Een onderzoek naar de naam Sombogaart

Gens Germana

Genealogie

februari 2004; 30 (1)

19

Een onderzoek naar de naam Sombogaart door J.J. Sombogaart “Sombogaart? Die naam hoor je niet zo vaak, waar komt die vandaan?” is de reactie van menigeen. Wij gaven gewoonlijk als antwoord: “Uit Denemarken”. Heel wat varianten, van Sam Bogart tot Ten Boomgaard, zijn ons in de loop van de tijd ten deel gevallen. Volgens een Scandinaviste zou het wel eens kunnen gaan om een hoeve aan de Sont. Spellen en uitleggen werd een gewoonte, totdat het moment aanbrak de naam Sombogaart toch maar eens verder uit te zoeken. We begonnen in Amsterdam. Onderzoek in het zeer toegankelijke gemeentearchief bracht ons al snel terug naar de achttiende eeuw. Namen van bruiden en aanverwanten, adressen, beroepen en kerkgenootschappen werden genoteerd. Alle voorvaderen droegen de voornamen Johannes Josephus. Die werden voor het eerst gegeven op 11 augustus 1802 aan de zoon van korenmeter Hendrik Sombo(o)gaart en Maria Angenita Hendrika Quiel. Het echtpaar dat op 10 februari 1793 in de Nieuwe Kerk was gehuwd woonde in de Utrechtsestraat, bij de Prinsengracht. De vader van Maria heette Johannes Josephus Lodevicus Quiel en kwam uit Keulen. De voornamen Johannes Josephus zijn dus afkomstig uit ‘de Quiel-lijn’. Verder teruggaand in de tijd komen we aan bij de ouders van Hendrik, te weten Gerrit Sombo(o)gaart en Christina Steenwinkel. Die waren op 2 december 1770 in de Nieuwe Kerk getrouwd. Gerrit was in 1744 in de Lutherse Kerk gedoopt als kind van Willem Sombo(n)gaart en Anna Peeters, die op 5 mei

1743 in de Nieuwe Kerk waren gehuwd. In de ondertrouwakte van 1743 bleek Willem 29 jaar en Anna 24 jaar te zijn. Zij woonden respectievelijk op de ‘Princengt’ en de ‘Reguliersgt’. Anna was een Amsterdamse, maar waar Willem precies vandaan kwam was even niet duidelijk: Meuns of Meurs. De geografische database ‘Ondertrouw en notarieel’ van het gemeentearchief gaf als mogelijkheid aan Meuns in Denemarken, wat overeen zou kunnen stemmen met het verhaal over een Deense afkomst. De naam Meurs wees echter in de richting van onze oosterburen, namelijk de plaats Moers in het gelijknamige graafschap pal over de grens. Raadpleging van DTB-gegevens bij het CBG in Den Haag verschafte al spoedig duidelijkheid: Willem kwam in het doopboek van de Evangelische Stadtkirche van Moers voor en wel op 13 mei 1714 als zoon van Gerrit zum Bungard en Maria op de Eijck. Zijn Amsterdamse kinderen Gerrit (ged. 1744) en Maria (ged. 1745) waren dus vernoemd naar hun grootouders in Moers. De naam Sombogaart (en het leggen van de klemtoon ervan) was blijkbaar voortgekomen uit het Duitse “Zum Bungard”. Van alle Amsterdamse varianten vanaf de 18e eeuw zijn er nog twee over, namelijk Sombogaart en Sombogaard. Omdat het CBG niet over alle doopgegevens bleek te beschikken, werd het onderzoek in Moers voortgezet. Moers “Die kleinste Großstadt”, zoals Moers tegenwoordig wordt genoemd, bezit een mooi historisch centrum met kasteel, omgeven door de wallen

20

februari 2004; 30 (1)

Genealogie

van vroegere vestingwerken. In 2000 vierde de stad haar 700-jarig bestaan. In het Stadtarchiv en het archief van de Evangelische Kirchengemeinde Moers kregen wij alle medewerking bij onze speurtocht, die de nodige gegevens opleverde. De eerder genoemde Gerrit zum Bungard was op 23 augustus 1701 in Moers gehuwd met Maria op de Eijck. Hij werd op 29 augustus 1679 in de stadskerk gedoopt. Gerrits ouders Johannes zum Bongard en Sophia Angenput (ged. 1644 te Moers) waren op 23 september 1668 in Moers in het huwelijk getreden. Omdat er in de trouwboeken geen leeftijden zijn vermeld, is het niet duidelijk in welk jaar Johannes werd geboren. In het doopboek is tussen 1640 en 1647 een drietal dopelingen met de naam Johannes zum Bongard te vinden, waarvan één de gezochte moet zijn. Bij het in kaart brengen van de Zum Bongard’s in het zeventiende-eeuwse Moers werd duidelijk dat ze, blijkens de namen van de doopgetuigen, aan elkaar verwant waren. Allen bleken afstammeling te zijn van of Wilhelm of Peter zum Bongard die waarschijnlijk broers van elkaar waren. Wilhelm huwde op 26 juli 1616 Riek Hupperts in de Evangelische Stadtkirche. Peter huwde twee jaar later, op 29 juni, Anna Francken. Tot circa 1640 komt zowel Wilhelm als Peter in de DTB-boeken en stadsrekeningen, die teruggaan tot 1609 en 1612, voor onder de volgende namen: t(h)en Bungard(t), zum Bungart, then Bungardt genandt Pelser, Bongart oder Pelser en Peltzer. Vanaf ongeveer 1640 alleen nog maar met de naam Zum Bungar(d)t of Zum Bongar(d)t. In de loop van de achttiende eeuw is, zoals de DTB-boeken aantonen, het voorvoegsel ‘zum’ verdwenen.

Gens Germana

Detail Kaart van het graafschap Moers, van Johannes Mercator, 1591 (gekleurde gravure, Grafschafter Museum Moers)

Tijdens het onderzoek werden wij geattendeerd op de Ehrenamtliche Heimatforscher Hans Deden die veel voor de stad Moers heeft gedaan. Hij verstrekte ons gegevens over de Zum Bongard’s die hij had verzameld naar aanleiding van de inventarisatie en restauratie van oude grafstenen op de historische begraafplaats. Eén van die stenen bleek de namen te dragen van Peter zum Bongart en zijn vrouw. Op de steen staan Peters huismerk, een paar vanitassymbolen en de navolgende teksten: “Anno 1662 Den 19. septbr Starb deß Ehrsamen Peter zum Bungart sein Ehehausfrau Anna Francken Ihres alters 63 Jahr.” “Anno 1665den 29. juni Ist Ehrengedachter Peter

Gens Germana

Genealogie

februari 2004; 30 (1)

21

Peter was dus in 1589/1590 geboren en Anna in 1598/1599.

informatie over beroepen. Uit stadsrekeningen blijkt dat Wilhelm zum Bongard regelmatig brouw- en brandewijnaccijnzen heeft gepacht. Die mogelijkheid bestond, onder voorwaarde van goed burgerschap, voor iedere burger. Zo waren bijvoorbeeld ook de burgemeester en de waard van Das Wappen von Dänemark pachters van dergelijke accijnzen. Dr. Heike Preuß vermeldt in het boek Moers. Die Geschichte der Stadt von der Frühzeit bis zur Gegenwart (2000), dat de verpachting plaatsvond bij brandende kaarsen in het bijzijn van beambten, magistraat en burgerij. Als de gunning was verleend, stootte men doorgaans de kaarsen om. Onwillekeurig denk je bij lezing daarvan: zouden zo ook de stadsbranden zijn begonnen, die de stad geteisterd hebben? De stadsrekening van 1668 maakt melding van ‘maijster schuhmacher’ Peter zum Bungart der Jüngere. Voorts vermeldt een kerkrekening van 1687 Peter zum Bongart als ‘Kirchmeister’. Een ander beroep bij de Zum Bongard’s bleek uit het ons toegezonden materiaal. In het Album Studiosorum Universitatis Duisburgensis komt op 2 mei 1662 voor: Nicolaus Bungardus, Moersensis, ofwel Nicolaus zum Bungardt (ged. 1643). Hij was de zoon van Peter zum Bongard en Anna Francken, en werd later conrector van het Gymnasium Adolfinum te Moers. Ook in de matrikels van de universiteiten van Leiden (1666) en Heidelberg (1668) wordt Nicolaus als student vermeld.

Beroepen Zum Bongard De naam of naamstoevoeging Pelser zou kunnen duiden op het beroep van bontwerker of –handelaar dat door Peter en Wilhelm werd uitgeoefend. Helaas geven de trouwboeken geen

Aanverwanten en zijlijnen Namen van aanverwanten komen in het Duisburgse Album Studiosorum eveneens voor, zoals Daubenspeck. Lambert Daubenspeck (ged. 1620) huwde op 31 maart 1648 in Moers

Evangelische Stadtkirche, Meerstraße te Moers, zij-ingang. In 1448 als kerk van het Karmelietenklooster door de Keulse dombouwmeester Tilmann gebouwd. In 1655/56 met zijschepen en dwarshuis tot parochiekerk omgebouwd. De neogotische toren is uit 1890.

zum Bungart seines alters 75 jahr Im Herren Entschlaffen Selig sind die todten die in dem Herren sterben von nun an. apoc: 14”

22

februari 2004; 30 (1)

Genealogie

met Margaretha zum Bongardt (ged. 1625), een dochter van Peter zum Bongard en Anna Francken. In Moers zijn overigens nog geen aanverwanten onderzocht, in Amsterdam daarentegen wel. Onder anderen: - Anna Peeters, in 1743 getrouwd met Willem Sombogaart. Haar grootvader Pieter Waerdeman kwam uit Herford en huwde in Amsterdam met Annitje Kolthoff uit Minden. Anna’s vader, Frederik Peeters, kwam eveneens uit Herford. Eind zeventiende en begin achttiende eeuw waren zij in Amsterdam neergestreken en hadden beroepen als commenijhouder en suikerraffinadeur; - Christina Steenwinkel, in 1770 getrouwd met Gerrit Sombogaart. De Steenwin(c)kel(e)-lijn voert van Amsterdam via Gorinchem en Middelburg terug naar het zestiende-eeuwse Antwerpen. De archivaris in Gorinchem attendeerde ons op het boek Gorcums Zilver, waarin twee Steenwinckels voorkomen die zilversmid waren. Christina stamde van één van hen af. Verwant was ze ook aan de kanunnik Menningh, deken van het Convent te Gorinchem, wiens kinderen (verwekt bij zijn huishoudster) procureur, watergeus en beeldenstormer waren. Tot slot Op 12 augustus 1695 was Nicolaus zum Bongardt getuige bij de doopinschrijving van een zoon van garnizoenscommandant Petrus van Soomeren van Vrijenesse. Het graafschap Moers was van 1601 tot 1702 Nederlands grondgebied. Door een schenking van gravin Walpurgis von Neuenahr en pas nadat Prins Maurits een overwinning op de Spanjaarden had behaald, was het gebied aan het huis van

Gens Germana

Zandstenen grafsteen van Peter zum Bungart (overl. 1665) en Anna Francken (overl. 1662) op de historische begraafplaats aan de Rheinberger Straße te Moers

Oranje toegevallen. Er ontwikkelden zich diverse betrekkingen met Nederland waaronder met de universiteiten van Leiden, Utrecht en Groningen. Bestuurlijke en financiële kwesties werd van tijd tot tijd aan ‘Den Haag’ voorgelegd. Een aantal dominees was voorstander van dat Nederlandse bestuur in het graafschap Moers, ook nadat het gebied in 1702 door vererving Pruisisch was geworden. Het heeft nog tot 1713 geduurd voordat Pruisen de feitelijke macht over het graafschap verkreeg en garnizoenscommandant Van Soomeren van Vrijenesse met zijn officieren de stad verliet. Het politieke testament van Friedrich Wilhelm I liet er in 1722 geen twijfel over bestaan dat

Gens Germana

Genealogie

“Mörs wie die Klever aber sehr guht Holländisch Seien”. Kan het Hollands regime ertoe hebben bijgedragen dat de stap te verhuizen naar Amsterdam gemakkelijker was te zetten? Voordat Willem Sombogaart begin achttiende eeuw naar Amsterdam was vertrokken, bleken al Zum Bongard’s uit Moers hem te zijn voorgegaan. Twee tantes van Willem traden er in 1704 en 1717 in het huwelijk. In de periode 1688 – 1700 trouwden ook vier dochters uit één gezin er. Een broer van de vier dames, Wilhelm zum Bongart, is mogelijk dezelfde persoon die onder de naam Willem Sombogaart in 1700 in de St. Nicolaasstraat in Amsterdam is overleden. Een functionaris van het Grafschafter Museum in Moers veronderstelde dat er in Amsterdam een ‘Moershuis’ was, waar Amsterdamgänger bij binnenkomst in de stad terecht konden. Het zou interessant zijn hierover meer te weten te komen.

februari 2004; 30 (1)

23

Vooralsnog blijft het de vraag waar de (voor)ouders van Wilhelm en Peter zum Bongard vandaan kwamen. Ook uit Moers? Van een Hof buiten de stad? Aan de hand van Hermann Keussen’s Urkundenbuch der Stadt und Herrlichkeit Krefeld und der Grafschaft Mörs heeft Hans Deden, een overzicht gemaakt van enkele Bongartshöfe in de omgeving. Zelfs in hartje Keulen heeft in 1582 een Haus zum Bongardt gestaan en in 1424 bij Bonn een Hove zum Bongart. Nader onderzoek zal moeten uitwijzen of er een verband met zo’n Hof bestaat. Maar waar dat verhaal over een Deense afkomst nou vandaan is gekomen? Misschien wel uit Das Wappen von Dänemark. ¨ Adressen: - Stadtarchiv Moers, Unterwallstraße 15, D-47441 Moers, tel.(0049)2841 201 735 - Gemeindeamt Ev. Kirchengemeinde Moers, Haagstraße 11, D-47441 Moers, tel.(0049)2841 220 12

Aan dit nummer werkten mee: Dorlas, J.C., Groenendaal 29, 9722 CN Groningen, tel.(050) 52 521 73, [email protected] Kaldenbach, J.J., Amstelstraat 18, 1823 EV Alkmaar, tel. (072) 51 230 29, [email protected] Klok, P.A.A., Vincent van Goghlaan 33, 5246 GA Rosmalen, tel. (073) 64 187 07 Kniese, N.P.G.E.H., Hoofdweg 128, 9626 AJ Schildwolde, tel.(0598) 42 38 75, [email protected] Schönwetter, A.M. Sporkenhoutlaan 30, 2803 VK Gouda, tel. (0182) 53 45 90, [email protected] Sombogaart, J.J., Langhoven 16, 6721 SK Bennekom, [email protected] Stöcker, R., Nuyenburglaan 32, 1701 Am Heerhugowaard, tel. (072) 53 462 32, [email protected] Wybrands Marcussen, W.R., Rooseveltlaan 191, 1079 AP Amsterdam, tel. (020) 64 464 58, [email protected]