 september 1994, ECLI:NL:HR:1994:ZC1458. 41 Van Mourik & Nuytinck 2009, p. 142. 37
13
en zijn vermogen.42 Verder kijkt de rechter ook naar de middelen waarover de alimentatieplichtige zich in redelijkheid kan verwerven. De Hoge Raad oordeelde in 2001 als volgt: ‘Uitgangspunt bij de bepaling van diens draagkracht is immers dat het daarbij niet alleen aankomt op het inkomen dat hij verwerft maar ook op het inkomen dat hij geacht kan worden zich redelijkerwijs in de naaste toekomst te kunnen verwerven.’43 Dit wil zeggen dat ook kan worden gelet op de verdiencapaciteit in plaats van op het feitelijke inkomen (het feitelijk inkomen moet te herstellen zijn naar de hoogte van het bedrag dat in aanmerking wordt genomen als verdiencapaciteit), maar dit moet dan wel te vergen zijn van de alimentatieplichtige 44 Zo oordeelde de Hoge Raad dat de man redelijkerwijs niet in staat werd geacht zich opnieuw een inkomen van ƒ 3000 netto per maand te gaan verwerven en dat dit ook niet van hem kon worden gevergd.45 Wanneer de alimentatieplichtige door eigen toedoen minder inkomen krijgt, zal deze vermindering buiten beschouwing worden gelaten bij de bepaling van zijn draagkracht.46 Opgemerkt dient te worden dat de alimentatieplichtige wel in staat moet worden geacht opnieuw het oorspronkelijke inkomen te krijgen en dit moet ook van hem kunnen worden gevergd.47 Wanneer de alimentatieplichtige een nieuwe partner krijgt kan dit tot gevolg hebben dat de draagkracht wordt verhoogd (denk aan de situatie dat de nieuwe partner ook een inkomen heeft en daardoor de lasten kunnen worden verdeeld). Het tegenovergestelde, dat de draagkracht wordt verminderd, kan ook waar zijn.48 Hierbij kan worden gedacht aan de situatie dat de man zich het lot van een met hem samenwonende vriendin en haar kinderen aantrekt.49 De Hoge Raad oordeelde in 1995 als volgt: ‘Bij de beoordeling van de draagkracht van de man met het oog op het vaststellen van zijn wettelijke verplichting om bij te dragen in het levensonderhoud van zijn gewezen echtgenote, dient in beginsel rekening te worden gehouden met alle redelijke uitgaven die ten laste van de man komen. Tot dergelijke uitgaven zullen in het algemeen ook moeten worden gerekend redelijke uitgaven van de man om te voorzien of bij te dragen in het levensonderhoud van een met hem samenwonende nieuwe partner en haar kind.’50 Over het algemeen verminderd een wettelijke onderhoudsplicht jegens derden (bijvoorbeeld een nieuwe huwelijkspartner of stiefkinderen) de draagkracht van de alimentatieplichtige.51 De draagkracht is dus afhankelijk van verschillende factoren. Voor de vaststelling van de hoogte van de draagkracht kan gebruik worden gemaakt van de 42
HR 23 april 2010, ECLI:NL:PHR:2010:BL8622 (concl. P-G De Vries Lentsch-Kostense). HR 23 november 2001, ECLI:NL:HR:2001:AD4010. 44 HR 6 december 2013, ECLI:NL:PHR:2013:1827. 45 HR 23 november 2001, ECLI:NL:HR:2001:AD4010. 46 Hof ’s-Gravenhage 19 mei 2010, ECLI:NL:GHSGR:2010:BN4674. 47 Ibid. 48 Vlaardingerbroek e.a. 2011, p. 166. 49 Van Mourik & Nuytinck 2009, p. 142. 50 HR 3 juli 1995, ECLI:NL:HR:1995:ZC1788. 51 Vlaardingerbroek e.a. 2011, p. 166. 43
14
zogenaamde Alimentatienormen.52 Sinds 1979 wordt ieder jaar periodiek het rapport Alimentatienormen gepubliceerd.53 De rechter kan gebruik maken van deze normen bij de berekening van de hoogte, maar dat hoeft niet. Deze normen zijn namelijk richtlijnen en geen ‘recht’ zijn in de zin van artikel 79 Wet op de rechterlijke organisatie (hierna: RO).54 De rechter zou er mijn inziens goed aan doen de alimentatienormen te volgen, omdat dit de rechtszekerheid en rechtsgelijkheid bevorderd.
1.5
Niet-financiële factoren
De rechter kan bij het toekennen van een alimentatieplicht ook rekening houden met niet-financiële factoren. Deze niet-financiële factoren kunnen worden onderverdeeld in objectieve en subjectieve factoren. De Commissie Alimentatienormen (1978) gaf verschillende voorbeelden van objectieve factoren: de noodzaak tot verzorging van de kinderen, de leeftijd van partijen, de gezondheidstoestand van de vrouw, de situatie op de arbeidsmarkt, de achterstand in scholing en vakopleiding en de passendheid van de door de vrouw te verrichten arbeid.55 Ook de duur van het huwelijk en de rolverdeling tijdens het huwelijk zijn objectieve factoren. Bij de subjectieve factoren gaat het om alle persoonlijke omstandigheden en gedragingen die kunnen leiden tot de conclusie dat de alimentatiegerechtigde in redelijkheid geen alimentatie (meer) van de alimentatieplichtige kan verlangen.56 Een voorbeeld hiervan is wangedrag.57 Wangedrag van de alimentatiegerechtigde kan van invloed zijn op de toekenning van alimentatie op grond van art. 1:157 BW. Het gaat hierbij om de vraag of er feiten en omstandigheden zijn die met zich meebrengen dat van de alimentatiegerechtigde in redelijkheid geen of een lagere bijdrage in het levensonderhoud van de alimentatieplichtige mag worden verwacht.58 Het moet gaan om grievend gedrag. Zo oordeelde het Hof in 2006 dat de vrouw zich schuldig had gemaakt aan wangedrag door een belastende brief te sturen naar de werkgever van de man.59 Doordat deze gedraging dusdanig grievend was jegens de man, kon van hem niet worden gevergd dat hij nog volledig in haar levensonderhoud voorzag.60 In een andere zaak oordeelde de Rechtbank dat het doen van een strafrechtelijke aangifte, waarvoor geen enkel bewijs was, leidde tot ontzegging van de alimentatie.
52
Voorheen bekend als de Tremanormen. Zie Rapport Expertgroep Alimentatienormen 2014, p. 3. 54 Vlaardingerbroek e.a. 2011, p. 167. 55 Vlaardingerbroek e.a. 2011, p. 165. 56 K.A. Boshouwers, ‘Grievend gedrag en partneralimentatie’, REP, juni 2010, nummer 2, p. 61. 57 Heida 1997, p. 54. 58 A. Heida, ‘Alimentatie en wangedrag’, EB 2008,1, p. 3. 59 Hof Amsterdam 9 november 2006, ECLI:NL:GHAMS:2006:AZ9605. 60 Ibid. 53
15
Nu de man door de beschuldiging ernstig was gegriefd, kon van hem redelijkerwijs niet worden gevergd dat hij nog langer bijdroeg in het levensonderhoud van de vrouw. Van de man kon immers niet worden verwacht dat hij de lotsverbondenheid, die door het huwelijk was ontstaan, nog voelde.61 Overspel wordt door de rechters in de regel niet aanvaard als grievend gedrag. Zo oordeelde het Hof in 2006 dat een buitenechtelijke relatie de lotsverbondenheid niet deed eindigen.62 Ik plaats hier wel vraagtekens bij. Wordt de lotsverbondenheid namelijk niet doorbroken wanneer de vrouw een ‘dubbelleven’ leidt? Ik sluit me meer aan bij de uitspraak van het Hof in Den Bosch.63 Deze oordeelde namelijk dat de vrouw geen partneralimentatie kreeg omdat de vrouw tijdens het huwelijk jarenlang seksueel contact heeft gehad met andere mannen en haar eigen man in de waan heeft gelaten dat hij de biologische vader van de kinderen was. Voor een verzoek tot matiging van de alimentatieplicht dient een beroep te worden gedaan op art. 1:157 BW of art. 1:400 BW (en niet op art. 1:399 BW). Wanneer de rechter eenmaal een matiging van de alimentatieplicht heeft vastgesteld, dan blijft dit ook zo.64
1.6
Duur
Het uitgangspunt is dat indien de rechter geen termijn heeft gesteld, de verplichting tot levensonderhoud van rechtswege eindigt na het verstrijken van een termijn van twaalf jaar (zie hiervoor art. 1:157 lid 4 BW). De keuze voor de wetgever om destijds een twaalfjarige termijn te hanteren had als reden de zorg voor de minderjarige kinderen.65 Bij deze keuze is uitgegaan van de ongunstige situatie dat het jongste kind is geboren ten tijde van de echtscheiding.66 Wanneer het jongste kind naar de basisschool gaat, moet de onderhoudsgerechtigde in staat worden geacht een opleiding te volgen of parttime te gaan werken.67 Wanneer twaalf jaar zijn verstreken gaat het kind inmiddels naar de middelbare school. De onderhoudsgerechtigde moet dan in staat worden geacht om volledig in haar eigen levensonderhoud te voorzien.68 Wanneer de duur van het huwelijk niet meer bedraagt dan vijf jaren en uit het huwelijk geen kinderen zijn geboren, dan eindigt de verplichting tot alimentatie na het verstrijken van de termijn die gelijk is aan de duur van het huwelijk (zie lid 6).
61
Rb. Zutphen 2 augustus 2006, ECLI:NL:RBZUT:2006:AY5421. Hof Amsterdam 13 juli 2006, ECLI:NL:GHAMS:2006:AY5609. 63 Hof ’s-Hertogenbosch 14 december 2010, ECLI:NL:GHSHE:2010:BO7700. 64 Rb. Almelo 11 november 2009, ECLI:NL:RBALM:2009:BK5651. 65 Spalter 2013, p. 17. 66 Kamerstukken II 1985/86, 19295, 3, p. 7. 67 Kamerstukken II 2012/13, 33311, 4, p. 2. 68 Ibid. 62
16
1.6.1
Verlenging
Wanneer de alimentatietermijn is verlopen kan de alimentatiegerechtigde de rechter verzoeken om de
alimentatietermijn
te
verlengen.
Dit
is
mogelijk
wanneer
beëindiging
van
de
onderhoudsverplichting zo ingrijpend is, dat ongewijzigde handhaving van die termijn naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid niet kan worden gevergd.69 Een verzoek hiertoe moet worden gedaan binnen drie maanden na afloop van de alimentatieverplichting. Deze drie maanden termijn is gesteld om de alimentatieplichtige niet in onzekerheid te laten verkeren over de vraag of de alimentatiegerechtigde wel of niet een verzoek tot verlenging van de alimentatietermijn zal indienen. Zo oordeelde de rechtbank in 2005 dat na het verstrijken van de twaalfjaarstermijn geen sprake was van onzekerheid bij de alimentatieplichtige, omdat hij de alimentatie bleef doorbetalen aan de ex-echtgenote.70 Uit de memorie van toelichting van het wetsvoorstel ‘wijziging van bepalingen in het Burgerlijk Wetboek in verband met de regeling van de limitering van alimentatie na scheiding’ blijkt dat verlenging van de alimentatietermijn slechts mogelijk is in bijzondere gevallen.71 Dit is het geval wanneer beëindiging van de alimentatieverplichting voor de alimentatiegerechtigde zo ingrijpend is dat deze in aanzienlijke mate terugvalt in zijn of haar inkomen.72 Als hier geen sprake van is, wordt het verzoek tot verlenging afgewezen. Is daarvan wel sprake dan zal de alimentatiegerechtigde ook nog een bijzondere situatie moeten aantonen, waardoor voor de toepassing van de hoofdregel geen plaats is.73 Dat zal bijvoorbeeld het geval zijn, indien als gevolg van het huwelijk of daaruit voortvloeiende verplichtingen de alimentatiegerechtigde, ondanks de termijn van twaalf jaar, onvoldoende mogelijkheden heeft gehad om zijn of haar leven zo in te richten dat hij of zij in eigen levensonderhoud kan voorzien.74 De Hoge Raad oordeelde in zijn arrest van 2009 ‘dat de enkele omstandigheid dat het ontbreken van verdiencapaciteit bij de alimentatiegerechtigde het gevolg is van arbeidsongeschiktheid die is ontstaan na de echtscheiding, niet eraan in de weg staat dat de rechter die gezondheidstoestand of arbeidsongeschiktheid als factor in aanmerking neemt bij de beantwoording van de vraag of bijzondere omstandigheden aanwezig zijn die meebrengen dat ongewijzigde handhaving van de termijn naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid niet van de alimentatiegerechtigde kan worden gevergd’.75 Hieruit blijkt dat de alimentatietermijn van twaalf jaar bijvoorbeeld kan worden verlengd wanneer sprake is van arbeidsongeschiktheid die pas na de echtscheiding is ontstaan. 69
Zie art. 1:157 lid 5 BW. Rb. Den Haag 24 mei 2005, ECLI:NL:RBSGR:2005:AT7773. 71 Kamerstukken II 1985/86, 19295, 3, p. 1. 72 Rb. Amsterdam 9 januari 2008, ECLI:NL:RBAMS:2008:BC1814. 73 Ibid. 74 Ibid. 75 HR 6 november 2009, ECLI:NL:HR:2009:BJ7004. 70
17
1.7
Alimentatieovereenkomst
Echtgenoten kunnen vóór of na de echtscheidingsbeschikking bij echtscheidingsconvenant bepalen of, en zo ja tot welk bedrag, na de echtscheiding de één tegenover de ander tot een uitkering van levensonderhoud zal zijn gehouden, zie hiervoor art. 1:158 BW. Dit betekent dus dat partijen vrij zijn om een langere termijn (dan twaalf jaar) overeen te komen, maar dat zij ook een nihilbeding kunnen overeenkomen, wat inhoudt dat geen alimentatieverplichting zal ontstaan na de echtscheiding. Dit nihilbeding vormt een uitzondering op art. 1:400 lid 2 BW, waarin is bepaald dat overeenkomsten waarbij van een alimentatieverplichting wordt afgezien nietig zijn. Art. 1:158 BW eerste volzin vormt namelijk een lex specialis ten opzichte van art. 1:400 lid 2 BW.76 Wel heeft de Hoge Raad bepaald dat een nihilbeding tussen partijen niet vóór het huwelijk kan worden overeengekomen.77 Wanneer partijen een alimentatietermijn in de echtscheidingsconvenant hebben opgenomen kan op verzoek van één van hen deze termijn worden gewijzigd wanneer sprake is van een zo ingrijpende wijziging van omstandigheden dat ongewijzigde handhaving van de termijn naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid niet kan worden gevergd.78 Verder bepaalt art. 1:159 lid 1 BW dat bij echtscheidingsconvenant schriftelijk kan worden bedongen dat zij niet bij rechterlijke uitspraak kan worden gewijzigd op grond van wijziging van omstandigheden. Het derde lid van dat artikel geeft hierop een uitzondering: ondanks een zodanig niet-wijziging beding kan op verzoek van een der partijen het echtscheidingsconvenant toch worden gewijzigd op grond van een zo ingrijpende wijziging van omstandigheden dat de verzoeker naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid niet langer aan het beding mag worden gehouden. Dit is slechts aan de orde indien een volkomen wanverhouding is ontstaan tussen hetgeen partijen bij het sluiten van het convenant voor ogen stond en wat zich in werkelijkheid heeft voorgedaan, en wel zo, dat het in hoge mate onbillijk zou zijn als de man thans de vrouw aan het beding zou houden.79 Het doorbreken van het niet-wijziging beding is alleen mogelijk in uitzonderlijke omstandigheden. Een wijziging in de gezinssituatie van de alimentatieplichtige na een echtscheiding is volgens de Hoge Raad niet uitzonderlijk.80 Ook pensionering, vroegpensioen, VUT, werktijdverkorting en inkomensverlies door ontslag en ziekte van de alimentatieplichtige zijn over het algemeen geen uitzonderlijke omstandigheden.81 Zo oordeelde het Hof Amsterdam dat de door de man gestelde wijziging van omstandigheden, gelegen in de
76
Van Mourik & Nuytinck 2009, p. 143. HR 7 maart 1980, ECLI:NL:HR:1980:AB7449 (Afstand van alimentatie I). 78 Zie art. 1:401 lid 2 BW 79 HR 12 november 1982, ECLI:NL:HR:1982:AC2703. 80 B.M. Mens & H.L.J.M. Kersten, ‘Het beding van niet-wijziging, art. 1:159 BW’, EB 2006, Afl. 11/12, p. 187. 81 Ibid. 77
18
beëindiging van zijn dienstverband en de gevolgen daarvan, niet een zodanige wijziging van omstandigheden betreft, dat de vrouw in het licht van alle bestaande omstandigheden, naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid ongewijzigde instandhouding van de tussen partijen gesloten alimentatieovereenkomst niet mag verwachten.82 Bij een ‘ingrijpende wijziging van omstandigheden’ kan gedacht worden aan het winnen van een groot geldbedrag in de loterij of het krijgen van een erfenis.83 Ook het feit dat de onderhoudsgerechtigde een hernia en twee zware operaties heeft ondervonden, kan als een ingrijpende wijziging van omstandigheden worden aangemerkt.84 De rechtbank Arnhem oordeelde in 2008 dat bij de totstandkoming van het beding geen rekening was gehouden met een dergelijke inkomenstoename en dat, wanneer partijen hiermee wel rekening hadden gehouden, dit op enige wijze in de overeenkomst tot uitdrukking zou zijn gebracht. De omvang van die toename was naar het oordeel van de rechtbank zodanig dat gesproken kon worden van een wanverhouding tussen hetgeen partijen bij het sluiten van het convenant voor ogen hadden en wat zich in werkelijkheid heeft voorgedaan.85 Het Haviltex-criterium (wat partijen in de gegeven omstandigheden over en weer hebben bedoeld en wat ze van elkaar hebben begrepen) kan een rol spelen bij de uitleg van de overeenkomst.86
1.8
Betaling
Er zijn verschillende manieren waarop de alimentatie kan worden betaald. Zo is het mogelijk om een vast bedrag per maand af te spreken. Ook is het mogelijk om de alimentatie in natura te betalen. De alimentatieplichtige zou dan de huur of de hypotheekrente van de alimentatiegerechtigde kunnen betalen. Een andere manier is om de alimentatie af te kopen of om de alimentatie via een afbouwregeling te betalen. Wanneer de alimentatieplichtige in gebreke blijft met betaling van de alimentatie kan de alimentatiegerechtigde het Landelijk Bureau Inning Onderhoudsbijdragen (hierna: LBIO) inschakelen. Het LBIO is een overheidsinstelling die in opdracht van de minister van Veiligheid en Justitie wettelijke taken verricht op het gebied van onderhoudsbijdragen.87 Het LBIO is de grootste landelijke aanbieder die alimentatie gratis int.88 In 2010 kwamen 2093 aanvragen voor het innen van
82
Hof Amsterdam 14 april 2005, ECLI:NL:GHAMS:2005:AT6116. Vlaardingerbroek e.a. 2011, p. 172. 84 Rb. Leeuwarden 9 december 1982, ECLI:NL:RBLEE:1982:AC1137. 85 Rb. Arnhem 8 december 2008, ECLI:NL:RBARN:2008:BI3472. 86 HR 13 maart 1981, ECLI:NL:HR:1981:AG4158 (Ermex c.s./Haviltex). 87 ‘Over het Landelijk Bureau Inning Onderhoudsbijdragen (LBIO)’, Landelijk Bureau Inning Onderhoudsbijdragen 25 januari 2014, lbio.nl (zoek op over LBIO). 88 ‘Alimentatie-incassobureaus’, AD 6 januari 2014, p. 19. 83
19
partneralimentatie binnen bij het LBIO en in 2013 waren dat er 2900.89 Het LBIO kan de alimentatie alleen gaan innen (bij de alimentatieplichtige) wanneer de alimentatieplicht door de rechter is vastgesteld (er moet een beschikking zijn) en wanneer de betalingsachterstand minimaal één maand is. Verder dient de betalingsachterstand minimaal € 10,00 te zijn en moet het gaan om een achterstand die op het moment van het verzoek niet ouder is dan zes maanden. Ook moet de alimentatieplichtige op de hoogte zijn gesteld van het bankrekeningnummer waarop hij of zij de alimentatie kan overmaken.90 Naast het LBIO zijn er ook commerciële bureaus en gerechtsdeurwaarders die partneralimentatie kunnen innen.91
1.9
Einde alimentatieverplichting
Er zijn verschillende situaties denkbaar wanneer de alimentatieplicht eindigt. De alimentatieplicht kan bijvoorbeeld eindigen doordat de termijn die partijen zijn overeengekomen in de alimentatieovereenkomst (zie art. 1:158 BW) is verstreken. Ook is het mogelijk dat de door de rechter opgelegde termijn is verstreken (zie art. 1:157 BW). Een andere mogelijkheid is dat de alimentatiegerechtigde geen behoefte meer heeft aan partneralimentatie of dat de draagkracht van de alimentatieplichtige nihil is geworden. Wanneer sprake is van nihil stelling vervalt de aanspraak op alimentatie niet definitief.92 Het stelsel van de wet, zoals neergelegd in art. 1:401 BW brengt echter mee dat de rechterlijke uitspraak in beginsel vatbaar is voor wijziging indien zich een wijziging van omstandigheden heeft voorgedaan.93 Op grond van wijziging van omstandigheden kan de alimentatiegerechtigde dus proberen herleving van de alimentatieverplichting te krijgen.94 Wanneer de alimentatieplichtige of de alimentatiegerechtigde overlijdt komt definitief een einde aan de partneralimentatie. Een andere mogelijkheid voor het eindigen van de alimentatieplicht is neergelegd in art. 1:160 BW. Dit artikel geeft aan dat de alimentatieplicht eindigt wanneer de alimentatiegerechtigde opnieuw in het huwelijk treedt, een geregistreerd partnerschap aangaat dan wel is gaan samenleven met een ander als waren zij gehuwd of als hadden zij hun partnerschap laten registreren. Voor een bevestigende beantwoording van de vraag of sprake is van een samenleving met een ander als waren zij gehuwd, is vereist dat tussen de samenlevenden een affectieve relatie bestaat van duurzame aard die meebrengt dat de gescheiden echtgenoot en die ander elkaar
89
‘Alimentatie-incassobureaus’, AD 6 januari 2014, p. 19. ‘Ik heb recht op alimentatie’, Landelijk Bureau Inning Onderhoudsbijdragen 25 januari 2014, lbio.nl (zoek op recht op alimentatie). 91 ‘Alimentatie-incassobureaus’, AD 6 januari 2014, p. 19. 92 Vlaardingerbroek e.a. 2011, p. 174. 93 HR 2 mei 1986, ECLI:NL:HR:1986:AB7996. 94 Vlaardingerbroek e.a. 2011, p. 174. 90
20
wederzijds verzorgen, met elkaar samenwonen en een gemeenschappelijke huishouding voeren.95 Daarbij is voorts uitgangspunt dat art. 1:160 BW restrictief moet worden uitgelegd.96 Dit uitgangspunt brengt met zich mee dat niet snel is voldaan aan de vereisten voor samenleven met een ander als waren zij gehuwd. Dit is gelegen in het feit dat de alimentatiegerechtigde, mocht deze hertrouwen of gaan samenleven met een ander als waren zij gehuwd, definitief zijn aanspraak op partneralimentatie verliest. De alimentatieplicht zal niet opnieuw herleven wanneer deze ‘nieuwe’ relatie zal worden beëindigd.
1.10
Conclusie
In dit hoofdstuk is ingegaan op het huidige juridische kader rondom de alimentatieverplichting. De alimentatieverplichting kent een lange voorgeschiedenis. Vóór 1994 kon de alimentatieplicht levenslang duren. Door de invoering van de Wet limitering alimentatie na scheiding (in 1994) werd de alimentatieduur beperkt tot maximaal twaalf jaar. Nederland kent een alimentatieverplichting omdat de lotsverbondenheid, zoals neergelegd in artikel 1:81 BW, ook na het beëindigen van het huwelijk blijft voortbestaan. Wanneer sprake is van ‘behoefte’ kan de alimentatiegerechtigde aanspraak maken op partneralimentatie. De alimentatieplichtige moet dan wel over voldoende ‘draagkracht’ beschikken. Bij de toekenning van partneralimentatie kan de rechter ook rekening houden met niet-financiële factoren, zoals wangedrag van de alimentatiegerechtigde. Wanneer de alimentatietermijn van twaalf jaar is verstreken kan de alimentatiegerechtigde de rechter verzoeken om de alimentatietermijn te verlengen. Dit verzoek moet worden gedaan binnen drie maanden na afloop van de alimentatieverplichting. Het is ook mogelijk om bij alimentatieovereenkomst te bepalen of, en zo ja tot welk bedrag, na de echtscheiding de één tegenover de ander tot een alimentatieverplichting zal zijn gehouden. Partijen kunnen bijvoorbeeld een langere termijn (dan twaalf jaar) of een nihilbeding overeenkomen. De alimentatie kan worden betaald doormiddel van een vast bedrag per maand, via een afbouwregeling of in natura. Ook is het mogelijk om de alimentatie af te kopen. Het LBIO kan de alimentatie gaan innen bij de alimentatieplichtige wanneer deze zijn betalingsverplichting niet nakomt. De alimentatieplicht kan op verschillende manieren eindigen. Een voorbeeld hiervan is dat de termijn die de rechter heeft opgelegd is verstreken of dat geen sprake meer is van behoefte van de alimentatiegerechtigde.
95 96
HR 3 juni 2005, ECLI:NL:HR:2005:AS5961. HR 13 juli 2001, ECLI:NL:HR:2001:ZC3603.
21
2
Recente parlementaire ontwikkelingen
2.1
Inleiding
In het vorige hoofdstuk is in kaart gebracht hoe de alimentatieverplichting in Nederland juridisch is geregeld. In dit hoofdstuk wordt uiteengezet wat de recente parlementaire ontwikkelingen ronddom de alimentatieverplichting zijn. Op 20 juni 2012 zijn twee voorstellen ingediend die de huidige wetgeving
inzake
de
partneralimentatie
willen
veranderen.
Het
gaat
hier
om
het
initiatiefwetsvoorstel van de heer Bontes en de initiatiefnota van de heer Van der Steur, de heer Recourt en mevrouw Berndsen. Als eerste zal worden ingegaan op het initiatiefwetsvoorstel van de heer Bontes. Onderwerpen die onder andere besproken zullen worden zijn de aanleiding tot het initiatiefwetsvoorstel en het voorstel van wet. Ook zal worden aangegeven welke ‘kritiek’ is gegeven op het initiatiefwetsvoorstel. Vervolgens wordt de initiatiefnota van de heer Van der Steur, de heer Recourt en mevrouw Berndsen behandeld. Aangegeven zal worden wat de aanleiding tot de initiatiefnota is en wat het voorstel van de initiatiefnota is. Tot slot worden de verschillen tussen het initiatiefwetsvoorstel en de initiatiefnota besproken en zal in de laatste paragraaf mijn eigen kritiek worden weergegeven.
2.2
Initiatiefwetsvoorstel van de heer Bontes
Op 20 juni 2012 heeft de heer Bontes97 een initiatiefwetsvoorstel ingediend tot wijziging van Boek 1 van het BW in verband met het beperken van de duur van partneralimentatie en tot wijziging van het Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering (hierna: Rv) in verband met het verstrekken van berekeningen van draagkracht en behoefte in zaken betreffende partneralimentatie.98 Ingegaan zal worden op het wijzigen van Boek 1 BW in verband met het beperken van de partneralimentatieduur. De wijziging van Rv in verband met het verstrekken van berekeningen van draagkracht en behoefte zal
buiten
beschouwing
worden
gelaten,
omdat
dit
onderzoek
zich
richt
op
de
partneralimentatieduur. Het initiatiefwetsvoorstel strekt ertoe de wettelijke regeling voor de onderhoudsverplichting te vervangen door een termijn die meer recht doet aan de huidige verhoudingen binnen de samenleving.99 Op deze manier sluit de wettelijke regeling aan bij de moderne tijd. De heer Bontes wil de huidige partneralimentatieduur van maximaal twaalf jaar, zoals neergelegd in artikel 1:157 BW, verkorten naar maximaal vijf jaar. 97
Sinds 2010 (tot oktober 2013) was de heer Bontes lid van de Tweede Kamerfractie van de PVV. Kamerstukken II 2011/12, 33311, 1. 99 Kamerstukken II 2011/12, 33311, 3, p. 3. 98
22
2.2.1
Aanleiding
Volgens de heer Bontes zijn vanaf de totstandkoming van de huidige wetgeving (1994) de verhoudingen binnen de samenleving met betrekking tot het huwelijk enorm veranderd.100 Het aantal huwelijken dat de laatste jaren is ontbonden is toegenomen. In 1990 werden 28.419 huwelijken ontbonden door een echtscheiding, terwijl in 2012 dat aantal al op 33.273 lag. 101 De verhoudingen tussen mannen en vrouwen zijn de laatste jaren ook gewijzigd. Het klassieke rollenpatroon, waarbij de man werkt en de vrouw huisvrouw is, behoort vrijwel tot het verleden. Op de arbeidsmarkt zijn namelijk steeds meer vrouwen te vinden. Ook worden vrouwen economisch zelfstandiger en verwacht wordt dat dit in de toekomst alleen maar zal blijven stijgen.102 Toch komt het nog steeds voor dat de vrouw minder gaat werken wanneer er kinderen worden geboren, waardoor haar verdiencapaciteit achteruit gaat en een achterstand op de arbeidsmarkt ontstaat. Hierdoor is het moeilijker om na verloop van tijd een goede plaats op de arbeidsmarkt in te nemen. De heer Bontes houdt rekening met het feit dat een vrouw ruimte moet krijgen om terug te keren in het arbeidsproces, dan wel om een opleiding te volgen.103 Volgens de heer Bontes moet de alimentatiegerechtigde in staat kunnen zijn om binnen vijf jaar een opleiding te volgen en af te ronden of een baan te vinden. Hierdoor zou de alimentatiegerechtigde na vijf jaar in eigen levensonderhoud kunnen voorzien. De huidige partneralimentatieduur van twaalf jaar zou volgens de heer Bontes een stimulans voor vrouwen kunnen zijn om zich te onthouden van toetreding tot de arbeidsmarkt. Door de termijn terug te dringen naar vijf jaar wordt van de onderhoudsgerechtigde een actieve houding verwacht. In mei 2010 is door TNS NIPO een enquête uitgevoerd over partneralimentatie.104 Deze enquête is uitgevoerd op basis van een representatieve steekproef onder de volwassen Nederlandse bevolking. In totaal hebben 1031 respondenten de enquête beantwoord. De gemiddelde leeftijd van de respondenten was 48 jaar en bijna de helft bestond uit mannen (46,8%).105 In de enquête werd onderscheid gemaakt tussen een solidariteitscasus106 en een verdiencapaciteitcasus.107 In de
100
Kamerstukken II 2011/12, 33311, 3, p. 1. ‘Huwelijksontbindingen; door echtscheiding en door overlijden’, Centraal Bureau voor de Statistiek 4 januari 2014, cbs.nl (zoek op huwelijksontbindingen). 102 Kamerstukken II 2012/13, 33311, 6, p. 3. 103 Kamerstukken II 2012/13, 33311, 6, p. 2. 104 Deze enquête is uitgevoerd in opdracht van mevrouw N.D. Spalter. Zij heeft empirisch onderzoek gedaan naar partneralimentatie. 105 Spalter 2013, p. 144. 106 Hierbij is de casus gebruikt waarbij een vrouw haar baan opzegt omdat haar man een goede baan heeft. 107 Hierbij is de casus gebruikt waarbij een vrouw haar studie opgeeft omdat het kind gehandicapt is en fulltime zorg nodig heeft. 101
23
solidariteitscasus wees 68% van de respondenten de huidige termijn van maximaal twaalf jaar af.108 Ook in de verdiencapaciteitcasus werd de standaardtermijn van twaalf jaar door een meerderheid afgewezen, namelijk door 57% van de respondenten.109 De meerderheid van de respondenten (86%) koos in de solidariteitscasus voor een alimentatieduur die de vrouw nodig zou hebben om zich weer in het arbeidsproces te begeven.110 In de verdiencapaciteitcasus koos ook 86% van de respondenten voor een alimentatieduur die gelijk is aan een periode waarin de kinderen zorg nodig hebben. 111 Aangezien de respondenten in beide situaties van mening zijn dat naar de situatie van het individuele geval moet worden gekeken, trek ik hieruit mijn conclusie dat het overgrote deel van de respondenten voorstander is van maatwerk. In 2012 heeft TNS NIPO (onder de volwassen Nederlandse bevolking) een onderzoek uitgevoerd in opdracht van de vereniging van Familierecht Advocaten Scheidingsmediators (hierna: vFAS). Het onderzoek is onder andere gericht op alimentatie en uitgevoerd onder 1024 gescheiden Nederlanders en een groep van 987 Nederlanders die representatief is voor de Nederlandse bevolking van achttien jaar en ouder.112 Uit dit onderzoek blijkt dat twee derde van de gescheiden Nederlanders van mening is dat de onderhoudsgerechtigde binnen vijf jaar weer volledig in haar eigen levensonderhoud moet kunnen voorzien. Mannen vinden dit overigens vaker dan vrouwen (83% versus 54%).113 Ook blijkt dat 74% van de Nederlanders de huidige partneralimentatieduur te lang vindt. Mannen vinden dit ook hier weer vaker dan vrouwen (90% tegenover 62%).114 Volgens de ondervraagden, die de huidige duur te lang vinden duren, zou de duur gemiddeld 3,5 jaar moeten zijn.115
2.2.2
Voorstel van wet
Op 15 januari 2013 heeft de heer Bontes het voorstel van wet, zoals gewijzigd naar aanleiding van het advies van de Raad van State, ingediend.116 Dit voorstel van wet bestaat uit vier artikelen. Artikel I en III van het voorstel zullen achtereenvolgens worden besproken.
108
Spalter 2013, p. 152. Ibid. 110 Ibid. 111 Ibid. 112 Onderzoeksverslag ‘Scheiden in Nederland 2012’, p. 4. 113 Onderzoeksverslag ‘Scheiden in Nederland 2012’, p. 33. 114 Ibid. 115 Ibid. 116 Kamerstukken II 2012/13, 33311, 5. 109
24
2.2.2.1 Duur
Artikel I voorstel van wet geeft aan dat artikel 1:157 BW als volgt wordt gewijzigd:
In het derde en vierde lid wordt ‘twaalf’ vervangen door ‘vijf’.117
2.2.2.2 Overgangsrecht
Artikel III lid 1 van het voorstel van wet bepaalt dat het nieuwe wetsartikel van toepassing is op onderhoudsverplichtingen die na het tijdstip van inwerkingtreding van de nieuwe wet door de rechter zijn toegekend of tussen partijen zijn overeengekomen.118 Artikel III lid 2 van het voorstel van wet bepaalt dat onderhoudsverplichtingen die vóór het tijdstip van inwerkingtreding van de nieuwe wet door de rechter zijn toegekend of door partijen zijn overeengekomen, vijf jaren na dat tijdstip van rechtswege eindigen, tenzij de tussen hen geldende termijn eerder eindigt. Dit betekent dus dat de nieuwe regeling ook van toepassing zal zijn op ‘lopende’ onderhoudsverplichtingen. Een uitzondering hierop zijn de onderhoudsverplichtingen die zijn ontstaan vóór 1 juli 1994, de nieuwe regeling is dan niet van toepassing, zie artikel III lid 5 voorstel van wet. Wanneer de alimentatieplicht vóór 1 juli 1994 is vastgesteld dan moet de regeling van art. II lid 2-4 overgangsrecht WLA worden toegepast.119 Deze regeling impliceert in beginsel een betalingstermijn van vijftien jaar.120 De heer Bontes wil dus dat nieuwe regeling ook van toepassing zal zijn op de ‘lopende’ onderhoudsverplichtingen. Dit zal betekenen dat wanneer bijvoorbeeld een onderhoudsverplichting op het tijdstip van inwerkintreding van de wet gedurende één jaar (van de twaalf) is betaald, deze in beginsel na zes jaar eindigt.121 De Afdeling merkte al op dat wanneer inbreuk wordt gemaakt op bestaande rechten die aan de wet of een onderlinge afspraak zijn ontleend, daarvoor zwaarwegende belangen voor moeten worden aangevoerd.122 De heer Bontes noemt twee zwaarwegende belangen voor de inbreuk op deze bestaande rechten. Een eerste zwaarwegend belang is dat nog lange tijd verschillende alimentatietermijnen blijven bestaan die gebaseerd zijn op een wettelijk stelsel dat niet langer als juist kan worden aangemerkt.123 Een tweede zwaarwegend belang is dat twee verschillende alimentatiestelsels lange tijd naast elkaar blijven bestaan wat tot rechtsongelijkheid binnen de samenleving kan leiden.124 De heer Bontes omschrijft hiervoor het volgende voorbeeld: 117
Kamerstukken II 2012/13, 33311, 5, p. 1. Zie ook Kamerstukken II 2013/14, 33311, 10. 119 Vlaardingenbroek e.a. 2011, p. 169. 120 Wet van 28 april 1994, Stb. 325. 121 Kamerstukken II 2012/13, 33311, 4, p. 6. 122 Ibid. 123 Kamerstukken II 2011/12, 33311, 3, p. 6. 124 Ibid. 118
25
‘’Stel dat twee broers gaan scheiden van hun vrouw. De echtscheidingsbeschikking van de ene broer wordt na een 10 jarig huwelijk op 22 december 2013 ingeschreven in het register. De echtscheidingsbeschikking van de andere broer daarentegen op 5 januari 2014, na een 12 jarig huwelijk. Aangenomen dat het initiatiefwetsvoorstel op 1 januari 2014 in werking treedt en er een verplichting bestaat voor beide broers om uit hoofde van echtscheiding partneralimentatie te verschaffen aan de wederpartij, zou dit met zich mee brengen dat de ene broer een twaalfjarige alimentatieverplichting jegens zijn ex-vrouw heeft, terwijl de andere broer (slechts) vijf jaar partneralimentatie behoeft te betalen.’’125 Volgens de heer Bontes is dit gevolg onrechtvaardig. Verder geeft de heer Bontes tijdens zijn debat in de Tweede kamer aan dat bij de inwerkingtreding van de Wet limitering alimentatie (in 1994) de bestaande rechten ook werden beperkt van levenslang naar 15 jaar.126
2.2.2.3 Verlenging Artikel III lid 3 van het voorstel van wet bevat een hardheidsclausule.127 Wanneer het voor een onderhoudsgerechtigde namelijk niet mogelijk is om binnen vijf jaar in eigen levensonderhoud te voorzien, kan aan de rechter worden verzocht de termijn te verlengen. Het initiatiefwetsvoorstel sluit voor de verlenging van de partneralimentatieduur aan bij het bestaande recht, zie hiervoor artikel 1:157 lid 5 BW. Zoals in hoofdstuk één al is aangegeven is verlenging slechts mogelijk in bijzondere gevallen.128 Hierbij kan worden gedacht aan de leeftijd, gezondheidstoestand, arbeidsverleden en de achtergrond van de alimentatiegerechtigde.129 In 2000 oordeelde de Hoge Raad dat beëindiging van de onderhoudsverplichting niet ingrijpend was en dus kon worden toegewezen, omdat de alimentatiegerechtigde kon terugvallen op een (hogere) bijstandsuitkering.130 Het feit dat de alimentatiegerechtigde bij beëindiging van de alimentatieplicht aangewezen zal zijn op een uitkering ingevolgde de Wet werk en bijstand (hierna: WWB) zal in beginsel dus niet aan beëindiging in de weg staan.131
125
Kamerstukken II 2012/13, 33311, 8, p. 2. ‘Beperken duur partneralimentatie’, Tweede Kamer der Staten-Generaal debatgemist.tweedekamer.nl (zoek op beperken duur partneralimentatie 17 april 2014). 127 Kamerstukken II 2013/14, 33311, 9, p. 2. 128 Zie hiervoor ook HR 19 december 2008, ECLI:NL:HR:2008:BF3928. 129 Kamerstukken II 2011/12, 33311, 3, p. 5. 130 HR 28 januari 2000, ECLI:NL:HR:2000:AA4607. 131 Kamerstukken II 2011/12, 33311, 3, p. 5. 126
2
mei
2014,
26
Verder bepaalt artikel III lid 4 van het voorstel van wet dat de termijn die de rechter heeft vastgesteld op grond van het derde lid, onder dezelfde voorwaarden, op verzoek van een van de gewezen echtgenoten weer kan worden gewijzigd.132 Hiermee is aansluiting gezocht bij artikel 1:401 lid 2 BW.
2.2.2.4 Kortdurende huwelijken
Het initiatiefwetsvoorstel laat de bestaande regeling voor kortdurende huwelijken in stand. Indien de duur van het huwelijk niet meer bedraagt dan vijf jaren en uit dat huwelijk geen kinderen zijn geboren, eindigt de verplichting tot levensonderhoud van rechtswege na het verstrijken van een termijn die gelijk is aan de duur van het huwelijk, zie artikel 1:157 lid 6 BW.
2.2.3
‘Kritiek’ initiatiefwetsvoorstel
De vaste commissie voor Veiligheid en Justitie is belast met het voorbereidend onderzoek van het initiatiefwetsvoorstel van de heer Bontes en heeft hierover op 12 maart 2013 verslag uitgebracht.133 De leden van verschillende fracties hebben ‘kritiek’ gegeven op het initiatiefwetsvoorstel van de heer Bontes.134 De kernpunten zijn onderstaand in grote lijnen weergegeven. Op 27 mei 2013 heeft de heer Bontes een nota ingediend naar aanleiding van het verslag.135 Onderstaand is ook aangegeven wat de reactie van de heer Bontes is op de kernpunten.
2.2.3.1 Kernpunten fracties
Verschillende fracties zijn van mening dat de rechtszekerheid van de alimentatiegerechtigden en alimentatieplichtigen onder druk komt te staan wanneer weer een wijziging van het alimentatiestelsel zal plaatsvinden.136 De fracties vragen zich af in hoeverre de termijn van vijf jaar voldoende is voor de onderhoudsgerechtigde om financieel onafhankelijk te zijn. De fracties zijn van mening dat het voor de alimentatiegerechtigde een te grote belasting zal zijn om naast de zorg voor de minderjarige kinderen tevens een fulltime baan te hebben (zodat deze financieel-economisch onafhankelijk is). Volgens de leden van de PvdA-fractie zal deze financieel-economische onafhankelijkheid slechts mogelijk kunnen zijn wanneer de alimentatieplichtige ook de helft van de
132
Kamerstukken II 2013/14, 33311, 9, p. 2. Kamerstukken II 2012/13, 33311, 7. 134 Het gaat hier om de leden van de VVD-fractie, PvdA-fractie, SP-fractie, CDA-fractie, D66-fractie, ChristenUnie-fractie en de SGP-fractie. 135 Kamerstukken II 2012/13, 33311, 8. 136 Kamerstukken II 2012/13, 33311, 7, p. 2. 133
27
zorg voor de kinderen op zich neemt.137 De leden van de SP-fractie vragen zich af of het mogelijk zou kunnen zijn om de partneralimentatie stapsgewijs te verlagen, zodat de onderhoudsgerechtigde steeds voor een groter deel zelf voor haar inkomsten moet zorgen.138 Verder zijn de leden van de PvdA-fractie bang dat een beperking van de partneralimentatieduur naar vijf jaar een extra belasting zal betekenen voor de WWB. Dit omdat door de zorg voor de jonge kinderen de alimentatiegerechtigde waarschijnlijk niet in staat is om een volledig inkomen te verwerven.139 De SGP-fractie vraagt zich af of het wel rechtvaardig is dat een probleem dat tussen twee partijen speelt nu sneller op de samenleving wordt afgewenteld. Volgens de SGP-fractie ontstaan hierdoor niet alleen meer kosten voor de samenleving, ook zal van veel gemeenten meer inspanning worden gevraagd in het kader van de bijstandsuitkering.140 Daarnaast merken vrijwel alle fracties op dat bij het initiatiefwetsvoorstel geen sprake is van een overgangsregeling. Zij vragen zich af wat dit zal betekenen voor de rechtszekerheid van de alimentatiegerechtigde. De alimentatiegerechtigde is er immers vanuit gegaan dat die over een bepaalde periode alimentatie zal ontvangen.141 De leden van de CDA-fractie vragen zich af of de overgangsregeling niet zal leiden tot verschillende rechtsprocedures.142
2.2.3.2 Reactie van de heer Bontes
De heer Bontes geeft aan dat de alimentatiegerechtigde fulltime kan gaan werken, omdat na het verstrijken van vijf jaar de kinderen naar de basisschool gaan en niet meer de gehele zorg van de ouder nodig hebben.143 De zorg voor de kinderen kan volgens de heer Bontes ook worden verdeeld over beide ouders. Wanneer het de alimentatiegerechtigde niet lukt om binnen vijf jaar in eigen levensonderhoud te voorzien, kan deze de rechter verzoeken om verlenging van deze termijn, maar dit is alleen mogelijk in uitzonderlijke gevallen. Van uitzonderlijke gevallen kan worden gesproken wanneer bijvoorbeeld sprake is van arbeidsongeschiktheid of een gehandicapt kind.144 De heer Bontes merkt op dat het feit dat één van de ouders de volledige zorg voor de kinderen heeft niet snel zal leiden tot een bijzondere omstandigheid waarvoor verlenging is toegelaten.145 Het wetsvoorstel heeft tot doel het scheppen van duidelijkheid en rechtvaardigheid.146 De heer Bontes is daarom geen 137
Kamerstukken II 2012/13, 33311, 7, p. 2. Kamerstukken II 2012/13, 33311, 7, p. 3. 139 Kamerstukken II 2012/13, 33311, 7, p. 2. 140 Kamerstukken II 2012/13, 33311, 7, p. 7. 141 Kamerstukken II 2012/13, 33311, 7, p. 9. 142 Kamerstukken II 2012/13, 33311, 7, p. 10. 143 Kamerstukken II 2012/13, 33311, 8, p. 3. 144 Kamerstukken II 2012/13, 33311, 8, p. 7. 145 Kamerstukken II 2012/13, 33311, 8, p. 3. 146 Kamerstukken II 2012/13, 33311, 8, p. 5. 138
28
voorstander om de partneralimentatie stapsgewijs te verlagen. Wel staat het ex-partners vrij om onderling zelf afspraken te maken of een alimentatieplan op te stellen.147 Verder geeft de heer Bontes aan dat niet te vermijden valt dat een deel van de alimentatiegerechtigden een beroep zal gaan doen op de WWB. Hij vertrouwt erop dat het merendeel van de alimentatiegerechtigden op zoek zal gaan naar een baan om zo in hun eigen levensonderhoud te kunnen voorzien.148 Voor het ontvangen van een WWB uitkering zijn verschillende eisen gesteld. Volgens de heer Bontes gaat het dan ook te ver om te stellen dat de kosten op de samenleving worden afgewenteld.149 Voor wat betreft de overgangsregeling noemt de heer Bontes twee zwaarwegende belangen, welke in paragraaf 2.2.2.2 aan bod zijn gekomen.
2.3
Initiatiefnota van de leden Van der Steur, Recourt en Berndsen
Op 20 juni 2012 hebben de leden Van der Steur150, Recourt151 en Berndsen152 een initiatiefnota ingediend
over
partneralimentatie.153
De
initiatiefnota
strekt
ertoe
de
grondslag,
de
berekeningsmethode en de duur van de partneralimentatie aan te passen.
2.3.1
Het plan154
De indieners van de initiatiefnota willen dat de partneralimentatie eerlijker, simpeler en korter wordt.155 De betalende partner draagt gedurende lange tijd een deel van zijn inkomen over en voor de alimentatiegerechtigde bestaat, volgens de indieners, geen prikkel om binnen afzienbare tijd financieel onafhankelijk te zijn.156 Verder achten de indieners het niet redelijk dat het huidige systeem ervan uit gaat dat het welstandsniveau tijdens het huwelijk ook recht geeft op datzelfde welstandsniveau na het huwelijk.157 Daarom willen zij de grondslag voor partneralimentatie wijzigen. De nieuwe grondslag zal als volgt luiden: ‘compensatie voor de gedurende het huwelijk ontstane
147
Kamerstukken II 2012/13, 33311, 8, p. 5. Kamerstukken II 2012/13, 33311, 8, p. 4. 149 Kamerstukken II 2012/13, 33311, 8, p. 10. 150 Sinds 2010 is de heer Van der Steur lid van de Tweede Kamerfractie van de VVD. 151 Sinds 2010 is de heer Recourt lid van de Tweede Kamerfractie van de PvdA. 152 Sinds 2010 is mevrouw Berndsen lid van de Tweede Kamerfractie van de D66. 153 Kamerstukken II 2011/12, 33312, 1. 154 Niet alle aspecten van de initiatiefnota zijn beschreven. Deze paragraaf beperkt zich tot de kernpunten. 155 Kamerstukken II 2011/12, 33312, 2, p. 1. 156 Ibid. 157 Ibid. 148
29
verlies aan verdiencapaciteit’.158 De partneralimentatie dient te worden gezien als een compensatie voor de tijd dat één van beide partners niet of minder heeft deelgenomen aan het arbeidsproces (omdat deze bijvoorbeeld de zorgverplichtingen op zich heeft genomen). De behoefte van de alimentatiegerechtigde zal niet meer gerelateerd zijn aan het welstandsniveau tijdens het huwelijk.159 Hierdoor kan het einde van een huwelijk leiden tot verlies van welstand.
160
Volgens de
indieners is dat redelijk omdat hierdoor wordt aangesloten bij de werkelijk voor het huwelijk bestaande verschillen tussen de partners.161 Niet het gezinsinkomen maar het eigen fictieve inkomen is de maat van de behoefte.162 De vraag die gesteld zou moeten worden is wat het inkomen zou zijn geweest wanneer de zorg evenredig was verdeeld tussen beide partners zodat deze allebei aan hun toekomst hadden kunnen werken.163 Verder zal de duur van de partneralimentatie wettelijk worden beperkt. In tabel 1 is weergegeven wat de duur van de partneralimentatie zal zijn in de betreffende situaties. Huwelijken zonder kinderen Bij huwelijken die korter duren dan drie jaar is geen verplichting tot partneralimentatie. Bij huwelijken die langer hebben geduurd dan drie jaar geldt dat partneralimentatie verschuldigd kan zijn voor de duur van de helft van het huwelijk met een maximum van 5 jaar. Huwelijken met kinderen Bij huwelijken met kinderen geldt dat als de zorgverdeling tussen beide ex-partners tot gevolg heeft dat een van beide partners beperkt kan deelnemen aan het arbeidsproces, dat de partneralimentatie wordt verlengd totdat het jongste kind de leeftijd van 12 jaar heeft bereikt en in ieder geval de helft van het huwelijk met een maximum van 5 jaar. Indien de zorgverplichting gelijk is (co-ouderschap) en beide ouders werken, dan is partneralimentatie niet verschuldigd. Uitzonderingen Wanneer een huwelijk langer heeft geduurd dan 15 jaar en de alimentatiegerechtigde niet heeft gewerkt, is partneralimentatie verplicht voor de helft van de duur van het huwelijk met een maximum van 10 jaar. Tabel 1. Duur partneralimentatie
164
De nieuwe wettelijke regeling zal voorzien in een afbouw van de hoogte van de partneralimentatie. Op deze manier krijgt de alimentatiegerechtigde een prikkel om langzamerhand weer (volledig) deel te nemen aan het arbeidsproces. De indieners verwachten hier geen problemen mee omdat de zorgtaak voor de kinderen afneemt naarmate deze ouder worden.165 Op dit moment is een afbouw van de duur ook al mogelijk. Zo bepaalde het Gerechtshof Arnhem-Leeuwarden dat de man, gezien de leeftijd van partijen, de duur van het geregistreerd partnerschap, de omstandigheid dat de vrouw 158
Kamerstukken II 2011/12, 33312, 2, p. 1. J.P.M. Bol, ‘Heeft de partneralimentatie nog toekomst?’, REP, September 2011, nummer 6, p. 223. 160 Kamerstukken II 2011/12, 33312, 2, p. 2. 161 Ibid. 162 J.P.M. Bol, ‘Heeft de partneralimentatie nog toekomst?’, REP, September 2011, nummer 6, p. 223. 163 Ibid. 164 Kamerstukken II 2011/12, 33312, 2, p. 3 165 Ibid. 159
30
eigen middelen van bestaan heeft en de omstandigheid dat het geregistreerd partnerschap van partijen voor de vrouw geen nadeel heeft opgeleverd maar heeft geleid tot behoefteverhoging, vijf jaar lang partneralimentatie diende te betalen met een afbouw van 20% per jaar.166 Verder geven de indieners aan dat er een overgangsregeling zal komen. De nieuwe wettelijke regeling zal ook van toepassing zijn op gehuwden en geregistreerde partners en niet op samenwoners.167 Tussen samenwoners bestaat geen wettelijke onderhoudsplicht, maar zij kunnen wel vrijwillig aansluiten bij de wettelijke regeling.168 Verder stellen zij voor artikel 1:160 BW af te schaffen. Dit artikel geeft aan dat de verplichting tot levensonderhoud eindigt wanneer de alimentatiegerechtigde opnieuw in het huwelijk treedt, een geregistreerd partnerschap aangaat dan wel is gaan samenleven met een ander als waren zij gehuwd of als hadden zij hun partnerschap laten registreren. De reden voor afschaffing van dit artikel is dat de partneralimentatie ziet op compensatie voor verlies van verdiencapaciteit tijdens het huwelijk.169 De komst van een nieuwe partner doet, volgens de indieners, niet af aan de betalingsverplichting.170 De indieners menen dat door dit nieuwe voorstel minder procedures zullen worden aangevangen over partneralimentatie. Hierdoor zullen de kosten van de rechtspraak, het LBIO en de Raad voor Rechtsbijstand afnemen.171
2.3.2
Verschillen initiatiefwetsvoorstel en initiatiefnota
Het initiatiefwetsvoorstel en de initiatiefnota hebben overeenkomsten maar ook verschillen. Beide voorstellen vinden dat de huidige partneralimentatieduur van twaalf jaar te lang duurt en niet meer past binnen deze moderne samenleving. Ook vinden beide voorstellen dat de alimentatiegerechtigde een prikkel moet krijgen om financieel onafhankelijk te worden. De leden van de CDA-fractie vragen zich af of de heer Bontes en de leden van de initiatiefnota niet gezamenlijk tot één voorstel kunnen komen. De heer Bontes merkt op dat de initiatiefnota slechts een plan behelst om tot wetgeving te komen.172 Verder vindt de heer Bontes de initiatiefnota tegenstrijdig. Aan de ene kant stellen de leden van de initiatiefnota dat partneralimentatie betaald dient te worden totdat het kind de leeftijd van twaalf heeft bereikt en met een maximum van vijf jaar, maar aan de andere kant stellen de leden dat sprake is van emancipatie en op dit moment een gebrek aan prikkels bestaat om als alimentatiegerechtigde financieel onafhankelijk te worden.173 (Opgemerkt dient te worden dat de 166
Hof Arnhem-Leeuwarden 31 maart 2013, ECLI:NL:GHARL:2013:BZ829. Kamerstukken II 2011/12, 33312, 2, p. 2. 168 Ibid. 169 Kamerstukken II 2011/12, 33312, 2, p. 4. 170 Ibid. 171 Kamerstukken II 2011/12, 33312, 2, p. 5. 172 Kamerstukken II 2012/13, 33311, 8, p. 6. 173 Kamerstukken II 2012/13, 33311, 8, p. 6. 167
31
heer Bontes in Radio EenVandaag aangaf dat hij wel wil samenwerken met de leden van de initiatiefnota en water bij de wijn wil doen, maar dat de heer Recourt (PvdA) dit niet wilde.)174 De leden van de initiatiefnota willen de grondslag voor partneralimentatie wijzigen. De heer Bontes wil de grondslag van de partneralimentatie niet wijzigen omdat volgens hem de huidige kritiek op de partneralimentatie zich vooral richt op de lange duur en niet op het nut en de noodzaak van de partneralimentatie.175 Ook is hij van mening dat na het beëindigen van het huwelijk nog steeds een grond bestaat voor toekenning van partneralimentatie (alleen niet voor een periode van twaalf jaar).176 Volgens de heer Bontes vereist de beslissing om het huwelijk te ontbinden een overbruggingsperiode, zodat de alimentatiegerechtigde financieel onafhankelijk kan worden. Verder willen de leden van de initiatiefnota, net zo als de heer Bontes, de duur van de partneralimentatie verkorten naar maximaal vijf jaar wanneer er kinderen uit het huwelijk zijn geboren. Echter maken zij een uitzondering voor huwelijken die langer dan vijftien jaar hebben geduurd. De partneralimentatie kan dan maximaal 10 jaar duren. Ook passen zij de duur aan voor huwelijken waaruit geen kinderen zijn geboren. Verder willen de leden van de initiatiefnota artikel 1:160 BW schrappen en voorzien zij in een afbouw van de partneralimentatie waardoor de alimentatiegerechtigde langzaam een prikkel krijgt om in eigen financiële middelen te gaan voorzien.
2.4
Mijn ‘kritiek’
In de periode 2006-2008 had 43% van de vrouwen die moeder zijn geworden een voltijd baan, terwijl na de geboorte nog maar 18% een voltijd baan had.177 Voor mannen veranderde de arbeidsduur nauwelijks. In dezelfde periode bleef 87% hetzelfde aantal uren werken en ging 5% minder uren werken na de geboorte van het kind.178 In 2012 ging 37% van de vrouwen minder werken of stopte geheel met werken na de geboorte van haar eerste kind, terwijl bij mannen dit percentage op 7% lag.179 Hieruit volgt dat het vaak voorkomt dat de vrouw minder gaat werken wanneer er kinderen worden geboren.180 De vrouw verliest hierdoor verdiencapaciteit en verkrijgt hierdoor wellicht een achterstand op de arbeidsmarkt. Het is voor een vrouw (en vooral voor de wat oudere vrouw) moeilijk om na een aantal jaren volledig terug te keren en een goede plaats te verwerven op de
174
Debat op Radio EenVandaag tussen de heer Bontes en advocaat Gabi van Driem op 28 januari 2014. Kamerstukken II 2012/13, 33311, 8, p. 1-2. 176 Kamerstukken II 2012/13, 33311, 8, p. 7. 177 ‘Arbeidspatroon ouders; verandering na de geboorte van hun eerste kind’, Centraal Bureau voor de Statistiek 18 februari 2014, cbs.nl (zoek op steeds minder vrouwen gaan korter werken na geboorte eerste kind). 178 Ibid. 179 Ibid. 180 Zie ook J.P.M. Bol, ‘Heeft de partneralimentatie nog toekomst?’, REP, September 2011, nummer 6, p. 222. 175
32
arbeidsmarkt. Door de nieuwe wet wordt van de vrouw een actieve houding verwacht en verkrijgt zij wellicht meer prikkels om actief op zoek te gaan naar een baan, zodat ze financieel onafhankelijk wordt. Door de aanpassing van de partneralimentatieduur is het aannemelijk dat ook een stijging zal plaatsvinden van het aantal werkende vrouwen op de markt.181 Ik ben het met de fracties eens dat het voor de alimentatiegerechtigde een grote belasting zal zijn om naast de zorg voor de minderjarige kinderen fulltime te gaan werken. Daarnaast is nog de situatie dat een huwelijk bijvoorbeeld twintig jaar heeft geduurd en de alimentatiegerechtigde nooit heeft gewerkt omdat deze altijd de zorgtaken op zich heeft genomen. Wellicht kan voor deze situaties een uitzondering worden gemaakt. De initiatiefnota voorziet in een uitzonderingsmogelijkheid voor huwelijken die langer hebben geduurd dan vijftien jaar en waarbij de alimentatiegerechtigde niet heeft gewerkt. De partneralimentatie is dan verplicht voor de helft van de duur van het huwelijk met een maximum van tien jaar.182 Ik ben het met deze leden eens dat in deze gevallen een maximum duur van vijf jaar onredelijk is. Wanneer iemand zo lang niet heeft gewerkt is het moeilijk om binnen vijf jaar weer volledig in eigen levensonderhoud te kunnen voorzien. Wanneer een vrouw er niet in slaagt om binnen vijf jaar financieel onafhankelijk te zijn (ook gezien de huidige situatie op de arbeidsmarkt die anno 2014 nog steeds niet goed is), bestaat de kans dat een groter beroep wordt gedaan op de WWB. Dit zal betekenen dat hierdoor meer kosten zullen ontstaan voor de samenleving. De samenleving zal dan moeten opdraaien voor een probleem dat tussen twee ex-echtgenoten speelt. Ik vraag mij af of dit wel zo rechtvaardig is. Maar ook vóór de limitering van de partneralimentatieduur in 1994 vreesde de regering dat de alimentatiegerechtigden na de afloop van de alimentatietermijn een groter beroep zouden doen op de WWB (destijds Algemene Bijstandswet).183 Toch werd het wetsvoorstel ingediend omdat destijds werd verwacht dat de alimentatieplichtige zijn alimentatieplicht beter zal nakomen wanneer deze zou zijn gelimiteerd.184 Wellicht zou dit ook nu weer een argument kunnen zijn voor het terugdringen van de alimentatieduur naar vijf jaar. Het CBS geeft een overzicht van het aantal WWB uitkeringen vanaf 1998. In januari 1998 ontvingen in totaal 44.9010 mannen en vrouwen een WWB uitkering. 185 In december 2012 waren dat in totaal 36.5270 mannen en vrouwen.186 Hieruit valt een daling uit op te merken. Ter voorkoming dat teveel alimentatiegerechtigden in de bijstand terecht zouden komen, heeft de regering in 2009 het LBIO de inningsbevoegdheid van partneralimentatie gegeven.187 De 181
Kamerstukken II 2012/13, 33311, 6, p. 3. Kamerstukken II 2011/12, 33312, 2, p. 3. 183 Tigchelaar 1999, p. 154; Handelingen II 1986/87, 19295, p. 5205. 184 Tigchelaar 1999, p. 155. 185 ‘Algemene bijstand; uitkeringen op grond van de WWB, 1998-2012’, Centraal Bureau voor de Statistiek 20 februari 2014, cbs.nl (zoek op bijstand en overige uitkeringen). 186 Ibid. 187 Spalter 2013, p. 113; Wet van 2 juli 2009, Stb. 303. 182
33
inning voor de onderhoudsgerechtigden is hierdoor kosteloos, omdat deze zelf geen commercieel bureau of deurwaarderskantoor hoeven in te schakelen.188 Aanwijzing 167 lid 3 geeft aan dat aan belastende regelingen, behoudens uitzonderlijke gevallen, geen terugwerkende kracht mag worden toegekend. Ik vraag mij af of de redenen die de heer Bontes aanvoert, in het kader van het overgangsrecht, wel voldoende ‘uitzonderlijk’ zijn. Op dit moment bestaan ook al verschillende alimentatiestelsels naast elkaar. Denk aan de alimentatieverplichtingen die voor 1994 zijn ontstaan. Wanneer een alimentatieverplichting is overeengekomen (onderling dan wel door de rechter) zijn beide partijen van deze duur uitgegaan. Wanneer een belastende regeling terugwerkende kracht krijgt zou dit een aantasting betekenen van de rechtszekerheid. Mijn inziens is het niet gerechtvaardigd om de termijn ook voor bestaande gevallen te verkorten. Zoals verschillende fracties al opmerkten, ontlenen mensen verwachtingen aan de wet die op dat moment geldt.189 Deze verwachtingen mogen, naar mijn mening, niet door een wetswijziging worden doorkruist. Daarnaast kan de vraag worden gesteld of de regeling niet in strijd is met art. 1 van het Eerste Protocol bij het EVRM. Partneralimentatie valt namelijk onder het begrip eigendom en het is denkbaar dat sprake is van een inmenging in het genot van het eigendomsrecht.190 Zijn de argumenten die de heer Bontes aanvoert wel toereikend om de proportionaliteit van de inmenging te kunnen dragen?191 Bij het niet wijzigen van de bestaande regeling voor kortdurende huwelijken, in artikel 1:157 lid 6 BW, plaats ik vraagtekens. Wanneer de termijn wordt verkort naar vijf jaar kan het voorkomen dat zowel bij langdurige huwelijken met kinderen als voor kortdurende huwelijken zonder kinderen een partneralimentatieduur van vijf jaar is vastgesteld. Mijn inziens kan dit niet ‘eerlijk’ zijn. De initiatiefnota wil de huidige grondslag voor partneralimentatie (de door het huwelijk ontstane lotsverbondenheid) wijzigen. Niet de lotsverbondenheid, maar het verlies aan verdiencapaciteit zal het uitgangspunt worden. Deze nieuwe grondslag laat echtgenoten al tijdens het huwelijk nadenken over de gevolgen van hun rolverdeling binnen het huwelijk. Wellicht zorgt dit ervoor dat beide partners streven naar een gelijke verdiencapaciteit. Dit lijkt mij een goede ontwikkeling gezien de huidige ontwikkelingen in de samenleving, zoals het emancipatieproces van de vrouwen. Uit het bovenstaande ‘kritiek’ punten kan worden geconcludeerd dat ik me meer aansluit bij de initiatiefnota van de leden Van der Steur, Recourt en Berndsen.
188
Spalter 2013, p. 113. Kamerstukken II 2012/13, 33311, 7, p. 9. 190 Kamerstukken II 2013/14, 33311, 9, p. 3. 191 Ibid. 189
34
2.5
Conclusie
In dit tweede hoofdstuk is uiteengezet wat de nieuwe parlementaire ontwikkelingen rondom de partneralimentatieverplichting zijn. Als eerst is het initiatiefwetsvoorstel van de heer Bontes besproken. De heer Bontes wil de partneralimentatieduur terugdringen van twaalf naar vijf jaar omdat de huidige duur onder andere een stimulans voor vrouwen zou kunnen zijn om zich te onthouden van toetreding tot de arbeidsmarkt. Ook blijkt uit verschillende onderzoeken dat de Nederlandse bevolking de standaard termijn van twaalf jaar te lang vindt duren. De heer Bontes wil de bestaande regeling voor kortdurende huwelijken in stand laten. Ook wil hij de bestaande regeling voor de verlenging van de partneralimentatieduur in stand laten. Daarentegen wil de heer Bontes de nieuwe
wettelijke
regeling
ook
van
toepassing
laten
verklaren
op
de
‘lopende’
onderhoudsverplichtingen. De vraag die hierbij rijst is of dit in strijd zal komen met de rechtszekerheid van de alimentatiegerechtigden. De fracties hebben verschillende punten van ‘kritiek’ gegeven op het initiatiefwetsvoorstel. Hierop heeft de heer Bontes zijn reactie gegeven. Vervolgens is de initiatiefnota van de leden Van der Steur, Recourt en Berndsen besproken. Ook zij willen de partneralimentatieduur terugdringen. Echter maken de leden onderscheid in huwelijken met
kinderen
en
huwelijken
zonder
kinderen.
Ook
voorzien
de
leden
in
een
uitzonderingsmogelijkheid voor huwelijken die langer hebben geduurd dan vijftien jaar. Een belangrijk verschil met het initiatiefwetsvoorstel van de heer Bontes is dat de leden van de initiatiefnota de grondslag voor partneralimentatie willen wijzigen. Volgens de leden dient de partneralimentatie te worden gezien als een compensatie voor de tijd dat één van beide partners niet of minder heeft deelgenomen aan het arbeidsproces. Nederland is niet het enige land waar een onderhoudsverplichting na het huwelijk kan blijven bestaan. Om de ‘discussie’ die in Nederland bestaat in een breder perspectief te plaatsen zal in het volgende hoofdstuk een rechtsvergelijking worden gemaakt met het Spaanse rechtsstelsel.
35
3
Rechtsvergelijkend onderzoek Spanje
3.1
Inleiding
In dit hoofdstuk wordt beschreven hoe de onderhoudsverplichting in Spanje wettelijk is geregeld. Om een inzicht te krijgen in het Spaanse rechtsstelsel, zal in de eerste paragraaf hieromtrent een korte uitleg worden gegeven. Daarna wordt beschreven waar de partneralimentatieregeling in Spanje wettelijk is vastgelegd en wat de factoren voor toekenning zijn. Vervolgens komt de duur aan bod, gevolgd door de wijziging en de betaling van de partneralimentatieverplichting. Tot slot zal worden aangegeven in welke situaties de partneralimentatieverplichting eindigt. Wellicht kan de Spaanse partneralimentatieregeling een inspiratiebron voor Nederland zijn bij een eventuele aanpassing van de alimentatieduur.
3.2
Het Spaanse rechtsstelsel
Zoals in de inleiding al is aangegeven kent Spanje zeventien autonome deelstaten, die de ‘Comunidades Autónomas’ worden genoemd. De wetgeving in deze autonome deelstaten wijkt op sommige terreinen af van de landelijk vastgestelde wetgeving.192 De landelijke wetgeving is van toepassing zolang daar door de autonome deelstaten niet op een bepaald terrein van wordt afgeweken.193 Om vast te stellen of de wetgeving van de autonome deelstaat van toepassing is, wordt gekeken naar de ´vecindad civil´. Met vecindad civil wordt een inwoner van de deelstaat bedoeld. Een inwoner heeft de vecindad civil van de autonome deelstaat waar zijn of haar ouders zijn geboren, zie art. 14 lid 2 CC. Wanneer de ouders uit verschillende autonome deelstaten komen, krijgt het kind de vecindad civil van één van de ouders of de vecindad civil van zijn geboorteplaats, zie art. 14 lid 3 CC. Verder kent Spanje, naast de autonome deelstaten, ook nog zes gebieden waar het gewoonterecht zijn gelding heeft en het burgerlijk wetboek een subsidiair karakter draagt.194 Deze regionale rechten worden ´fueros’ of ‘derechos forales’ genoemd.195 Vooral het gezins- en erfrecht wordt door de fueros beheerst.196 Het gaat hier om de gebieden Aragón, de Balearen, Baskenland, Catalonië, Galicië en Navarra. De CC (het Spaanse Burgerlijk Wetboek) is van toepassing op alle onderdanen van Spanje. De Spaanse Grondwet (Constitución Española) geeft in artikel 32 aan dat de wet de gevolgen van een 192
A.M. Vrenegoor, ‘Estate Planning met het oog op Spanje’, Kwartaalbericht Estate Planning 2012, p.1. Ibid. 194 Gorlé e.a. 2007, p. 185. 195 E.D. Richelle, ‘Erven en schenken in de Spaanse praktijk’, Kwartaalbericht Estate Planning 2012, p. 1. 196 Gorlé e.a. 2007, p. 185. 193
36
echtscheiding regelt. De Spaanse partneralimentatieregeling is ontstaan door la ley (de wet) 30/1981 van 7 juli en is landelijk vastgesteld in de CC.197 De rechtspraak in civiele zaken is, net als in Nederland, verdeeld over drie instanties. De rechtbank in eerste aanleg wordt Juzgado de Primera Instancia genoemd. In elke ‘partido judicial’ is een Juzgado de Primera Instancia gevestigd. Een partido judicial is een territoriaal gebied met verschillende (kleine) gemeenten. Tegen een uitspraak van de Juzgado de Primera Instancia kan hoger beroep worden ingesteld bij de Provincierechtbank (Audiencia Provincial), die zich in elke hoofdstad van de provincie bevindt. Vervolgens is beroep in cassatie mogelijk bij het hoogste rechtscollege (Tribunal Supremo), welke is gevestigd in Madrid.198
3.3
Toekenning partneralimentatie (pensión compensatoria)
Een onderhoudsverplichting, zoals wettelijk geregeld in Nederland, kent het Spaanse rechtsstelsel niet. Wel kent Spanje, na een echtscheiding, de zogenaamde pensión compensatoria welke kan worden gezien als een compenserende vergoeding.199 Wanneer uit het huwelijk kinderen worden geboren is het vaak de vrouw die stopt of minder gaat werken om voor deze minderjarige kinderen te zorgen. Hierdoor is het mogelijk dat zij een eventuele carrièrekans op de arbeidsmarkt mist.200 Wanneer er vervolgens een echtscheiding plaatsvindt, is het redelijk dat zij hiervoor een vergoeding krijgt.201 De pensión compensatoria is geregeld in de artt. 97 t/m 101 CC. Artikel 97 CC bepaalt dat de pensión compensatoria door de rechter kan worden toegekend wanneer na de echtscheiding een ´desequilibrio´(economische onevenwichtigheid) ontstaat tussen beide ex-echtgenoten. De rechter kijkt naar de situatie van beide echtgenoten voor het huwelijk en de situatie van beide echtgenoten na het huwelijk. De Tribunal Supremo gaf in 2014 aan dat de pensión compensatoria een redelijk financieel evenwicht dient te creëren tussen beide ex-echtgenoten.202 In casu had de vrouw (65 jaar) 21 jaar lang de zorg voor de kinderen op zich genomen en kreeg een pensioen van € 519,50 per maand. De man verdiende € 1640,48 per maand. De Tribunal Supremo oordeelde dat de man € 400,00 per maand aan pensión compensatoria moest betalen aan de vrouw (voor onbepaalde tijd). De financiële situatie van beide ex-echtgenoten kwam daardoor redelijk in evenwicht. Maar de desequilibrio is niet altijd van belang.203 Wanneer de man bijvoorbeeld € 3000,00 verdiend omdat hij 197
M.P. Sánchez González, ´La Extinción del Derecho Compensatoria´, Revista del derecho 2006, Vol. XIX Nº 1, p. 273. 198 Álvarez Martínez, Herráez Vidal & Prieto Garciá 2013, p. 15. 199 Del Rosario Villas de Antonio & Sánches Garciá 2003, p. 26. 200 Ibid. 201 Ibid. 202 TS 21 februari 2014, STS 90/2014. 203 Interview met M.E. Arbaizar Fernández, Rechter sectie familierecht, Vitoria-Gasteiz (Spanje), 24 maart 2014.
37
een goede baan heeft en de vrouw € 800,00 omdat ze bijvoorbeeld een schoonmaakster is wil dat niet zeggen dat een pensión compensatoria moet worden toegekend. Belangrijker is de vraag of de vrouw tijdens het huwelijk minder is gaan werken om voor de minderjarige kinderen te zorgen en daardoor haar kans op de arbeidsmarkt heeft gemist.204 Verder geeft artikel 97 CC aan dat voor het toekennen van de pensión compensatoria rekening wordt gehouden met verschillende factoren. Net als in Nederland, wordt ook in Spanje onderscheid gemaakt in financiële factoren en niet-financiële factoren. De financiële factoren worden bepaald door behoeftigheid van de alimentatiegerechtigde en draagkracht van de alimentatieplichtige. Bij de niet-financiële factoren wordt onder andere gekeken naar de inhoud van de huwelijkse voorwaarden (wanneer deze zijn opgesteld), de leeftijd en de gezondheidstoestand van de alimentatiegerechtigde. Verder wordt gekeken of de alimentatiegerechtigde een studie heeft gevolgd en wat de kansen op de arbeidsmarkt zijn. Ook wordt gekeken of de alimentatiegerechtigde de verzorging van de kinderen of een familielid op zich heeft genomen en of de verzorging hiervan in de toekomst ook nodig is. Hierbij kan worden gedacht dat de alimentatiegerechtigde de zorg van een van de ouders op zich heeft genomen. Verder wordt gekeken naar de duur van het huwelijk en, in tegenstelling tot Nederland, naar de duur van de relatie.205 Een voorbeeld hiervan is dat je twintig jaar een relatie hebt gehad, vervolgens gaat trouwen en na twee jaar een echtscheiding tot stand komt. De rechter kijkt dan naar het totale aantal jaren dat je samen bent geweest. Ook wanneer de relatie bijvoorbeeld twintig jaar heeft geduurd en geen huwelijk heeft plaatsgevonden kan het voorkomen dat een pensión compensatoria wordt toegekend.206 Dit is niet gebruikelijk, maar het kan wel voorkomen.207 Dit betekent dat ze in Spanje, in tegenstelling tot Nederland, wel een partneralimentatieregeling voor ex-samenwoners kennen. Opvallend is dat de Audiencia Provincial van Lugo in 1993 bepaalde dat geen pensión compensatoria wordt uitgekeerd wanneer het huwelijk van korte duur is geweest.208 De rechter gaf aan dat dan geen tijd is geweest voor ´desequilibrio´. Wanneer het huwelijk namelijk van korte duur is geweest, zou dit geen ingrijpende ´terugslag´ hebben gehad op de verdiencapaciteit van de alimentatiegerechtigde.209 Zo bepaalde de Tribunal Supremo in 2005 dat de vrouw (37 jaar) geen recht had op een pensión compensatoria omdat het huwelijk drie jaar had geduurd en zij bovendien in het bezit was van een diploma communicatie.210 Er bestaat geen vast criterium voor wat onder ´kort´ moet worden verstaan, maar de literatuur geeft een periode van minder dan drie of 204
Interview met M.E. Arbaizar Fernández, Rechter sectie familierecht, Vitoria-Gasteiz (Spanje), 24 maart 2014. C.L. Lepin Molina, ´La pensión compensatoria en el derecho Español´, Revista del magister y doctorado en derecho 2008, Nº 2, p. 110. 206 Interview met M.E. Arbaizar Fernández, Rechter sectie familierecht, Vitoria-Gasteiz (Spanje), 24 maart 2014. 207 Ibid. 208 AP Lugo 30 november 1993, SAP 555/1993. 209 Ferrer Sama e.a 2010, p. 537. 210 TS 28 april 2005, STS 333/2005. 205
38
vier jaar aan.211 Ook dit is een verschil met het Nederlandse stelsel. Artikel 1:157 lid 6 BW bepaalt namelijk dat wanneer het huwelijk niet langer heeft geduurd dan vijf jaar en uit het huwelijk geen kinderen zijn geboren, de alimentatieverplichting eindigt na het verstrijken van de termijn die gelijk is aan de duur van het huwelijk. De Tribunal Supremo oordeelde in 2010 dat de niet-financiële factoren een dubbele functie hebben.212 Aan de ene kant bepalen deze factoren namelijk de hoogte en duur van de pensión compensatoria. Aan de andere kant bepalen de factoren of sprake is van ´desequilibrio´ tussen beide echtgenoten. De rechter moet, voor de toekenning van een pensión compensatoria, uiteindelijk drie vragen beantwoorden. De eerste vraag is of sprake is van ´desequilibrio´. De tweede vraag is wat de hoogte moet zijn van de pensión compensatoria. De laatste vraag is wat de duur moet zijn van de pensión compensatoria.213
3.4 Duur
Artikel 97 CC geeft aan dat de pensión compensatoria levenslang of tijdelijk kan duren. Dit is een groot verschil met het Nederlandse recht. In Nederland werd de alimentatieduur in 1994 al beperkt tot maximaal twaalf jaar. De CC geeft, in tegenstelling tot het BW, dus geen vaste regel voor de duur van de pensión compensatoria, maar normaal gesproken zal de rechter wel een maximum termijn opleggen en zal de duur dus worden beperkt.214 De rechter bekijkt per geval hoelang de pensión compensatoria dient te duren. Voor toekenning van een levenslange duur wordt naar bepaalde factoren gekeken. Zo wordt gekeken naar de gezondheidstoestand van de alimentatiegerechtigde (bijvoorbeeld chronische ziekte) en de duur dat deze voor de minderjarige kinderen heeft gezorgd en daardoor niet of minder heeft gewerkt.215 Een voorbeeld hiervan is dat de vrouw (55 jaar) altijd de zorg voor de kinderen op zich heeft genomen en daarom niet heeft gewerkt. In dit geval zal het zeer waarschijnlijk zijn dat de rechter een levenslange duur zal opleggen.216 Verder dient de alimentatiegerechtigde (over het algemeen) ouder dan 45 jaar te zijn.217 De Tribunal Supremo bepaalde in 2013 dat de man levenslang alimentatie diende te betalen omdat de vrouw (40 jaar) invalide was en daardoor de kansen op de arbeidsmarkt voor haar vrijwel nihil waren.218 In een
211
A.J. Pérez Martín, ´Enfoque actual de la pensión compensatoria´, Boletín Derecho de Familia 2011, p. 6. TS 19 januari 2010, STS 864/2010. 213 Dit volgt uit de volgende uitspraken: TS 24 november 2011, STS 856/2011; TS 19 oktober 2011, STS 720/2011; TS 16 november 2012, STS 719/2012; TS 17 mei 2013, STS 335/2012. 214 Interview met M.E. Arbaizar Fernández, Rechter sectie familierecht, Vitoria-Gasteiz (Spanje), 24 maart 2014. 215 Ferrer Sama e.a 2010, p. 538. 216 Interview met M.E. Arbaizar Fernández, Rechter sectie familierecht, Vitoria-Gasteiz (Spanje), 24 maart 2014. 217 Ferrer Sama e.a 2010, p. 538. 218 TS 21 juni 2013, STS 3349/2013. 212
39
andere zaak vroeg een man (39 jaar), na een huwelijk van zeven jaar, om een pensión compensatoria.219 De man was minder gaan werken om voor hun minderjarige kind te zorgen. De Tribunal Supremo oordeelde dat de man geen recht had op een pensión compensatoria. De man was minder gaan werken omdat hij dit zelf wilde. Gezien de leeftijd van de man en zijn beroepskwalificatie als advocaat waren de kansen op de arbeidsmarkt groot, waardoor hij in zijn eigen levensonderhoud kon gaan voorzien. In weer een andere zaak bepaalde de Audiencia Provincial van Córdoba in 2003 dat de man (na een huwelijk van veertien jaar) vijf jaar lang € 900,00 per maand aan pensión compensatoria moest betalen, omdat de vrouw de zorg van de kinderen op zich had genomen.220 Na het verstrijken van deze vijf jaar vond een herziening plaats om te bekijken of de omstandigheden inmiddels waren veranderd en de vrouw in haar eigen levensonderhoud kon voorzien. De Juzgado de Primera Instancia van Córdoba bepaalde in 2008 dat de alimentatieduur met drie jaar werd verlengd.221 Deze drie jaar moest voor de vrouw voldoende zijn om werk te zoeken als technicus in het toerisme. De rechter berekent voor de hoogte van de pensión compensatoria (normaal gesproken) 20 tot 30% van het inkomen van de alimentatieplichtige.222 Hierbij moet worden opgemerkt dat wanneer de alimentatieplichtige ook kinderalimentatie dient te betalen, dit in mindering wordt gebracht op de hoogte van de pensión compensatoria.223
3.4.1
Wijziging
Artikel 100 CC bepaalt dat de pensión compensatoria kan worden gewijzigd wanneer sprake is van ´kernachtige verstoringen´ in het vermogen van een van de ex-echtgenoten. Nederland kent een vergelijkbare regel voor de wijziging van de partneralimentatieduur, zie hiervoor art. 1:401 lid 2 BW. Bij kernachtige verstoringen in het vermogen van een van de ex-echtgenoten zijn twee situaties denkbaar. De eerste situatie is dat de economische positie van de alimentatiegerechtigde is verbeterd.224 Hierbij kan worden gedacht aan het verkrijgen van een erfenis of het winnen van de loterij.225 Ook kan het zijn dat de alimentatiegerechtigde werk heeft gevonden of een uitkering krijgt (bijvoorbeeld een Werkloosheidswet uitkering (hierna: WW)). De tweede situatie is dat de
219
TS 4 december 2012, STS 8531/2012. AP Córdoba 21 juli 2003, SAP 169/2003. 221 JPI Córdoba 19 december 2008, SJPI 688/08. 222 Ferrer Sama e.a 2010, p. 539. 223 Ibid. 224 Ferrer Sama e.a 2010, p. 543. 225 M. J. Santos Morón, ´Crisis matrimonial, uso de la vivienda familiar y pensión compensatoria: Soluciones en la jurisprudencia española reciente´, Uces revista jurídica 2013, Nº 17, p. 53. 220
40
economische positie van de alimentatieplichtige slechter is geworden.226 Hierbij kan worden gedacht dat deze met pensioen gaat, zijn baan verlies of minder is gaan verdienen. Wanneer de alimentatieplichtige opnieuw in het huwelijk treedt, zal dit niet leiden tot een kernachtige verstoring waardoor de pensión compensatoria kan worden gewijzigd.227 Net zo min als het krijgen van een kind uit een nieuwe relatie.228 Al zijn er rechters die zeggen dat het krijgen van het kind uit een nieuwe relatie wel leidt tot een kernachtige verstoring.229 De Tribunal Supremo oordeelde in 2011 dat de alimentatiegerechtigde, bij de wijziging van de pensión compensatoria, niet om een hoger bedrag aan pensión compensatoria mag vragen.230 In casu vroeg de alimentatiegerechtigde, na het verliezen van haar baan, om een wijziging van de pensión compensatoria. De Tribunal Supremo gaf aan dat op het moment van echtscheiding de factoren voor toekenning van de pensión compensatoria worden beoordeeld (en naderhand niet nogmaals), tenzij sprake is van kernachtige verstoringen.
3.5
Betaling
In Spanje zijn, net als in Nederland, verschillende manieren waarop de pensión compensatoria kan worden betaald. Artikel 99 CC geeft aan dat betaling in geld mogelijk is (maandelijks). Ook geeft dit artikel aan dat het mogelijk is om in natura te betalen. Zo kan de alimentatieplichtige bepaalde goederen leveren aan de alimentatiegerechtigde of deze onderbrengen in zijn eigen huis. Een voorbeeld hiervan is dat de alimentatieplichtige een tweede appartement heeft en de alimentatiegerechtigde hier kosteloos mag wonen. Dit is alleen mogelijk wanneer beide exechtgenoten hiermee instemmen.231 Een andere manier is betaling door een som ineens, zie art. 97 CC. Ook hiermee moeten beide ex-echtgenoten instemmen.232 La ley (de wet) 1/2000 van 7 januari Enjuiciamiento Civil (civiele procedures) geeft in art. 776 lid 1 j. art. 771 aan dat wanneer de alimentatieplichtige in gebreke blijft met betaling van de pensión compensatoria een dwangsom kan worden opgelegd. Verder geeft art. 227 van de Código Penal (Wetboek van Strafrecht) aan dat bij wanbetaling ook een gevangenisstraf kan worden opgelegd van drie tot twaalf maanden. Een andere mogelijkheid is, dat wanneer de alimentatieplichtige in gebreke blijft met betaling, de overheid het bedrag voorschiet uit een fonds. Dit is alleen mogelijk voor inwoners van de deelstaat Catalonië. Catalonië heeft het zogenaamde ´garantiefonds voor 226
Ferrer Sama e.a 2010, p. 543. Ferrer Sama e.a 2010, p. 544. 228 Navarro Miranda 2011, p. 540. 229 Zie bijvoorbeeld AP Pontevedra 18 januari 2007, JUR 88875. 230 TS 19 oktober 2011, STS 720/2011. 231 Ferrer Sama e.a 2010, p. 539. 232 Ibid. 227
41
alimentatie´ opgericht. Wanneer de alimentatiegerechtigde in economische onzekerheid verkeert, door non-betaling van de alimentatieplichtige, zal het fonds een voorschot verlenen.233 Het fonds verhaalt dit bedrag vervolgens op de alimentatieplichtige. Art. 4 lid 2 sub a decreto (verordening) 123/2010, van 7 september, del Fondo de garantía de pensiones y prestaciones geeft aan dat je minimaal vijf jaar, waarvan twee voorafgaand aan de aanvraag, in Catalonië moet wonen wil je gebruik maken van het fonds. Landelijk (zoals Nederland bijvoorbeeld het LBIO kent) is dus geen overheidsinstelling opgericht voor het innen van de pensión compensatoria. Ik stel wel vraagtekens bij dit fonds. Naar mijn mening is sprake van rechtsongelijkheid nu in de deelstaat Catalonië een fonds is opgericht voor het innen van partneralimentatie en in de rest van Spanje niet. Het innen van kinderalimentatie is wel landelijk vastgesteld door la ley (de wet) 42/2006, van 28 december en geregeld door el Real Decreto (het koninklijk besluit) 1618/2007, van 7 december.
3.6
Einde pensión compensatoria
Art. 101 lid 1 CC geeft aan wanneer de pensión compensatoria eindigt. De pensión compensatoria eindigt doordat de door de rechter opgelegde termijn is verstreken of doordat de alimentatiegerechtigde geen behoefte meer heeft aan de pensión compensatoria. Ook eindigt de pensión compensatoria, net als in Nederland, wanneer de alimentatiegerechtigde opnieuw in het huwelijk treedt dan wel gaat samenleven met een ander als waren zij gehuwd (zie hiervoor art. 101 lid 1 CC in combinatie met de artt. 86 en 81 lid 2 CC).234 De rechtbanken oordelen verschillend over wat moet worden verstaan onder samenwonen met een ander als waren zij gehuwd. De Audiencia Provincial van Asturias oordeelde in 2006 en 2007 dat het voldoende is dat je met elkaar samenwoont.235 (Zo oordeelde de Tribunal Supremo dat de pensión compensatoria na vijf jaar moest worden beëindigd omdat de vrouw, die de relatie erkende, al 1,5 jaar samenwoonde met een ander.236) Daarentegen oordeelde de Audiencia Provincial van León in 2005 en 2006 dat je gezamenlijke goederen moet hebben (zoals een huis of een auto) en een gezamenlijk project moet hebben.237 Voorbeelden van een gezamenlijk project zijn dat je samen kinderen wilt krijgen of het voornemen hebt om in de toekomst te emigreren, maar ik vraag me dan wel af hoe je dit kan bewijzen? Wanneer de pensión compensatoria eenmaal is geëindigd, kan deze niet meer herleven.238 233
´Fondo para cubrir el impago de pensiones y prestaciones alimentarias o compensatorias´, Generalitat de Catalunya 6 maart 2014, gencat.cat (zoek op fondo de pensiones). 234 Opgemerkt dient te worden dat artikel 1:160 BW een andere uitleg geeft over wat moet worden verstaan onder samenleven met een ander als waren zij gehuwd. 235 AP Asturias 13 september 2006, SAP 322/2006; AP Asturias 8 juni 2007, SAP 173/2007. 236 TS 9 februari 2012, STS 42/2012. 237 AP León 16 maart 2005, SAP 29/2005; AP León 24 februari 2006, SAP 276/2005. 238 Ferrer Sama e.a 2010, p. 538.
42
Opmerkelijk is dat de pensión compensatoria niet eindigt wanneer de alimentatieplichtige overlijdt, zie art. 101 lid 2 CC. De erfgenamen dienen de pensión compensatoria voort te zetten.239 Wanneer de erfgenamen niet voldoende gelden uit de erfenis krijgen, kunnen zij wel om een herziening van de pensión compensatoria bij de rechter vragen.240 Wanneer in Nederland de alimentatieplichtige overlijdt, komt wel definitief een einde aan de partneralimentatie. Wellicht kan de vraag worden gesteld of in Nederland de alimentatieplicht ook dient te worden voortgezet (bij overlijden) wanneer er voldoende ‘draagkracht’ in de nalatenschap zit? De behoefte van de alimentatiegerechtigde veranderd namelijk niet wanneer de alimentatieplichtige overlijdt.241 Ook kan de vraag worden gesteld of de lotsverbondenheid wel verdwenen is wanneer de alimentatieplichtige overlijdt?
3.7
Conclusie
In dit hoofdstuk is aangegeven hoe de onderhoudsverplichting in Spanje juridisch is vastgesteld. De Spaanse partneralimentatieregeling, de pensión compensatoria, is landelijk vastgelegd in de CC, welke van toepassing is op alle onderdanen van Spanje. Voor het toekennen van de pensión compensatoria wordt in Spanje, net als in Nederland, rekening gehouden met financiële factoren en niet-financiële factoren. Opmerkelijk is dat de rechter onder andere kijkt naar het aantal jaren dat je samen bent geweest, en niet alleen naar de duur van het huwelijk. Wat verder opvalt is dat geen pensión compensatoria wordt uitgekeerd wanneer het huwelijk van korte duur is geweest. In tegenstelling tot het Nederlandse recht kan de pensión compensatoria levenslang duren. Verder kan de pensión compensatoria worden gewijzigd wanneer sprake is van ´kernachtige verstoringen´ in het vermogen van een van de ex-echtgenoten, zoals het verkrijgen van een erfenis. Betaling van de pensión compensatoria geschied in natura of doormiddel van geld. Wanneer de alimentatieplichtige in gebreke blijft met betaling is het bijvoorbeeld mogelijk dat de overheid het bedrag voorschiet uit een speciaal daarvoor opgericht fonds. Een vereiste hiervoor is dat je inwoner bent van de deelstaat Catalonië. De pensión compensatoria kan op verschillende manieren eindigen bijvoorbeeld doordat de alimentatiegerechtigde opnieuw in het huwelijk treedt dan wel gaat samenleven met een ander als waren zij gehuwd. Wanneer de alimentatiegerechtigde overlijdt dienen de erfgenamen de pensión compensatoria voort te zetten. Geconcludeerd kan worden dat er veel overeenkomsten zijn met het Nederlandse recht. Ook zijn er verschillen. De grootste verschillen zijn de rechtsgrond voor toekenning van de pensión compensatoria, de levenslange duur, de pensión compensatoria voor exsamenwoners en de voortzetting van de pensión compensatoria door de erfgenamen. 239
Acevedo Bermejo 2009, p. 198. Ibid. 241 F.W.J.M. Schols, ‘(Ex-)partners en postmortale solidariteit: Een korte beschouwing over het 'erfrechtelijke alimentatierecht' en de postmortale solidariteit voor samenlevers’, WPNR 2013, afl. 6972, p. 306-312. 240
43
4
Conclusies en aanbevelingen
4.1
Inleiding
In de hoofdstukken één tot en met drie is getracht een antwoord te vinden op de centrale onderzoeksvraag, welke als volgt luidt: ´In hoeverre vraagt de onderhoudsverplichting, zoals neergelegd in artikel 1:157 BW, om een herziening en in hoeverre zou het Spaanse recht hier eventueel een bijdrage aan kunnen leveren´. In dit laatste hoofdstuk wordt teruggekeken op voorgaande hoofdstukken en zullen de conclusies van de onderzoeksresultaten worden weergegeven, gevolgd door de aanbevelingen.
4.2
Conclusies
In het eerste hoofdstuk is besproken hoe de onderhoudsverplichting in Nederland juridisch is geregeld. Wanneer een persoon na een echtscheiding niet in staat is om in zijn of haar levensonderhoud te voorzien, dient de ex-partner (wanneer deze voldoende draagkrachtig is) partneralimentatie betalen. Bij de vasttelling van de onderhoudsverplichting zijn de financiële en de niet-financiële factoren van belang. Besproken is dat de huidige partneralimentatieduur wettelijk is vastgesteld op een maximum van twaalf jaar. Deze twaalf jaar is een maximum en dat betekent dat de rechter ook, op verzoek van één van de echtgenoten, een kortere termijn kan opleggen. Verder blijkt dat wanneer het huwelijk korter heeft geduurd dan vijf jaar en uit het huwelijk geen kinderen zijn geboren, de partneralimentatieduur eindigt na het verstrijken van een termijn die gelijk is aan de duur van het huwelijk. Ook is in dit hoofdstuk te lezen dat de partneralimentatieduur kan worden verlengd, maar dat een beroep hierop een uitzondering is welke niet zomaar wordt toegekend. Verder
is
besproken
dat
partijen
in
een
alimentatieovereenkomst
een
afwijkende
partneralimentatieduur kunnen afspreken. Dit betekent dat zij een langere termijn (dan twaalf jaar) kunnen overeenkomen, maar ook kortere termijn of zelfs een nihilbeding. Tot slot is aangegeven op welke manieren de partneralimentatie kan worden betaald en in welke situaties de partneralimentatieplicht eindigt. In hoofdstuk twee ben ik op zoek gegaan naar de recente parlementaire ontwikkelingen inzake de partneralimentatieduur. Het initiatiefwetsvoorstel van de heer Bontes en de initiatiefnota van de leden Van der Steur, Recourt en Berndsen zijn uitgebreid besproken. Geconcludeerd is dat beide voorstellen de huidige partneralimentatieduur van maximaal twaalf jaar te lang vinden duren, omdat deze niet meer past binnen de huidige samenleving. Ook vinden beide voorstellen dat de
44
alimentatiegerechtigde een prikkel moet krijgen om binnen afzienbare tijd financieel onafhankelijk te zijn. Gesteld is dat beide voorstellen de partneralimentatieduur willen verkorten naar maximaal vijf jaar wanneer er kinderen uit het huwelijk zijn geboren. De leden van de initiatiefnota maken een uitzondering voor huwelijken die langer hebben geduurd dan vijftien jaar. De partneralimentatieduur kan dan namelijk maximaal tien jaar duren. Verschillende politieke partijen hebben kritiek gegeven op het wetsvoorstel van de heer Bontes. Punten van kritiek zijn onder andere de rechtszekerheid van de alimentatiegerechtigden en alimentatieplichtigen wanneer weer een wijziging van het stelsel zal plaatsvinden en het terugdringen van de duur naar maximaal vijf jaar. Naar mijn mening kan een termijn van vijf jaar niet in alle gevallen gerechtvaardigd zijn. Denk bijvoorbeeld aan de situatie dat een vrouw al twintig jaar niet heeft gewerkt omdat zij de zorg voor de kinderen op zich heeft genomen of aan de situatie dat een vrouw naast haar fulltime baan de zorg voor haar minderjarige kinderen heeft. Een ander punt van kritiek is het ontbreken van een overgangsregeling. Hierbij heb ik gelijk de vraag gesteld of dit geen aantasting van de rechtszekerheid vormt, wanneer voor bestaande gevallen de termijn ook wordt verkort naar maximaal vijf jaar. Wanneer de initiatiefnota zijn doorgang zal vinden zal de grondslag voor toekenning van partneralimentatie wordt gewijzigd in ´compensatie voor de gedurende het huwelijk ontstane verlies aan verdiencapaciteit´. Deze nieuwe grondslag laat echtgenoten al tijdens het huwelijk nadenken over de gevolgen van hun rolverdeling binnen het huwelijk. De nieuwe grondslag kan er wellicht voor zorgen dat beide partners streven naar een gelijke verdiencapaciteit. Verder is geconcludeerd dat de leden van de initiatiefnota de partneralimentatie niet meer willen koppelen aan de huwelijksgerelateerde behoefte. Ook zal de nieuwe wettelijke regeling voorzien in een overgangsregeling en een afbouw van de hoogte van de partneralimentatie. In het derde hoofdstuk is gebleken dat Spanje geen partneralimentatie toekent maar een ´pensión compensatoria´. Bij de toekenning van de pensión compensatoria wordt bekeken of ´desequilibrio´ is ontstaan na de echtscheiding. Ook de niet-financiële factoren zijn van belang bij de toekenning. Besproken is dat de CC geen wettelijke termijn geeft voor de duur van de pensión compensatoria, waardoor deze tijdelijk of zelfs levenslang kan duren. De rechter bekijkt per geval hoelang de pension compensatoria dient te duren. Opvallend is dat wanneer het huwelijk van korte duur is geweest geen recht op een pensión compensatoria bestaat. Verder is aangegeven dat de rechter bij toekenning van de pensión compensatoria kijkt naar de duur van de relatie in plaats van de duur van het huwelijk. Ook is besproken op welke manieren de pensión compensatoria kan worden gewijzigd en op welke manieren deze kan worden betaald. Als laatste zijn de beëindigingmogelijkheden behandeld. Geconcludeerd is dat de erfgenamen de pensión compensatoria voortzetten wanneer de alimentatieplichtige overlijdt. Bij de aanbevelingen zal worden aangegeven of Nederland een voorbeeld kan nemen aan het Spaanse rechtssysteem.
45
4.3
Aanbevelingen
Aan de hand van voorgaande conclusies wordt in deze paragraaf een vijftal aanbevelingen gegeven. Met deze aanbevelingen wordt aangegeven op welke wijze het Nederlandse alimentatiestelsel kan worden aangepast.
I.
Het wijzigen van de grondslag voor toekenning van partneralimentatie is naar mijn mening een positieve ontwikkeling omdat het verlies aan verdiencapaciteit het uitgangspunt wordt in plaats van de door het huwelijk ontstane lotsverbondenheid. Door de nieuwe grondslag moeten de echtgenoten al tijdens het huwelijk nadenken over de gevolgen van hun rolverdeling. Misschien zorgt dit ervoor dat beide partners streven naar een gelijke verdiencapaciteit, wat ten goede komt aan het emancipatieproces van de vrouwen. De nieuwe grondslag past naar mijn mening ook beter in deze huidige tijd. Verder ben ik van mening dat wanneer de grondslag wordt gewijzigd het Nederlandse recht wat betreft de korte duur van het huwelijk aansluiting zou kunnen zoeken bij het Spaanse recht. Wanneer in Spanje het huwelijk van korte duur is geweest (drie tot vier jaar), bestaat geen recht op een pensión compensatoria. Naar mijn mening heeft een kort huwelijk namelijk geen of weinig invloed gehad op het verlies aan verdiencapaciteit van de alimentatiegerechtigde. Ik stel daarom voor om artikel 1:157 lid 6 BW aan te passen, zodat in deze gevallen geen recht bestaat op partneralimentatie. Aangezien ik van oordeel ben dat de grondslag moet worden gewijzigd vraag ik me af of art. 1:160 BW moet worden afgeschaft. De partneralimentatie ziet dan op een compensatie voor verlies aan verdiencapaciteit tijdens het huwelijk. Wanneer de alimentatiegerechtigde een nieuwe partner krijgt, maakt dit geen verschil voor de betalingsverplichting. De ex-partner heeft namelijk genoten van de ongelijke zorgverdeling. Aan de andere kant kan wel weer de situatie ontstaan dat de nieuwe partner hoge inkomsten heeft of dat de alimentatiegerechtigde door de komst van deze nieuwe partner de mogelijkheid wordt geboden om weer fulltime aan het werk te gaan.
II.
Het wijzigen van de maximum termijn van twaalf naar vijf jaar acht ik niet noodzakelijk. Ik ben van mening dat de Nederlandse rechter, net als de Spaanse rechter, meer maatwerk kan verrichten (binnen de twaalfjaarstermijn) bij het bepalen van de alimentatieduur. Wanneer de grondslag niet wordt gewijzigd (en de lotsverbondenheid het uitgangspunt blijft) kan binnen de grenzen van de wet (maximaal twaalf jaar) een passende duur worden gevonden door maatwerk te leveren. Op deze manier wordt rekening gehouden met alle omstandigheden en kan per geval een rechtvaardige uitkomst worden bereikt. Wanneer de grondslag wel wordt gewijzigd, en de
46
verdiencapaciteit het uitgangspunt wordt, blijf ik van mening dat de maximum termijn van twaalf jaar moet blijven bestaan en hierbinnen maatwerk dient te worden verricht. Wanneer deze termijn (zoals in Spanje) onbeperkt wordt, bestaat de kans op rechtsonzekerheid en rechtsongelijkheid. Het is de taak van de rechter om transparant te zijn, maar ik ben er van overtuigd dat in soortgelijke gevallen toch anders zal worden geoordeeld. Ook ben ik van mening dat het onredelijk is dat ex-echtgenoten door de alimentatieplicht levenslang aan elkaar zijn gebonden. Uit de enquête van TNS NIPO in 2010 blijkt dat ook een meerderheid van de respondenten voorstander is van maatwerk. Ik stel voor dat de wetgever in artikel 1:157 lid 3 BW opneemt dat de rechter ook ambtshalve de partneralimentatieduur kan verkorten. Verder ben ik van mening dat een termijn van vijf jaar niet in alle gevallen redelijk is. Naar mijn mening dient een uitzondering te worden gemaakt voor bijvoorbeeld huwelijken die langer dan vijftien jaar hebben geduurd en waarbij de vrouw de zorgtaken op zich heeft genomen. Net als vele politieke partijen ben ik van mening dat het voor een vrouw een te grote belasting zal zijn om naast te zorg voor de minderjarige kinderen, tevens een fulltime baan te hebben. Naar mijn mening dient ook voor deze vrouwen een uitzondering te worden gemaakt. Er moet rekening worden gehouden met de feitelijke positie van oudere vrouwen en vrouwen met minderjarige kinderen. Wanneer de termijn van twaalf jaar wordt ingekort naar vijf jaar is het naar mijn mening niet eerlijk dat er situaties kunnen ontstaan dat zowel bij langdurige huwelijken met kinderen als voor kortdurende huwelijken zonder kinderen een partneralimentatietermijn van vijf jaar kan worden vastgesteld. Daarom ben ik van mening dat in deze situatie art. 1:157 lid 6 BW moet worden aangepast. III.
Echtgenoten kunnen voor of na de echtscheidingsbeschikking bij alimentatieovereenkomst bepalen of en zo ja tot welk bedrag, na de echtscheiding, de één tegenover de ander tot een uitkering van levensonderhoud zal zijn gehouden. Mijn inziens verdient het aanbeveling aan de rechter om meer aan te sturen op het sluiten van een alimentatieovereenkomst. Wanneer partijen samen een overeenkomst opstellen, wordt deze vaak beter nagekomen. Beide partijen kunnen dan samen nadenken over een redelijke duur. Ook kunnen partijen bijvoorbeeld samen beslissen wat er dient te gebeuren wanneer de één een nieuwe partner krijgt of meer of minder uren
gaat
werken.
Opgemerkt
dient
te
worden
dat
bij
het
sluiten
van
een
alimentatieovereenkomst de verhouding tussen beide ex-echtgenoten goed moet zijn, omdat het opstellen van dit plan veel overleg en harmonie vereist. IV.
De afbouw in de hoogte van de partneralimentatie vind ik een positieve ontwikkeling. Door een afbouw krijgt de alimentatiegerechtigde een prikkel om langzamerhand weer deel te nemen aan het arbeidsproces. De wet geeft de rechter op dit moment al de bevoegdheid om tot afbouw van
47
de hoogte van het bedrag te besluiten, mits een van de echtgenoten hiertoe een verzoek doet. Mijn inziens zou de wetgever in de wet de mogelijkheid voor ambtshalve toepassing door de rechter kunnen opnemen, zodat de rechter actiever gebruik kan maken van deze mogelijkheid. V.
Het lijkt mij wenselijk dat wanneer de voorstellen zijn doorgang zullen vinden sprake moet zijn van een overgangsregeling. De redenen die de heer Bontes noemt om geen overgangsregeling toe te passen vind ik niet voldoende zwaarwegend. Naar mijn mening is het niet gerechtvaardigd om de termijn ook voor bestaande gevallen te verkorten omdat dit een aantasting zal zijn van de rechtszekerheid.
4.4
Tot slot
Geconcludeerd kan worden dat de onderhoudsverplichting, zoals neergelegd in art. 1:157 BW, niet om een volledige herziening vraagt. Wel kan actiever gebruikt worden gemaakt van de bestaande wetgeving. Wellicht kunnen bepaalde artikelleden worden aangevuld en/of aangepast zodat in sommige gevallen meer aansluiting wordt gezocht bij het Spaanse rechtsstelsel.
48
Literatuurlijst Artikelen in tijdschriften - Bol 2011 J.P.M. Bol, ‘Heeft de partneralimentatie nog toekomst?’, REP, September 2011, nummer 6. -
Boshouwers 2010 K.A. Boshouwers, ‘Grievend gedrag en partneralimentatie’, REP, juni 2010, nummer 2.
-
Heida 2008 A. Heida, ‘Alimentatie en wangedrag’, EB 2008, 1.
-
Lepin Molina 2008 C.L. Lepin Molina, ´La pensión compensatoria en el derecho Español´, Revista del magister y doctorado en derecho 2008, Nº 2.
-
Mens & Kersten 2006 B.M. Mens & H.L.J.M. Kersten, ‘Het beding van niet-wijziging, art. 1:159 BW’, EB 2006, Afl. 11/12.
-
Pérez Martín 2011 A.J. Pérez Martín, ´Enfoque actual de la pensión compensatoria´, Boletín Derecho de Familia 2011.
-
Richelle 2012 E.D. Richelle, ‘Erven en schenken in de Spaanse praktijk’, Kwartaalbericht Estate Planning 2012.
-
Sánchez González 2006 M.P. Sánchez González, ´La Extinción del Derecho Compensatoria´, Revista del derecho 2006, Vol. XIX Nº 1.
-
Santos Morón 2013 M. J. Santos Morón, ´Crisis matrimonial, uso de la vivienda familiar y pensión compensatoria: Soluciones en la jurisprudencia española reciente´, Uces revista jurídica 2013, Nº 17.
-
Schols 2013 F.W.J.M. Schols, ‘(Ex-)partners en postmortale solidariteit: Een korte beschouwing over het 'erfrechtelijke alimentatierecht' en de postmortale solidariteit voor samenlevers’, WPNR 2013, afl. 6972.
-
Vrenegoor 2012 A.M. Vrenegoor, ‘Estate Planning met het oog op Spanje’, Kwartaalbericht Estate Planning, 2012.
49
-
De Zwart 2012 I.C. de Zwart, ‘Het alimentatiebeding anno 2012’, REP, september 2012, nummer 6.
Boeken - Acevedo Bermejo 2009 A. Acevedo Bermejo, El divorcio sin pleito. El abogado y la mediación familiar, Madrid: Tecnos 2009. -
Álvarez Martínez, Herráez Vidal & Prieto Garciá 2013 J.C. Álvarez Martínez, P. Herráez Vidal & M.Á. Prieto Garciá, Formación y Orientación Laboral, Madrid: Macmillan Profesional 2013.
-
Doek e.a. 1986 J.E. Doek e.a., Wijziging en beëindiging van alimentatie, Den Haag: VUGA 1986.
-
Ferrer Sama e.a 2010 J.L. Ferrer Sama e.a., Memento práctico. Francis Lefebvre. Civil 2010. Familia Sucesiones, Madrid: Ediciones Francis Lefebvre 2010.
-
Gorlé e.a. 2007 F. Gorlé e.a., Rechtsvergelijking, Mechelen: Wolters Kluwer België 2007.
-
Heida 1997 A. Heida, Alimentatie, de wettelijke onderhoudsplicht, Deventer: Tjeenk Willink 1997.
-
Van Mourik & Nuytinck 2009 M.J.A. van Mourik & A.J.M. Nuytinck, Personen- en familierecht, huwelijksvermogensrecht en erfrecht, Deventer: Kluwer 2009.
-
Van Mourik & Verstappen 2006 M.J.A. van Mourik & L.C.A. Verstappen, Handboek Nederlands vermogensrecht bij scheiding, Deventer: Kluwer 2006.
-
Navarro Miranda 2011 J.R. Navarro Miranda, Comentario a los arts. 100 y 101 C.c. Código civil comentado, Navarra: Cívitas 2011.
-
Del Rosario Villas de Antonio & Sánches Garciá 2003 Mª. del Rosario Villas de Antonio & P. L. Sánches Garciá, La separación matrimonial, Madrid: La Librería del BOE 2003.
-
Sonneveldt & Zuiderwijk 2005 F. Sonneveldt & J.C.L. Zuiderwijk, Internationale aspecten van schenkings- en successierecht, Deventer: Kluwer 2005.
50
-
Spalter 2013 N.D. Spalter, Grondslagen van partneralimentatie, Den Haag: Boom Juridische uitgevers 2013.
-
Tigchelaar 1999 J. Tigchelaar, Gescheiden zorgen. Zorg en autonomie in het politiek-juridisch debat over het alimentatierecht, Den Haag: Boom Juridische uitgevers 1999.
-
Vlaardingerbroek e.a 2011 P. Vlaardingerbroek e.a., Het hedendaagse personen- en familierecht, Deventer: Kluwer 2011.
Parlementaire stukken - Handelingen II 1986/87, 19295. - Kamerstukken II 1971/72, 11860, 2. - Kamerstukken II 1979/80, 11860, 18. - Kamerstukken II 1985/86, 19295, A-C. - Kamerstukken II 1985/86, 19295, 1-3. - Kamerstukken II 2011/12, 33311, 1. - Kamerstukken II 2011/12, 33311, 3. - Kamerstukken II 2011/12, 33312, 1-2. - Kamerstukken II 2012/13, 33311, 4-8. - Kamerstukken II 2013/14, 33311, 9-10. Elektronische bronnen - Centraal Bureau voor de Statistiek 2014 ‘Algemene bijstand; uitkeringen op grond van de WWB, 1998-2012’, Centraal Bureau voor de Statistiek 20 februari 2014, cbs.nl (zoek op bijstand en overige uitkeringen). -
Centraal Bureau voor de Statistiek 2014 ‘Arbeidspatroon ouders; verandering na de geboorte van hun eerste kind’, Centraal Bureau voor de Statistiek 18 februari 2014, cbs.nl (zoek op steeds minder vrouwen gaan korter werken na geboorte eerste kind).
-
Centraal Bureau voor de Statistiek 2014 ‘Huwelijksontbindingen; door echtscheiding en door overlijden’, Centraal Bureau voor de Statistiek 4 januari 2014, cbs.nl (zoek op huwelijksontbindingen).
-
Centraal Bureau voor de Statistiek 2014 ‘Huwen en partnerschapsregistraties; kerncijfers’, ‘Huwelijksontbindingen; door echtscheiding en door overlijden’, Centraal Bureau voor de Statistiek 30 januari 2014, cbs.nl (zoek op huwelijken en huwelijksontbindingen).
-
Generalitat de Catalunya 2014 ´Fondo para cubrir el impago de pensiones y prestaciones alimentarias o compensatorias´, Generalitat de Catalunya 6 maart 2014, gencat.cat (zoek op fondo de pensiones).
51
-
Landelijk Bureau Inning Onderhoudsbijdragen 2014 ‘Ik heb recht op alimentatie’, Landelijk Bureau Inning Onderhoudsbijdragen 25 januari 2014, lbio.nl (zoek op recht op alimentatie).
-
Landelijk Bureau Inning Onderhoudsbijdragen 2014 ‘Over het Landelijk Bureau Inning Onderhoudsbijdragen (LBIO)’, Landelijk Bureau Inning Onderhoudsbijdragen 25 januari 2014, lbio.nl (zoek op over LBIO).
-
Tweede Kamer der Staten-Generaal 2014 ‘Beperken duur partneralimentatie’, Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 mei 2014, debatgemist.tweedekamer.nl (zoek op beperken duur partneralimentatie 17 april 2014).
Overige bronnen - AD 6 januari 2014 ‘Alimentatie-incassobureaus’, AD 6 januari 2014. -
Arbaizar Fernández 2014 Interview met M.E. Arbaizar Fernández, Rechter sectie familierecht, Vitoria-Gasteiz (Spanje), 24 maart 2014.
-
Dijksterhuis 2008 B.M. Dijksterhuis, Rechters normeren de alimentatiehoogte. Een empirisch onderzoek naar de rechterlijke samenwerking in de Werkgroep Alimentatienormen (1975-2007) (doctoraalscriptie Leiden University), 2008.
-
Onderzoeksverslag ‘Scheiden in Nederland 2012’ ‘Scheiden in Nederland 2012’, onderzoek uitgevoerd door TNS NIPO in opdracht van de vFAS.
-
Rapport alimentatienormen 2014 Rapport Expertgroep Alimentatienormen 2014
-
Staatsblad 1994 Wet van 28 april 1994, Stb. 325.
-
Staatsblad 2009 Wet van 2 juli 2009, Stb. 303.
-
Van der Werf & Cozijn 1983 C. van der Werf & C. Cozijn. ‘Opvattingen over de alimentatieduur, WODC-43, Den Haag: Staatsuitgeverij 1983.
52
Jurisprudentieregister Nederlandse jurisprudentie Hoge Raad - HR 28 september 1977, ECLI:NL:HR:1977:AC6056. - HR 7 maart 1980, ECLI:NL:HR:1980:AB7449 (Afstand van alimentatie I). - HR 16 mei 1980, ECLI:NL:HR:1980:AC6881. - HR 13 maart 1981, ECLI:NL:HR:1981:AG4158 (Ermex c.s./Haviltex). - HR 12 november 1982, ECLI:NL:HR:1982:AC2703. - HR 2 mei 1986, ECLI:NL:HR:1986:AB7996. - HR 23 september 1994, ECLI:NL:HR:1994:ZC1458. - HR 3 juli 1995, ECLI:NL:HR:1995:ZC1788. - HR 28 januari 2000, ECLI:NL:HR:2000:AA4607. - HR 9 februari 2001, ECLI:NL:HR:2001:AA9900. - HR 13 juli 2001, ECLI:NL:HR:2001:ZC3603. - HR 23 november 2001, ECLI:NL:HR:2001:AD4010. - HR 19 december 2003, ECLI:NL:HR:2003:AM2379. - HR 3 juni 2005, ECLI:NL:HR:2005:AS5961. - HR 19 december 2008, ECLI:NL:HR:2008:BF3928. - HR 6 november 2009, ECLI:NL:HR:2009:BJ7004. - HR 23 april 2010, ECLI:NL:PHR:2010:BL8622 (concl. P-G De Vries Lentsch-Kostense). - HR 6 december 2013, ECLI:NL:PHR:2013:1827. Gerechtshof - Hof Amsterdam 14 april 2005, ECLI:NL:GHAMS:2005:AT6116. - Hof Amsterdam 13 juli 2006, ECLI:NL:GHAMS:2006:AY5609. - Hof Amsterdam 9 november 2006, ECLI:NL:GHAMS:2006:AZ9605. - Hof ’s-Gravenhage 19 mei 2010, ECLI:NL:GHSGR:2010:BN4674. - Hof ’s-Hertogenbosch 14 december 2010, ECLI:NL:GHSHE:2010:BO7700. - Hof Arnhem-Leeuwarden 31 maart 2013, ECLI:NL:GHARL:2013:BZ829. Rechtbank - Rb. Leeuwarden 9 december 1982, ECLI:NL:RBLEE:1982:AC1137. - Rb. Den Haag 24 mei 2005, ECLI:NL:RBSGR:2005:AT7773. - Rb. Zutphen 2 augustus 2006, ECLI:NL:RBZUT:2006:AY5421. - Rb. Amsterdam 9 januari 2008, ECLI:NL:RBAMS:2008:BC1814. - Rb. Arnhem 8 december 2008, ECLI:NL:RBARN:2008:BI3472. - Rb. Almelo 11 november 2009, ECLI:NL:RBALM:2009:BK5651. Spaanse jurisprudentie Tribunal Supremo - TS 28 april 2005, STS 333/2005. - TS 19 januari 2010, STS 864/2010. - TS 19 oktober 2011, STS 720/2011.
53
-
TS 24 november 2011, STS 856/2011. TS 9 februari 2012, STS 42/2012. TS 16 november 2012, STS 719/2012. TS 4 december 2012, STS 8531/2012. TS 17 mei 2013, STS 335/2012. TS 21 juni 2013, STS 3349/2013. TS 21 februari 2014, STS 90/2014.
Audiencia Provincial - AP Lugo 30 november 1993, SAP 555/1993. - AP Córdoba 21 juli 2003, SAP 169/2003. - AP León 16 maart 2005, SAP 29/2005. - AP León 24 februari 2006, SAP 276/2005. - AP Asturias 13 september 2006, SAP 322/2006. - AP Pontevedra 18 januari 2007, JUR 88875. - AP Asturias 8 juni 2007, SAP 173/2007. Juzgado de Primera Instancia - JPI Córdoba 19 december 2008, SJPI 688/08.
54
