De Vlaamse handelaar te Lissabon in woelige tijden: de handelsfamilie Clarisse ( )

De Vlaamse handelaar te Lissabon in woelige tijden: de handelsfamilie Clarisse (1568 – 1631)

Ann-Sophie Menschaert Master Geschiedenis

Masterscriptie academiejaar 2011-2012 Promotor: Prof. Michael Limberger

00803573

1

Inhoud Dankwoord ......................................................................................................................... 5 Inleiding ............................................................................................................................. 6 1.

Toelichting van het onderwerp............................................................................. 6

2.

Opbouw ................................................................................................................ 8

3.

Tijdsafbakening .................................................................................................... 9

4.

Bronnengebruik .................................................................................................... 9

Deel 1: Algemene schets van de banden tussen Portugal en de Zuidelijke Nederlanden (2de helft van de 16de eeuw – begin 17de eeuw) ............................................................................... 11 Hoofdstuk 1: Historische achtergrond............................................................................... 11 1.1.

De Tachtigjarige Oorlog (1568-1648): Zuid-Nederlandse situatie........................ 11

1.1.1.

Aanleiding ...................................................................................................... 11

1.1.2.

De splitsing ..................................................................................................... 13

1.1.3.

Het bewind onder de Aartshertogen ............................................................... 14

1.1.4.

De laatste jaren tot de vrede ........................................................................... 15

1.2.

Antwerpen als havenstad ....................................................................................... 17

1.2.1.

Antwerpen in zijn gloriejaren in de 16de eeuw ............................................... 17

1.2.2.

Antwerpen tijdens de Opstand (1568-1648)................................................... 19

1.2.3.

De diaspora uit Antwerpen ............................................................................. 22

1.2.4.

Betekenis van Antwerpen in de 17de eeuw ..................................................... 25

1.3.

De Portugese achtergrond ...................................................................................... 25

1.4.

Economische oorlogvoering .................................................................................. 28

1.5.

Weerslag van de politieke situatie op de Vlaamse handel ..................................... 31

Hoofdstuk 2: economisch luik van de Internationale handel (derde kwart 16e eeuw – begin 17de eeuw)............................................................................................................................. 34 2.1.

Organisatie van de handel ...................................................................................... 35

2.1.1.

Structuur van de firma .................................................................................... 35

2.1.2.

Handelsorganisatie begin 16de eeuw............................................................... 37

2.1.3.

Handelsorganisatie vanaf eind 16de eeuw....................................................... 38

2.2.

Correspondentie-systeem ....................................................................................... 41

2.3.

Goederenverkeer .................................................................................................... 44

2.3.1.

Exportgoederen............................................................................................... 45

2.3.1.1. Textiel....................................................................................................... 45 2.3.1.2. Metaalwaren en scheepsuitrusting............................................................ 47 2.3.1.3. Kunst voorwerpen..................................................................................... 48 2.3.1.4. Voedingswaren ......................................................................................... 49 2

2.3.2.

Importgoederen............................................................................................... 49

2.3.2.1. Portugese producten ................................................................................. 50 2.3.2.2. Koloniale producten ................................................................................. 51 2.4.

Transport ................................................................................................................ 54

2.4.1.

Vervoer via land ............................................................................................. 54

2.4.2.

Vervoer via de zee .......................................................................................... 55

2.4.3.

Havens ............................................................................................................ 55

2.4.3.1. Franse havens ........................................................................................... 56 2.4.3.2. Zuid-Nederlandse havens ......................................................................... 57 2.5.

Financiële operaties ............................................................................................... 59

2.5.1.

Wisselbrieven ................................................................................................. 60

2.5.2.

Verkoop en wisselkoersen .............................................................................. 61

2.6.

Bescherming in woelige tijden............................................................................... 64

2.7.

Smokkelhandel....................................................................................................... 66

Hoofdstuk 3: Vlaamse natie in Lissabon – een sociaal tijdsbeeld ....................................... 69 3.1.

Sociale positie van de handelaar ............................................................................ 69

3.1.1.

Opleiding in de koophandel............................................................................ 69

3.1.2.

Levensstandaard van de koopman .................................................................. 70

3.1.3.

Sociale mobiliteit: adel en geestelijke stand................................................... 73

3.1.4.

Integratie of Vlaamse gemeenschap? ............................................................. 75

Vlaamse natie in Lissabon (derde kwart 16de eeuw- begin 17de eeuw) ................. 78

3.2.

3.2.1.

Push en pull factoren voor de emigratie ......................................................... 78

3.2.2.

Organisatie...................................................................................................... 80

3.2.3.

Wie?................................................................................................................ 82

3.2.4.

Privileges Vlaamse handelaars ....................................................................... 82

3.2.5.

Aandeel in de handel ...................................................................................... 84

3.2.6.

Verval van de Vlaamse natie .......................................................................... 85

Deel 2: Case-Study handelsfamilie Clarisse ............................................................................ 86 1.

familie Clarisse......................................................................................................... 86 1.1.

Familie Clarisse: een schets ............................................................................... 87

1.2.

Opleiding in Lissabon ........................................................................................ 91

1.3.

Politiek bewustzijn ............................................................................................. 94

1.4.

Financieel: verzekering en gevaren van zee....................................................... 99

1.5.

Goederen en onkosten ...................................................................................... 101

1.6.

Handelsonderneming in het begin van de 17de eeuw ....................................... 106

1.6.1.

Participatie en commissie.......................................................................... 106

1.6.2.

Schepen en proefstalen.............................................................................. 109 3

1.7.

Opbouw van de brieven: religieuze inslag ....................................................... 110

1.8.

Sociale positie .................................................................................................. 111

1.8.1.

Mentaliteit ................................................................................................. 111

1.8.2.

Huwelijk.................................................................................................... 112

1.8.3.

Integratie ................................................................................................... 113

Besluit............................................................................................................................. 115 Bijlage ............................................................................................................................ 117 Begrippenlijst en munteenheid....................................................................................... 118 Bibliografie..................................................................................................................... 120

4

Dankwoord De verwezenlijking van mijn thesis was een moeizame weg met onderweg heel wat struikelblokken. Het lezen van bergen literatuur - zowel geschreven in het Portugees als Frans en Duits - en het transcriberen van 17de eeuwse brieven was vaak een zware opdracht. Toch slaagde ik erin deze weg te bewandelen met deze scriptie als eindresultaat. Dit was echter niet mogelijk zonder de steun van heel wat mensen die ik graag wil bedanken. Eerst en vooral mijn promotor Professor Limberger bij wie ik steeds terecht kon als ik in de knoop zat met de structuur of specifieke doelstelling van mijn onderzoek. Hij leidde me in de juiste richting en bracht me in contact met mensen die gespecialiseerd zijn in hetzelfde onderwerp. Mijn deelname aan een sessie van de IMEHA conferentie (International Maritime History Association) in Gent dankte ik aan hem en was een unieke ervaring. Tijdens mijn onderzoek ben ik naar Lissabon getrokken om meer informatie te zoeken. Mijn Erasmus ervaring van vorig jaar heeft mij verliefd gemaakt op deze stad waardoor het een heuglijk weerzien was. In deze zoektocht naar informatie kreeg ik steun van Prof. Pedro Cardim en Prof. Leonor Costa van wie ik les kreeg tijdens mijn Erasmus periode. Ze gaven me tips hoe ik in het archief Torre do Tombo snel en efficiënt informatie kon vinden. Ondanks hun hulp was het Portugese primaire bronnenmateriaal niet bruikbaar. Mijn bezoek aan Lissabon was nuttig om Portugese literatuur te verzamelen dat hier in België quasi onvindbaar was. Tevens wil ik mijn ouders bedanken die altijd voor me klaar stonden en me steunden in deze tijden van hard labeur en urenlang getokkel op de computer. Als ik het even niet meer zag zitten motiveerden ze me om door te doen. Als laatste wil ik graag vrienden en mede geschiedenis studenten bedanken die zich in hetzelfde schuitje als mij bevonden. In het bijzonder Machteld Laureyns die mij steeds aanspoorde om niet op te geven.

5

Inleiding 1. Toelichting van het onderwerp In dit werkstuk wordt de wederzijdse handelspolitiek tussen Portugal en de Zuidelijke Nederlanden bestudeerd in het derde kwart van de 16de eeuw en begin van de 17de eeuw. In het bijzonder de organisatie en werkzaamheid van de Vlaamse1 natie in de handelsstad Lissabon. Het onderwerp van deze thesis ligt in het verlengde van mijn bachelor paper 2 met dit verschil dat er concreter onderzoek werd gevoerd naar de Vlaamse handelaar te Portugal aan de hand van primair bronnenmateriaal van één handelsfamilie. Deze studie is gekaderd binnen de politieke en religieuze strubbelingen die deze periode domineerden. Er woedde een strijd tussen de Nederlanden en de Spaanse vorst, gekend als de Tachtigjarige Oorlog, waarin Portugal tegen wil en dank werd meegesleurd. De centrale vraag in mijn thesis luidt: hoe dramatisch beïnvloedde de Tachtigjarige Oorlog de handel tussen Portugal en de Zuidelijke Nederlanden? En meer concreet, wat waren de gevolgen voor de Vlaamse koopman in Lissabon? In het bijzonder vanaf 1581 wanneer Spanje en Portugal geünificeerd werden onder Filips II. Dit zal ik verwezenlijken door handelsbrieven tussen twee broers te analyseren. Respectievelijk brieven van Pieter Clarisse, die in Lissabon resideerde, gericht aan zijn broer Louis te Antwerpen. Aan de hand van deze briefwisseling zal ik ook nagaan hoe het handelswezen op het eind van de 16de eeuw en begin van de 17de eeuw functioneerde. Was de handelsorganisatie van deze firma een bevestiging of eerder een uitzondering binnen de gangbare convicties over de handel tijdens deze periode? Met de eeuwwisseling brak een nieuwe fase aan in het handelsleven met modernere technieken en bedrijfsstructuur. In hoeverre waren deze innovaties ingeburgerd in het begin van de 17de eeuw? Als laatste komen sociale vragen aan bod over de Vlaamse natie in Lissabon waarbij de handelaar centraal staat.

1

De term ‘Vlaams’ duidt op alle inwoners van de Zuidelijke Nederlanden De titel van mijn bachelorpaper luidde: ‘handelsbetrekkingen tussen Portugal en de Zuidelijke Nederlanden in de 16de eeuw: focus op de Vlaamse natie’ 2

6

Er is reeds baanbrekend onderzoek gevoerd over de handelsrelaties tussen Portugal en de Zuidelijke Nederlanden onder historici. Denk aan J. Everaert3 die de Vlaamse vertegenwoordiging op de Atlantische Eilanden onderzocht, W. Brulez4 die een handelsgeschiedenis schreef over de familie Della Faille met voornamelijk contacten in Italië, R. Baetens5 die zich toespitste op de 17de eeuw aan de hand van documenten van de familie De Grootte en Sofie De Winter6 die haar thesis schreef over de Vlaamse natie in Lissabon vanaf het midden van de 17de eeuw. Ook langs Portugese zijde is er interesse voor dit onderwerp. J. Gentil Da Silva7 bestudeerde de handelscorrespondentie van de Portugese firma Rodrigues d’Evora et Veiga, die familieleden in Antwerpen had, met de Spaanse familie Les Ruiz eind 16de eeuw. Maar er is hoofdzakelijk veel literatuur te vinden over de Portugese natie in Antwerpen onder Portugese schrijvers, zoals De Oliveira Marques8 en E. Brazão9, J.M. Lopes10 en V. Rau11. Wat opvalt is dat deze werken grotendeels de periode van de 15e eeuw of de 17de eeuw omvatten, niet specifiek gericht op Lissabon zijn en dat niemand onder hen de Vlaamse vertegenwoordiging in Lissabon heeft onderzocht in de 16de eeuw. De historicus E. Stols vormt hierin een uitzondering. Echter deze werken zijn niet van recente datum en het blijven louter opsommingen van Zuid-Nederlandse handelaren die in Lissabon resideren op het eind van de 16de eeuw.12 Ook heeft hij hun aanwezigheid in Brazilië geanalyseerd13. De periode 3

EVERAERT (J.), Vlaamse suikerbaronnen op Madeira, in : ‘Vlaanderen en Portugal. Op de golfslag van twee culturen’, Antwerpen, Mercatrofonds, 1991, p. 99-118 4 BRULEZ (W.), De firma Della Faille en de internationale handel van Vlaamse firma’s in de 16e eeuw. Brussel, Koninklijke Vlaamse academie voor wetenschappen, letteren en schone kunsten van België, 1959, 634p. 5 BAETENS (R.), De nazomer van Antwerpse welvaart: de diaspora en het handelshuis De Groote tijdens de eerste helft van de 17de eeuw. S.l., Gemeentekrediet van België, 1976, 2 vol. 6 DE WINTER (S.), Luxetrafieken in crisistijd. Portugalhandel en de Vlaamse natie te Lissabon (1620-1702), S.l., s.n., 1992, 151 p. (promotor: J. Everaert) 7 SILVA (J. Gentil da), Stratégie des affaires à Lisbonne entre 1595-1607. Lettres marchandes des Rodrigues d’Evora et Veiga, Parijs, Libraire Armand Colin, 1956 8 DE OLIVEIRA MARQUES (A.H.), Notas para a história da feitoria portuguesa na Flandres no século XV, Milano, Dott. A. Giuffrè, 1962, 9 BRAZÃO (E.), Présence du Portugal en Belgique. Bruxelles, Ambassade du Portugal, 1968, 199 p. 10 LOPES (J.M.). Les Portugais à Anvers au XVIe siècle. Anvers, J.E. Buschmann, 1895, 33 p. 11 RAU (V.), Feitores e feitoras ‘instrumentos’ do comércio internacional Português no século XVI. Lisboa, Broteria, 1966, 66 p. 12 Enkele van zijn werken zijn: STOLS (E.), De Spaanse Brabanders of de handelsbetrekkingen der Zuidelijke Nederlanden met de Iberische wereld 1598-1648. Brussel, Paleis der Academiën, 1971, 421 p. STOLS (E.), De Vlaamse natie te Lissabon (15de-17de eeuw), In: Portugal en Vlaanderen. Op de golfslag van twee culturen, Antwerpen, mercatorfonds, 1991, p. 119-142 STOLS (E.), “A Iconografia do Brasil nos Países Baixos do século Xvi ao século XX. Uma tentative de avaliação global” In: Revista USP, Sao Paulo, 30, 1996, p. 20-31 13 STOLS (E.), “Os mercadores flamengos em Portugal e no Brasil antes das conquistas holandesas.” In: Anais de Historia, 1973, p. 9-54

7

waarin mijn onderzoek plaatsvindt (1568-1631) is dus niet vanzelfsprekend, mede door de moeilijke politieke omstandigheden. Er is weinig, om niet te zeggen nihil, informatie voor handen over de Vlaamse vertegenwoordiging in Lissabon. Het is dan ook onmogelijk om via de correspondentie van één Vlaamse familie algemene conclusies te trekken over hoe intensief de handel tussen Portugal en de Zuidelijke Nederlanden te lijden had onder de oorlogsperikelen – het oorspronkelijk doel van deze thesis. Uiteindelijk heb ik me neergelegd bij het feit dat ik de economische en politieke realiteit met elkaar vergelijk en deze toets aan de ervaring van de familie Clarisse.

2. Opbouw De structuur van mijn thesis bestaat uit twee delen. Het eerste gedeelte omvat een beschrijving van de handelsbetrekkingen tussen Portugal en de Zuidelijke Nederlanden. Aangezien de handel geen autonome aangelegenheid is worden de politieke, economische en sociale krachten - die de dynamiek van het handelsverkeer bepaald - elk in een afzonderlijk hoofdstuk behandeld. Eerst wordt de politieke achtergrond geschetst van beide naties en hoe deze verweven zijn met elkaar. Daarbij wordt extra aandacht besteed aan de evolutie van Antwerpen als havenstad vanwege zijn grote importantie in het handelsgebeuren van de 16de eeuw. De belemmeringen die de politieke machthebbers oplegden aan de handel in hun oorlogsstrijd besluit dit politieke luik. Vervolgens wordt het economisch aspect behandeld, hoe de handel in zijn werk ging en welke goederen tussen Portugal en de Zuidelijke Nederlanden werden verhandeld. Dit alles gebeurde via financiële transacties maar ook met illegale smokkelpraktijken. Tenslotte wordt de sociale positie van de koopman belicht: zijn opvoeding, levenstandaard en sociale mobiliteit. Een meer specifieke en diepere bespreking van de Vlaamse natie aanwezig in Lissabon vervolgen dit hoofdstuk. Het tweede gedeelte omvat een studie van de handelsfamilie Clarisse. Via briefwisseling, gelegen in de Insolvente Boedelkamer te Antwerpen, werd deze familie nader onderzocht en de bevindingen gekoppeld aan het algemene eerste deel.

8

3. Tijdsafbakening Dit onderzoek zal de periode van 1568-1631 overspannen. In 1568 brak de Tachtigjarige Oorlog uit die een scheiding zal teweegbrengen tussen de katholieke Zuidelijke Nederlanden, die nog steeds tot de Spaanse kroon behoren, en de protestantse Noordelijke Nederlanden. Te midden in dit tumult kwamen Portugal en Spanje onder één kroon terecht. In 1581 werd de Spaanse vorst Filips II ook officieel Filips I van Portugal. Deze gebeurtenis had een diepgaande invloed op de Zuid-Nederlandse handel op Portugal en de Vlaamse natie aldaar. Als einddatum koos ik 1631 aangezien de correspondentie tussen de broers Clarisse toen stopgezet werd. Het Twaalfjarige Bestand (1609-1621) lag in deze tijdsspanne, wat een interessant gegeven is om de invloed van deze tijdelijke vrede op de handel te bestuderen. De strubbelingen laaiden opnieuw op na de dood van aartshertog Albrecht van Oostenrijk waardoor de Zuidelijke Nederlanden opnieuw onder de teugels van de Spaanse vorst, Filips IV, kwam. De briefwisseling tussen de gebroeders Clarisse dateerde van 1605 tot 1631, net voor de twaalfjarige vrede tot de dood van Louis Clarisse.

4. Bronnengebruik De documenten van de familie Clarisse, waarop dit onderzoek gedeeltelijk gegrondvest is, berusten in het archief van Antwerpen, meer bepaald in de Insolvente Boedelkamer14. Aanvankelijk was het de bedoeling om Portugese primaire bronnen te raadplegen betreffende de Vlaamse handelskolonie aldaar. Mijn bezoek aan het algemeen rijksarchief van Portugal, Torre do Tombo, was eerder teleurstellend. Nochtans was ik goed voorbereid door verslagen te lezen van onder meer Th. Bussemaker15, E. Stols16 en D. Schlugleit17 die de archieven en bibliotheken te Lissabon reeds lang vòòr mij bezocht hadden. Veel handelsdocumenten uit de 14

Stadsarchief Antwerpen, Insolvente Boedelkamer 230-247 BUSSEMAKER (Th.), Verslag van een voorlopig onderzoek te Lissabon, Sevilla, Madrid, Escorial, Simancas en Brussel naar archivalia belangrijk voor de geschiedenis van Nederland, ’s-Gravenhage, van Stockum & Zoon, 1905, 207 p. 16 STOLS (E.), Bronnen voor de geschiedenis van de Zuidnederlandse handel met Spanje en Portugal (15de-18de eeuw), Leuven : KUL. Departement geschiedenis, 1973, p. 375-385 17 SCHLUGLEIT (D.), “Anvers aux archives nationales de Lisbonne” In: Bijdragen tot de geschiedenis, 3 (1953), nr. 2, p. 122-130 15

9

16de en 17de eeuw waren vernietigd door de dramatische aardbeving van 1755 in Lissabon. De weinige bronnen die alsnog voorhanden zijn, zijn quasi onleesbaar en het transcriberen zou een tijdrovende bezigheid zijn, onzeker of ik het oud Portugees zou begrijpen. Vandaar dat ik in Antwerpen op zoek ging naar meer informatieve en leesbare bronnen. Als voorwaarde gold dat het documenten betrof van een handelsfamilie die vertegenwoordigd was in Lissabon in de 16de eeuw. Echter alle omvangrijke archivalia met correspondentie van belangrijke handelsfirma’s dateerden uit de 17de eeuw, waardoor ik flexibeler moest optreden en mijn oorspronkelijke tijdsafbakening - de 16de eeuw- moest verruimen naar het begin van de 17de eeuw. De Vlaamse handelsbedrijvigheid met Portugal kende namelijk een hoogtepunt vanaf eind 16de eeuw - door de sluiting van de Schelde- tot begin 17de eeuw. Uiteindelijk besloot ik om de documenten van de familie Clarisse onder de loep te nemen18. Enerzijds omwille van de relatief gunstige periode van schrijven 1605-1631. Anderzijds omdat het een briefwisseling betreft tussen twee broers, waarbij de ene (Louis) resideerde in Antwerpen en de ander (Pieter/Pedro) in Lissabon. Alle brieven zijn geschreven door Pieter Clarisse geadresseerd aan zijn broer Louis Clarisse.

18

S.A.A., I.B # 230-247

10

Deel 1: Algemene schets van de banden tussen Portugal en de Zuidelijke Nederlanden (2de helft van de 16de eeuw – begin 17de eeuw) Hoofdstuk 1: Historische achtergrond Alvorens een dieper onderzoek te voeren naar de organisatie van de handel zal ik de tijdsgeest schetsen waarin deze commercie gebeurt, zowel in de Zuidelijke Nederlanden als in Portugal. We kunnen beide aspecten namelijk niet los van elkaar zien. De politieke omstandigheden beïnvloeden het economisch leven en vice-versa. De periode die ik bestudeer is er één van continue machtshonger van imperialistische koningen, religieuze spanningen en gewelddadige oorlogen tussen Europese grootmachten. De handel was een machtig wapen in deze vijandelijke verhoudingen, waarin menig blokkades, embargo’s en extra belastingen niet geschuwd werden. Vanaf de tweede helft van de 16de eeuw domineerde de Tachtigjarige Oorlog - tussen Spanje en de Nederlanden - het Europees toneel waar verschillende landen in betrokken werden. Deze strijd had blijvende gevolgen voor Antwerpen als havenstad en voor de Vlaamse handel. Een belangrijk moment hierin is de Personele Unie van Portugal en Spanje onder één vorst, Filips II. Deze gebeurtenissen creëerden nieuwe handelstechnieken en bracht emigratiegolven teweeg, waaronder een Vlaamse uitwijking naar Lissabon. In zijn brieven vermeldde Pieter Clarisse vaak de politieke affaires van dat moment en hun uitwerking op de handel. De handelaren waren dus klaarblijkelijk op de hoogte van de politieke situatie en volgden deze op de voet.

1.1. De Tachtigjarige Oorlog (1568-1648): Zuid-Nederlandse situatie 1.1.1. Aanleiding De Nederlanden werden vanaf 1482 door de Habsburgse dynastie bestuurd dankzij een vernuft spel van huwelijksdiplomatiek en verovering. Wanneer Keizer Karel V de troon 11

besteeg in het begin van de 16de eeuw regeerde hij over een uitgestrekt rijk dat Spanje, enkele Italiaanse gebieden, de Nederlanden, de Oostenrijkse erflanden en het Heilig Roomse Rijk bevatte. Hij voltooide in 1543 de eenmaking van de Nederlanden, vanaf nu bekend als de Zeventien Provinciën, en maakte ze ondeelbaar door het uitvaardigen van de Pragmatieke Sanctie in 1549. Zijn verwezenlijkingen en droom om één stabiel rijk te vormen werden al snel door zijn overdreven katholicisme aan diggelen beslaan. Geconfronteerd met de ideeën van Luther en Calvijn beschouwde hij het als zijn taak om het protestantisme uit te roeien. Een onmogelijke opdracht zo bleek na zijn nederlaag in 1555 met de Vrede van Augsburg dat inhield dat de inwoners van het Heilig Roomse Rijk vrij waren in de keuze van hun religie. Moe en teleurgesteld nam Keizer Karel V troonafstand in 1555. Spanje en de gebieden van de Nederlanden kwamen onder gezag van zijn zoon Filips II. Onder deze vorst zal de Tachtigjarige Oorlog in vol ornaat uitbreken. De inwoners van de Nederlanden waren dankzij hun handelscontacten met andere landen - al vroeg in contact gekomen met het protestants gedachtegoed. Filips II, een extreem katholiek man, zette de missie van zijn vader verder om het protestantisme uit te roeien. Zijn harde aanpak via de Inquisitie en kettervervolgingen zorgde voor ontevredenheid onder de protestantse onderdanen. Dit misnoegen culmineerde in een gewelddadige vernieling van katholieke symbolen in 1566 in de Nederlanden, geboekstaafd als de Beeldenstorm. Niet enkel religieuze motieven speelden hierin een rol, ook het autoritaire bewind van Filips en economische tegenslagen lagen aan de basis van deze uitbarsting.19 Het Spaanse bankroet in 1557 had gevoelige gevolgen voor de Nederlanden en Antwerpen die de leningen van de Spaanse vorst niet kreeg terugbetaald. De oorlog met Frankrijk (tot 1559) en misoogsten leden tot zware schaarste aan levensmiddelen. Menig failliete zakenlui, die zowel in de waren- als de geldhandel werkzaam waren, en beproefde volksmassa zochten hun toevlucht tot het calvinisme.20 Daarop stelde Filips II de hertog van Alva aan als landvoogd van de Nederlanden die de opstandelingen de mond moest snoeren. Veel kooplieden, die door hun protestants gedachtegoed in de verdenking kwamen, verlieten het land. Vergezeld door een Spaans leger zaaide Alva onrust en argwaan, hetgeen leidde tot een confrontatie met Willem van Oranje, stadhouder van Holland, Zeeland en Utrecht. In 1568 boekte die laatste een eerste succes tegen Alva’s troepen tijdens de Slag van

19

VERMEIR (R.) .), e.a. Een inleiding tot de geschiedenis van de Vroegmoderne Tijd. Wommelgem, Van In, 2008, p. 46-51 20 VAN HOUTTE (J.A.), Economische en sociale geschiedenis van de Lage Landen, Zeist, De Haan, 1964, p. 109-110

12

Heiligerlee, waardoor dit feit als beginpunt van de Tachtigjarige Oorlog de geschiedenis inging.21 Deze ingezette oorlog bespoedigde het verval van Antwerpen.

1.1.2. De splitsing De Nederlandse provincies bundelden niet de krachten tegen hun gemeenschappelijke vijand. De Pacificatie van Gent, in het leven geroepen in 1576 om een sterkere eenheid te vormen tegenover Spanje, werd een flop door onderlinge religieuze verdeeldheid en het verdedigen van de eigen belangen. De Zuidelijke katholieke gewesten vormden de Unie van Atrecht in 1579, dat inhield dat ze het gezag van de Spaanse vorst erkenden. De opstandige gewesten uit het Noorden reageerden enkele dagen later hierop met de Unie van Utrecht. In 1581 leidde deze situatie tot een scheiding van beide landsdelen door de ondertekening van het Plakkaat van Verlatinghe. De Noordelijke gewesten verklaarden hierin Filips II niet langer als hun vorst te aanvaarden. Aangezien men geen plaatsvervangende vorst vond, kwam de politieke macht in handen van de Staten-Generaal terecht. De Republiek der Verenigde Provinciën was geboren met het calvinisme als staatsgodsdienst. De Zuidelijke Nederlanden kwamen opnieuw onder de Spaanse kroon terecht. Desalniettemin betekende dit niet het einde van het geweld. Antwerpen, die bij de Noordelijke gewesten ingelijfd was, viel in 1585 in handen van de Spaanse legeraanvoerder Alexander Farnese. De opstandelingen reageerden hierop door de Scheldemonding af te sluiten en onder hun controle te behouden. De val van Antwerpen luidde de definitieve scheuring in van de Nederlanden met een ware exodus van protestantse kooplui en geleerden naar het Noorden tot gevolg. De Spaanse vorst erkende de Republiek pas in 1648 met de vrede van Munster. In de loop van het conflict ontwikkelde deze natie zich tot één der grootste mogendheden van Europa door hun economische welvaart en uitgestrekte koloniale macht. De Zuidelijke Nederlanden stonden vrij snel na de uitbraak van de Opstand opnieuw onder Spaanse autoriteit. De betrekkelijk gelaten houding van het Spaans vorstenhuis tegenover dit verafgelegen gebied maakte dat Frankrijk enkele gebieden kon inpalmen en zorgde voor een Frans tijdelijk zelfstandig

bewind

onder

de

Aarsthertogen

(1598-1621).

Tijdens

deze

relatieve

onafhankelijkheid tegenover Spanje brak er een periode aan van cultureel, economisch en politiek herstel. Pas in 1713, na de Spaanse Successieoorlog, kwam er een definitief einde aan

21

VERMEIR (R.), e.a. Een inleiding tot de geschiedenis van de Vroegmoderne Tijd, Wommelgem, Van In, 2008, p. 53-55, 60

13

de Spaanse heerschappij over de Zuidelijke Nederlanden en namen Oostenrijkse heersers het bewind over.22

1.1.3. Het bewind onder de Aartshertogen Toen Filips II overleed in 1598 besteeg zijn niet al te bekwame zoon Filips III de Spaanse troon. Zijn dochter Isabella werd landvoogdes van de Zuidelijke Nederlanden en samen met haar man, Albrecht van Oostenrijk, regeerde ze ‘autonoom’ over deze gewesten. Onder de Aartshertogen brak een periode van economische en artistieke bloei en tevredenheid aan. Op hun initiatief werd in 1609 een tijdelijke vrede ingesteld met de Noordelijke Nederlanden, waarbij de wapens werden opgeborgen en de handel vrij kon geschieden. De Schelde bleef echter gesloten onder druk van de Republiek om de groei van Amsterdam als bloeiende havenstad te verzekeren. Het vorstenpaar ontplooide tijdens deze vrede een economische politiek die nationaal gericht was. Hun grootste zorg was het behouden van een positieve handelsbalans. Protectionistische in-en uitvoerrechten, een muntsanering en het subsidiëren van de productie vielen onder deze mercantilistische maatregelen. Dit bracht een economische bloei teweeg die de centralistische en absolute machtsdrang van de uiterst katholieke Aartshertogen verduisterden.23 Binnen dit gunstig en vredig klimaat kregen de kooplui de kans om hun handel verder uit te bouwen. De licenten vanuit Zeeland werden verminderd, vrije handel werd toegestaan en het last breken werd afgeschaft. Wegens de blijvende sluiting van de Schelde verbeterden de Aartshertogen de verbindingen van Antwerpen met andere havens door het aanleggen van kanalen: Gent-Brugge, Brugge-Oostende en BruggeDuinkerke. 24

Ondertussen ontwikkelde de Republiek een koloniale handelsonderneming om een plaats op de overzeese markten te bemachtigen. In 1602 zag de Verenigde Oost-Indische Compagnie het levenslicht, een samenwerkingsverbond van verschillende voorcompagnieën die naar het Oosten navigeerden. Het bestuur werd overhandigd aan de Heeren XVII en ze kregen soevereine rechten over de gebieden dat ze mochten monopoliseren. Hun aandacht ging hoofdzakelijk naar de Indonesische Archipel waar de meest gevraagde specerijen zich 22

VAN HOUTTE (J.A.), Economische en sociale geschiedenis van de Lage Landen. Zeist, De Haan, 1964, p. 136-137 23 BLOK (D.P), PREVENIER (W.), e.a, Algemene geschiedenis der Nederlanden, Haarlem, Fibula-Van Dishoeck, 1977-1983, vol. 6, p. 318-320 24 BAETENS (R.), De nazomer van Antwerpse welvaart: de diaspora en het handelshuis De Groote tijdens de eerste helft van de 17de eeuw. S.l., Gemeentekrediet van België, 1976, vol. 1, p. 36-42

14

bevonden en ze overgingen tot gebiedsverwerving. In China en elders in Zuid- en Oost Azië beperkten ze zich tot handelsactiviteiten. Overal kwamen zij in de Portugese invloedssfeer terecht. In 1637 bezetten ze de Portugese forten op het eiland Ceylon waar men kaneel en rijst produceerde. De redenen voor deze onderneming waren divers. De Hollanders werden afgesloten van de specerijen toevoer door de handelsbelemmeringen op de Iberische havens door Filips II. Bijgevolg wensten ze de Portugese monopolie te doorbreken in het Oosten om een eigen route te vinden naar de specerijen eilanden. Enkele jaren later in 1621, met het einde van het Twaalfjarig Bestand, werd een tweede compagnie opgericht, de West Indische Compagnie. Ditmaal gericht naar het Westen en bestuurd door de Heeren XIX. De gebieden waarop ze handel voerden waren de Afrikaanse Westkust, interessant voor slaven en goud, de Caraïben voor zoutwinning, de oostkust van Noord-Amerika waar ze landbouwnederzettingen oprichten met Nieuw-Amsterdam als hoofdplaats en Brazilië voornamelijk voor suikerteelt. De Portugezen hadden echter post gevat in Brazilië waardoor een confrontatie onvermijdelijk was. In 1624 leidde dit tot de verovering van Bahia door de Hollanders. Een jaar later heroverde een Spaans-Portugese vloot deze belangrijke kuststad. Beide compagnieën moesten onder toenemende concurrentie het onderspit delven ten voordele voor Frankrijk en GrootBrittannië. Ook financieel woog de instandhouding van zo omvangrijke genootschappen en hun overzeese posities zwaar waardoor een bankroet niet uitbleef. 25

Wanneer Albrecht in 1621 kinderloos overleed kwamen de Zuidelijke Nederlanden opnieuw onder Spaans heerschappij terecht en werden de vijandelijkheden hervat. Isabella poogde in 1633 op eigen houtje vrede te sluiten met het Noorden, maar dit initiatief mondde op niets uit en datzelfde jaar stierf ze.

1.1.4. De laatste jaren tot de vrede Ondertussen was de Dertigjarige Oorlog (1618-1648) uitgebroken, een strijd tegen het protestantisme, waarin bijna alle Europese grootmachten betrokken waren. De katholieke Spaanse vorst stond lijnrecht tegenover protestantse kampen uit het Heilig Roomse Rijk die wisselende coalities aangingen met Zweden, Denemarken en Frankrijk. De talrijke verliezen en nederlagen, ook in de Tachtigjarige Oorlog tegen de Republiek, verzwakten het Spaanse leger en de financiële schatkist. De oorlogsinvesteringen zorgden voor een financiële 25

VAN HOUTTE (J.A.), Economische en sociale geschiedenis, p. 149-159

15

uitputting, vandaar dat Spanje besloot de tactiek van offensieve belegering in te voeren in de hoop de behaalde militaire successen in een voordelige vrede voor Spanje om te zetten. Het was tevens van groot belang militaire verbindingswegen met de Zuidelijke Nederlanden veilig te stellen voor de toevoer van legertroepen. Vandaar dat het sluiten van bondgenootschappen essentieel was voor een veilig transportverkeer, in het bijzonder met Engeland die strategisch gelegen ligt in het Kanaal.26 Toen Filips IV in 1621 de troon besteeg was de staatsschuld reeds hoog opgelopen zodat de offensieve politiek niet langer nagestreefd kon worden. Noodgedwongen schakelde hij over op een defensieve oorlogvoering te land dat het voordeel bezat van lagere militaire uitgaven en een verhoogde doelgerichtheid om de Republiek economisch te raken. In 1624 was de handel in de Zuidelijke Nederlanden met de Republiek nogmaals verboden door afschaffing van de licenties. Dit betekende een enorm financieel verlies voor de Zuidelijke Nederlanden. Filips IV had tactische plannen uitgewerkt om de Republiek economisch tegen te werken, zoals een Spaanse kaapvaart in de Oostzee en het Kanaal en het oprichten van een handelscompagnie bestaande uit Spanjaarden, Zuid-Nederlanders en Hanzeaten die de handel tussen Noord- en Zuid Europa zou verzekeren. Aangezien deze strategieën medewerking eisen van andere landen draaiden deze op niets uit.27 Uiteindelijk zou in 1648 aan beide oorlogen een einde komen met de Vrede van Westfalen. De Spaanse vorst, Filips IV, erkende de Republiek als soevereine staat en er ontstond religieuze verdraagzaamheid tegenover de protestanten. De Schelde bleef gesloten onder Hollandse controle en zou pas twee eeuwen later volledig vrij bevaart kunnen worden.

26 27

BLOK (D.P), PREVENIER (W.), e.a, Algemene geschiedenis der Nederlanden, vol. 6, p. 321-325 BLOK (D.P), PREVENIER (W.), e.a, Algemene geschiedenis der Nederlanden, vol. 6, p. 374-378

16

1.2. Antwerpen als havenstad De Zuidelijke Nederlanden dankten hun importante plaats binnen de internationale handelswereld dankzij de haven van Antwerpen. Tijdens de 16de eeuw straalde deze stad welvaart uit en genoot faam als stapelmarkt van goederen uit de hele wereld. De straten waren gevuld met Vlaamse en buitenlandse kooplieden, de geur van specerijen en de haven werd overspoeld door tientallen in- en uitgaande schepen. De 16de eeuw was met andere woorden de Gouden Eeuw voor Antwerpen. Aan dit voorspoedig sprookje kwam abrupt een eind met het uitbarsten van de Tachtigjarige Oorlog en in het bijzonder met de val van Antwerpen in Spaanse handen in 1585. Nadien werd deze periode, en voornamelijk de 17de eeuw, vaak bestempeld als een ‘ongelukseeuw’ en afgeschilderd met een beeld van verval en ellende. Deze uitspraak moeten we relativeren, want ondanks de diaspora en de sluiting van de Schelde bleef er een kapitaalkrachtig handelsmilieu resideren.

1.2.1. Antwerpen in zijn gloriejaren in de 16de eeuw De stad Antwerpen dankte zijn bloei aan zijn geografische ligging langs de Noordzee en een uitgebreid rivierennet naar het achterland toe. Dit was aantrekkelijk voor politieke machten om de stad te veroveren. Bevaarbare stromen vormen economische slagaders en een bescherming tegen de vijand. Zo werd Antwerpen de belangrijkste afzetmarkt tijdens de 16de eeuw waar internationale goederen verdeeld werden.28 Het grootste deel van deze handels- en financiën bedrijvigheid was in handen van vreemdelingen die zich in naties organiseerden. De Portugese natie was reeds actief in onze contreien in het begin van de 15de eeuw in Brugge (1411). De geografische positie van Portugal in Europa had een geïsoleerd karakter. Uiterst zuidelijk gelegen in Europa en op het Iberisch Schiereiland afgesloten door Spanje, was het land ver afgelegen van de conflicten en oorlogen tussen Europese grootmachten. De 800 kilometer lange kustlijn langs de Atlantische Oceaan en de gemakkelijke toegang tot de Middellandse Zee en Afrikaanse continent verleende de Portugezen de mogelijkheid tot overzeese exploratie. Vanuit commercieel oogpunt was Lissabon slecht gelegen ondanks de 28

BAETENS (R.), De nazomer van Antwerpse welvaart: de diaspora en het handelshuis De Groote tijdens de eerste helft van de 17de eeuw. S.l., Gemeentekrediet van België, 1976, p. 34

17

directe zeeverbinding dankzij de Taag. De Portugezen gingen op zoek naar een meer centraal gelegen handelsstad om hun koloniale en inlandse waren te distribueren. Antwerpen vulde deze positie in en in 1499 verhuisde het de Portugese gemeenschap naar Antwerpen.29 Snel volgden de andere buitenlandse naties het Portugese voorbeeld waardoor de bevolking in Antwerpen verdubbelde tussen 1500 en 1550. De aanwezigheid van vreemde kooplui hoofdzakelijk uit het Zuiden had als voordeel dat de Vlamingen in contact kwamen met hun moderne handelstechnieken. Antwerpen nam dus de taak van Brugge als belangrijkste handelscentrum over op het eind van de 15de eeuw. De verzanding van het zwin, maar ook economische en politieke veranderingen zorgden voor deze verschuiving. De overzeese expansie van Spanje en Portugal luidde een nieuw tijdperk in binnen de handelsgeschiedenis. Nieuwe en exotische goederen werden in Europa geïmporteerd en, daarmee samenhangend, ontstond een nieuw handelsverkeer. Portugal hechtte voornamelijk veel belang aan Antwerpen. Deze stad fungeerde niet alleen als afzetmarkt en distributieplaats voor Portugese en koloniale producten, maar leverde hen ook zilver en koper noodzakelijk voor hun slavenhandel in Afrika en de specerijenhandel in het Oosten. Antwerpen had namelijk economische contacten met Zuid-Duitsland en diens metaalertsen. Dankzij de distributie van Engelse wol op de Antwerpse markt werden Duitsers met hun metaalertsen aangetrokken. Deze driehoeksverhouding gaf aan de Antwerpse markt een levendig maar specifiek karakter.30

De stad deed niet enkel dienst als afzetmarkt voor Europese en koloniale goederen, het was tevens een financiële metropool die het geld- en kredietwezen van geheel West-Europa verzorgde. Door zijn toenemende expansie als handelsstad fungeerde Antwerpen als financieringsbron voor de imperialistische politiek van Karel V. De overheidsleningen gaf de stad een duw in de rug om te groeien als geldmarkt. De financiële organisatie werd gemoderniseerd en er was een stijgende zilvertoevoer uit Amerika. Ook dit liedje kon niet lang blijven duren, de crisissen tussen 1540 en 1560 veroorzaakten zware verliezen en leidden zelfs tot een bankroet. De afhankelijk van Amerikaans edelmetaal was ontegensprekelijk. Filips II deed een poging om de Antwerpse geldmarkt opnieuw leven in te blazen door hem financieel te steunen in zijn strijd tegen de rebellen.

29

Miskimin (H.A.), The economy of later Renaissance Europe,1460-1600. p. 126-130) BRULEZ (W.), Brugge en Antwerpen in de 15e en 16e eeuw: een tegenstelling,? Gent, RUG Seminaries voor geschiedenis, 1970, p. 15-19

30

18

Desalniettemin begon Antwerpen zijn glans te verliezen vanaf de tweede helft van de 16de eeuw. Elizabeth I van Engeland besliste om de stapelmarkt van Engels laken uit Antwerpen weg te trekken in 1567 na een handelsconflict tussen beide naties. Dit had diepgaande gevolgen voor de Zuid-Nederlandse economie, niet alleen verloor men een belangrijk afzetgebied en transitwaar in Antwerpen, ook kende men een grote werkloosheid onder diegenen die het laken afwerkten. De handelscrisis met Engeland, de harde winter van 15651566, de ontvolking van het platteland door het oorlogsgebeuren en stijging van de graanprijzen creëerden een sfeer van angst en onrust. De opstandige gewesten Holland en Zeeland blokkeerden de Schelde waardoor de kooplieden uit Antwerpen alternatieve havens zochten voor hun maritieme handel op Zuid- en Noord Europa zoals Calais, Duinkerke en Oostende.31

1.2.2. Antwerpen tijdens de Opstand (1568-1648) De politieke omstandigheden maakten het Antwerpen moeilijk om zijn centrale plaats binnen de internationale handel te behouden. Tijdens de Tachtigjarige Oorlog werden de toegangswegen tot de haven verhinderd en was het weinig aantrekkelijk voor kooplieden om hun goederen in een onzeker klimaat te verkopen. Antwerpen werd dus meegesleurd in het getouwtrek/ voor gewesten tussen de Spaanse vorst en de Opstandelingen. De stad maakte deel uit van de Unie van Utrecht in 1579 zodat ze toebehoorde aan de Noordelijke Nederlanden. De Spaanse officier Alexander Farnese begon aan een heroveringstocht van opstandige gebieden waardoor Gent, Brugge, Ieper, Brussel en Mechelen één voor één terug in Spaanse handen vielen. Na een beleg van veertien maanden moest ook Antwerpen zich gewonnen geven en werd bij de Zuidelijke Nederlanden toegevoegd. Daarmee was het doek over de glorietijd van Antwerpen gevallen. De Schelde bleef onder Noord-Nederlandse controle waardoor ze de handelsroutes konden domineren. De herovering van Antwerpen in 1585 door Alexander Farnese bezegelde de sluiting van de Schelde voor een periode van meer dan twee eeuwen. Deze gebeurtenis was uiterst gewichtig voor de commerciële activiteiten van de Zuidelijke Nederlanden en Antwerpen. De herovering bracht een maritieme afgrendeling en interne chaos met zich mee, maar ook een commerciële heropleving op vlak

31

BLOK (D.P), PREVENIER (W.), e.a, Algemene geschiedenis der Nederlanden, vol. 6, p. 96-97

19

van het interne en het externe handelsverkeer door de immense emigratie van ZuidNederlandse kooplieden uit Antwerpen.32

De sluiting van de Schelde door de Hollanders mag men niet als té letterlijk beschouwen. Het was niet hun doel om het handelsverkeer van en naar Antwerpen volledig lam te leggen. Integendeel, ze stimuleerden deze trafiek die eerst via Hollandse of Zeeuwse havens moest passeren aangezien Antwerpen afgesloten was van de directe zeevaart. Hun economische heerschappij over de Scheldemonding verrijkte de Hollandse staatskas door tolheffingen, betalen van licenten en het overplaatsen van ladingen op Hollandse schepen. Op die manier beschikten ze over voldoende financiële middelen om de oorlog te bekostigen. Een verbod op de handel met de opstandige gewesten, in 1574 ingevoerd door Filips II, was onmogelijk wegens de afhankelijkheid van enkele levensmiddelen uit het Noorden, zoals graan en zout, en de voortdurende smokkelarij. In 1587 werd ook in de Zuidelijke Nederlanden het systeem van licenten toegepast om de krijgskas te spijzen. Tijdens het Bestand kwamen beide gebieden tot de overeenkomst om de Scheldevaart vrij te houden. De hervatting van de oorlog in 1621 maakte resoluut een einde aan deze gelijkheid en betekende een terugkeer naar de vorige toestand. Pas in 1795 zal de Schelde definitief open en vrij bevaarbaar zijn nadat de Franse regering het gebied had veroverd. De Opstand betekende ook een verschuiving van het zwaartepunt van de handel naar het Noorden, van Antwerpen naar Amsterdam. Met dit verschil dat Antwerpen hoofdzakelijk een marktplaats was voor vreemde kooplieden, terwijl Amsterdam een brandpunt was van de actieve handel in de Oost- en Westvaart en aldus een zaak voor ingezeten kooplieden bleef. Men dient in het achterhoofd te houden dat die handelslui zich hadden verrijkt door de vestiging van Zuid-Nederlandse handelaars.33 In de 17de eeuw gaat het verval van Antwerpen verder door de Tachtigjarige Oorlog die blijft naslepen, de sluiting van de Schelde in 1648 en het stelsel der licenten door de Spaanse vorst ingesteld. Toch kan men niet spreken van een dramatisch einde van Antwerpen als handelsmetropool en commerciële grootstad. De economie werd in stand gehouden in het begin van de 17de eeuw, weliswaar door een andere vorm van handel voeren. De buitenlandse naties speelden een minder prominente rol, om niet te zeggen geen rol. Portugal kon zich nog enigszins standhouden, maar het kende tevens een langzame verbrokkeling tegen het eind van de 17de eeuw. Antwerpen was voornamelijk als geldmarkt van belang in de 17de eeuw, bewijs 32 33

BLOK (D.P), PREVENIER (W.), e.a, Algemene geschiedenis der Nederlanden, vol. 6, p. 95-96, 108 VAN HOUTTE (J.A.), Economische en sociale geschiedenis van de Lage Landen, p. 137-141

20

hiervan waren de verschillende Italiaanse en Spaans-Portugese financiers die gevestigd bleven in deze stad. De goederen die verhandeld werden in 17e eeuws Antwerpen betreffen hoofdzakelijk luxegoederen met een grote waarde, zoals diamant, kunst, zijde en boeken. De algemene handel bleef bovendien bestaan, maar Antwerpen fungeerde niet meer als een stapelmarkt zoals in de 16de eeuw. Vanaf de 17de eeuw vertoonde de stad eigenschappen van een ‘Disposition-Platz’34, het verplaatsen van goederen van de ene stad naar de andere via Antwerps kapitaal. De leiding van deze beweging was in handen van vreemde kooplui, waardoor er nog steeds grote handelshuizen aanwezig waren in Antwerpen. De toegang tot de Spaanse koloniën was voorbehouden aan eigen onderdanen, waarbij de inwoners van de Zuidelijke Nederlanden genegeerd werden. In de praktijk gold deze maatregel echter niet waardoor de Vlaamse handelaar te Antwerpen als tussenpersoon handelde om koopwaar van Holland, Engeland en Frankrijk naar Spanje of Portugal te zenden bestemd voor de Nieuwe Wereld.35

De economische gevolgen van de scheiding werden in de vroegere historiografie sterk overdreven. Het is en blijft een betwist punt hoe groot precies de schade van de Opstand geweest is voor de Zuid-Nederlandse handel. Historici van de 19de eeuw waren van mening dat de economische situatie in de 17de eeuw slechts een schim was van het Gouden 16de eeuwse tijdperk. Het doorbreken van de mythe der ‘ongelukseeuw’ is vooral de verdienste geweest van J.A. Van Houtte

36

en is heden een besliste zaak. Op korte termijn waren de

fatale gevolgen van de Opstand wel voelbaar, voornamelijk op vlak van levensstandaard en koopkracht.37 Dankzij het asiento-systeem en zijn functie als ‘Disposition-Platz’ behield Antwerpen na 1585 nog een grote importantie voor de economie van de Zuidelijke Nederlanden en zelfs voor geheel Europa, zonder zijn glorie als financiële markt van weleer te herwinnen.

34

Deze termd werd door W. Sombart voor het eerst gebruikt MICHIELSEN (L.) het kapitalisme te antwerpen in de XVII en XVIII eeuwen, in: Nederlandse historiebladen, 1939 nr. 3 , p. 244-251 36 VAN HOUTTE (J.A.), “Onze zeventiende eeuw 'Ongelukseeuw?”, In: Mededelingen der Koninklijke Vlaamse Academie, Klasse der Letteren, XIV, nr. 8 (1953); 37 SCHOLLIERS (E.), De levensstandaard in de XVe en XVIe eeuw te Antwerpen, Antwerpen, de Sikkel, 1960, p. 35

21

1.2.3. De diaspora uit Antwerpen De val van Antwerpen leidde tot een diaspora van buitenlandse en Zuid-Nederlandse kooplui naar zowel het Noorden als het Zuiden van Europa. Vele historici beschouwden deze exodus als een zwaar verlies voor de Antwerpse havenstad. Het valt niet te ontkennen dat de verdwijning van kapitaalkrachtige handelaars de economie van de Spaanse Nederlanden in het algemeen en de Antwerpse markt in het bijzonder heeft geschaad. Dit betekende echter niet dat de rol van Antwerpen uitgespeeld was op de Europese scène. Zijn handelsfunctie kreeg een andere invulling, aangepast aan de omstandigheden. Vooral de sluiting van de Schelde na 1585 betekende de doodsteek voor Antwerpen. Deze riviermonding werd beheerst en gecontroleerd door de Republiek, waardoor schepen Antwerpen niet konden bereiken en er een verbod gold op het varen van Antwerpse schepen in Hollandse wateren. De goederen uit of bestemd voor Antwerpen werden in Zeeland zwaar belast (5%), hoewel dit geen grote verandering inhield aangezien in de 16de eeuw reeds een Zeelands tol werd geheven op enkele producten. Het invloedrijkste obstakel was de invoering van het licentensysteem, uitzonderlijke rechten door beide oorlogvoerende partijen uitgevaardigd. Het waren dure fiscale belastingen die het verkeer op de Schelde gevoelig verminderden. Wat was nu de impact van dit systeem op de handel in Antwerpen? Veel kooplieden vonden een goedkopere én efficiëntere afzetmarkt in de havens van Amsterdam, of elders onderweg. De Schelde sluiting heeft wel degelijk het handelsverkeer in Antwerpen verminderd. Zijn positie als centrale distributeur voor export en import was slechts nog een schim in vergelijking met de voorgaande periode.

Het toenemende geweld en hindernissen in de handel bracht een diaspora van kooplui uit Antwerpen teweeg, zowel van inheemse als vreemde handelaren in de jaren 1580. De Vlaamse kooplieden waren genoodzaakt vanaf dat ogenblik de touwtjes in eigen handen moesten nemen om het verlies van de - buitenlandse firma’s- te compenseren. Ze knoopten nu zelf contacten aan en plaatsten vaste correspondenten in belangrijke buitenlandse handelssteden. Op die manier speelden Vlaamse kooplui een cruciale rol in de handel in een groot deel van Europa. Deze positie dankten zij door hun plaats in de toenmalige conflicten tussen de verschillende Europese grootmachten. Als inwoners van de Zuidelijke Nederlanden, onder het bewind van Filips II, mochten zij hun handel met Spanje en Portugal verder zetten, mits het beschikken over paspoorten. Zulke papieren moesten bewijzen dat ze afkomstig waren uit de Zuidelijke Nederlanden, aangezien de handel met de Republiek verboden was. 22

In het Zuiden stonden ze naast hun gelijken, in het Noorden introduceerden ze de moderne handelstechnieken en geperfectioneerde organisatie die zij in het begin van de 16de eeuw hadden overgenomen van ingeweken zuiderse kooplui. Het waren de Vlaamse kooplui die hun noordelijke buurlanden, in het bijzonder de Republiek en Amsterdam, stimuleerden in een grotere commerciële activiteit. Deze buitenlandse relaties en ondernemingen verruimden de toekomstperspectieven voor de firma. Deze emigratiebeweging is een essentieel element in de economische geschiedenis van Europa op het eind van de 16de eeuw.38 De rol van Antwerpen was, zoals gezegd, op het eind van de 16de eeuw en tijdens de 17de eeuw nog lang niet uitgespeeld. Een handelsstad kon ook zonder dat er goederen uit andere havens arriveerden van belang zijn. Antwerpen kwam in zo’n ‘Disposition-Platz’ terecht waarbij de Antwerpse kooplieden deel uitmaakten van een globaal handelsverkeer en het initiatief namen voor transacties zonder dat de producten de Schelde bereikten. Twee redenen liggen hiervoor aan de basis. Enerzijds creëerde de diaspora van buitenlandse en Vlaamse handelaren een dicht netwerk van commerciële relaties die Antwerpen met andere Europese handelscentra verbond. Uitgeweken Vlamingen hielden contact met het thuisland en fungeerden als vertegenwoordigers in het buitenland, klaar om elke kans op winst te grijpen. Dankzij hen kon Antwerpen snel deelnemen aan commerciële activiteiten, aangezien men onmiddellijk op de hoogte was van de stand van zaken. De handelaar in Antwerpen speelde weliswaar een passieve rol aangezien het initiatief bij de correspondent in het buitenland lag. Het actieterrein van de Antwerpse handelaar bleef beperkt tot Antwerpen of de Zuidelijke Nederlanden. Deze handelsverhouding had dus niets met Antwerpen zelf te zien, maar dankzij de internationale relaties er bij betrokken werd. Een tweede verklaring voor zijn rol als Dispositie-plaats was zijn financiële importantie. Sinds de 16de eeuw vloeide Spaans edelmetaal naar Antwerpen nodig voor de Spaanse politiek en bestond het ‘asiento’ systeem. Antwerpen werd de hoofdzetel voor financiële wissels en dit veranderde niet na 1585. Zowel met havens uit het Noorden als uit het Zuiden behield de stad goede relaties op vlak van financiële transacties. Deze rol als intermediair wordt verklaard door de politieke en commerciële situatie geregeerd door een katholieke vorst kon Antwerpen gemakkelijk banden aanknopen met steden uit het zuiden, maar het verkreeg ook toegang tot protestantse hoofdsteden doordat uitgeweken Zuid-Nederlanders naar het 38

BRULEZ (W.), La navigation flamande vers la méditerranéé à la fin du XVIe siècle, RBPH, 1958, nr. 4, p 1210-1242

23

noorden goede contacten onderhielden. Antwerpen speelde zonder twijfel de grootste rol in financiële transacties dan in andere domeinen van de handel.39

Ondanks de diaspora bleef nog een voorname groep inheemse en zelfs vreemde kooplui in de stad. Immers gedurende de 17de eeuw bleef Antwerpen de belangrijkste handelsstad van de Zuidelijke Nederlanden. Vooral de handel in luxegoederen, zoals zijde en kunst, en Vlaamse industriële producten domineerden diens activiteiten. Dankzij de aanwezigheid van deze handelstakken en de betekenis van Antwerpen als financieel centrum, bleef een buitenlandse kolonie van formaat bestaan, evenals enkele grote Zuid-Nederlandse firma’s. De meerderheid van de kooplui heeft de stad echter verlaten. Deze uitwijking werd vanuit Vlaams oogpunt als een verlies beschouwd, maar vanuit Europees perspectief als een positieve gebeurtenis. De handelsorganisatie in Noord-Europa verloor daardoor zijn betrekkelijk achtergesteld karakter ten opzichte van het Zuiden in de 16de eeuw. Antwerpen vormde hierin een uitzondering dankzij zijn statuut als internationale handelsplaats. Kooplieden uit het Zuiden verenigden zich in naties in deze stad en introduceerden op die manier hun handelsmethodes. De inheemse Antwerpse kooplui namen al snel deze technieken over en genoten een voorsprong tegenover kooplui uit het Noorden.40

Voor 1585 zijn er weinig sporen terug te vinden van Vlaamse aanwezigheid in het Zuiden, de meeste bleven geresideerd in Antwerpen. Indien ze navigeerden naar het Zuiden was dit niet op eigen initiatief maar in opdracht van vreemde kooplui. Vanaf 1580 steeg de aanwezigheid van Vlaamse handelaren in het buitenland zienderogen die nauwe betrekkingen onderhielden met elkaar omwille van het vaak familiale karakter van de firma. Handel voeren met familieleden of landgenoten verliep gemakkelijker en op een meer vertrouwde basis dan met vreemde kooplui dankzij hun taal- en stam verwantschap. In Portugal was de Vlaamse aanwezigheid op het eind van de 16de eeuw bijzonder omvangrijk, maar bij gebrek aan bronnenmateriaal is het moeilijk om een duidelijk beeld te vormen van hun rol. De handel op Spanje bleef in de 17de eeuw de belangrijkste handelsrichting voor de Zuid-Nederlandse koopman. Vanuit het Iberisch Schiereiland had men gemakkelijk toegang tot de Atlantische Eilanden, waar reeds in de 15de eeuw Vlaamse kolonisatoren gevestigd waren. Ook met de Nieuwe Wereld, hoofdzakelijk met Brazilië, 39

BRULEZ (W.), Anvers de 1585 à 1650, Gent : RUG. Faculteit Letteren en Wijsbegeerte. Sectie geschiedenis, 1967, p. 90-98 40 BRULEZ (W.), “De Diaspora der Antwerps kooplui op het einde van de 16de eeuw”, in: Bijdragen voor de Geschiedenis der Nederlanden, 1960 (15), p 280-284

24

werden handelsrelaties onderhouden. Pieter Clarisse onderhield zulke intensieve contacten met Brazilië die hij vlot kon aanknopen door zijn verblijf in Lissabon. Vaak traden de Vlamingen als bemiddelaars op voor de Hollanders gezien de politieke situatie de Hollandse handel met het Zuiden bemoeilijkte, zo niet onmogelijk maakte. Zij gingen verbindingen aan met hun Hollandse collega’s en dankzij Vlaams initiatief en kapitaal werd de Hollandse handel begunstigd. 41

1.2.4. Betekenis van Antwerpen in de 17de eeuw Hierboven is bewezen dat Antwerpen na de desastreuze val in 1585 zijn positie als wereldhaven verloor, maar desondanks bleef het een belangrijk haven- en handelscentrum en dit op vier vlakken: als ‘Disposition-Platz’, als internationaal verdeelcentrum van luxegoederen, als grootse haven van de Zuidelijke Nederlanden en als geldmarkt voor geheel West-Europa. De stad had dit te danken aan een uitgestrekte buitenlandse afzetmarkt, vooral in Zuid-Europa, en de diaspora van kapitaalkrachtige Vlaamse kooplieden die verbonden bleven met Antwerpen via vrienden- of familiebanden. Dit leidde tot wijdverspreide contacten en kapitaalaccumulatie. De sluiting van de Schelde veroorzaakte weliswaar een vermindering in het goederenverkeer in Antwerpen, maar dit werd gecompenseerd door de nieuwe rollen die de stad speelde in het handelscircuit. 42

1.3. De Portugese achtergrond Portugal was - samen met Spanje - de pionier die zijn sprong overzee waagde. Dankzij zijn geografische ligging aan de Atlantische Oceaan en zijn lange kuststrook kende het land reeds een lange maritieme traditie. Wanneer Vasco Da Gama in 1498 Indië bereikte en Brazilië in 1500 door Pedro Alvares Cabral, ontstond een directe zeeverbinding met het Oosten en Westen en kon de glorie en handelsbloei voor Portugal beginnen. Ze monopoliseerden echter niet voor lange tijd - de handel van enkele specerijen in Azië. Daarmee hadden de Portugezen een belangrijk wapen in bezit om hun stem te laten gelden binnen de internationale handelswereld. Vermits Portugal, en Lissabon, niet centraal gelegen lagen in 41

BRULEZ (W.), “De Diaspora der Antwerps kooplui op het einde van de 16de eeuw”, in: Bijdragen voor de Geschiedenis der Nederlanden, 1960 (15), p 296-298 42 BAETENS (R.), De nazomer van Antwerpse welvaart: de diaspora en het handelshuis De Groote tijdens de eerste helft van de 17de eeuw. S.l., Gemeentekrediet van België, 1976, vol. 1, p. 268-269

25

Europa zochten ze een handelsbasis met een meer gunstige positie om hun waren te verdelen. Antwerpen voldeed aan deze voorwaarde en in 1499 verschoof de Portugese factorij van Brugge naar ginds. Antwerpen had bovendien goede handelscontacten met Zuid-Duitsland en diens kopermijnen, wat een extra drijfveer voor de Portugezen was zich in deze stad te vestigen. Koper was immers essentieel voor hun slavenhandel in West-Afrika en als betaalmiddel voor de specerijen in het Oosten. Vanaf 1540 begonnen de eerste tekenen van achteruitgang te verschijnen onder Dom. João III. Hij was minder ambitieus dan zijn voorganger Dom. Manuel I om een groot Rijk uit te bouwen en toonde een onverschillige houding tegenover de overzeese handelspraktijken. In 1560 werd de Portugese kroon bankroet verklaard door toenemende concurrentie en stagnatie van de uitbreiding in de Indische Oceaan. Ook de Europese handel ging achteruit, voornamelijk met het Noorden door het toenemend geweld. Wanneer Portugal in een dynastieke opvolgingscrisis terecht kwam na de dood van Dom. Sebastião in 1578, lonkte Spanje verleidelijk. Uiteindelijk claimde Filips II, koning van Spanje en zoon van Isabella van Portugal, de Portugese troon die hem in 1581 toekwam na een veroveringstocht. De Portugezen hoopten op een economische heropleving en een betere militaire bescherming. Filips II zag in de eerste plaats zijn macht- en gebiedshonger gestild, hoewel Portugal zijn autonomie behield. Tevens hoopte hij de opstandige Noordelijke Nederlanden en Engeland economisch te treffen door hen de toegang te verbieden in de Portugese havens. Hierdoor werden de vijanden van Spanje nu ook vijanden van Portugal. Beide protestantse landen zochten om die reden een eigen overzeese verbinding met de Nieuwe Wereld om koloniale goederen, voordien via Portugal, te verkrijgen. Dit leidde tot dramatische koloniale verliezen voor Portugal in zowel de Indische als de Atlantische Oceaan. De unie veroorzaakte tevens een emigratiebeweging van Portugese handelaars en kapitaalkrachtigen naar Spanje, aangetrokken door werkgelegenheid en een minder harde Inquisitie. Anderzijds bracht de vereniging economische voordelen met zich mee. Ze kregen rechtstreeks toegang tot de Spaanse kolonies, inclusief het zilver, waardoor het aantal buitenlandse afzetmarkten vergroot werd. Spanje en Portugal vormden samen het grootste wereldwijde economisch blok. 43 Het was onder Filips IV (1621-1665) dat de Portugezen de Spaanse overheersing afkeurden. De twaalfjarige vrede – die de handel in Lissabon deed heropleven - tussen Spanje en de Noordelijke Nederlanden werd beëindigd in 1621. Bijgevolg werd Portugal opnieuw meegesleurd in de oorlog die woedde tussen beide landen. De Verenigde Provinciën richtten 43

DISNEY (A.R.), A history of Portugal and the Portuguese Empire. Volume 1. New York, Cambridge University Press, 2009, deel 1, p. 175, 202-212

26

in 1621, na het succes van de Verenigde Oost-Indische Compagnie, een nieuwe handelsonderneming op, met name de West-Indische Compagnie. De Portugese gebieden in Amerika werden daardoor bedreigd en meermaals veroverd door de Hollanders. De Portugezen hadden hun buik vol van de financiële druk en verliezen die ze leden onder de Spaanse heerschappij, hetgeen leidde tot de uitbraak van een revolutie in 1640. De hertog van Bragança João IV werd gekroond tot Portugese koning.

44

Na de restauratie van 1640

probeerde Portugal tevergeefs om dichter bij de vijanden van Spanje te komen, met wie de vijandelijkheden nog tot de vrede van Lissabon in 1668 duurden.

44

LIVERMORE (H.V.), Portugal, a short history, Edinburgh, Edinburgh university press, 1973, p. 84, 101-102

27

1.4. Economische oorlogvoering Het uitbreken van de Tachtigjarige Oorlog en Spaanse Reconquista in de Zuidelijke Nederlanden impliceerden diepgaande veranderingen in de economische structuur. Eerst en vooral had de oorlog een negatieve invloed op de handel. De krijgsverrichtingen zaaiden geweld, plunderingen en verstoringen op het handelsverkeer naar de markten. De regering had de bevoegdheid over economische beslissingen sedert de 16de eeuw. Het heffen van tollen op in-en uitgaande goederen kwam vanaf de Tachtigjarige Oorlog frequent voor. Fillips II schuwde het invoeren van handelsverboden niet om zijn rivalen economisch tegen te werken. Zo’n verbod stuitte vaak op grote bezwaren langs beide kanten. Handel was levensnoodzakelijk voor de toevoer van levensmiddelen en welvaart. Tijdens de Tachtigjarige Oorlog nam hij vaak tegenstrijdige beslissingen inzake het verbod op de handel met de Noordelijke Nederlanden. 45 Aangezien de oorlogsverrichtingen een flinke hap uit het financieel budget eisten, moest deze continu gevoed worden met inkomsten uit het handelsverkeer. Een oplossing vond men in de betaling van licenten voor de handel, op de in-en uitvoer van goederen. Ingevoerd in het Noorden in 1572 en nagevolgd in 1576 door het Zuiden. Een andere taks die men inde, reeds vòòr de Opstand, was het konvooigeld in ruil voor bescherming op de scheepvaart. Gedurende de oorlog werden deze licenten meermaals verwijderd en heringevoerd. De tarieven veranderden en werden duurder rekening houdend met fiscale maar ook politieke overwegingen.46 In 1584 voerde Filips II een decreet in waarbij exportgoederen uit de Republiek geweigerd werden in Spanje en Portugal. Zo’n drastische maatregel kon niet lang gehandhaafd blijven aangezien beide landen afhankelijk waren van specifieke goederen - graan, scheepsmateriaal en textiel - uit het Noorden wegens een gebrek aan industrie en productie ervan. Het bleek geen oplossing om zich van deze goederen via Frankrijk of Engeland te voorzien. Enerzijds omdat ze niet over voldoende scheepvaart en faciliteiten beschikten, anderzijds omdat er vaak vijandelijkheden met beide landen uitbraken en Filips II hen niet economisch wenste te

45 46

VAN HOUTTE (J.A.), Economische en sociale geschiedenis in de Lage Landen, p. 137-138 VAN HOUTTE (J.A.), Economische en sociale geschiedenis in de Lage Landen, p. 194-196

28

versterken. Uiteindelijk werd hij gedwongen compromissen te sluiten en de Hollanders toe te laten een groot deel van de handel te dragen.47

Het systeem van paspoorten en licentrechten, uiteraard tegen betaling, bestond reeds om de handel met de vijand niet geheel onbelemmerd te doen verlopen en de Koninklijke schatkist te sponsoren. In 1599 kwam aan deze aanpak – tijdelijk - een eind door de aankondiging van een volledig handelsverbod tussen de Zuidelijke Nederlanden en de opstandelingen door Filips III. Alle licenten en andere uitzonderingen werden daarmee in één klap opgeheven. Zelfs de emigratie naar het Noorden was uit den boze. Daaruit volgden fiscale problemen, economische tekorten en een blokkade van de Vlaamse kunst door Hollandse kapers. Al snel ontwikkelde zich een bloeiende smokkelhandel en collaboratie van slecht betaalde militairen langs de grenzen. De Aartshertogen zagen zich genoodzaakt terug te keren naar de situatie van vòòr 1599, hoewel de handel op de vijand theoretisch verboden bleef. In 1603 kwam een oplossing uit de bus: buitenlandse handelaars – de opstandelingen inbegrepen – kregen toegang tot Spanje en de Zuidelijke Nederlanden mits het betalen van een invoerbelasting van 30 % bovenop alle normale taksen, gekend onder de naam ‘Guana-taks’. De handel tussen Spanje en zijn satellietstaat - de Zuidelijke Nederlanden - bleef vrij van deze taks op voorwaarde van goedkeuring en registratie door een nieuw opgerichte douanepost, die de herkomst van de producten controleerde. Dit beleid probeerde voor het eerst een compromis te vinden tussen de politieke en economische motieven. Desondanks was deze mercantilistische handelswijze geen lang leven beschoren door corruptie van de douaneambten en blijvende blokkades door de Republiek. In 1605 keerde men in de Nederlanden terug naar het absolute verbod van handel op de vijand. In realiteit veranderde er bitter weinig, hoewel de opbrengsten uit de licentrechten vanaf 1599 gevoelig daalde. Met de aanhef van het Twaalfjarig Bestand in 1609 werd het licentsysteem van vòòr 1599 door de Aartshertogen hersteld. De gespannen verhouding tussen Spanje en Frankrijk werd ook uitgevochten in de economische sfeer op het eind van de 16de eeuw (na de Spaanse interventie in 1589). De protestantse Franse koning Hendrik IV steunde de Republiek door onder andere extra douanerechten aan zijn grenzen met Spanje en de Zuidelijke Nederlanden te innen. Toen in 1603 de Guana-taks werd ingevoerd, een heffing van 30% op alle in -en uitgevoerde goederen, smeekten de Fransen om een soepelere maatregel maar deze werd geweigerd. De

47

RAU (V.), A exploração e o comércio do sal de Sétubal, Lisboa, s.n., 1951, p. 136

29

Fransen reageerden hierop met een nieuwe verhoging van de douanerechten. Volgens de Aartshertogen was de Franse steun aan de rebellen tegenstrijdig met de akkoorden die gesloten werden in de Vrede van Vervins tussen Frankrijk en Spanje (1598). Pas in 1604 werd de economische oorlog met Frankrijk stilgelegd, nadat de Engelsen vrijgesteld waren van de Guana taks na de Vrede van Londen (1604). De Republiek heeft ondertussen van de gebeurtenissen in Frankrijk geprofiteerd om haar bestaan te versterken en Spanje economisch te raken. Nadat Spanje vrede met Engeland en Frankrijk had gesloten, kon de Republiek minder rekenen op hun hulpverlening. Uiteindelijk leidde dit alles en de toenemende oorlogsmoeheid tot een tijdelijke vredesovereenstemming tussen beide partijen. In 1609 werd het Twaalfjarige Bestand ondertekend, waardoor de handel tijdelijk vrij kon geschiedden. 48 De instelling van een consequent handelsbeleid was haast onmogelijk onder de toenmalige politieke en militaire context. Dankzij de twaalfjarige vrede werden de financiële problemen op een meer economische manier en minder theoretisch benaderd. Met het hervatten van de vijandelijkheden in 1621 kwam de handel opnieuw in het vizier om de tegenstander te raken. Vanaf 1623 ontstonden nieuwe hindernissen – embargo’s, uitdrijving, confiscaties - die de Vlaamse kooplui belemmerden uit medeplichtigheid aan smokkel met de vijand. Na 1630 wankelt het harde politiek beleid. De afkomst certificaten (1632-1648), verplicht voor de importaties uit het noorden, deed de fraude niet dalen. De paspoorten, uitgegeven voor het zout en graan getransporteerd door Hollanders, camoufleerden de smokkel. De gefortuneerde en grote handelaren verkregen licenties om met de vijand te handelen. De vrede van Munster in 1648 maakte een eind aan de heffing van licenten, maar dit betekende een zware financieel verlies langs weerskanten. 49

48

BLOK (D.P), PREVENIER (W.), e.a, Algemene geschiedenis der Nederlanden, vol. 6, p. 291-297 EVERAERT (J.), “Sur le balcon de l’Atlantique: la nation ‘flamande’ à Lisbonne au XVIIe siècle”, In: Handelingen genootschap voor Geschiedenis, 132 (1995), p. 352-353 49

30

1.5. Weerslag van de politieke situatie op de Vlaamse handel Oorlog en conflicten benadeelden het handelsverkeer hetgeen leidde tot een verzameling van smeekbeden om vrede door de kooplieden. Het Zuid-Nederlands economisch leven van het laatste kwart der 16de en begin 17de eeuw werd door de Tachtigjarige Oorlog herleid tot een beeld van verval en ellende. Deze voorstelling moeten we echter met een korrel zout nemen, want ondanks de sluiting van de Schelde en diaspora van handelaars bleef een bijzonder kapitaalkrachtig en ambitieus handelsmilieu in Antwerpen resideren. Toch valt het niet te betwisten dat politieke factoren grotendeels de economie beïnvloedden en vice-versa.

Welke gevolgen had de Opstand voor de handel van de Zuidelijke Nederlanden met Portugal? Hoe beïnvloedden de vijandigheden de Vlaamse kooplui in Lissabon?

De Spaanse vorst regeerde over de Zuidelijke Nederlanden en voegde in 1581 Portugal aan zijn landenlijst toe. Er werden pogingen ondernomen om goede handelsrelaties tussen deze landen onderling te verwezenlijken. De handel met de Noordelijke Nederlanden daarentegen kreeg rake klappen te verduren door de invoering van een reeks embargo’s en extra financiële ballasten tussen 1598-1603. Een uitwijziging bevel (1604-1605) van Hollanders uit Portugal en diens kolonies werd –wegens het onhaalbaar karakter- omgevormd in een ballingschap naar het binnenland toe. De Zuidelijke Nederlanden, die economisch meer en meer gericht zijn naar het Iberisch Schiereiland, genoten een gefavoriseerde positie in Portugal.50 De Vlaamse kooplui verkregen privileges van de Spaanse vorst, onder andere de vrijstelling van de Guana-taks op Vlaamse goederen. Op die manier werden de Vlaamse textielindustrie en andere nijverheden blijvend gestimuleerd. Doordat een volledig handelsverbod met de Noordelijke Nederlanden onhaalbaar was - wegens de afhankelijk van Hollandse goederenbesloot Filips II een discriminerende maatregel te vestigen tussen de handel van de rebellen en de loyale Vlamingen. Herkomstcertificaten moesten bewijzen dat de goederen die Vlaamse kooplui invoerden in Portugal en Spanje van Vlaamse makelij waren. 51

50

EVERAERT (J.), Sur le balcon de l’Atlantique, p. 352-354 STOLS (E.), De Spaanse Brabanders of de handelsbetrekkingen der Zuidelijke Nederlanden met de Iberische wereld 1598-1648. Brussel, Paleis der Academiën, 1971, p. 8-24 51

31

Desalniettemin bleef de Zuid-Nederlandse handel niet gespaard van negatieve economische uitwerkingen van de oorlog, vooral vanaf de troonsbestijging van Filips III in 1598. Hij verbood elke vorm van handel tussen de Zuidelijke Nederlanden en de Noordelijke Nederlanden uit vrees voor smokkel. Hij werd daarin gesteund door de Aartshertogen. Indien verboden goederen toch aangetroffen werden in Spaanse of Portugese havens werden deze in beslag genomen en de betrokken personen gevangen gezet of voor de Inquisitie gedaagd. Onder het bewind van de Aartshertogen (1598-1621) brak een gunstiger klimaat uit voor de Vlaamse koopman. Hij kreeg de kans om zijn handelsorganisatie verder uit te bouwen dankzij de lancering van een vredespolitiek door het koningspaar. Het Twaalfjarige Bestand (16091621) luidde een adempauze in in de gewelddadige vijandelijkheden en vrije handel werd toegestaan, maar de opening van de Schelde bleef een illusie. De Zuidelijke Nederlanden grensden aan de Republiek en waren dus meer kwetsbaar voor de wraakacties van de opstandelingen. De sluiting van de Schelde door de Hollanders bracht de rechtstreekse handel met Antwerpen in het gedrang. De handel met Portugal verliep daardoor via andere havens die extra onkosten impliceerden. Deze alternatieve vaarroutes werden echter vaak door Hollandse schepen geblokkeerd.52 Een desastreus punt voor de Vlaamse kooplui was het verbod om te handelen met de Amerikaanse kolonies onder Castiliaanse kroon. In de praktijk was dit verbod een leeg woord, want heel wat Vlaamse kooplieden vervulden een eersterangs rol in de goederentransactie van en naar de Portugese kolonies. De redenen hiervoor zijn duidelijk: de Zuidelijke Nederlanden maakten onderdeel uit van het Spaanse rijk wat verplaatsingen binnen dit empirie vergemakkelijkten. De Vlaamse natie vormde op het Iberisch Schiereiland één der grootste groepen. Deze emigranten stonden aan de basis van de opbouw van de handelsorganisatie in het laatste kwart der 16de eeuw. Als tussenpersonen of kleinhandelaars trachtten ze zich op te werken en deel te nemen aan de koloniale handel via de commissie. Pas in 1640 mochten de Zuidelijke Nederlanden officieel van Filips III handel voeren op Oost-Indië. Niet toevallig gebeurde dit met de onafhankelijkheid van Portugal, een slimme zet van Filips III om de Portugese kooplieden met meer concurrentie op te zadelen. 53

52

STOLS (E.), De Spaanse Brabanders, p. 47 BAETENS (R.), De nazomer van Antwerpse welvaart: de diaspora en het handelshuis De Groote tijdens de eerste helft van de 17de eeuw. S.l., Gemeentekrediet van België, 1976, p. 36-48 53

32

Ondanks de bevoordeelde positie van Vlaamse kooplui tijdens de oorlog was het moeilijk om een vertrouwelijke handelsrelatie met het Iberisch Schiereiland aan te knopen. De Spaanse vorst stelde zich schuchter op tegenover de Vlaamse koopman, die hij vaak verdachte van smokkelpraktijken en contacten met de vijand. De controle maatregelen die het vorstenhuis hiertegen invoerde, was een bewijs voor de groeiende bemoeienis van de politiek op de economie. De Tachtigjarige Oorlog had beslist een weerslag op de Vlaamse handel met Portugal, maar van een catastrofale teloorgang was geen sprake. Vlaamse kooplui speelden een actieve rol in de koloniale overzeese handel en genoten van voorrechten dankzij hun statuut van Spaanse satellietstaat.

33

Hoofdstuk 2: economisch luik van de Internationale handel (derde kwart 16e eeuw – begin 17de eeuw) In dit hoofdstuk ga ik dieper in op de handelsstructuur en organisatie in de betreffende periode. De internationale handel kende in de 16de eeuw een aantal wijzingen door de veranderde tijdsomstandigheden. Niet alleen moesten kooplieden hun koopwaar en een veilige doorvoer bewaken tijdens de oorlog, ook de vorm van handel voeren veranderde met de instelling van nieuwe financiële transacties en een nieuwe bedrijfsstructuur. De participatie- en commissiehandel openden voor de kleine handelaar de mogelijkheid om deel te nemen aan deze internationale handel. Om risico’s te vermijden deed men beroep op partenrederij en het afsluiten van verzekeringen, maatregelen die vòòr de Tachtigjarige Oorlog niet of nauwelijks bestonden. Ook smokkelhandel kwam vanaf nu regelmatig voor door de invoering van embargo’s door de koning. Om deze illegale praktijken tegen te gaan werd een systeem van herkomstbewijzen en paspoorten in het leven geroepen. De politieke context vereiste met andere woorden modernisering en verandering in het handelswezen, nogmaals een teken hoe sterk het economisch beleid afhankelijk was van de politieke realiteit. Deze algemene schets van de werking van de internationale handel zal ik koppelen aan de bedrijvigheid van de handelsfamilie Clarisse. Volgden ze het gebruikelijke pad of zijn er uitzonderingen in hun manier van handeldrijven? Het begin van de 17de eeuw vormde een overgang tussen de oude en moderne handelstechnieken. In hoeverre werden deze nieuwigheden aangewend? Welke goederen maakten het grootse deel uit van hun handelsarsenaal? En hoe diep beïnvloedde de politiek hun commercie?

34

2.1. Organisatie van de handel 2.1.1. Structuur van de firma Er kwamen twee types van ondernemingen voor, enerzijds de firma bestaande uit één koopman of familie, anderzijds die van meerdere kooplui.

54

De firma met één koopman of

familie was de oudste bedrijfsvorm waarvan de leiding meestal in handen was van de stichter. Hun handelsnetwerk bereikte heel Europa inclusief de koloniale gebieden. In al deze contreien beschikten ze over vertegenwoordigers, dikwijls leden van de familie, die de handel in goede banen leidde tegen een salaris of commissieloon. Doorgaans omvatte hun handel weinig specialisatie. Zulke firma’s zijn karakteristiek voor en alomtegenwoordig in de 16de eeuw. Op het eind van de 16de eeuw kwam daarin verandering als gevolg van moderniseringen op vlak van organisatie en techniek. Verschillende kooplieden, uit dezelfde stad of verschillende landen, vormden samen een compagnie door het samenbrengen van hun kapitaal. Op die manier was het voor de middelgrote en kleine handelaar mogelijk deel te nemen aan de internationale handel. Het bestuur was gedecentraliseerd, maar ze kwamen wel in onderling overleg samen. Ook dit bedrijfstype had vertegenwoordigers in het buitenland die hun handel coördineerden. Deze gemengde firma’s vormden beduchte concurrenten voor de grote monopoliserende familiefirma’s die hun rol uitgespeeld zagen na de 16de eeuw. De handel werd vanaf de 17de eeuw beheerst door talrijke middelmatige en kleine kooplui. 55

De Zuid-Nederlandse handel had voornamelijk een familiaal karakter, kortom de samenstelling van firma’s bestond uit familieleden. De correspondenten in het buitenland zijn broers, neven of nonkels. Op het eind van de 16de en begin van de 17de eeuw weken veel Vlamingen uit naar verschillende Europese handelssteden. Commerciële relaties met het thuisland werden via correspondentie onderhouden. De uitgeweken Vlamingen vormden naties in de buitenlandse steden waar ze verbleven om zich te organiseren, privileges te verkrijgen en hun rechten te verdedigen. Het familiale karakter van de firma hield stand na de 54

BRULEZ (W.), De firma Della Faille en de internationale handel van Vlaamse firma’s in de 16e eeuw, Brussel, Koninklijke Vlaamse academie voor wetenschappen, letteren en schone kunsten van België, 1959, p. 363-364 55 BRULEZ (W.). Anvers de 1585 à 1650. Gent : RUG. Faculteit Letteren en Wijsbegeerte. Sectie geschiedenis, 1967, p. 84-85

35

diaspora omwille van de mogelijkheid tot gemakkelijkere kapitaalsconcentratie binnen de familie en vlotte correspondentie mogelijkheden. Het nadeel van deze verwantschap was het snelle ongenoegen indien de één niet tevreden was of een nalatige houding ten opzichte van elkaar. Wanneer de ontevredenheid rees, bijvoorbeeld bij gebrek aan inspraak of openstaande schulden, kon de firma gemakkelijk naar de afgrond zakken.56 Toch mag men de impact van de familiestructuur niet overschatten. Vaak werden jonge kooplieden aan hun lot overgelaten en kregen geen grote financiële steun. Een goede verstandhouding en solidariteit waren vaak ver te zoeken. Eenzelfde familiestructuur gebaseerd op wederzijdse hulp en kapitaalinbreng zoals bij de Italiaanse en Hoogduitse handelaars in de 15de en 16de eeuw was bij de Zuidelijke Nederlanders ver te zoeken. Hier en daar waren er weliswaar sporen van familiale associaties, waarbij men compagnies van meerdere personen en familieleden aantrof. Meestal waren deze compagnons geen familieleden en gingen ze samenwerken om kosten uit te sparen en wederzijdse hulpverlening te

verkrijgen,

enkel

voor

een

korte

periode.

Een

voortreffelijk

georganiseerde

familiecompagnie met vertegenwoordigers vond met niet rond 1600. Er was veel onenigheid dat vaak leidde tot faillissementen. 57

De stichters van de firma Clarisse waren twee broers, Walrand en Louis Clarisse, uit Antwerpen. Na hun dood werd de handel verder gezet door hun zonen. Hun handelsgebied werd uitgebreid door het plaatsen van familieleden in het buitenland. Zo werd Pieter Clarisse naar Lissabon gezonden om daar het koopmanschap te leren.58Na zijn opleiding ging hij in dienst als knecht bij een Portugese handelaar maar bleef contacten onderhouden met zijn broer in Antwerpen.59 Twee jaar later startte hij een zelfstandige handel in associatie met zijn broer. Hij verzond hoofdzakelijk Braziliaans suiker naar Antwerpen en kreeg Vlaams textiel in retour die hij in Lissabon verkocht. Tijdens zijn verblijf in Lissabon ontving Pieter vaak familieleden uit Antwerpen. Eerst kwam zijn neef Hans Very aankloppen die hij in dienst nam. Deze samenwerking werd echter snel stopgezet doordat Hans achter de rug van Pieter zijn handel boycotte. 60 Een paar jaar later arriveerde Jan Baptiste Clarisse, de oudste zoon van Louis Clarisse. Door zijn onmondig 56

BAETENS (R.), De nazomer van Antwerpse welvaart: de diaspora en het handelshuis De Groote tijdens de eerste helft van de 17de eeuw. S.l., Gemeentekrediet van België, 1976, vol. 1, p. 136 57 STOLS (E.), De Spaanse Brabanders of de handelsbetrekkingen der Zuidelijke Nederlanden met de Iberische wereld 1598-1648. Brussel, Paleis der Academiën, 1971, p. 250 58 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 17 december 1605 59 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 21 juli 1607 60 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 29 mei 1612

36

karakter en geringe capaciteiten vond hij geen geschikte meester om hem op te leiden.

61

Pieter Clarisse zal hem onderdak geven en hem geleidelijk vertrouwd maken met het handelsleven. De jongen kreeg langs de andere kant weinig financiële steun van zijn vader met het excuus dat hij “nog andere monden te voeden had”. Zoals hierboven beschreven was het niet uitzonderlijk dat jonge kooplieden vaak aan hun lot werden overgelaten en niet op de hulp van familie moesten rekenen. Pieter Clarisse toonde zich behulpzamer tegenover Jan Baptiste dan zijn eigen vader. De verhouding tussen Louis en Pieter Clarisse was ook niet altijd even amicaal. De twee broers hadden regelmatig onenigheid over rekeningen die nog vereffend moesten worden of over foute of laattijdige verzendingen.62 Hun relatie kende ups en down maar culmineerde uiteindelijk in een volledige teloorgang in 1629. Nadien had Pieter Clarisse het moeilijk om rond te komen en sprak hij over ‘amoy’, wat waarschijnlijk wijst op een faillissement van de firma. Aangezien de laatste brieven dateren van augustus 1631, het jaar waarin Louis Clarisse stierf, weten we niet of Pieter hiervan herstelde. 63

De handelsfamilie Clarisse vertoonde een bedrijfsstructuur van het eerste type, namelijk een firma bestaande uit één familie. De veranderende handelsorganisatie in de 17de eeuw had tot gevolg dat deze oudste bedrijfsstructuur zich aangepast had aan de omstandigheden. Hun handelsgebied strekte zich uit tot de Portugese koloniën, overwegend in Brazilië, en hadden correspondenten in de belangrijkste handelscentra binnen Europa. De firma Clarisse toonde wel een zekere vorm van specialisatie in hun goederenverkeer. Pieter Clarisse zond hoofdzakelijk suiker uit Brazilië naar het Noorden en kreeg in retour Zuid-Nederlands textiel dat hij verkocht in Lissabon voor rekening van zijn broer. Het was met andere woorden geen aanzienlijk familiebedrijf zoals we die in de 16de eeuw meermaals tegenkwamen. De firma was eerder bescheiden qua omvang. Het was een compagnie op familiale basis, maar daarnaast gingen ze ook samenwerken met andere buitenlandse en Vlaamse kooplui.

2.1.2. Handelsorganisatie begin 16de eeuw In het begin van de 16de eeuw heerste er een stabiel handelsklimaat in de toenmalige wereldeconomie met Antwerpen als primaire wereldmarkt. De handelsfirma’s pasten hun 61

S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 14 november 1620 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl.,28 december 1624 63 S.A.A, I.B. 235, P.Cl. aan L. Cl., 19 april 1631 62

37

organisatie aan binnen de huidige economische omstandigheden. Dikwijls ging de koopman op reis en bracht eigenhandig zijn waren op de plaatselijke markt. Hij bepaalde niet zelf de verkoopprijs, maar moest zich aanpassen aan lokale criteria en rekening houden met stedelijke privileges. Deze vorm van handel voeren bemoeilijkte een internationale handelsaanpak wegens de grote mobiliteit van de kooplui. Begin 16de eeuw kwam daar verandering in dankzij de ontwikkeling van het factorij systeem. In plaats van zelf rond te reizen, stationeerden de kooplieden vertegenwoordigers, gewoonlijk familieleden, in het buitenland die de handel op zich namen tegen een vast salaris. Enkel de grote firma’s konden wegens de hoge kostprijs deze vorm van handeldrijven permitteren. Wegens de toenemende concurrentie en aanbod van goederen in de loop van de 16de eeuw had men nood aan een mobielere en goedkopere organisatievorm. De oplaaiende troebelen bemoeilijkte tevens een veilig handelsverkeer. De kooplui moesten zich aanpassen aan de gangbare militaire en politieke situatie. Door de sluiting van de Schelde na 1585 was Antwerpen moeilijk bereikbaar. De handelaars zochten noodgedwongen hun toevlucht tot verafgelegen maar veiligere havens. De factorij methode met permanente vertegenwoordigers in zoveel verschillende havencentra werd op die manier té kostelijk. Uit deze context vloeiden twee nieuwe vormen van handelsorganisatie die tijdens de 17de eeuw niet meer weg te denken zijn. 64

2.1.3. Handelsorganisatie vanaf eind 16de eeuw De eerste nieuwe methode is de participatiehandel waarin een koopman een aandeel nam in de zending van goederen van een ander koopman. Ieder investeerde evenveel in de bestelling. Dit systeem kon uitgebreid worden met meerdere betrokkenen, wat kon leiden tot een tijdelijk vennootschap. Hun samenwerking werd niet in een formaliteit vastgelegd waardoor conflicten niet uitgesloten waren. Het voordeel van deze methode is dat kooplieden gemakkelijker konden deelnemen aan de internationale handel. Tevens werden de investering en risico’s in de handel verminderd door deel te nemen aan kleinere participaties, een interessant gegeven in tijden van onzekere politieke situaties. Een regelmatige handel was echter via participatie onmogelijk en de winsten vielen terug door het groter wordende aantal handelaars en goederenaanbod.

64

STOLS (E.), De Spaanse Brabanders of de handelsbetrekkingen der Zuidelijke Nederlanden met de Iberische wereld 1598-1648. Brussel, Paleis der Academiën, 1971, p 254- 270

38

De commissie, de tweede nieuwste en tevens meest verspreide handelstechniek, gaf aan iedere handelaar de kans op een internationale verkoop zonder al te hoge kosten. De koopman had een vertegenwoordiger in het buitenland, de commissionair of correspondent, die de goederen ontving of inkoopt en verkoopt. In ruil kreeg hij een percentage van de winst van de handelsoperatie. In Portugal kreeg de commissionair 2% op de verkoop van goederen, het absolute minimum. Zo kon men in verschillende steden handel voeren en connecties aanknopen zonder de hoge kost van het onderhoud van een factor. Beide partijen haalden voordeel uit deze samenwerking, voor de opdrachtgever was het goedkoper en efficiënter, voor de commissionair - vaak een jonge inheemse koopman - een gunstige kapitaalsaanvulling. De weinige controle mogelijkheden en soms ontrouwe karakter van de commissionair vormden de tekortkomingen van dit systeem.65 Deze commissiehandel kon verschillende verschijningen aannemen. Een eerste mogelijkheid was een samenwerking van verschillende kooplui in een soort van compagnie. Meestal beschikten ze over een wijdverspreid netwerk van correspondenten, zowel in het land waar ze resideerden als in het buitenland. Ze traden vaak op als tegenhangers van de Portugalhandelaars, met wie ze soms in participatie of commissie werkten. Daarnaast konden de Vlaamse firma’s steunen op familieleden die in Lissabon aanwezig waren. Dikwijls werkten de familieleden samen of smeedden banden met andere handelaars. 66

Louis Clarisse kon vanuit Antwerpen gemakkelijk in Lissabon handelen doordat zijn broer Pieter daar resideerde. De organisatie van hun firma berustte op de commissiehandel. Pieter ontving goederen uit Antwerpen die Louis hem toevertrouwde en moest deze tegen een zo hoog mogelijke prijs trachten te verkopen. Omgekeerd zond Pieter Clarisse Portugese of koloniale goederen naar Antwerpen die zijn broer op zijn beurt verkocht. Hij trok enkel commissieloon op de verhandelde waren. In deze handelsomloop werden nog andere al dan niet Portugese kooplieden betrokken. Wegens de sluiting van de Schelde konden de waren niet onmiddellijk naar en uit Antwerpen verzonden worden. Het goederenvervoer geschiedde via andere havens waar ook correspondenten gestationeerd waren. Zo beschikten de gebroeders Clarisse in Calais, Hamburg, Oostende en Duinkerke over correspondenten, maar

65

BRULEZ (W.), De firma Della Faille en de internationale handel van Vlaamse firma’s in de 16e eeuw. Brussel, Koninklijke Vlaamse academie voor wetenschappen, letteren en schone kunsten van België, 1959, p. 366-370 66 DE WINTER (S.), Luxetrafieken in crisistijd. Portugalhandel en de Vlaamse natie te Lissabon (1620-1702), S.l., s.n., 1992, p. 59-67(promotor: J. Everaert)

39

ook in de Portugese kolonies67. Deze ontvingen de waren in hun tocht naar Antwerpen of Lissabon en brachten hen op de hoogte van de lokale marktverhoudingen en prijzen.

Geen enkel koopman trad in de Zuid-Nederlandse handel met Portugal exclusief als opdrachtgever of als commissionair op. Het initiatief tot handel operaties lag dus niet geconcentreerd bij een bepaalde klasse van kooplieden of in een bepaald economisch centrum. De ene kon niet zonder de andere en het was belangrijk dat men elkaar respecteerde. Elk wilde een deel van zijn opdrachten aan vreemden toevertrouwen om van deze zelf commissies te ontvangen. Dit is de reden waarom in veel families conflicten oplaaiden. 68 Pieter en Louis Clarisse vormden daarin geen uitzondering.

Hoewel beide methodes ook hun gebreken kenden, lagen ze aan de basis voor de commerciële expansie vanaf het eind van de 16de eeuw. Ze gaven de kleine kapitaalkrachtigen immers de mogelijkheid deel te nemen aan de internationale handel. Het Zuiden van Europa paste sneller deze nieuwe handelssystemen toe dan het Noorden. Toch maakten Antwerpse firma’s al snel gebruik van deze technieken die hen in staat stelden goederen uit Lissabon te laten overkomen en eigen producten daar te verkopen via commissionairs. Beide systemen steunden op een intensief en vlot correspondentiesysteem. In volgend paragraaf ga ik dieper in op de werking hiervan.

67 68

S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 8 november 1608, 17 oktober 1609, 22 juni 1613 en STOLS (E.), Spaanse Brabanders, op.cit., p 257-260

40

2.2. Correspondentie systeem Zodra de koopman zijn goederen niet zelf meer op de markt verkocht, was hij afhankelijk van handelsbrieven om op de hoogte te blijven van het verloop van de handel. Een regelmatige briefwisseling tussen de handelaar in Antwerpen en diens correspondent in Lissabon was dus essentieel binnen de nieuwe handelsmethodes. Enkel op deze manier werd hij ingelicht over de marktprijzen, de gewenste goederen, de politieke context en financiële voorvallen op de beurs. De Antwerpse opdrachtgever onderhield een dergelijk briefcontact met al zijn correspondenten in de buitenlandse centra, maar ook in de inlandse markten. De commissionair te Lissabon moest daar bijkomend contacten onderhouden met de koloniale steden. De omvang van de correspondentie was enorm als men weet dat het aantal briefrichtingen parallel loopt met het aantal correspondenten. De handelaar spendeerde dan ook veel tijd in zijn bureau om deze brieven op te maken. Soms kreeg hij hulp van een dienstjongen maar vaak schreef hij de brieven zelf door de strikt vertrouwelijke informatie die de brief inhield. De handelaar was dus op zijn hoede voor brief onderscheppers69 en wapende zich hiertegen door de brief te bezegelen met rode lak of onder een schuilnaam te corresponderen. Naast zakelijke inlichtingen werden dikwijls ook familiale aangelegenheden beschreven,

zoals

geboorten70

of

sterfongevallen.

Door

middel

van

vleierige

vriendschapsbetuigingen en mooie praatjes poogden ze voordelen te winnen of hun handelsbetrekkingen te verstevigen. Het kwam geregeld voor dat ze elkanders kinderen in huis namen of geschenken opstuurden om, ondanks de afstand, de familiebanden te versterken. De brieven stonden ook bol van religieuze uitspraken71. De diep gelovige kooplieden waren ervan overtuigd dat het bidden tot God hen een veilige scheepvaart zou garanderen en hen van ongelukken zou besparen.72

69

S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 28 maart 1615 “het doet mij leed te horen dat mijn brief op sijn tocht van het pakhuis genomen wert omdat ick er so claarlijk in schreef over […]Godt hoop dat diegene die mijn brief opgenomen heeft geen winningen van de brief mach hebben.” 70 S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 30 maart 1619 “Godt de heere belieft heeft mijn huisvrouwe naer verlost te sijn 7 dagen van een schone jonge dochter van deser werelt[…]” 71 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 20 juli 1613 “[...] kisten hebben avies gelaeden te sijne de welcke ten eersten daechen ben verwachtende sij Godt de heere gedient mij van ongeluck te bewaeren.” 72

STOLS (E.), Spaanse Brabanders, op. cit., p. 265-270

41

In

de

16de

eeuw

verliep

de

handelscorrespondentie

vrij

gebrekkig.

Geregelde

postverbindingen waren zeldzaam zowel voor het briefverkeer in het binnenland als in het buitenland. Het is nuttig en interessant dat de ontvanger in de brief vermelde wanneer hij de brief van de zender ontving. Ook werd telkens de plaats vermeld waar de zender de brief schreef. Het briefverkeer verliep niet altijd even vlot of volgens exacte dagen. De post reizen werden meermaals onderbroken door oorlogen, oponthoud of scheepsbreuk, zodat de correspondentie steeds afhankelijk was van grilligheden. Het verwondert dus niet dat brieven vaak verloren gingen. Er waren meerdere verbindingswegen om post te verzenden, de één al sneller dan de ander. Wanneer het over een minder grote afstand ging werden de brieven met een expressenbode – een soort postbode- verzonden over land. Meestal werden de brieven meegegeven met schepen73 die naar de aankomst plaats navigeerde. 74 Het verzenden van correspondentie over zee had als voordeel dat ze de Koninklijke controle konden vermijden, vooral uit de Iberische havens zoals Lissabon. Het transport over zee gebeurde ook sneller, maar had een grotere onregelmatigheid dan over land. Als de Opstand uitbrak kende het postwezen een nog grotere grilligheid. Voornamelijk tussen Spanje en Antwerpen wegens een grote vertraging of verlies van brieven. Pas na de vrede met Frankrijk werd het postsysteem vernieuwd. In 1601 werd een internationaal akkoord uitgevaardigd dat een vluggere en efficiëntere briefwisseling garandeerde. 75 Het georganiseerd postwezen werd onder initiatief van de regering ingesteld. Naast de ‘Koninklijke’ koerier, waren ook private postbodes die deelnamen aan de briefwisseling. Er woedde een onderlinge concurrentie tussen beide postdiensten. De koopman verkoos de private postdienst aangezien deze sneller en veelvuldiger te werk ging. Vooral het briefverkeer naar Spanje en Portugal gebeurde onder de officiële dienst heel langzaam en kende veel vertraging, soms zelfs tot zeven weken. 76

Toch verschilde de vlotte werking van de post volgens de richtingen. De postroutes waar geweld en oorlog aan de gang was, kenden meer vertraging en verliezen. Opvallend is dat er een regelmatige en goed functionerend correspondentienetwerk standhield in de stad Antwerpen met de uitgeweken handelaren, ondanks de hevige belegeringen in 1585. De afstand tot Portugal is zeer groot waardoor de verzending een langere tijd onderweg was dan naar nabijgelegen gebieden. Hoe lang duurde de verzending gemiddeld van Lissabon naar 73

S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 19 mei 1619 “mijne voorgaende van 30 maert meegesonden met Mathijs Lom samen met een dosijn stocken lak […]” 74 UITTERDIJK (J.A.). Een Kamper handelshuis te Lissabon. Zwolle, De Erven Tijl, 1904,p. 85-87 75 VAZQUEZ DE PRADA (V.). Lettres marchandes d’Anvers. Parijs, SEVPEN, vol. 1, p. 37-43 76 BAETENS (R.), op. cit., p. 89-91,97

42

Antwerpen en omgekeerd? Van Antwerpen naar Lissabon duurde het gemiddeld 1 maand en 14 dagen alvorens de brief aankwam, afhankelijk van de route die men volgde en de tijdsperiode.77

De brieven van Pieter Clarisse aan zijn broer Louis Clarisse vertoonden allen dezelfde structuur dat quasi over in Europa terug te vinden was. Rechts bovenaan stond de datum en plaats van schrijven, Lissabon werd afgekort met Lixa. De aanspreekvorm was niet zakelijk aangezien de briefwisseling tussen twee broers gebeurde. Pieter begon al zijn brieven met “Eersaeme beminde brouder’. Daarop volgde de vermelding van de datum van zijn voorgaande brief en eventueel de ontvangen brieven van Louis. Dankzij de opsomming van deze data kunnen we nagaan hoe lang de brieven onderweg waren tot ze hun eindbestemming bereikt hadden. Ook de manier hoe de brief verzonden was, via land of via zee, wordt af en toe vermeld in de inleiding. De eigenlijke inhoud van de brief is een beschrijving van financiële operaties, verzonden schepen en goederen, de kostprijzen en geboekte winsten, namen van handelaars en schippers, enzoverder. De brief wordt afgesloten met groeten aan alle familieleden en goede vrienden. Bedankingen worden vaak overgemaakt. Ook God wordt telkens aangesproken om zijn handel te beschermen en zijn familieleden een gezond en lang leven te verzekeren. De slotformule was vrijwel steeds dezelfde: “Godt den almoegheden heere bevolen u en sal laeten mijne beminde ma mere met alle mijne susters ende broeders ende vrienden van derrewaerts over seere te doen gruten”.78 Of ‘hier mede eindende zal u met ma seur u huisvrouwe, mijn beminde moeder, zusters en broeders ende vrienden van derrewaarts over naar hertelijke groetenisse de almachtige heere in zijnen genade bevelen seer”.79 Rechts vanonder ondertekent hij de brief met een persoonlijk handschrift. Op de keerzijde van de brief staat de naam van de ontvanger, in dit geval Louis Clarisse, met daaronder de plaats van bestemming, Antwerpen. 80 (bijlage 1)

77

BRULEZ (W.), De firma Della Faille, op.cit.,p. 428-431 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 17 december 1605 79 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 5 september 1607 80 Voorbeeld van een brief zie Bijlage 2 78

43

2.3. Goederenverkeer Sinds de Middeleeuwen werden goederen uitgewisseld tussen Portugal en de Zuidelijke Nederlanden. Vanaf de 16de eeuw zag men een evolutie in het goederenverkeer. De koloniale expansie had immers het aanbod vergroot en de markten werden overspoeld door nieuwe en exotische producten. Technologische veranderingen zorgden voor een grotere productie binnen sommige nijverheidssectoren of industrieën. Ook de strubbelingen eind 16de eeuw hadden invloed op de soort waren die verhandeld werden. Bepaalde goederen uit vijandelijk gebied werden verboden of verhinderd door dure invoerheffingen. Vraag en aanbod stonden in verband met elkaar waardoor de waren afgestemd werden op de noden van de consument. De voorraad landbouwproducten was afhankelijk van de grillen van de natuur en seizoenen, die men niet in de hand kon houden. Hier volgt een overzicht van de aard van goederen die tijdens de Opstand verhandeld werden tussen Portugal en de Zuidelijke Nederlanden. Daaraan gekoppeld de goederen die door de familie Clarisse verhandeld werden uit dit arsenaal.

De bloei van de Vlaamse natie te Lissabon berustte op een intensieve uitwisseling van koopwaar tussen beide landen. In deze handelsrelatie werden voornamelijk grondstoffen uit het Zuiden afgezet tegen afgewerkte producten uit het Noorden. De Vlaamse schepen vervoerden voornamelijk Vlaams textiel, granen uit de Nederlanden of Baltisch gebied, wapens, metalen voorwerpen en luxegoederen. Op hun terugreis werden de schepen beladen met koloniale waren zoals specerijen uit Indië en de Oost-Indische Archipel, suiker uit Madeira en later Brazilië, indigo, Brazilië-hout en tabak. Ook Portugese producten maakten deel uit van de import, met name olie, wijn, zout en zuidervruchten. De Portugese koning bezat een monopolie op de specerijenhandel en sloot exclusieve contracten voor andere producten - zoals Brazilië-hout - waardoor ze inmenging van vreemde kooplieden niet moesten vrezen. Dit monopolie hield echter niet lang stand en vanaf de 17de eeuw evolueerde de handelsbalans negatief voor de Portugese export waardoor de koning protectionistische maatregelen invoerde.81

81

STOLS (E.), De Vlaamse natie te Lissabon (15de-17de eeuw). In: Portugal en Vlaanderen. Op de golfslag van twee culturen, Antwerpen, mercatorfonds, 1991, p. 122

44

De handelscorrespondentie is vrijwel de enige bron van informatie voor de studie van vraag en aanbod op de markten. Uit de brieven van Pieter Clarisse was het mogelijk af te leiden welke goederen hij ontving en welke hij exporteerde naar het buitenland. In het algemeen kunnen we stellen dat de Zuidelijke Nederlanden landbouwgoederen of half afgewerkte producten invoerden, en zelf afgewerkte nijverheidsproducten uitvoerden die een vrij hoge waarde vertegenwoordigden. Vermoedelijk was de handel op die manier voor de Zuidelijke Nederlanden meer rendabel.

2.3.1. Exportgoederen 2.3.1.1. Textiel Textiel maakte sinds de Middeleeuwen een belangrijk onderdeel uit van de Zuid-Nederlandse exporthandel. Het was het meest standvastige en omvangrijkste exportproduct van de Zuidelijke Nederlanden naar Portugal. De voordelen van dit handelsgoed waren zijn niet seizoensgebonden en onbederfelijk karakter tijdens lange uitvoer reizen. Het zwaartepunt van de textieluitvoer lag oorspronkelijk in Vlaams laken, maar tegen het eind van de 16de eeuw was er binnen de textielindustrie een grote variëteit opgekomen. Verandering van smaak en mode waren stimuli voor verandering in de productie. De zware wol nijverheid ging achteruit ten voordele voor de lichtere vlasindustrie. Deze leidde zwaar onder de oorlogsperikelen, maar herstelde zich vanaf de jaren 1590. Portugal was een belangrijke afzetmarkt voor Vlaams textiel daar zij niet beschikten over een eigen bloeiende textielnijverheid. De Portugese kolonisatie van Brazilië opende een nieuwe markt voor textielwaren. De creoolse aristocratie wenste zich te distantiëren van de inheemse bevolking door luxueuze kledij te dragen, waardoor zij belangstellende klanten waren. Na de val van Antwerpen in 1585 verloor de stad zijn betekenis als textielmarkt door toenemende concurrentie van en nabootsing door Hollanders. Deze rivaliteit werd deels opgevangen door de veelzijdigheid binnen de textielproductie. Er was nog steeds veel vraag naar saaien uit Hontschoten en Brugge, Vlaams lijnwaad, Rijselse ‘changeants’, Brabantse kant en bouratten. De lijnwaadindustrie bereikte in het begin van de 17de eeuw opnieuw zijn niveau van de 16de eeuw. In Portugal kende het lijnwaad geen grote afzet door de goedkopere Oost-Indische variant. De saaien, vervaardigd in Hontschoten, daarentegen waren zeer gegeerd in Lissabon voor winterkledij. De witte saaien waren duurder en dus minder gevraagd

45

dan de zwarte saaien82. Een begeerd modeverschijnsel was de speciaal bewerkte stoffen, zoals de bouratten. Dit waren kleine stukken textiel vervaardigd uit lichte wol met een glans. De specialisatie zat hem in het kruisen op één of beide zijden. Zowel in Portugal als Brazilië was er veel vraag naar, vooral in de lente. Kant en zijde waren twee andere textielstoffen die tijdens de 17de eeuw nog steeds een grote bloei kenden.83

De familie Clarisse waren gespecialiseerd in de verzending van textielwaren naar Portugal. Louis Clarisse die in Antwerpen resideerde zat immers aan de bron van de textielindustrie. Pieter informeerde hem - via briefwisseling - welke soorten textiel het meest lucratief waren en de hoogste afzet kende op de Portugese markt. Uit het grote aanbod van de textielindustrie werden hoofdzakelijk Hontschootse saaien, Rijselse canjanten en bouratten verzonden. Uitzonderlijk werd er een Kamerijks doek gevraagd, gekend in Portugal onder de naam ‘slopa de camlray’84. De Portugezen waren niet vertrouwd met dit goed wegens de concurrentie van het

goedkopere Indische lijnwaad. De andere textielwaren daarentegen kenden een

aanzienlijke afname in Portugal. Elke soort stof kwam in verscheidende variaties qua kleur, lengte en vervaardiging voor. Het waren hoofdzakelijk de bouratten die een grote diversificatie bezitten. Zo bestonden er effen bouratten, ‘gekepperde’ of schuin geweven bouratten en gekruiste bouratten ofwel langs één kant ofwel langs beide kanten.85 Ook witte gezilverde bouratten bestonden die een meer luxueus karakter hadden86 en gekleurde bouratten die zelden verkocht werden87. De Hontschootse saaien bestonden in zwart en wit, maar de witte werden minder verkocht door de hogere kostprijs. Saaien werden in verschillende Vlaamse steden geproduceerd. De Hontschootse saaien hadden een grotere afzet doordat de Brugse saaien op het platteland geproduceerd werden waardoor ze een grovere structuur hadden. De saaien uit Ieper hadden wel een fijnere samenstelling, maar gaf minder winst.88 De Rijselse canjanten varieerden wat betreft de kleur - wit en zwart - en de lengte. De canjanten worden ook wel ‘risas’ genoemd.89

82

S.A.A., I.B. 234, P. Cl aan L.Cl., 15 februari 1608 “[…] in geender mannieren witten sayen sent want die hier minder gelden als de swarte […]” 83 STOLS (S.), De Spaanse Brabanders of de handelsbetrekkingen der Zuidelijke Nederlanden met de Iberische wereld 1598-1648, p. 143-153 84 S.A.A., I.B. 235, P. Cl aan L.Cl., 18 juni 1622 85 S.A.A., I.B. 234, P. Cl aan L.Cl.,21 augustus 1610 86 S.A.A., I.B. 235, P. Cl aan L.Cl., 10 augustus 1619 87 S.A.A., I.B. 234, P. Cl aan L.Cl., 9 september 1617 88 S.A.A., I.B. 235, P. Cl aan L.Cl., 2 augustus 1625 89 S.A.A., I.B. 234, P. Cl aan L.Cl., 9 september 1617

46

De vraag naar het type weefsel was seizoensgebonden. De saaien werden hoofdzakelijk in de winter gedragen, terwijl de bouratten en de canjanten in de ‘prima vera’ –de lente- meer verkocht werd. 90

Het Vlaamse textiel moest een Hollandse variant op de warenmarkt dulden. Aanvankelijk was het Hollands textiel geen bedreigende mededinger, maar in de loop van de 17de eeuw werden de Vlaamse stoffen meer en meer verdrongen, voornamelijk de Hollandse bouratten genoten een goede verkoop. Dit was te wijten aan de uitwijking van Vlaamse handelaars naar de Republiek na de val van Antwerpen. Zij introduceerden de kennis en productie van textiel bij hun noorderburen, die de industrie begon na te bootsen.91 Opvallend is dat de Hollandse makelij van canjanten minder goed verkocht werden dan de Rijselse canjanten.92

Een deel van het geïmporteerde textiel te Lissabon werd ter plaatse verkocht door Pieter Clarisse en een ander deel werd gereëxporteerd naar de Portugese kolonies om ze daar te verhandelen. Pieter zond het textiel overwegend naar Brazilië vermits er weinig profijt mee te winnen valt in Indië.93 Pieter verscheepte niet graag naar Indië door de grote kans op verliezen en aanwezigheid van de VOC.94 De creoolse elite in Brazilië stimuleerde de afzet van Vlaams textiel doordat ze zich wensten te onderscheidden van de inheemse bevolking in hun klederdracht.95

2.3.1.2.

Metaalwaren en scheepsuitrusting

Ruwe edelmetalen, zoals koper en zilver, maar ook afgewerkte metaalproducten overspoelden in grote hoeveelheden de Portugese markt. Portugal beschikte namelijk niet over een goed ontwikkelde metaalindustrie. De Portugezen hadden nood aan koper en zilver voor hun handel met de kolonies, enerzijds gebruikt als betaalmiddel en anderzijds om de grote vraag naar 90

S.A.A., I.B. 234, P. Cl aan L.Cl.,21 augustus 1610 “[…] mag tegen de prima vera eenige senden want nu alsoo tegen den winter gaet en ist niet geraden dese soorte te senden want alsdan hier so niet gesleten wert, hontschootse saaien die worden hier inden winter vertiert” 91 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 30 maart 1619 en 9 april 1619 “int pakske bouratten de welk noch onverkocht staat doordat er veel in lant sijn van voorjaar als ook van Holland twelk beter goed is als dat van aldaar sijnen tijd sal komen” 92 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 30 december 1617 “de risas wit en zwart van Rijsel want die van Holland so seer niet getrokken worden” 93 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 30 december 1617 94 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 30 januari 1609 “[…] met de indische scheepen te senden soo door den lange reis als door de fortuine sal u de waarheid seggen ben der mede gant vaan gekeert want scheynt een vermaledijde wijse te weesen want gemeenelijk vande scheepen die gaan en komen sien de helft daar van niet thuysen komen […]” 95 S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 10 augustus 1619

47

metalen voorwerpen in de kolonies te bevredigen. Antwerpen kon deze eis vervullen door hun handelsconnecties met Zuid Duitsland die beschikten over metaalmijnen. Het aantal en de diversiteit in voorwerpen geproduceerd in metaal in de Zuidelijke Nederlanden was eindeloos. Gaande van kandelaars, nijptangen en sloten tot keukenvoorwerpen en nagels. Wapens en artillerie werden ook vaak op de Portugese markt aangetroffen. Voor de scheepsbouw was Portugal volledig afhankelijk van hout uit Noord-Europa aangezien de overdracht van hout uit Brazilië onmetelijk duur was. Hout uit Zweden en de Baltische landen kwamen aan in Antwerpen en een groot deel daarvan werd geëxporteerd naar Portugal. 96 Pieter Clarisse ontving sporadisch koper uit Hamburg of Hongarije.97

2.3.1.3.

Kunst voorwerpen

De Vlaamse kunst bereikte al vroeg de Iberische landen. Niet alleen kunstvoorwerpen werden geëxporteerd, ook schilders en beeldhouwers migreerden naar het Zuiden die blijvend een stempel achterlieten in de Portugese architectuur en gebouwen. Niet zelden voerden beroemde schilders opdrachten uit voor het Portugese hof. Zo schilderde Jan Van Eyck in 1430 een portret van de Isabella van Portugal, de toekomstige bruid van Filips de Goede. Vlaamse kunstenaars baanden zich ook een weg naar de kolonies. Onder de noemer kunstvoorwerpen rekenen we ook tapisserieën en huiselijk meubilair. De Vlaamse tapijtindustrie wist tot in de 18de eeuw een monopolie positie te behouden. Een andere Antwerpse specialiteit was de handel in diamanten. Verscheidene slijpers trokken naar Lissabon waar ze een uitgebreide keuze hadden aan edelgesteenten uit Oost-Indië. Vanaf het begin van de 17de eeuw kende de diamanthandel een grote bloei. De opkomst van de boekdrukkunst stimuleerde de handel in boeken, in het bijzonder gebedenboeken. Enkele Vlaamse drukkers, zoals Craesbeecks, kwamen in Lissabon terecht. 98 De handel in kunstobjecten was een luxetrafiek die in de 17de eeuw nog steeds levendig was in de Zuidelijke Nederlanden. De uitvoer gebeurde in kleine hoeveelheden en met de nodige voorzichtigheid aangezien er een groot kapitaal mee gemoeid was.99 Er waren weinig kooplui die bedrijvig waren in deze delicate handel, zoals de familie Clarisse. Wel waagden zij hun kans om enkele malen edelgesteenten uit Indië te exporteren, voornamelijk uit Goa. De diamanten, nochtans van duurdere waarde, werden verkozen boven 96

STOLS (E.), De Spaanse Brabanders, op. cit., p. 163-165 S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 15 juli 1623 en 24 februari 1624 98 STOLS (E.), De Spaanse Brabanders, op. cit., p. 166-175 99 DE WINTER (S.), Luxetrafieken in crisistijd. Portugalhandel en de Vlaamse natie te Lissabon (1620-1702). S.l., s.n., 1992, p.73. (promotor: J. Everaert) 97

48

parels en ander edelgesteente. Opvallend is dat Pieter, ondanks de kostbaarheid, liever geen verzekering afsluit bij het overbrengen van dit goed maar eerder zijn vertrouwen legt in God’s handen. 100 2.3.1.4.

Voedingswaren

Portugal kampte frequent met graantekorten door de barre weersomstandigheden. Mislukte oogsten en hongernoden waren legio. De Portugezen waren dan ook afhankelijk van de graantoevoer uit het Noorden. In het begin van de 16de eeuw bemiddelde de Zuid-Nederlandse handelaar hierin dankzij de Gentse en Antwerpse graanmarkt die gevoed werd met graan uit Duitsland en het Oostzeegebied. Met het uitbreken van de Dertigjarige Oorlog kampten ze echter met een eigen graantekort, waardoor gezocht moest worden naar andere gebieden. In het Oosten vonden zij Hamburg, Danzig en Lubeck, in het Zuiden was Sicilië de bron van bevoorrading. De graanhandel was enkel aantrekkelijk wanneer er hoge winsten behaald konden worden. Het succes van de oogsten was afhankelijk van de weersomstandigheden en oorlogsgeweld. Men kon de granen duur verkopen op de markt bij slechte oogsten.101 Dit was het geval in Lissabon in de jaren 1622 en 1631-1632 die een hongersnood veroorzaakte102.

Pieter vermelde in 1608 de aankomst van Hollandse schepen beladen met graan. Ondanks het theoretisch verbod op handel met de vijand kwamen wel degelijk schepen uit de opstandige gewesten aan. Filips III erkende de nood aan graan in Portugal en liet dus de import van dit levensmiddel toe om honge noden te vermijden.103 Een ander voedselwaar dat op de Portugese markt verscheen waren Hollandse kazen104.

2.3.2. Importgoederen Welke goederen werden uit Portugal in de Zuidelijke Nederlanden verhandeld? We maken een onderscheid tussen de Portugese waren van eigen bodem en de waren uit de kolonies.

100

S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 28 maart 1615 en 11 juni 1616 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 12 juli 1614 en S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 6 maart 1619 102 STOLS (E.), De Spaanse Brabanders, op. cit., p. 177-180 103 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 9 juni 1608 “hier beginnen nu dagelijks scheepen van Amsterdam ende ander hollandsche plaatsen te komen, gelaeden met tarwe en rogge […]” 104 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 7 februari 1609 101

49

2.3.2.1.

Portugese producten

De voornaamste Portugese producten waren landbouwgoederen en zuidervruchten die dankzij hun gunstig klimaat overvloedig geteeld werden. De zuidervruchten, zoals gedroogde vijgen en rozijnen, waren grotendeels afkomstig uit Algarve, gelegen in het Zuiden van Portugal. De streek was ook bekend voor zijn kwaliteitswijnen. Op het eind van het jaar werden olijven geoogst, die tevens in de vorm van olijfolie naar het Noorden werd getransporteerd via pijpleidingen. Het belangrijkste exportproduct van Portugal was zout. Lissabon en Setúbal waren de twee gebieden waar men zout kon raffineren. Zout was een zeer gegeerd product in de Noordelijke Nederlanden voor hun visserijhandel. Haring en andere vissoorten werden namelijk ingezouten op de schepen om ze tijdens de vaak lange tocht vers te houden. De Spaanse vorst maakte gretig gebruik van dit handelsproduct om de Hollandse haringvangst te boycotten. De Hollanders hadden echter een alternatieve bevoorradingsmarkt gevonden op de Venezolaanse kust zodat de Portugese zouthandel een crisis doormaakte. Na het verdrijven van de Hollanders in koloniaal Amerika in de jaren 20 herstelde de Portugese zouthandel zich.105

De Zuid-Nederlandse consument genoot van de zuiderse lekkernijen en lokale producten van Portugal die zij niet konden produceren door hun ander klimaat. Zo zond Pieter zuidervruchten naar het Noorden die hen onbekend waren. In Algarve waren, zoals gezegd, de oogsten hiervan het meest overvloedig. Vooral vijgen werden uit dit gebied gehaald.

106

Olijven waren een ander Portugees landbouwgoed die door de Vlamingen gretig verorberd werden. Zij konden in hun natuurlijke vorm verhandeld worden, maar nog het meest werden ze verwerkt tot olijfolie en in pijpen naar het Noorden verzonden. Pieter beperkte zich niet tot Portugese olie, maar stak ook de grens over om olie uit Sevilla - bekend om zijn goede kwaliteit - te verzenden. Deze dure olie was bekend onder de naam “aseys deluas” en kende een afzet van 15 Vlaamse pond hetgeen een goede prijs was. 107

Een laatste, veel verzonden Portugese specialiteit was marmelade, ook wel bekend als confituren. Deze werden vervaardigd uit fruit, vaak citrusvruchten, gekookt in suiker. De

105

STOLS (E.), De Spaanse Brabanders, op. cit., p. 180-183 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 6 december 1608 107 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl.,7 februari 1609, 9 maart 1609 en 17 oktober 1609 106

50

tweede vrouw van Pieter vervaardigde zelf deze zoetigheid. Dikwijls werd een doos marmelade als geschenk verzonden aan de familieleden. 108

2.3.2.2.

Koloniale producten

Met de aanvang van de Grote Ontdekkingen eind 15de eeuw hadden nieuwe producten hun weg gevonden naar de Europese markten. De opening van een zeeroute naar Indië veranderde de Atlantische handelsorganisatie en de handelsroutes van de specerijen. De specerijen werden vanaf 1501 te Antwerpen verdeeld over heel Europa, waaraan deze stad zijn commerciële bloei en positie als internationaal centrum dankte. Inwoners kwamen in aanraking met onbekende goederen waaraan ze snel verknocht geraakten en de Europese cultuur beïnvloedden. De keerzijde van de medaille was de bijkomende concurrentie voor de plaatselijke Europese producenten en verdringing van de traditionele inheemse gebruiken. Voor de Vlaamse textielnijverheid was de ontdekking van nieuwe exotische kleurstoffen een heuse verrijking. De oude manier van textiel verven werd daardoor verdrongen. Onder andere rode lak en indigo uit Oost-Indië waren nieuwigheden. Vanaf de 17de eeuw baande tabak uit Amerika zich een weg naar Europa. Daarmee ontstonden nieuwe productiesectoren zoals het vervaardigen van pijpen en het malen van tabak. De rookcultuur in Europa is echter traag op gang gekomen. Suiker daarentegen was sinds de 15de eeuw een belangrijk koloniaal product in de Zuidelijke Nederlanden. Vlaamse handelaars migreerden naar de Portugese Atlantische Eilanden Madeira en de Azoren - waar men suiker teelde. Antwerpen was daardoor in de eerste helft van de 16de eeuw de grootste suikermarkt in Europa. De instelling van een Portugese Koninklijke factorij daar bewees zijn importantie. De kwaliteit en type van suikers was heel divers, elk met een eigen naam en prijscategorie. Men onderscheidde ‘brancos’- wit suiker dat geraffineerd was - ‘mascovado’ suiker - eerder bruin en dik - en ‘panela’ - ruw rietsuiker. Suiker werd uit talloze gebieden geëxporteerd. De Eilanden in de Atlantische Oceaan vormden het zwaartepunt van de suikerhandel in de 17de eeuw, maar werden geleidelijk in de 17de eeuw vervangen door Braziliaans suiker. De oorlogstroebelen in de 17de eeuw en de oprichting van de West-Indische Compagnie in 1621 door de Republiek hadden hun weerslag op de suikerhandel in Brazilië. De verovering van Portugese schepen bevracht met kisten 108

S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 1 december 1618 “een klein tonneke N° 5 met 9 dosen marmalde de welke zijn gemaact int huis van mijn vrouwe haar beminde u de selve goed sal der toekomende meer senden de 6 darvan zijn voor u en 3 voor mijn susters die hun sal gelieve te geven van mijne wegen als geschenk”

51

suiker door de Hollanders betekende voor sommige kooplieden een groot verlies. De rebellen konden weliswaar nooit de Portugese suikerhandel volledig lamleggen. De inwoners van Brazilië verweerden zich tegen de veroveringsdrang van de Hollanders. De Portugezen konden de suikermarkt dus nog enigszins domineren, bewijs hiervan de vele zendingen naar Antwerpen. van de 17

de

109

De specerijenmarkt van Lissabon kende daarentegen een terugval in het begin

eeuw. Sinds Vasco Da Gama in 1498 een rechtstreekse zeeroute naar Indië

ontdekt had, bemachtigden de Portugezen een monopolie op de handel van enkele specerijen, onder andere peper. Deze overheersing was echter van korte duur door de toenemende concurrentie in de Indische wateren, aanvankelijk van Spanje maar tegen het eind van de 16de eeuw ook van Engelsen en Hollanders. In 1570 moest de Portugese kroon noodgedwongen afstand doen van zijn pepermonopolie. Vanaf dat moment verloor Antwerpen zijn functie als stapelplaats voor de Portugese specerijen. De Tachtigjarige Oorlog blokkeerde de Schelde waardoor de Portugezen andere en veiligere havens zochten voor hun verkoop van specerijen, zoals Hamburg, Venetië en Livorno.110

Hét hoofdproduct binnen de handel van de familie Clarisse was suiker, hoofdzakelijk afkomstig uit Brazilië maar ook uit Madeira of São Thomé. Jaarlijks navigeerden tientallen schepen in opdracht van Pieter Clarisse de Atlantische Oceaan over om in verschillende Braziliaanse havencentra suiker te kopen. De winsten van dit begerig goed waren gebonden aan de politieke omstandigheden. De prijs op de markt schommelde naargelang het aanbod en concurrentie, maar ook de kwaliteit van de suiker had zijn invloed op de verkoopprijs. Wit suiker was de meest prijzige, daarna volgde mascovado suiker en als laatste panela suiker. Het gebied waar men de suiker vandaan haalde bepaalde ook de deugd van het goed. Suiker afkomstig uit Bahia had een duurder prijskaartje dan suiker uit Pernambuco. Deze twee districten waren de grootste leveranciers van suiker, maar er arriveerden ook schepen in Rio de Janeiro, Espirito Santo en Rio de Prata.111 Eenmaal het suiker Lissabon bereikt had, zond Pieter het goed naar zijn broer Louis in Antwerpen. Dikwijls was de hoeveelheid suiker zodanig omvangrijk dat Louis noodgedwongen een pakhuis moest huren om het suiker te stockeren.112 Deze zoetigheid werd niet altijd onmiddellijk verkocht, maar de handelaar wachtte af tot hij er een goede prijs voor kon krijgen.

109

STOLS (E.), De Spaanse Brabanders, op. cit., p. 184-195 VAZQUEZ DE PRADA (V.), Lettres marchandes d’Anvers. Parijs, SEVPEN, vol 1, p. 89-92 111 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 7 februari 1609 en 17 oktober 1609 112 S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 28 augustus 1621 110

52

Pieter bracht de suiker ook naar andere centra in Europa, zoals Hamburg, Venetië en Londen.113

Een tweede koloniaal product dat deel uitmaakte van het goederengamma van Pieter Clarisse waren Indische specerijen. Peper, kaneel en gember werden op die manier geïntroduceerd in de Vlaamse keuken. Om de gerechten te verrijken met deze kruiden moest men letterlijk een hoge prijs betalen. Specerijen bleven een soort van luxe product wegens de hoge kosten van de inkoopprijs en verzending. De lange scheepsreis naar Europa verliep niet risicoloos. Hollandse schepen van de V.O.C. begaven zich in Indische wateren vanaf het begin van de 17de eeuw en deinsden er niet voor terug om vreemde schepen aan te vallen. Scheepsbreuken en verliezen waren op die manier veelvoorkomend. gekonfijte vorm in Antwerpen benuttigd.

114

Gember uit Brazilië werd meestal in

115

Er zat ook wijn in de scheepslading van Pieter Clarisse. De wijn was afkomstig uit de Canarische Eilanden en Madeira. Pieter zond de wijn niet enkel naar de Zuidelijke Nederlanden, maar ook naar Indië en zelf rechtstreek naar Holland, ondanks het verbod. 116

De laatste en tevens meest recente koloniaal product was tabak. Pieter Clarisse liet deze nieuwe handelswaar niet links liggen. De eerste vermelding van tabak in zijn brieven dateerde van 7 maart 1626. Hij gaf advies aan zijn broer hoe men het nieuwe product het best bewaarde en consumeerde. Pieter verzekerde de lading tabak doordat de winsten ervan onzeker waren. 117

113

S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 26 juni 1625 (Venetië) en 4 april 1626 (Hamburg) S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 30 mei 1609 en 24 april 1610 115 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 2 februari 1613 en 25 mei 1613 116 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 17 oktober 1609 en 25 mei 1613 “van Madeira heb schrijven gehad waarbij adviseerden het tonneken wijn in een schip op Holland geladen hadde” 117 S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 7 maart 1626 en 8 augustus 1626 114

53

2.4. Transport Transportverbindingen waren essentieel om goederen te verplaatsen van het ene land naar het andere. Hoe uitgestrekter de handel hoe hoger de nood aan een internationale transportorganisatie. Vanaf de 16de eeuw begonnen vernieuwingen op te komen. Sommige kooplieden en firma’s begonnen zich te specialiseren in het verzenden van goederen voor anderen langs bepaalde routes. Een dergelijke expediteur maakte een internationaal handelsverkeer mogelijk, maar hield ook een deconcentratie in van het warenvolume. De commercie tussen Antwerpen-Lissabon karakteriseerde zich door kleine vrachten zonder regelmaat. Lissabon was voor de retourhandel afhankelijk van goederen uit zijn kolonies die soms maandenlang op zich lieten wachten. De Antwerpse kooplieden waren afhankelijk van de vraag naar luxeproducten, zoals textiel of kunst, in Portugal. Ondanks het nieuw beroep van expediteur verliepen de transporten langzaam. De vele oorlogen op het eind van de 16de eeuw belemmerden vaak een veilig verkeer zodat kooplui noodgedwongen omwegen moesten maken.118 Ook de vrachtprijzen leden onder de politieke strubbelingen. Hoe moeilijker en langer het traject hoe hoger de transportkosten. De trafiek tussen Portugal en de Zuidelijke Nederlanden gebeurde over zee of over land of een combinatie van beide.119

2.4.1. Vervoer via land Landtransport is duurder dan zeetransport door het menig aantal agenten die goederen van de ene plaats naar een andere vervoeren en daarvoor een loon ontvangen. Ook de omwegen die men moest maken tijdens oorlogen maakten de landroutes prijzig. Enkel goederen die verkocht konden worden met grote winsten waren rendabel om over land vervoerd te worden, zoals textiel. De goedkopere massagoederen werden alleen via zee getransporteerd. Het

118

S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 28 maart 1608 De reisduur naar Brazilie: “Voorder aangaande tgeene dat ick buitenlands gesonden hebbe tselve is geschiedt met mijns meester licentie ende aengaande van de schip sijn getrouwe ende de tardancie van gaan en comen is naar waar altemits 6 maanden somtijts 8 ende soms een jaar is” 119

BRULEZ (W.), De firma Della Faille, op. cit., p. 408-419

54

voordeel van de landroute is zijn grotere veiligheid. Kooplieden verkozen een dure en veilige weg boven een goedkope en onzekere zeeroute.120 E. Stols meende echter dat de landroute een minder veilig karakter had dan men algemeen beweerd. De doortocht op vijandelijk gebied gebeurde niet probleemloos. Dit was het geval in Frankrijk waar in de jaren 20 van de 17de eeuw de godsdienstconflicten hoog oplaaiden. De Zuid-Nederlandse handelaren konden enkel Frankrijk doorkruisen op hun route naar Portugal mits het bezit van een speciaal paspoort. Zulke paspoorten waren peperduur vandaar dat men alternatieve routes zocht om Portugal te bereiken. Een combinatie van vervoer over land én zee was aantrekkelijker en duurde minder lang. Aangezien de Schelde geblokkeerd was door de Hollanders na 1585 was het moeilijk in Antwerpen in te schepen. De Vlaamse handelaar trok naar andere havens over land om van daaruit Portugal te bereiken via de zee. 121Calais en Rouen waren twee transithavens tussen Portugal en de Zuidelijke Nederlanden.122

2.4.2. Vervoer via de zee Het voordeel van de zeeroute waren de lage vervoerskosten. Dit woog echter niet op tegen de lange duur en onzeker karakter van de reizen. Men kon moeilijk inschatten wanneer schepen zouden aankomen. Piraten en Kaapvaarders lagen steeds op de loer om schepen te onderscheppen. De opkomst van zeeverzekeringen bevestigde het gevaarlijk karakter van de zee. De hoge kostprijs van zulke verzekeringen, voornamelijk in oorlogstijden, maakten dat er niet veelvuldig gebruik van gemaakt werd. Toch was de mogelijkheid om verzekeringen af te sluiten interessant om risico’s te vermijden. Vooral in de 17de eeuw werden ze veelvuldig gebruikt. 123 Wanneer er oorlog woedde, verkozen de kooplieden om hun lading op neutrale schepen te verzenden. De transacties tussen Portugal en de Zuidelijke Nederlanden gebeurden dus niet louter met schepen van beide landen. 124

2.4.3. Havens

120

BRULEZ (W.), De firma Della Faille, op. cit., 419-125 S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 27 augustus 1622 “ […]wilde wel u mij van alles in een begrepe certifiqatie sond en alsoo hier dat u van daar over land sont op Calais gescheept in schip van Nicolas Tiloy [..]” 122 STOLS (E.), De Spaanse Brabanders, op. cit., p. 292-294 123 BRULEZ (W.), De firma Della Faille, op.cit., p. 424-425 124 DE WINTER (S.), op. cit., p. 80 121

55

Zoals al vaker vermeld waarborgde de Antwerpse haven tijdens de Tachtigjarige Oorlog geen veilig handelsverkeer. De sluiting van de Schelde maakte een rechtstreekse zeeverbinding tussen Lissabon en Antwerpen onmogelijk. De Zuid-Nederlandse kooplieden zochten daarom naar veiligere havens en neutrale schepen voor hun overtocht naar Portugal. Veel Vlamingen vestigden zich in deze havens als expediteurs. Er waren meerdere alternatieven.

2.4.3.1.

Franse havens

Op Frans grondgebied was Rouen de meest afgelegen haven die enkel over land te bereiken was. Een tweede Franse haven was Calais die dichter gelegen en het meest bezocht werd in het begin van de 17de eeuw tot na het Bestand. De lage tolrechten lokten handelaars aan, maar door de geringe diepgang van de haven waren de schepen verplicht hun vracht over te laden in een voorhaven of ankerplaats. Het nadeel was dat de voorwateren van Calais binnen de Hollandse blokkade vielen, waardoor de Vlaams-Portugese handel vaak verhinderd werd. De Vlaamse kooplieden trokken daardoor met hun waren naar Duinkerke om van daaruit over land Calais te bereiken. Na de afloop van het Bestand sloten de Hollanders een overeenkomst met Frankrijk betreffende een ongehinderd

havenverkeer in Calais, dat niet altijd werd

nageleefd door de Hollanders. 125 Met de beëindiging van de vrede in 1621 werden de goederen geladen vanuit Calais gewantrouwd door de Spanjaarden. Alle ladingen van schepen uit Calais die in de haven van Lissabon aanspoelden, werden streng gecontroleerd. Indien men geen certificatie bewijs had werd de schipper gevangen gezet en de goederen, beschouwd als ‘rebels’ goed, in beslag genomen.126 Pieter adviseerde zijn broer om geen vracht over Calais te zenden maar over Duinkerke. Bij voorkeur over land, want goederen geladen in schepen werden genoteerd in een laad boek waardoor de Spanjaarden gemakkelijker de waren konden controleren. Pas eind augustus 1622 verminderde de Spaanse argwaan en werden de goederen verzonden uit Calais opnieuw als ‘christen’ goed beschouwd.127 “[…] schip is hier gearriveerd verhope dater u de risico van gelopen sal hebben want hollanders en engelse goederen niet hebben en deze schepen brengen geen goet althans van Calais volgend verstaan als een klein schipken van daar mede brengt ende alles sijn besclage

125

STOLS (E.), De Spaanse Brabanders, op. cit., p. 294-296 S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 1 januari 1622 127 S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 27 augustus 1622 126

56

vanden spanjaards maar allen goed komt met goede atestatie sodat verhope dat niet op te seggen sullen hebben […]”128

2.4.3.2.

Zuid-Nederlandse havens

De Zuid-Nederlandse kooplui verkozen echter Portugal te bereiken vanuit de Vlaamse kust of de Schelde. Behalve in tijden van hevige strijd was het handelsverkeer op de Schelde grotendeels toegankelijk. Kooplieden moesten wel licenten betalen aan de grens en vaak hun goederen op een ander schip in Vlissingen overbrengen. Deze maatregelen schrikten kooplieden niet af. Liever licenten betalen dan een weg vol moeilijkheden in Vlaanderen te nemen. Desondanks was het voor de Vlaamse handelaar aantrekkelijker om via een andere, veiligere én minder dure haven op de Vlaamse kust Lissabon te bereiken. Duinkerke, Oostende en Nieuwpoort waren de drie alternatieven. Duinkerke behoorde officieel tot de Zuidelijke Nederlanden die hun Spaanse oorlogsvloot in diens voorwateren stationeerde. De haven werd daardoor frequent door Hollandse blokkades geteisterd. Desondanks verwelkomde de stad veel Zuid-Nederlandse kooplui. De havenstad had - ondanks de Hollandse blokkade - gunstige verbindingen met andere havens. De goederen werden over land naar Duinkerke vervoerd en vandaar naar onder andere Calais, Dover en zelfs Zeeland verscheept. Via deze havens konden ze gemakkelijk naar Portugal vervoerd worden. De Duinkerkse rederij was echter geneigd tot kaapvaart op schepen uit de Republiek onder het excuus van de Hollandse blokkade. De echte drijfveer was het winstgevend karakter van de kaapvaart. Veroverde goederen werden jaarlijks openbaar verkocht tegen goedkope dumpprijzen, wat talrijke buitenlandse kooplui aantrok. Ook sloeg men munt uit de losgelden die geëist werden voor de vrijlating van gevangenen. 129

De haven van Oostende kende een welvarend handelsverkeer met de afloop van de Tachtigjarige Oorlog in 1648. Voor deze definitieve vrede kende Oostende een kleine kaper activiteit en diende als doorvoerhaven naar het Iberisch Schiereiland. Uiteindelijk zal Oostende tegen het midden van 17de eeuw Duinkerke overtreffen in zijn zeevaart. Een derde haven op de Vlaamse kust was Nieuwpoort, maar deze wordt niet besproken aangezien de brieven van Pieter Clarisse geen vermelding van deze haven maken. 130

128

S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 23 april 1622 STOLS (E.), De Spaanse Brabanders, op. cit., p. 297-306 130 STOLS (E.), De Spaanse Brabanders, op. cit., p. 306-307 129

57

Tijdens de Twaalfjarige vrede kregen schepen uit de Republiek vrije toegang tot de Iberische havens. Het scheepsverkeer kende een hogere vlucht in die periode maar in 1608 ook al sprake van Hollandse schepen voor de invoer van tarwe en rogge.

58

2.5. Financiële operaties Een groot deel van de handelstransacties vond plaats op beurzen. Deze beurzen vervingen de rol van jaarmarkten uit de Middeleeuwen als plaatsen waar internationale handelaren hun waren verkochten. Antwerpen organiseerde tijdens de 15de eeuw twee jaarlijkse beurzen. In de 16de eeuw verdwenen deze jaarlijkse beurzen wegens de nood aan verkoop en aankoop van goederen op elk ogenblik. Nieuwe permanente beurzen werden geopend waar alle aankopen ofwel contant ofwel op termijn gebeurden. De contante verkoop genoot de voorkeur aangezien het geld onmiddellijk overhandigd werd, maar in de praktijk gebeurde de betaling het meest op termijn. In 1531 werd in Antwerpen de nieuwe beurs geopend, gevolgd door Londen in 1571 en Amsterdam in 1611. Men kon tevens niet-materiële goederen verhandelen, wat zou leiden tot het ontstaan van moderne financieringstechnieken binnen de geldmarkt. 131

Één van de importanties van Antwerpen na 1585 was zijn positie als belangrijke geldmarkt. De stad vormde namelijk een essentiële schakel tussen de geldtechnieken van de Middeleeuwen verwezenlijkt in Italië en de doorbraak van het moderne bankwezen in de 17de eeuw in Engeland. De Tachtigjarige Oorlog verhinderde dat het eindresultaat van de financieel-technische ontwikkeling niet in Antwerpen, maar in Londen werd gerealiseerd. Desondanks ontstond er een snel ontwikkelde financiële organisatie in Antwerpen door goede contacten met grote geldcentra en geldtoevoer uit de Nieuwe Wereld. De Antwerpse beurs floreerde doordat de vorst leningen aanging voor zijn kostelijke veroveringstochten en wereldpolitiek. De invoering van het ‘asiento’ bedrijf zorgde ervoor dat Antwerpen minder afhankelijk was van edelmetaal uit Amerika.132 Een dergelijk assiento contract werd aangegaan tussen de Spaanse kroon en een financier, veelal Vlaamse kooplieden-bankiers. Die laatste leende een bepaald bedrag aan de vorst. De terugbetaling werd verzekerd met een interest en het toekennen van enkele voorrechten, zoals het recht zilver uit Spaans-Amerika te exporteren. Vaak gebeurde het dat de financierder - de asientista - niet over het nodige geld beschikte wegens trage afbetaling uit Spanje. Een

131

VAZQUEZ DE PRADA (V.), op. cit., p. 67-69 BLOK (D.P), PREVENIER (W.), e.a, Algemene geschiedenis der Nederlanden, Haarlem, Fibula-Van Dishoeck, 1977-1983, vol. 6? P. 106-108 132

59

oplossing hierin was het lenen van geld op de Antwerpse beurs, waardoor iedereen kon deelnemen aan een assiento. 133

2.5.1. Wisselbrieven Binnen het handelaarmilieu was het gebruik van de wisselbrief als betalingsmiddel het meest voorkomend in de 16de eeuw. De wisselbrief was een document waarin het bedrag van het verkochte goed aan een koper kon ingewisseld worden op een andere plaats in de plaatselijke munt, vòòr een bepaalde vervaldag. Op die manier kon men gemakkelijk geld overmaken van de ene plaats naar de andere en was het mogelijk om goederen op verafgelegen plaatsen op krediet te kopen. Antwerpen speelde in de verspreiding van de wisselbrief een belangrijke rol. Deze stad was immers de enige wisselplaats in de Zuidelijke Nederlanden. Wegens zijn bedrijvigheid als internationaal handelsmetropool in de 16de eeuw werden de financiële verworvenheden uit Italië van de Late Middeleeuwen geïntroduceerd en overgebracht naar Noord-Europa. De snelle verspreiding van de wisselbrief in de handel van de Zuidelijke Nederlanden was te danken aan de modernisering van de geldhandel. Het endossement op de wissel was al in 1571 in Antwerpen in gebruik, maar pas in het begin van de 17de eeuw volledig verspreid. Dit hield in dat de namen van alle schuldeisers werden vermeld op de keerzijde van de wisselbrief, wat speculatie omtrent de schuldaflossing moest belemmeren. Wisselbrieven werden vanaf nu overdraagbaar, kortom de bezitter kon de wisselbrief hergebruiken als betaalmiddel. De overheid verleende juridische bescherming aan de drager van de wisselbrief. Zo kon hij een proces aanspannen tegen onwillige schuldenaars. Een andere vernieuwing was het discontokrediet, al sinds de jaren 1580 toegepast in Antwerpen maar nog niet globaal benut. Indien men vòòr de vervaldag van de uitbetaling van de wisselbrief nood had aan geld kon men via het disconto het bedrag innen. De nieuwigheid in de 17de eeuw met betrekking tot de wisselbrief zat hem in het feit dat de kooplui niet meer naar een andere plaats moest om het geld te innen. De Antwerpse beurs kreeg veel input door overheidsleningen voor de financiering van hun oorlogsuitgaven. Deze kortlopende leningen werden afbetaald met de inkomsten uit belastingen of met edelmetaal uit de Nieuwe Wereld. Toch kon het gebeuren dat de vorst de afbetaling van deze leningen uitstelde door geldgebrek.134

133 134

BAETENS (R.), op. cit., p. 244 BLOK (D.P), PREVENIER (W.), e.a, op. cit., p. 101-106

60

Kooplieden die hun handel wensten uit te breiden konden ook een lening aangaan bij particulieren mits het betalen van een interest. De termijn voor de afbetaling was behoorlijk lang, meestal enkele maanden. Dit indiceerde dat baar geld schaars was en na verloop van tijd was dit schadelijk voor de handel. De schuldenaar kon zijn lening eventueel in schijven afbetalen. In Portugal waren de betalingsvoorwaarden verschillend naargelang het goed. Gemiddeld was de betalingstermijn tussen Portugal en Antwerpen 2 maanden. Voor bouratten gold een tijd van drie maanden. 135 Pieter ging bij zijn broer een lening aan van 300 tot 400 pond te Antwerpen om zijn handel uit te breiden. Hij argumenteerde dit groot bedrag dat hij slechts een klein fortuin had en zijn broer reeds 5 of 6 jaren geld in ontvangst nam uit Lissabon in zijn naam.

136

zich ook van wisselbrieven, onder andere in Goa in Indië op edelgesteenten.

Pieter bediende

137

2.5.2. Verkoop en wisselkoersen In het begin van de 16de eeuw waren er nog geen vaste prijzen gekoppeld aan goederen. De koopman moest noodgedwongen het tarief van de plaats volgen. Toch deed hij een poging om winsten te halen uit de aan- of verkoop van goederen. De prijs werd overwegend bepaald door vraag en aanbod. De verkoop kon op drie manieren plaatsvinden: contant, op termijn of via mangeling. Er werd voorkeur gegeven aan het eerste omdat deze het meest voordeel gaf. De koper overhandigde quasi onmiddellijk het bedrag aan de verkoper. Verkoop op termijn was winstgevender door de hogere prijzen, maar hield ook meer risico in. Het gevaar bestond er namelijk in dat de koper het bedrag niet kon uitbetalen op de vervaldag. De derde vorm, mangeling, hield in dat men waren ruilde tegen een fictieve prijs met het oog op winst. De mangeling werd slechts toegepast in noodsituaties of wanneer het behalen van monetaire winst van ondergeschikt belang was. Wat was nu de meest gebruikte vorm onder de kooplui eind 16de eeuw? De verkoop op krediet met lange termijnen die konden oplopen tot één en zelfs 2 jaar. De koopman, die streefde naar directe winst, kende nochtans de nadelen en het risicovolle karakter van de termijnverkoop. Brulez gaf als verklaring hiervoor het gebrek aan betaalmiddelen. De ontdekking van 135

STOLS (E.), De Spaanse Brabanders,op. cit., p. 320-323 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 14 april 1610 137 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 11 juni 1616 “daar zijn ettelijke contrakten (= wisselbrieven) in Indien die geven gelt om te kopen gesteenten in Goa […] 136

61

edelmetaal in Amerika vulde dit tekort paradoxaal genoeg niet op. De Spanjaarden spendeerden dit goud en zilver voornamelijk aan politieke en militaire uitgaven in plaats van aan handelskosten. De toename van nieuwe goederen en

afzetmarkten na de

ontdekkingsreizen vergrootte dit geldtekort. 138 De termijn werd meestal vastgelegd in een aantal maand, twee tot zelfs 12 maand. De schuldenaar kon later een disconto bekomen wanneer hij vroeger het zijn schuld kon betalen. Bij een disconto verkreeg de schuldenaar een intrest van 7 tot 8 % op het aantal maanden dat men vooraf betaalde. De commissionair, die het goed verkocht had voor zijn opdrachtgever, was verantwoordelijk voor de uitbetaling van de openstaande schuld op de overeengekomen datum. De vervaldatum werd uitgedrukt in maanden, in Portugal bijvoorbeeld ‘3 en 3 maanden’, dit wil zeggen: het eerste deel werd betaald binnen de drie maanden en het tweede deel binnen de andere drie maanden. 139

Met de uitbreiding van de wisseltechniek kon de koopman zijn kapitaal mobiliseren en werd de betaling met klinkende munt beperkt. Om gemakkelijk aan wisselverkeer te doen was het essentieel voor de koopman om in wisselcentra te resideren die contacten had met andere havencentra en buitenlandse kooplieden. Antwerpen was de enige volwaardige wisselplaats in de Zuidelijke Nederlanden dankzij de aanwezigheid van een beurs. Handelaars moesten op de hoogte zijn van de wisselkoersen van buitenlandse beurzen om te weten op welke plaatsen hij het meeste winst kon behalen. Dankzij zijn wijd verspreide correspondentennet was de laat 16de eeuwse koopman hierover snel geïnformeerd. De Antwerpse beurs kende een relatief stabiele wisselkoers die hij dankte aan de ondergang van zijn activiteit als internationale stapelmarkt na 1585. De wisselvalligheden van goederenvoorraden veroorzaakten immers schommelingen in de wisselkoers. Antwerpen was ook gegarandeerd van een grote zilvertoevoer uit Spaans Amerika dankzij het asiento-systeem. Het Vlaamse aandeel in dit systeem was echter gering door het wantrouwen tegen de kroon en de dominantie van Genuezen in deze geldhandel. 140

138

BRULEZ (W.), De firma Della Faille, op. cit., p. 377-382 S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 16 juni 1618 140 STOLS (E.), De Spaanse Brabanders,op. cit.,p. 325-328 139

62

Pieter verkocht hoofdzakelijk op termijn. Een contante transactie was niet uitgesloten, maar vormde een uitzondering.141 Hij stelde zijn broer, voor wie hij de goederen verkocht, gerust dat de Portugezen een betrouwbaar volk zijn die de vervalperiode respecteerden. Het was immers niet de gewoonte in Lissabon contant te verkopen.142 De termijn in Lissabon stond overwegend op 6 maand, meestal 3 en 3 maand.143

141

S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 26 juni 1625 “[…]25 stuks hontschootse saaien die incontinent verkocht heb aan Sebastian Ayres een zeer goed man lakenverkoper, alhier tot 8 U reis contant geld deen door dander, waarop hij mij incontinent getelt heeft 50 U reis seggende zo wanneer dat ze hem leverde, mij de rest zou telle”n 142 S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 16 juni 1618 143 S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 23 oktober 1621 “[…] niemand zulk goed hier contant koopt ten waare dat men se voor half geld wilde verkopen”

63

2.6. Bescherming in woelige tijden In de wateren van de Noordzee en de Atlantische kust lonkten piraten en kapers bedreigend naar handelsschepen op zoek naar een rijke buit. Engelse rovers en Barbaresken uit Algiers waren de meest gevreesde zeerovers. 144Maar ook Franse kapers van la Rochelle teisterden de open zeeën.145 Schepen die alleen voeren waren gemakkelijke prooien. In de bestrijding van de piraterij kregen de kooplieden Koninklijke steun. Een Spaans oorlogsschip herveroverde een schip van Cadiz op rovers, maar de goederen die op die manier gered waren, werden verkocht voor de koning.

146

Deze hulp van hogerhand remde de kaapvaart niet wegens de

zelfzucht van de regering. De kooplieden konden zich beter zelf beschermen door te varen in konvooi samen met andere bewapende schepen. 147 Niet alleen hebzuchtige zeerovers vormden een gevaar, ook oorlogen die uitgevochten werden onder zeevarende naties hadden een negatieve impact op de handel. Vanaf 1550 werd een verzekeringssysteem ingevoerd die het zee verkeer moest beveiligen en risico’s verminderen. Deze vorm van bescherming werd pas geleidelijk in de 17de eeuw meer en meer gebruikt. De religieuze ingesteldheid van veel kooplieden zorgden ervoor dat ze zich doorgaans tot God richtten om een veilige overtocht te garanderen, zoals Pieter Clarisse meermaals doet. 148

Toch werden verzekeringen vaak afgesloten in perioden van oorlog en grote risico’s, zoals de Opstand. De handelaren verzekerden elkaar onderling, maar ook gespecialiseerde instellingen bestonden. Om te vermijden dat de verzekeraar hen niet uitbetaalde, verdeelden kooplieden vaak een assurantie voor één lading onder verschillende verzekeraars. Een andere mogelijkheid was het verzekeren van een deel van de lading of het spreiden van de vracht over verschillende schepen. Het verzekeringswezen kende een

internationaal en

gedecentraliseerd karakter. Ook de hoge rentevoet was een nadelig aspect van de assuranties. Het bedrag was afhankelijk van de afstand, de politieke toestand, de nationaliteit van het schip en weersomstandigheden. Een speciaal soort verzekering werd in het leven geroepen - de

144

S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 15 september 1621 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 14 oktober 1612 “de selve genomen suikeren in Rochela in desposito staan weete ofter iets van sullen krijgen […]” 146 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 28 februari 1615 147 S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 4 maart 1623 148 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 28 maart 1615 145

64

assurantie ‘op goede en kwade tijdingen’ – wanneer de koopman niet zeker wist waar het schip zich bevond en of het wel heelhuids op de bestemming zou aankomen. De rente lag hier opmerkelijk hoog waardoor soms grote winsten geboekt konden worden.149 De rente op de Brazilië vaart kon oplopen tot 24 % en op Indië tot 11 ¼ %. 150 Pieter sloot liever geen assurantie af voor minder riskant verkeer tussen Portugal en de Zuidelijke Nederlanden zolang de waarde van de zending de 125 cruzados niet overschreed. 151

Hij was van mening dat de hoge kosten van de verzekeringsrentes de winsten teniet deden

waardoor hij liever het risico van de zee wil trotseren.

152

Hoewel de tocht naar Indië gekend

stond als gevaarlijk besloot Pieter zich in 1615 niet te verzekeren, maar te vertrouwen op God zijn bescherming. Hij liet daarvoor 3 missen uitbrengen. 153 Niettemin zijn extreem religieuze ingesteldheid ging hij toch enkele verzekeringen aan, vooral naar Brazilië.

De zeeverzekering werd door de Vlaamse handelaar vooral afgesloten voor de vaart op het Zuiden, op de Westkust van het Iberisch Schiereiland en West-Frankrijk, twee voorname handelsrichtingen. De zeeweg naar deze gebieden lag bezaaid met grote risico’s - door oorlogsgeweld en kapers - en de hoge waarde van de Vlaamse luxegoederen. De oversteken op de Atlantische Oceaan richting Brazilië werden ook regelmatig verzekerd. De zeeverzekering was bovendien nooit algemene regel geworden eind 16de en begin 17de eeuw. De traditionele methodes van risicovermindering - namelijk het laden op verschillende schepen, varen in konvooi en partenrederij - werden veelal verkozen boven het betalen van dure premies. Deze konden in oorlogstijd zodanig hoog oplopen dat, de kans op winst in het gedrang kwam. Het feit dat het verzekeringsbedrijf enorm speculatief was, veel misbruiken kende en de uitbetaling niet altijd correct gebeurde waren mede oorzaak voor het geringe gebruik. 154

149

STOLS (E.), De Spaanse Brabanders,op. cit.,p. 313-318 S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 17 december 1622 151 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 12 augustus en 9 september 1617 152 S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 9 februari 1619 “[…]want ik selve den risico vande see daarvan begeere te loopen” 153 S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 28 maart 1615 154 BLOK (D.P), PREVENIER (W.), e.a, op. cit., p. 128 150

65

2.7. Smokkelhandel De vijandelijkheden met Spanje leidden tot een economische oorlogvoering met de Noordelijke Nederlanden. Filips II en zijn opvolgers voerden regelmatig handelsverboden of strenge maatregelen in op de handel met de Republiek. De Zuidelijke Nederlanden kregen hierin voorrechten omdat ze tot het Spaanse Rijk behoren Wanneer Filips II in 1581 Portugal onder zijn bewind had, werd ook de Hollandse handel met dit land geboycot. De handel tussen het Iberisch Schiereiland en de Republiek werd echter nooit volledig lamgelegd, ondanks de vervolgingen en de talrijke embargo’s. Er ontstonden verschillende methodes om de Spaanse waakzaamheid te omzeilen. Enerzijds door een indirecte handel tussen beide landen via andere havens, waaronder Antwerpen. Zuid-Nederlandse kooplui ontvingen goederen uit de Republiek door tussenkomst van hun correspondenten die daar gevestigd waren. Zij bezaten doorvoerrechten die hen toelaten Hollandse waren te verhandelen. Anderzijds via valse octrooien en paspoorten.

155

Zulke officiële paspoorten

werden in het leven geroepen door de Spaanse vorst om de nationaliteit van de handelaar te controleren. Wegens de noden van de Spaanse handel werd Filips II in 1588 gedwongen zijn maatregelen te verzachten. In 1596-1598 werden nieuwe handelsblokkades uitgevaardigd, maar deze bleven louter theoretisch. In Lissabon beschermden de Portugezen de Hollanders tegen de wettelijke reglementen en weigerden hun havens te sluiten voor diens graag geziene goederen. 156

Het merendeel van de buitenlandse schepen die in 1598 aankwamen op de Portugese kust

waren van Holland. 157

De stijging van het belang van de Vlaamse natie was te wijden aan de politieke en economische conjunctuur die heerste in Europa op het eind van de 16de eeuw en begin 17de eeuw. De Tachtigjarige Oorlog werd deels uitgevochten in het economische handelscircuit. De talrijke embargo’s uitgevaardigd door de Spaanse koning op de vijanden verklaarden de welvaart van de Vlaamse kooplui. Ze vervulden immers de rol van tussenpersonen om Hollandse waren te verhandelen, doordat de toegang van handelscentra onder Spaanse 155

S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 28 maart 1608 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 9 juni 1618 157 VAZQUEZ DE PRADA (V.), Op. cit., p. 63 156

66

heerschappij ontzegd werd aan de Hollanders zelf. In 1605 werd in Lissabon een edict uitgevaardigd stellend dat alle inwoners met ouders uit de Noordelijke Nederlanden het land moesten verlaten.

158

Deze maatregel beoogde in de praktijk geen grote exodus van

Vlamingen. De Vlamingen konden rekenen op enkele protectionistische maatregelen, zoals paspoorten die hun herkomst controleerden. Tijdens de twaalfjarige vrede werd een vrije handel met de rebellen toegestaan. Bewijs hiervan is het laden van schepen door Pieter Clarisse die rechtsreeks naar Holland navigeerden, zoals een schip ui Madeira met een ton wijn en olie.159 Sommige historici beweren dat veel Vlaamse stemmen opgingen om de vijandelijkheden te hervatten, waarschijnlijk om de winstgevende smokkelhandel te hernemen en hun voorrechten te behouden. Toch wenste het merendeel de vrede te behouden en te verlengen. Ook Pieter was voorstander van de vrede die zijn handel deed bloeien. 160 Wat was de connectie tussen Vlamingen en Hollanders betreft het smokkelwaar? Deze complexe band was moeilijk te begrijpen door gebrek aan bewijzen. Zonder het bestaan van smokkelpraktijken van Hollandse goederen te betwijfelen, is het de vraag hoe groot het Vlaamse aandeel hierin was. Vergeten we niet dat de Zuid-Nederlandse handelaar ook voor Portugal dienstbare initiatieven verwezenlijkten. Ze voorzagen het land van tarwe, koper, masten en diverse uitrustingen, afkomstig uit Duitsland, Noorwegen en andere plaatsen. Ze interfereerden ook in de uitwisseling tussen Portugal enerzijds en Frankrijk en Engeland anderzijds, zowel in tijden van oorlog als vrede. In Lissabon vervingen ze de rol van de Engelse katholieken door suiker naar Londen te zenden en baaien uit Colchester te exporteren. Pieter vermelde dat ene Roy Pietersen van Londen naar Lissabon navigeerde met stukken saaien uit Engeland. Als retourvracht nam hij 4 kisten en een ton mascovado suiker mee. 161 Al deze markten waren min of meer gekoppeld met de maritieme weg naar de Nederlanden. Maar ze opereerden ook buiten deze Atlantische as, naar Italië (Venetië) en Zuid Duitsland. Hun bemiddeling was dus niet louter voordelig voor de rebellen, maar ook voor Portugal. De Vlaamse natie had met andere woorden een internationale handel in handen.162 Pieter nam

158

S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 17 december 1605 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 25 maart 1613 160 S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 30 mei 1619 en 4 december 1621 161 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 28 februari 1615 en 28 mei 1615 162 STOLS (E.), Les marchands flamands dans la Peninsule Ibérique à la fin du seizième ciècle et pendant la première moitié du dix-septième siècle, in: Fremde kaufleuden auf der Iberischen Halbinsel, Köln, Böhlau, 1970, p 233-235 159

67

geen deel aan de smokkelhandel, maar hij werd wel geconfronteerd met de harde aanpak van de Spanjaarden indien ze een dergelijke illegale handel konden onderscheppen.163

163

S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 4 december 1621 en 26 juni 1625

68

Hoofdstuk 3: Vlaamse natie in Lissabon – een sociaal tijdsbeeld 3.1. Sociale positie van de handelaar In dit hoofdstuk komt het sociale aspect aan bod van kooplieden op het eind van de 16de eeuw - begin 17de eeuw en worden als sociale groep bekeken. Hun handelsactiviteiten hadden invloed op hun sociaal aanzien en plaats in de maatschappij. Door overvloedige contacten met andere landen en culturen kwamen ze in aanraking met nieuwe ideeën, geloofsovertuigingen en levenswijzen. Daardoor werden zij ‘mensen van de wereld’ met een open geest. Eerst wordt dieper ingegaan op de opleiding van de handelaar. Op welke manier werd het beroep van handelaar ‘aangeleerd’? Eenmaal ingewijd in het handelaarmilieu maakten ze deel uit van een bepaalde klasse. Kunnen we hen beschouwen als een welvarende klasse of hadden ze eerder een povere levensstandaard? Konden handelaren opklimmen op de sociale ladder en hoe werd dit eventueel bereikt? Veel kooplieden weken uit naar het buitenland om van daaruit de handel te onderhouden met hun vaderland. In zulke buitenlandse handelssteden ontmoetten ze andere Vlaamse kooplieden die gelijktijdig of al vroeger migreerden. Vormden zij een afgescheiden, gesloten groep of deden de Vlaamse kooplui moeite om zich te integreren in de vreemde Portugese maatschappij?

3.1.1. Opleiding in de koophandel Om het beroep van koopman te kunnen uitoefenen moest men verschillende leerstadia doorlopen. Eerst werd men onderricht door een schoolmeester die in overvloed aanwezig waren in Antwerpen maar minder in Lissabon. Deze scholing gebeurde privé door het gebrek aan een handelsschool. Er was echter een enorm aanbod aan vakliteratuur opgesteld door ervaren kooplieden voor jonge beginnelingen. Fundamenteel in de handel was een ruime talenkennis. Voor de handel met Portugal waren Nederlands, Spaans, Frans en uiteraard Portugees van belang. Na deze korte inleiding in de theorie werd de opleiding in de praktijk verder gezet vaak op 16 jarige leeftijd. Hij kon het koopmanschap pas ten volle aanleren door in dienst te treden bij een bevriende of familiale koopman, liefst in het buitenland. De keuze van het land of stad werd bepaald door de voornaamste handelscontacten die de firma had en de mogelijkheden. Iedere stad had zijn aantrekkingsfactoren. Antwerpen oefende een grote 69

aantrekkingskracht uit als leercentrum met een vergevorderde handelstechniek en voorname levensstijl. Het grootste aantal Zuid-Nederlandse leerjongens trokken naar Spanje of Portugal. De redenen hiervoor waren de voordelige handelscontacten tussen beide landen en het ontbreken van werkkrachten in het Zuiden. De hoge emigratie van Vlamingen overtrof weldra de vraag. Velen stoten dan ook op een afwijzing van de meester. Eenmaal bij een meester in dienst om te leren, waren zij aan hun meester een vergoeding schuldig en werd een borgsom tegen eventueel verlies gevraagd, vaak betaald door de ouders. 164 De leerling werd vertrouwd met de manier van handel voeren van de firma, waarvan hij nu deel uitmaakte, en leerde prijsberekeningen, de marktevolutie, het wisselverkeer en andere handelstechnieken kennen. Na deze leertijd, gemiddeld van twee jaar, trad hij in dienst bij een lokaal handelaar als knecht. Daar kon hij zijn kennis toetsen in de praktijk. Hij mocht kleine opdrachten uitvoeren, zoals het opmaken van handelsbrieven of wissels incasseren, maar mocht deels zelfstandig handel drijven met een ondergeschikt correspondent. Op die manier verdiende hij zijn kost en inwoon en kreeg dikwijls daarbovenop een klein salaris. Via zijn meester kon de dienstjongen profiteren van diens relaties en kennis. Het opereren onder een meester werd niet beschouwd als tijdverlies of ondergeschikt, maar als een interessante leerschool waarbij hij kon profiteren van de relaties en kennis van zijn baas. Vele dienaars konden mettertijd een eigen handeltje op poten zetten, meestal nadat ze een startkapitaal ontvangen hebben van hun vader. Hun oude meester steunde hun vaak daarin. Soms gebeurde het echter dat het tussen de meester en de dienstjongen niet boterde door jaloezie of ontrouw. 165

3.1.2. Levensstandaard van de koopman De Vlaamse kooplui die in Lissabon resideerden bezaten eerder een klein vermogen. Het waren voornamelijk kleine en middelgrote handelaars die dankzij commissie en participatie konden deelnemen aan de internationale handelsactiviteiten. Ze zagen een mogelijkheid tot stijgende inkomsten door verre reizen te ondernemen naar de pas ontdekte Nieuwe Wereld. De ligging van Lissabon aan de Atlantische Oceaan was ideaal om zulke tochten aan te gaan.166

164

STOLS (E.), De Spaanse Brabanders, op. cit., p. 279-290 BAETENS (R.), De nazomer van Antwerpse welvaart: de diaspora en het handelshuis De Groote tijdens de eerste helft van de 17de eeuw. S.l., Gemeentekrediet van België, 1976, vol. 1, p. 293-298 166 STOLS (E.), De Vlaamse natie te Lissabon (15de-17de eeuw). In: Portugal en Vlaanderen. Op de golfslag van twee culturen. Antwerpen, mercatorfonds, 1991, p. 122 165

70

Desalniettemin bestonden er ook gefortuneerde Vlaamse kooplieden. Zij distantieerden zich door het bezitten van een quinta, een landgoed buiten Lissabon of aan de andere bank van de Taag. Dit was een bewijs van sociaal succes. Vooral in de eerste helft van de 17de eeuw kochten meer en meer Vlaamse handelaren zo’n quinta, niet toevallig tijdens een periode van voorspoed.167 Het raadplegen van een dokter of aanschaffen van dure geneesmiddelen zijn ook een indicatie van hun welstand. Hoewel in het begin van de 17de eeuw de pest nagenoeg op zijn eind was, maakte deze besmettelijke ziekte nog veel slachtoffers168. Uit de brieven kunnen we opmaken dat Pieter Clarisse in 1608 ernstig ziek was. Om deze te bestrijden legde hij een som van 5U 600 reis neer voor twee doktersconsultaties wat een aanzienlijk bedrag was. Kooplieden spendeerden veel zorg en geld aan kledij169. De dames prefereerden iets luxueuzere kledij zoals damast of Kamerijks lijnwaad170. De vrouw van Pieter kreeg dit toegezonden van Louis bij wijze van huwelijksgeschenk. Dikwijls werd gevraagd om boeken uit de zuidelijke Nederlanden over te zenden, een teken van een zeker culturele betrokkenheid en interesse171. De uitvaartplechtigheid van een overleden Vlaamse koopman gebeurde heel religieus en met veel spektakel. De kapel van het broederschap was een gegeerde begraafplaats, maar de handelaar moest veel geld neertellen om zo’n grafsteen met een opschrift te plaatsen. In Lissabon was het Vlaamse broederschap georganiseerd in de kapel São Domingos van het Dominicanen klooster. Om een comfortabele levenswijze te kunnen onderhouden moest men over een aanmerkelijk budget beschikken wat enkel met een gunstig handelsverkeer kon bereikt worden. Vanwege het onzekere karakter van de handel en de afhankelijkheid van velerlei grillige factoren - zoals het weer, de politieke situatie en economische conjuncturen was het bezitten van een vast fortuin geen extra luxe. De handelaar kon zo’n fortuin vergroten Via beleggingen op de beurs, een royale erfenis of de investering van kapitaal in huizen. De koopman wenste zijn fortuin die hij vergaard had na zijn dood te beschermen. In Portugal gold het ‘morgado’ recht waarbij het familiebezit bij elkaar gehouden werd door overgave aan de oudste zoon of één erfgenaam. De overgrote meerderheid van de Vlaamse kooplieden

167

EVERAERT (J.), “Sur le balcon de l’Atlantique: la nation ‘flamande’ à Lisbonne au XVIIe siècle”, In: Handelingen genootschap voor Geschiedenis, 132 (1995), p. 366-368 168 STOLS (E.), De Spaanse Brabanders, op. cit., p.355-356 169 S.A.A., I.B. 234, P. Cl aan L.Cl., 21 juli 1607 “Ick sie dat u mij met den eersten overch als senden sult de stoff tot een brouck met voyersel neerbaesen cranen ende schoenen […]” 170 S.A.A., I.B. 235, P. Cl aan L.Cl., 24 februari 1618 “[…] mij met den eerste komt te weten nat kusen, thalf stuk kamerijks doek, eenige canten als mede twee somers waaiers als de portugese vrouwen dat costumeeren als se uit gaen” 171 S.A.A., I.B. 235, P. Cl aan L.Cl., 21 juli 1607

71

verkozen echter een gelijke verdeling van hun erfenis onder hun kinderen. Dit kon weliswaar leidden tot verdeling van het fortuin en conflicten tussen de erfgenamen. 172 Toen Walrand Clarisse, de vader van Pieter en Louis Clarisse, stierf werd zijn erfenis onder zijn zeven kinderen evenredig verdeeld. Elk kind ontving 150 pond Vlaams als ze de gepaste leeftijd bereikt hadden. Intussen had Louis, de oudste zoon van het gezin, het nalatenschap onder zijn hoede en zorgde voor de uitbetaling ervan. “Item zo bleef mij in handen nog ander zevenhondert vijftig pont Vlaams toekomende vijf kinderen te weten elk kind hondert vijftig pont, de har gemaakt in per testament van onzen vader zalig, teweten voor Marie Clarisse f. 150, Rogier Clarisse f. 150, Susanna Clarisse f. 150, Sara f. 150 ende Pieter f. 150, mijn broers en zusters maken tesamen 750 f.” 173

Met een huwelijk kon een fortuin opnieuw versterkt worden of begon een nieuwe commerciële dynastie. Het gebrek aan Vlaamse huwbare meisjes verklaarde de veel voorkomende gemengde huwelijken tussen een Vlaamse koopman en een Portugese vrouw. Meestal werden huwelijken tussen twee partijen gesloten op basis van de bruidsschatten die beide betaalden. Zulke huwelijks dotaties binnen de koopliedenklasse konden tot aanzienlijke bedragen oplopen174. Men mag echter niet denken dat het aangaan van een huwelijk enkel bepaald werd omwille van het geld. De Vlaamse koopman toonde oprecht bewondering voor de kwaliteiten van zijn vrouw. Het echtpaar respecteerden elkaar en leefden niet als twee vreemden naast elkaar. Het verwerven van kinderen was bovendien een belangrijk verlangen in het huwelijk.175

De mentaliteit van de koopman vertoonde kapitalistische trekken. Alles stond in teken van winstbejag en het verkrijgen van een monopolie positie. De meeste kooplieden deinsden er niet voor terug om deel te nemen aan smokkelhandel of winsten te halen uit louche zaken 176. Ook het bedriegen van de tegenpartij werd niet geschuwd.177 Handelaren zullen geen gelegenheid uit de weg gaan om winsten te maken of voordeel eruit te halen. Daarbij worden heimelijke of zelfs illegale praktijken niet geschuwd. Pieter zal naast ‘echte’ Hontschootse saaien ook valse saaien verkopen.178 172

STOLS (E.), De Spaanse Brabanders, op. cit., p. 372-373 S.A.A., I.B. 230, rekening Louis Clarisse 174 S.A.A., I.B. 235, P. Cl aan L.Cl., 19 mei 1619 175 STOLS (E.), De Spaanse Brabanders, op. cit., p. 374-377 176 S.A.A., I.B. 234, P. Cl aan L.Cl., 26 juni 1610 177 BAETENS (R.), Op. cit., p. 293-295 178 S.A.A., I.B. 234, P. Cl aan L.Cl., 26 juni 1610 173

72

Toch mogen we ons niet blind staren op deze negatieve aspecten van de ingesteldheid van kooplieden. Ze deden immers ook aan liefdadigheid door aalmoezen te geven aan kloosterordes, giften aan de armen of hulpbehoevige collega-kooplieden. Pieter Clarisse zal zijn neef Jan Baptiste te hulp schieten doordat de jongen quasi geen financiële steun van zijn vader kreeg179.

Wat was de politieke voorkeur van kooplieden? Aangezien de economische belangen het zwaarst doorwegen in hun denkwijze pleitten ze voor vrede in Europa. Toch mogen we niet denken dat ze politiek nalatend zijn, ze behoren immers tot de politiek best geïnformeerde groep in de maatschappij dankzij hun internationale relaties en drukke correspondentie. Dankzij hun wijdverspreide contacten beschikten ze over een vitaliteit om zich snel aan te passen aan de nieuwe omstandigheden.180

3.1.3. Sociale mobiliteit: adel en geestelijke stand De Vlaamse kooplieden streefden naar sociale opgang in de maatschappij. Hun handelaarstatuut had weinig aanzien en om politieke inspraak te genieten in Portugal moest men overgaan in een hogere stand. De clerus en adel mochten wel deelnemen aan het hofleven, kregen politieke medezeggenschap en talrijke privileges.

De meest toegankelijke klasse was de geestelijkheid. Zonen van kooplieden konden al van jongs af aan toetreden tot een religieuze orde of klooster. Veelal waren het niet al te snuggere jongemannen of moeilijke gevallen die onder de vleugels van de Kerk terecht kwamen. Sommige kooplui zonden om financiële redenen (één van) hun zonen naar een kerkelijke instelling om hem een toekomst te verzekeren en hun bezit niet te hoeven verdelen. De orde van de Jezuïeten, Dominicanen en Kapucijnen droegen de voorkeur. De Vlaamse natie in Lissabon was verbonden met het Dominicanen klooster van São Domingos. Het waren hoofdzakelijk vrouwen die in een klooster traden. De dochter van Louis Clarisse, Marie, trad in een Dominicanen klooster in de Zuidelijke Nederlanden181. In Lissabon telde het klooster der ‘Framengas’ tientallen Vlaamse handelaardochters. Deze ordes verwelkomden met open armen nieuwe leden want zij betaalden een aardige som geld en hielpen mee in de bouw van 179

S.A.A., I.B. 235, P. Cl aan L.Cl., 22 december 1622 BAETENS (R.), op. cit., p. 296-304 181 S.A.A., I.B. 235, P. Cl aan L.Cl., 10 oktober 1628 “[…] mij seer verblijt dat u dochter Mary den 13 augustus int klooster van Doninciaten gezet had” 180

73

het klooster en goede werken. Dat verklaarde de talrijke gemengde huwelijken door het tekort aan huwbare Vlaamse vrouwen.182

De opklimming in de adelstand werd echter meer gegeerd door de kooplui. Om toe te treden tot deze klasse deden sommigen beroep op hun adellijke voorgeschiedenis. Zij bewezen hun adellijke allures via afkomstcertificaten en uiting van traditiebewustzijn. Met deze bekrachtiging in de hand kochten ze adellijke titels voor zichzelf of hun zonen. De kroon behoedde zich voor valse attesten en misbruiken, want zij betekenden een ontwaarding van de adelbrieven die hij als beloning voor bewezen diensten werd overhandigd. 183 Een andere mogelijkheid om toegang te krijgen tot de adelstand was het uithuwelijken van hun kinderen aan edelen. Een laatste optie was het kopen van een heerlijkheid, dat meestal gebeurde terwijl de koopman nog bedrijvig was in de handel.184

Wat was de reden voor de zo grote wens van de koopman om te behoren tot de adelstand? De adel genoot een enorm sociaal prestige, in tegenstelling tot de burgerlijke handelsklasse dat achterlijk werd afgeschilderd. Het bezitten van een adeltitel impliceerde dat men geen handelsonderneming of ander beroep mocht uitoefenen, iets wat in de praktijk niet zo nauw werd toegepast. 185 Het behoren tot de klasse van burger-koopman was in de 16de eeuw geen aantrekkelijke doelstelling. Het koopmanschap was een hard en tijdrovend beroep. Voeg daarbij dat het kapitaal van de koopman nooit volledig veilig was, althans indien ze niet in onroerende goederen was geïnvesteerd. De koopwaar, dat de basis vormde van hun winst, was onderhevig aan alom tegenwoordige rampen, zoals scheepsbreuken, economische conjuncturen, kapingen en piraterij. Pas wanneer de moderne handelstechnieken in de 17de eeuw algemeen werden toegepast veranderde dit. Er ontstond een klassenbewustzijn onder de kooplieden door het samenwerkingsverbond en de handelsklasse kreeg een aanlokkelijker gehalte. Door het gebruik van de wisselbrief, de commissie en participatiehandel en het assurantiesysteem werd het beroep winstgevender en zo aantrekkelijker. De handelaar genoot plots meer vrije tijd dat gebruikt werd om zijn sociaal aanzien te verhogen.186

182

STOLS (E.), De Spaanse Brabanders, op. cit., p. 395-399 STOLS (E.), De Spaanse Brabanders, op. cit., p. 399-405 184 BAETENS (R.), op. cit., p. 312-313 185 STOLS (E.), De Spaanse Brabanders, Op. cit., p. 405 186 BRULEZ (W.), De firma Della Faille, op. cit., p. 205-213 183

74

Met een zeldzaam gemak konden ze een opwaartse mobiliteit bereiken in de Portugese samenleving. De reden voor deze gemakkelijke opname door de sociale structuren van Portugal, gekend als stijf en vast, was hun katholiciteit. Op het eerste gezicht is dit paradoxaal, want komen ze niet uit één van de grootste centra van religieuze ketterijen? En zijn velen onder hen niet afkomstig uit een protestants milieu? Het ging dus waarschijnlijk om een katholieke façade. Dat er ook oprecht katholiek gelovigen onder hen waren bewijzen hun katholieke geëngageerdheid. Vlamingen stichtten religieuze broederschappen, ze namen deel aan processies, en bouwden triomfbogen voor de intrede van de koning in Lissabon.187 Zo’n diepe uiting van katholieke vroomheid vergemakkelijkte tevens hun integratie in de Portugese maatschappij.

3.1.4. Integratie of Vlaamse gemeenschap? De Vlamingen in Lissabon verenigden zich in een broederschap die hun privileges bewaakte en hen sociale hulpverlening gaf. Niettemin trachtten ze zich zo goed mogelijk aan te passen aan de gewoonten van het land. Voor de protestanten en nieuw-christenen onder hen was dit geen gemakkelijke opgave in het katholieke Portugal. Door de talrijke reizen en ontmoetingen met vreemde kooplui waren veel Vlaamse handelaren vervuld met het protestantse gedachtegoed. Wanneer de Portugese koning in 1536 de Inquisitie oprichtte werden velen onder hen hardhandig aangepakt. Vanaf 1580 verminderde het aantal terechtstellingen tegen hen doordat de Vlamingen zich beter aanpasten in de Portugese maatschappij (zie hierboven) en de Inquisitie zich meer en meer tegen de Hollanders richtte. Dit gebeurde niet toevallig tijdens de Tachtigjarige Oorlog en de unificatie van Portugal en Spanje onder Filips II. Ondanks de versoepeling van de Inquisitie verschenen toch nog kooplieden voor de rechtbank in het begin van de 17de eeuw, verdacht van smokkel of bij aanklachten. Het culturele verschil en een andere sociale hiërarchie tussen Noord en Zuid zorgden ervoor dat een volledige integratie zonder conflict of strubbelingen uitgesloten was.188 Toch pasten de Vlamingen zich snel aan in het economische en sociale leven van Portugal waardoor ze in diverse aangelegenheden participeerden. Er was weinig nationaal gevoel te bemerken bij de Vlaamse koopman, wat hun integratie of overname vergemakkelijkte van de gebruiken van het land. Dit onderscheidde hen van andere buitenlandse handelskolonies. De 187

STOLS (E.), “Les marchands flamands dans la Péninsule Ibérique à la fin du seizième ciècle et pendant la première moitié du dix-septième siècle”, In: Fremde kaufleuden auf der Iberischen Halbinsel, Köln, Böhlau, 1970, p. 231- 233 188 STOLS (E.), “De Vlaamse Natie in Lissabon”, op.cit., p. 139-140

75

Portugese samenleving kende een publiek leven waar iedereen gezien werd. De Vlamingen kleden hun naar de gewoonten van het land189 en verportugeesden hun naam190. Ze raakten al snel verknocht aan de specialiteiten van de Zuiderse keuken die ze in Portugal voor het eerst proefden. Heel wat van deze producten werden naar hun land van herkomst gezonden - onder andere confituren, gedroogde vruchten, olie en kazen van Alentejo. Anderzijds werden ook producten uit de Nederlanden naar Lissabon gestuurd. Er was dus een zeker verlangen naar streekproducten uit de Lage Landen die in Portugal niet voorhanden waren. Vooral boter, bier en verschillende kaassoorten werden gevraagd en daarmee geïntroduceerd in de Portugese markt. 191 Ze praatten Portugees, zodat zelfs hun kinderen naar de Nederlanden gingen om Nederlands te leren. Gemengde huwelijken waren legio en veel kooplieden waren de trotste eigenaars van de huizen die ze bewoonden of bezaten een ‘quinta’ op landerijen in de omgeving van Lissabon.192

Desondanks hun diepe integratie hadden de Vlaamse kooplieden slechts een geringe inspraak en verantwoordelijkheid in het politieke leven van Portugal. Ze hadden dus weinig invloed op nationaal niveau en konden pas een zekere rol spelen in de raden indien ze hun koopman activiteit stop zetten en een ambt kochten. Het merendeel van de kooplieden bleven dus passieve, maar kritische toeschouwers van het politiek toneel. In sommige correspondentie brieven deden ze uitspraken over de toenmalige gebeurtenissen en krijgsverrichtingen. Dikwijls voelden de Vlaamse handelaren, die onderdanen waren van de Spanje vorst, weinig sympathie voor de Hollandse strijd omwille van haar negatieve impact op de handel. Kooplieden steunden dan ook vredesonderhandelingen en misnoegden de hebzuchtige veroveringen. Doordat zij geen inspraak hadden, waren ze weerloos tegen de beslissingen van de politieke leiders en machthebbers. De Portugese staat had meer grip en macht op het economische leven - en aldus de handel - dan in de Zuidelijke Nederlanden. De toltarieven werden door de regering vastgelegd. De tol was een combinatie van douanerechten en belastingen van allerlei aard op inkomende- en uitgaande goederen om de staatskas te spijzen. Deze tarieven konden oplopen van 13 tot 24 % zodat het niet verbaast dat handelaars de tol trachtten te omzeilen. Zo kon men in een voorhaven, in Belém, goederen overladen tussen 189

S.A.A., I.B. 235, P. Cl aan L.Cl., 15 juli 1623 In de loop der tijd tekende Pieter Clarisse zijn brieven met de naam “Pedro Clarisse” 191 STOLS (E.), De Spaanse Brabanders, op.cit., p. 252-253 192 STOLS (E.), “Les marchands flamands dans la Péninsule Ibérique à la fin du seizième ciècle et pendant la première moitié du dix-septième siècle”, In: Fremde kaufleuden auf der Iberischen Halbinsel, Köln, Böhlau, 1970, p.228-231 190

76

koloniale schepen en deze uit het Noorden. Men ontdook zo niet enkel de in-en uitvoerrechten, men kon ook op die manier handelen in verboden waren. Indien een handelaar betrapt werd, moest hij voor het proces verschijnen. Deze bedriegerij werd meestal snel door de vingers gezien, aangezien de douaniers of juristen zelf deelnamen aan de fraude en zo een deel van de winst in hun zakken staken193. Ook op militair vlak deden de Portugezen beroep op de trouwe Vlaamse handelaren die als ‘vrijwilligers’ deelnamen aan de oorlog of deze financieel steunden 194. De Vlaamse handelaar mocht zijn portefeuille nogmaals bovenhalen wanneer de Spaanse staat bankroet was of in financiële moeilijkheden zat. Extra belastingen werden ingevoerd door de Portugese koning die de vreemde kooplieden als eerste slachtoffer maakten. Om inflatie van de munt tegen te gaan werd een maximum verkoopprijs ingesteld op bepaalde goederen. De Portugese kroon voerde beperkingen in op luxe en een hoge levensstandaard. Enkele plakkaten over klederdracht en de eis tot soberheid waren slechts een dekmantel om de inheemse textielindustrie te beschermen. Het leven in Portugal was met andere woorden duur voor de Vlaamse handelaar195. Ondanks de sterke inburgering onderscheidde de Vlaming zich van de Portugezen door zijn uiterlijke verschijning en stereotiepe houdingen, zoals dronkenschap, religieuze terughoudendheid, vrouwenloperij en onbeschaamd vloeken. Hun reputatie als smokkelaars en leugenaars werd door de kroon gehandhaafd om een zondebok te hebben in tijden van crisis. Door al deze beschuldigingen richtte de koopman zich tot God bij wie hij steun zocht. In zijn correspondentie werd God meermaals aanroepen om een gelukkig lang leven te verkrijgen, alsook een florerende handel zonder tegenslagen. Omgekeerd kende Spanje in het buitenland ook geen rooskleurige reputatie door de leyenda negra die hen als wrede en intolerante kolonisten en kettervervolgers afschilderde196. 197

193

S.A.A., I.B. 234, P. Cl aan L.Cl., 5 mei en 10 november 1607 S.A.A., I.B. 235, P. Cl aan L.Cl., 16 november 1624 “ende dit is geschied ter oorzaake dat gij inde irmade die de koning veerdig maakt op de bay gaat dienen” 195 S.A.A., I.B. 234, P. Cl aan L.Cl., 10 november 1607 “ende bovendien soo is alle dingen hier te lande soo slecht ende diere dat te verwonderen is […]” 196 S.A.A., I.B. 235, P. Cl aan L.Cl., 2 oktober 1627 197 STOLS (E.), De Spaanse Brabanders, op. cit., p. 61-80 194

77

3.2. Vlaamse natie in Lissabon (derde kwart 16de eeuw- begin 17de eeuw) De aanwezigheid van Vlamingen in Lissabon was te danken aan de eeuwenoude relaties tussen Portugal en de Zuidelijke Nederlanden. Gedurende bijna twee eeuwen hebben de commerciële uitwisseling en de maritieme linken tussen beide landen een directe as tussen Lissabon en de Vlaamse metropolen – Brugge, Antwerpen en hun voorhavens- gecreëerd. De grote Vlaamse handelshuizen beschikten vaak over een plaatselijke correspondent in Lissabon. In de jaren 1565-1585 onderging de economie van de Zuidelijke Nederlanden een ingrijpende verandering. De politiek-religieuze troebelen raakten voornamelijk de handelaren, zowel inheemse als buitenlandse, van gereformeerde landen. De sluiting van de Schelde beïnvloedde het handelsverkeer. Deze relatieve isolatie verplichtte Antwerpen en andere commerciële steden hun internationale netwerk te reconstrueren. Dit geschiedde op twee manieren, via de immense diaspora uit Antwerpen en via nieuwe handelsformules. Reeds voor deze periode emigreerden weliswaar Zuid-Nederlanders naar het Iberisch Schiereiland, enerzijds door socio-demografische druk anderzijds door nieuwsgierigheid naar avontuur en kans om handelsrelaties aan te knopen. Maar vanaf 1580 werd de emigratie massaler. Tijdens de periode 1580-1620 telde de Vlaamse natie in Lissabon ongeveer 160 handelaars, waarbij het grootste aantal na 1600 arriveerden (110 individuen). Dit bewijst dat de emigratie naar Portugal een constante was, zelfs tijdens het Twaalfjarige Bestand wanneer er een tijdelijke vrede heerst met de rebellerende provincies. De groeiende Vlaamse kolonie was essentieel voor de comeback van het moederland op de internationale markt. Dankzij de commissie en participatiehandel installeerden Vlaamse handelaren zich in Portugal en hielden contact met Antwerpen op grote afstand. 198

3.2.1. Push en pull factoren voor de emigratie De Vlaamse aanwezigheid in Lissabon kende een lange voorgeschiedenis. Vanaf de 11e eeuw, met de herovering van Portugal op de Moren, belandden Vlaamse kruisvaarders in Portugees gebied. Sindsdien nam het aantal Vlamingen toe. Dynastieke banden tussen beide landen 198

EVERAERT (J.), “Sur le balcon de l’Atlantique: la nation ‘flamande’ à Lisbonne au XVIIe siècle”, In: Handelingen genootschap voor Geschiedenis, 132 (1995), p. 347-348

78

ontstonden en met het begin van de kolonisatie in de 15de eeuw werden heel wat Vlamingen aangetrokken door de handelsmogelijkheden op de Atlantische Eilanden. Veel Vlaamse kooplui hadden suikerplantages op Madeira en de Azoren in hun bezit die via Lissabon op de Brugse markt terecht kwam. Lissabon vormde dus een toegangspoort tussen de Eilanden en de Zuidelijke Nederlanden. Met de ontdekking van de Nieuwe Wereld en een zeeweg naar Indië fungeerde de stad ook als uitvalsbasis voor schepen en goederen uit de vier continenten. Daarbij nam Antwerpen de rol van Brugge als commercieel centrum over. Vanaf het eind van de 16de eeuw groeide de Vlaamse natie in Portugal zienderogen door de toenmalige strubbelingen in de Nederlanden veroorzaakt door de Tachtigjarige Oorlog. Beginnend met de Beeldenstorm in 1566, gevolgd door het gewelddadig optreden van Alva en culminerend in de val van Antwerpen in 1585. Chaos en vernieling leidden tot een immense uitwijking van Zuid-Nederlandse inwoners over geheel Europa, bekend als de grote diaspora. Het Zuiden oefende een grote aantrekkingskracht uit voor de Vlaamse kooplieden dankzij hun jarenlange maritieme ervaring en koloniale verwezenlijkingen. Aangetrokken door de mogelijkheid om bij te leren en hopend op job zekerheid - dus door materiële noodzaak - trokken Vlamingen naar Lissabon en vormden daar één van de eerste en grootste Vlaamse naties in het buitenland. Diens bloei berustte vooral op een divers en volumineus goederenverkeer. De vernieuwde handelstechnieken op het eind van de 16de eeuw zorgden ervoor dat ook kleine en individuele firma’s konden deelnemen aan de grote internationale handel. Zo vereiste de commissie handel een regelmatige briefwisseling tussen opdrachtgever en verkoper in het buitenland waardoor in de jaren 1580-1640 heel wat Vlaamse kooplieden naar Lissabon emigreerden om er te corresponderen voor familie of vrienden uit het thuisland. Velen onder hen konden zich zo opwerken tot zelfstandige handelaars en contracten afsluiten met plaatselijke kooplieden. De frequente aankomst van schepen uit de kolonies en hun lange traditie als zeevarende wereldmacht maakten van Portugal een gunstige plaats om een eigen handel op te starten. 199 Het krijgsgebeuren in de 2de helft van de 16de eeuw dat de Nederlanden teisterde was ongetwijfeld een grote push factor voor de emigratie. Het aanhoudend geplunder en geweld van Spaanse soldaten zorgden voor een onzekere atmosfeer, waarbij het platteland - en daarmee de graangewassen - het hardst te verduren kreeg. De val van Antwerpen in Spaanse handen in 1585 werd beschouwd als het hoogtepunt van deze wantoestanden. Vanaf dat 199

STOLS (E.), “De Vlaamse natie te Lissabon (15de-17de eeuw)” In: Portugal en Vlaanderen. Op de golfslag van twee culturen, Antwerpen, mercatorfonds, 1991, p.119-123

79

ogenblik was de uitwijking van honderden Vlamingen en buitenlandse inwoners onomkeerbaar. De regering wenste deze vlucht tegen te gaan, want het betekende een verarming van kapitaal, kennis, en arbeidskrachten.200

Opvallend is dat de hevigste fasen van immigratie samenvallen met de godsdienstige vervolgingen, maar het is fout om aan de Zuid-Nederlandse immigratie, vanaf de 16de eeuw, louter een religieuze drijfveer toe te schrijven. De economische verhoudingen in die periode hadden ook een aandeel in deze uittocht. Beide motieven hebben elkaar beïnvloed want in periodes van oorlog en sociale nood vond het protestantisme meer aanhang.201 De hoogtepunten van de religieuze twisten vielen samen met economische depressies, maar het waren niet enkel protestanten die de Zuidelijke Nederlanden verlieten. De voorkeur ging uit naar welvarende landen of steden. De protestanten verkozen uiteraard een land waar ze hun geloof vrij konden beleven, zoals de Republiek, Duitsland en Engeland. Het gros van de emigranten bestond uit bekwame en kapitaalkrachtige kooplieden, handelspersoneel en kleinhandelaars, die naar landen trokken waar ze hun beroep konden uitoefenen. Eenmaal daar gearriveerd hadden ze de bestaansmiddelen een nieuwe impuls gegeven en hun meer gevorderde methodes en technieken ingevoerd, vooral in de noordelijke gewesten. De emigratie is een complex gebeuren, waarbij politieke, religieuze, economische en sociale spanningen aan de basis hiervoor lagen. 202

3.2.2. Organisatie Vanaf het begin van de 15de eeuw organiseerden de emigranten uit de Zuidelijke Nederlanden zich. De Portugese maatschappelijke restricties en eis tot inburgering en aanpassing aan de gewoonten van het land brachten hen bijeen in een natie. Het was een heterogene groep, maar werd voornamelijk beheerst door kooplieden. Twee instellingen werden gevormd om de Vlamingen steun te geven. Enerzijds een broederschap dat zowel religieuze, sociale en professionele doelen had, anderzijds een consulaat die meer economisch gericht is. In Lissabon kon de Vlaamse natie terecht bij twee broederschappen die vredig, zonder rivaliteit,

200

SCHOLLIERS (E.), “De eerste schade van de scheiding. De sociaal-economische conjunctuur” In: J. Craeybecks, e.a., 1585: op gescheiden wegen, Leuven, s.n., 1988, p. 42-49 201 VAN ROOSBROECK (R.), “De emigratie. Algemene beschouwingen”, In: Vlaamse stam: tijdschrijft voor familiegeschiedenis,1968, 4, p. 67-80 202 VAN HOUTTE (J.A.), Economische en sociale geschiedenis van de Lage Landen. Zeist, De Haan, 1964, p. 205-211

80

naast elkaar leefden. De oudste was opgericht in 1414 gekend onder de naam ‘ Irmandade da Capela da Vera Cruz e de Santo André’, genoemd naar de patroonheilige van de Vlamingen. Het broederschap was gevestigd in een zijkapel van een Dominicanen klooster op het Rossioplein, één van de dynamische handelspleinen in het centrum van Lissabon. Het tweede broederschap was later gesticht, rond 1540, onder de aanroeping van de H. Bartolomeu in de kerk van São Julio. Aanvankelijk groepeerden zij Duitse en Vlaamse artilleristen, maar tegen het eind van de eeuw domineerden de kooplieden het genootschap. 203Om hun kas te vullen werd een kleine heffing gelicht op goederen die door de Vlamingen verhandeld werden. Andere inkomsten haalden ze uit de verkoop van begraafplaatsen in de kapel en schenkingen. De kapel deed tevens dienst als ontmoetingsplaats voor occasionele gebeurtenissen en religieuze vieringen. Het broederschap beschikte niet over een eigen ziekenhuis in Lissabon zodat de kapel sociale dienstverlening aanbood. De inkomsten werden gebruikt voor het onderhoud van de kapel, het geven van aalmoezen aan de Vlaamse noodlijdenden of zorgen voor een bruidsschat voor de wezen. 204

Tegenover de broederschappen stond het consulaat met economische bevoegdheden meer op het terrein van de kooplieden. De consul fungeerde als centraal figuur van de Vlaamse natie die instond voor de praktische zaken. Hij werd door de leden verkozen en door de Portugese koning erkend. Zijn takenpakket bestond uit het toezicht op het laden van schepen en de naleving van de privileges aan de Duitse en Vlaamse handelaars, door de Portugese koning in 1433 ingesteld.205 De benoeming tot consul was eerder een vorm van prestige en eer dan een gewichtig machtsfiguur. De kooplieden bezaten namelijk een grote inspraak in de benoeming en voorziening van financiële middelen.

Om de koning van Portugal gunstig te stemmen en hun privileges niet te verliezen toonden de Vlamingen hun dankbaarheid en loyaliteit door middel van triomfbogen op te richten en financiële en militaire steun te verlenen in tijden van oorlog. Deze privileges waren al ingevoerd in de 15de eeuw (1433) en herbevestigd en aangevuld in de 1598 en 1644. Het verzekerde hen handelsvrijheid en een eigen rechtspraak. 206

203

STOLS (E.), De Spaanse Brabander, op. cit., p. 61-92 VANDEWALLE (A.), ed., Internationaal historisch colloquium Vlaanderen-Portugal 15de-18de eeuw, Brugge, Genootschap voor geschiedenis, 1995, p. 401 205 STOLS (E.), “ De Vlaamse natie te Lissabon”, op. cit., p. 132 206 STOLS (E.), De Spaanse Brabanders, op. cit., p. 134 204

81

3.2.3. Wie? De Vlaamse natie had een heterogeen karakter. Een bont gezelschap van kooplieden, kunstenaars, ambachtslui, geestelijken, soldaten en musici maakten deel uit van de Vlaamse aanwezigheid in Lissabon. Kooplieden vormden in de eerste kwartalen van de 16de eeuw de minderheid, maar tegen het eind van de eeuw overvleugelde deze groep de rest van de landgenoten. Enkele grote namen begonnen in Lissabon een handel gelinkt aan de Portugese kolonies. De meeste Vlaamse handelaren waren onderhandelaars van kleine en middelgrote bedrijven. 207 De term ‘Vlaams’ overschrijdt de strikt nationale betekenis. De Portugese koningen gaven privileges aan: “mercadores framengos e os outros naturaes das terras e senhorios do duque e Breguonha” Het verwijst dus niet enkel naar Vlamingen, maar ook naar emigranten uit de Bourgondische territoria. Het betreft hier Vlamingen, Artesiers, Zeelanders, Hollanders en Hanzeaten. De Vlaamse natie heeft dus een gemixt karakter, soms aangeduid onder de naam “nação flamenga e alemã”. Deze bi-nationale compositie bleef bestaan tot het begin van de 17de eeuw, waarna het zal uitsterven, maar opnieuw tevoorschijn komt in het derde kwart van de 17de eeuw onder een Frans-Vlaamse naam. 208

3.2.4. Privileges Vlaamse handelaars De privileges werden uitgevaardigd door de Portugese koning aan buitenlandse handelaren. De bedoeling van deze voorrechten was om handelaren te beschermen en aan te trekken en de verkoop van lokale producten te bevorderen. De aanwezigheid van talrijke buitenlanders in Portugal opende en vergrootte productief het handelsdomein en de veelheid aan leveringen. Alle inspanningen van de koning van Portugal dienden om goede economische en financiële condities te verkrijgen en om de winst in de Aziatische handel te verhogen. 209

In tijden van grote risico’s werden deze privileges niet geheel verwaarloosbaar. De vroegste privileges, cartas de segurança, gingen voornamelijk over garantie van goederen in tijden van

207

STOLS (E.), “De Vlaamse natie te Lissabon”, op. cit., p. 131 EVERAERT (J.), “Sur le balcon de l’Atlantique: la nation ‘flamande’ à Lisbonne au XVIIe siècle”, In: Handelingen genootschap voor Geschiedenis, 132 (1995), p 348 209 RAU (V.), “Privilégios e legislação Portuguesa referentes a mercadores estrangeiros (séculos XV e XVI)”, In: 208

Kellenbenz (H.), Fremde kaufleuden auf der Iberischen Halbinsel, Köln, Böhlau, 1970, p. 20-25

82

oorlog tussen Portugal en hun land van herkomst, juridische voorzieningen, over het laden en lossen van schepen, de export, legerdienst, het dragen van wapens en het rijden met muildieren. De Portugese kooplieden wensten in het buitenland dezelfde privileges te genieten en meestal werd dit bereikt. In 1503 gaf de Portugese koning nieuwe privileges aan de Duitse handelaren, niet toevallig met de opening van de Oost-Indische en Braziliaanse overzee vaart. De Duitsers hadden namelijk de gewenste materialen voor de scheepsbouw en andere exportartikelen om met Indië te kunnen handelen. Ze beschikten ook over koper en zilvermijnen noodzakelijk als betalingsmiddel. Dit complex van privileges was gekend onder de naam ‘privilegio dos alemães’, die in de toekomst ook voor andere buitenlandse handelaren golden. De Portugese kroon wilde geen enkele groep bevoordelen om zo rivaliteit tussen de verschillende naties in Lissabon te vermijden en hun afzetmarkten te behouden voor Portugese en overzeese waren.210 De privileges van 1503 waren ook geldig voor de Vlaamse natie door het grote belang van Antwerpen dankzij de aanwezigheid van Duits koper. Aan de hand van een bron overgeleverd door een Vlaamse handelaar, Edouard Sonnemans, konden we ook de andere privileges van de 15e en 16e eeuw achterhalen. Hij richtte in 1644 aan de toenmalige Portugese koning een petitie met als eis de eerder verleende privileges te bekrachtigen. Het oudste privilege dateerde van 1452. Zo werden zij vrijgesteld van tribuutbetalingen en gratis vorstelijke schenkingen, konden ze geen boetes krijgen, moesten ze geen militaire dienst verlenen en mochten ze het land rondreizen met muildieren. De nieuwe privileges van 1503 hadden een ander karakter dan die uit de 15e eeuw door de maritieme reizen naar Azië en Amerika en het ontstaan van het Portugees imperium. De Portugese koning, Manuel I, liet toe dat handelaars deel konden nemen aan de specerijenhandel in Lissabon, niet in Indië zelf. Zo verkregen ze het recht tot onderhandelen en vrij bewegen in de landen die behoorden tot het Portugese rijk. Ze moesten geen tol betalen en op de verhandelde producten werd slechts 10 % van de totale waarde afgenomen. De laatste toegeving gebeurde in 1524. Na deze datum ging het slechter met het Portugees monopolie in Azië door toenemende concurrentie van Spanje en begon het verval van de Portugese factorij te Antwerpen in 1526. 211

Theorie en praktijk stonden echter mijlenver uit elkaar en vaak beperkten Koninklijke ordinanties deze gunsten. Vooral tijdens het groeiende conflict van de Opstand tussen de

210

KELLENBENZ (H.), Fremde kaufleuden auf der Iberischen Halbinsel, Köln, Böhlau, 1970, p. 341-342 DENUCE (J.), Privilèges commerciaux accordés par les rois de Portugal aux Flamands et aux Allemand (XVe et XVIe siècles), Lissabon, Of. Tip., 1909, p. 5-14

211

83

Spaanse koning Filips II en de rebellerende onderdanen uit het Noorden. De situatie verslechterde toen Filips II de Portugese troon besteeg in 1581 en vanaf 1585 de havens sloot voor schepen uit de Noordelijke Nederlanden. Vele Vlaamse kooplieden namen de rol van smokkelaars aan, waardoor het wantrouwen van Filips II vergrootte. In 1605 kregen alle Nederlandse onderdanen uit Portugal een uitwijzingsbevel, maar deze maatregel leidde slechts tot enkele deportaties en werd uiteindelijk gereduceerd tot een inlandse migratie.212

3.2.5. Aandeel in de handel In de Europese handelswereld van eind 16de – begin 17de eeuw hadden Antwerpse firma’s contacten over gans Europa. Het waren niet Vlaamse schepen of schippers die de zeeën domineerden, maar wel het Vlaams kapitaal en initiatief hebben een vooraanstaande rol gespeeld in het handelsverkeer tussen Noord en Zuid, ook al was die niet zichtbaar aan de oppervlakte. Een van de voornaamste richtingen van de Antwerpse handel was Spanje en Portugal. Aangezien Vlamingen onderdanen waren van het Spaanse rijk konden zij hier een belangrijke positie bekleden, die verhoogd werd na het begin van de Opstand toen Engelsen en Hollanders uit het Iberisch Schiereiland geweerd werden. Dankzij de Opstand is de rol van de Vlaamse handelaren op Europees continent toegenomen: ze emigreren over gans Europa, verspreiden zo de techniek van de handel en vervulden een leidinggevende taak. Niet alleen als initiatiefhebbers maar ook als agenten van Hollanders in de Spaanse gebieden. De Vlaamse rol is in de tweede helft van de 16de eeuw hoger dan de eerste helft, toen die positie door Italianen was ingenomen. De vele faillissementen van buitenlandse firma’s hebben de inheemse Vlaamse handelaren op de voorgrond geplaatst die de rol overnamen van de buitenlanders. Deze positie was mogelijk door de rol van Antwerpen in de 16de eeuw als commercieel wereldcentrum. De toevloed van handelaren uit het Zuiden verrijkte de Vlaamse koopman met vergevorderde handelstechnieken. Verrijkt met deze moderne methodes konden ze de verdwenen firma’s vervangen en in het buitenland een leidinggevende positie innemen, vooral in het Noorden. Op die manier kwamen ook deze landen in contact met de nieuwe handelsprocedés, waardoor de Vlaamse handelssuprematie geleidelijk wegsmelt. De val van Antwerpen heeft een beslissende duw gegeven aan de economische vooruitgang van Europa

212

STOLS (E.), “De Vlaamse natie te Lissabon”, op. cit., p. 134

84

in het algemeen en Amsterdam die de rol van Antwerpen in de volgende eeuw zal overnemen, in het bijzonder. 213

3.2.6. Verval van de Vlaamse natie De piek van de Vlaamse natie in Lissabon is gesitueerd in het begin van de 17de eeuw, dankzij een democratisering versterkte de zakelijke kansen van kleinere en middelgrote bedrijven. Tijdens de 17de eeuw verminderde de positie en de rol van de Vlaamse natie geleidelijk dankzij conjuncturele factoren. Op politiek vlak werd het Vlaamse handelsverkeer de dupe van maritieme-commerciële terugvallen door de conflicten van Portugal eerst met de Verenigde Provincies en later met Spanje. Maar de voornaamste redenen van hun verval zijn economisch van aard. De Engelse en Hollandse concurrentie verdrong de Vlaamse textiel in Lissabon en veroorzaakte een suikercrisis in Brazilië. De Vlaamse handelaar werd gedwongen om aan specialisatie te doen maar de Portugese markt, gemarginaliseerd door zijn uitgeholde koopkracht en vergoedingen, verloor zijn oude aantrekkingskracht.214 Na de onafhankelijk van Portugal in 1640 stond de Vlaamse natie in een delicate positie, toen de Spaanse Nederlanden in het nadelige kamp terecht kwamen. Daarna werden de Engelsen en vervolgens de Hollanders gefavoriseerd op de Portugese markten en namen hun posities over. Menig Vlaamse firma’s werden daardoor bankroet. Tijdens het laatste kwart van de 17de eeuw verbleven enkele oude en grote Vlaamse onderhandelaars in Lissabon die zich specialiseerden.215

213

BRULEZ (W.), De firma Della Faille, op. cit., p. 445-458 EVERAERT (J.), op. cit.,p. 368 215 EVERAERT (J.), op. cit.,p 355-356 214

85

Deel 2: Clarisse

Case-Study

handelsfamilie

Het tweede deel van mijn thesis omvat de studie van één handelsfamilie aan de hand van correspondentiebrieven. Zo’n case-study is interessant om de structuur en organisatie van een firma, de verhandelde goederen, de genomen beslissingen in relatie met de tijdsperiode, de onderlinge verhoudingen en zoveel meer te bestuderen. De conclusies die getrokken worden uit deze specifieke studie van één handelsfirma kunnen en mogen niet veralgemeend worden tot de hele handelswereld van eind 16de – begin 17de eeuw. Een dergelijke handelsonderneming maakt deel uit van een wijder en breder handelsnetwerk, onderhevig aan veranderingen door politieke, economische en sociale krachten. Via een enkele studie is het mogelijk de uitwerking van deze veranderingen op hun bedrijvigheid te belichten. In het eerste gedeelte heb ik het politieke klimaat, de economische verhoudingen tussen Portugal en de Zuidelijke Nederlanden en de sociale positie van de Vlaamse natie te Lissabon en kooplieden in het algemeen geschetst. De handel van de familie Clarisse wordt nu gekoppeld aan dit algemeen kader. Worden de algemeen aanvaarde veronderstellingen over de handel eind 16de- begin 17de eeuw tussen Portugal en de Zuidelijke Nederlanden hierin bevestigd?

1. familie Clarisse De bevindingen over de familie Clarisse zijn gebaseerd op primaire bronnen gelegen in de Insolvente Boedelkamer in het Antwerps stadsarchief.216 Deze bewaarplaats is een schatkamer aan documenten van handelaars die ons een beeld geven van de internationale handelscontacten en de economische vitaliteit in de 16de, 17de en 18de eeuw. De bewaarde documenten van de familie Clarisse bevatten brieven, rekeningen en privé-documenten gebundeld in 17 mappen. Uit deze omvangrijke reeks heb ik de handelsbrieven van Pieter Clarisse te Lissabon gericht aan zijn broer Louis Clarisse te Antwerpen onder de loep genomen.217 De eerste brieven dateren van 1605 en de laatste werden geschreven in 1631. 216 217

S.A.A, I.B. 230-247 S.A.A, I.B. 234-235: brieven van Pieter Clarisse aan Louis Clarisse

86

Dergelijke correspondentiebrieven vormden de basis voor de handel en onthullen op die manier de werkwijze ervan. Vol goede moed begon ik de meer dan 200 brieven te transcriberen in de hoop dat deze me een beter beeld konden geven over het handelsgebeuren in het begin van de 17de eeuw tussen Portugal en de Zuidelijke Nederlanden en hoe de Tachtigjarige Oorlog en de Personele Unie tussen Portugal en Spanje deze handel beïnvloedde. Is er sprake van een daling in het warenverkeer tussen beide broers? Ondervinden ze hinder tijdens de scheepsreis door piraterij of vijandelijke schepen? Heeft het Twaalfjarig Bestand de handel doen heropleven of voelden de kooplieden geen verschil? Welke goederen werden er verhandeld? Ook persoonlijke kwesties kunnen afgeleid worden uit zulke brieven. Hoe verhouden de familieleden zich tegenover elkaar? Hoe ervaart Pieter Clarisse zijn opleiding als handelaar? Integreerde hij zich in de Portugese maatschappij? De vragen zijn eindeloos parallel met de informatie die uit de brieven gehaald kunnen worden. Een selectie uit de verzamelde gegevens was dus aangewezen.

1.1.

Familie Clarisse: een schets

De naam ‘Clarisse’ was al in de 2e helft van de 16de eeuw gekend binnen de handelswereld. Twee broers uit Antwerpen, Walrand en Louis, starten een handel in zijdestoffen. De afstammelingen van beide broers zetten de handel verder op internationaal niveau, maar waren niet met elkaar verbonden in een vennootschap. De handel die de twee gebroeders Clarisse gesticht hadden, werd met andere woorden verdeeld onder de erfgenamen en elke tak had een eigen richtingsverkeer. Desalniettemin stonden ze in contact via briefwisseling en verhandelden goederen onder elkaar.218 Walrand liet zeven kinderen achter, waarvan zoon Rogier en dochter Johanna, die een zoon had genaamd Hans Very, jong stierven. De weduwe van Walrand beschikte niet over de middelen om alleen vijf kinderen en een kleinkind te onderhouden. De voogdij over de drie jongste spruiten, Sara, Suzanna en Pieter en over Hans werd toegewezen aan hun oom Rogier de Oude, zoon van Louis.219 Het was de oudste zoon van Walrand, Louis Clarisse, die zijn handel verder zette vanuit Antwerpen en behoedde zich over het lot van zijn jongste broer Pieter en neefke Hans. Zijn onderneming had een internationaal karakter met contacten in Italië, Frankrijk en de Hanzesteden, maar vooral in Portugal waar zijdestoffen werden verhandeld tegen Braziliaans suiker. Hans en Pieter 218

S.A.A., I.B. 234, Pieter Clarisse aan Louis Clarisse, 19 maart 1616; S.A.A, I.B 235, P. Cl. Aan L. Cl.,1 januari 1622 219 S.A.A., I.B. 234, P. Cl aan L.Cl., 11 juni 1616

87

konden dankzij Louis deelnemen in het handelsverkeer met Portugal en zo, na enkele jaren, zelfstandig een eigen handel 220beginnen.

Het is de briefwisseling tussen de broers van de tweede generatie, Louis en Pieter Clarisse, die ik gelezen heb voor dit onderzoek. Pieter vertrok in 1605 naar Lissabon via Calais, waar hij voor twee jaar bij Maximiliaan Spanooghe in de leer ging. In het leercontract stond dat het loon van Pieter afgestaan werd aan Louis en hun moeder.221 Ondertussen spaarde hij zelf een klein kapitaal bijeen. Nog voor het tweejarig leercontract was afgelopen verliet Pieter zijn meester en ging in dienst bij de Portugees Antonio Rodrigues da Veiga als knecht. Hij nam deel aan zendingen naar Brazilië en zocht contacten met Antwerpse verwanten. Da Veiga was heel tevreden over de prestaties van zijn arbeider en verkondigde dit ook aan Louis. Beide broers gingen over tot een samenwerkingsverbond, maar dit liep niet altijd even vlekkeloos. De trage antwoorden van Louis op de brieven en voorstellen van Pieter en het weigeren van het verzenden van kapitaal naar Pieter resulteerde meermaals in onenigheid.222 Ondanks de tijdelijke verzoeningen bleef hun handelsrelatie wankel. Wanneer Pieter in 1613 zich volledig losmaakte van zijn baas Da Veiga startte hij zijn eigen handel op de verschillende kolonies. Ondertussen had hij gezelschap gekregen van zijn neef Hans Very223, die naar Lissabon trok op initiatief van Louis in 1612.224 Door het gebrek aan wederzijds vertrouwen werd deze samenwerking al snel stilgelegd. Hans opende de brieven van Pieter zonder schroom omdat hij hem niet vertrouwde en verraadde zijn meester door geld in eigen zak te steken. Op de Beurs kwam het tot een openlijke twist.225 De spanningen tussen de neven laaiden zo hoog op dat een proces niet ver weg leek. Uiteindelijk werd dit vermeden en keerde Hans Very terug naar Antwerpen met een slechte reputatie. 226Louis zal ook zijn eigen zoon, Jean Baptiste, naar Lissabon sturen in 1620 na een

220

STOLS (E.), De Spaanse Brabanders, op. cit., p. 227-229 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.CL, 21 juli 1607 “[…]met mijn salarisse ende dater geenen wat mede sult doen om in eenig klein proffijthe te inployeeren tselve segge ik noch met gratie sal geschieden al ist bij al dien ic niet meer int huis ben en salder alhier met beter comodotijt toe hebbe omt selve te negotieren met weinig dat hier bij mij hebbe en met dat van mijnen spaarpot sal lichtlijck sooveel sijn ofte meer als ick op de 2 jaren gehad saude hebben.” 222 S.A.A., I.B. 234, P. Cl aan L.Cl, 7 december 1610 “voorts mon frere laat ik u weten hoedat mij van noochtich is van u nog te valleren van de somme van 150 f. de welke make u rekeninge per den eerste post op u trekke dan belove u op mijnder trauwen en als jongman van eere dat ik u terstond daartoe sal proveeren” 223 In sommige brieven schrijft Pieter ‘Jan Very’ (S.A.A., I.B. 234, P. Cl. Aan L.Cl, 18 augustus 1612). 224 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 29 mei 1612 225 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 16 juni 1617 226 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 7 oktober 1617 “ick heb met hem rekening gesloten want ik met geen procesieen kan gekweld zijn prinicipaalijk tegen verres niet tegenstaande hij mij wel meriteerden maar heb mijn gerustigheid liever, maar ik sou hem nog met alles al veel te verstaan geven mits hij geen getuige had” 221

88

zoveelste ruzie met Pieter en Louis zijn schulden niet betaalde.227 Toen Rodrigues da Veiga hem weigerde in huis op te nemen, ging hij noodgedwongen bij zijn oom Pieter aankloppen. Hij nam de jongen onder zijn vleugels tot hij een nieuwe meester gevonden had. Deze goede daad resulteerde in een tijdelijke verzoening en nieuwe handelsvoorwaarden tussen Louis en Pieter. 228 Eenmaal een meester gevonden te hebben, Jacomo Dolivares, ging hij bij hem in de leer om beter de pen te beheren. Pieter was steeds oprecht bezorgd over het lot van Jan Baptiste en wou hem laten deelnemen in zijn handel, maar wegens de slechte tijden - door het aflopen van het Twaalfjarig Bestand- was dit een moeilijke zaak. Het feit dat de jongen niet al te verstandig was229 en zijn opleiding tot knecht traag geschiedde, was het onmogelijk om een eigen handelszaak te beginnen. Jean Baptiste kreeg aan de andere kant geen financiële en morele steun van zijn vader om een eigen handel op te bouwen.

230

Verbannen door zijn

meester wegens zijn geringe leerzaamheid keerde hij in 1623 naar Antwerpen terug. Deze terugreis had echter als hoofdmotief de geringe winsten en slechte handelsvooruitzichten in Portugal en Antwerpen veroorzaakt door de oorlog. Pieter raadde Louis aan zijn zoon naar Calais of Rijsel te sturen alwaar de toestand meer voordelig was.231 Door diens vertrek werden de banden tussen zijn vader en oom wederom beëindigd. Al snel laaide het conflict tussen beide broers terug op.232

Een tweede tocht naar Portugal in september 1627 van Jean Baptiste luidde geen herstel in van de handelsrelaties. Na een lange reis arriveerde Jan Baptiste via Madrid in Lissabon bij Pieter233Uiteindelijk belandde hij in Porto en mocht intrekken bij de koopman Manuel Fernandes de Morais die hem zijn eigen gang liet gaan. Ondanks de schaarse steun van zijn vader kon hij een eigen handel op poten zetten. De onverschillige houding van Louis tegenover zijn zoon was te wijden aan zijn moeilijke financiële situatie. Hij had openstaande 227

S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl.,14 september 1620 S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 14 november 1620 229 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 23 januari 1621 “hy niet correckt in de penne is” 230 S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 30 juli 1622 “niemand goed meester can zijn of moet eerts goed knecht sijn dat is promt, hij sal mij niet verliezen want ik hem liefde draag […] hij heeft mij gesegt dat ik u en zijn moeder van sijn wegen sou doen groeten mits gij niet schreef om antwoord te verwachtende op de sijne u voor deze geschreven, ik wilde wel dat hij sulks uit hoofd sette en dat hij de penne wat beter met den geest ter hate nam, want treuren of met warmoedig hert sal nooit beter schrijven.” 231 S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 15 juli 1623 “mogelijk sijn avans aldaar gelegen mag sijn meer als hier met dese grote troebelen van oorlog […]en vindende u geraden gelt tot Calais of tot Rijsel te blijven of eenige van die contreien mag u ordoneren aan wien selfste leveren sal tot mijn aldermeester avans want somwijlen tot Rijsel als tot Calais de selve meer renderen als in Antwerpen” 232 S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 28 december 1624 233 S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 27 december 1627 228

89

schulden, onder andere bij zijn broer Pieter, en moest nog andere kinderen onderhouden. Wanneer Louis in 1631 overleed werden al zijn papieren in beslag genomen en werd zijn handel vanuit Antwerpen stop gezet, wellicht wegens een faillissement.234

De relatie tussen beide broers kende veel schommelingen, gaande van respect tot elkaar en samenwerking tot conflicten. De toon van de brieven van Pieter bleef echter heel beleefd en vriendschappelijk. Hij richtte zich telkens tot zijn broer met de woorden ‘mijn eersaeme beminde broeder’ en eindigde met ‘uw vriend en broeder’ of ‘u dienstwillige broeder’. Toch kan de ontgoocheling of frustratie tegenover zijn broer afgelezen worden wegens de veelvuldige smeekbeden om zijn geld en rekeningen op te sturen. De schulden van Pieter stapelden zich op doordat Louis pas na enkele maanden zijn winsten overmaakte.235 Het antwoord van Louis op zijn brieven verliep traag en soms reageerde hij zelfs niet. 236 In elke brief vraagt Pieter Clarisse naar de gezondheid en conditie van zijn broer en schoonzus, zijn ‘ma mere’, zijn zussen en al hun vrienden. Hij is oprecht bezorgd als hij een poos niks meer vernomen heeft van hem. Ondanks de sporadische onenigheden tussen beide broers blijven ze tenslotte familie.237 In 1629 kende de handelsrelatie onder de twee gebroeders Clarisse een dieptepunt. Louis’ schulden bij Pieter liepen alsmaar op door zijn uitstelgedrag en negeerde de eis van Pieter om rekeningen op te sturen. De maat was vol voor Pieter en hij besloot een eind te maken aan hun wederzijdse handel.238 Hij meende dat het beter was om apart te handelen. Al snel kwam Pieter terug op zijn beslissing aangezien hij leed onder talrijke verliezen en zijn handel niet rendeerde door een tekort aan voldoende correspondenten. De laatste brieven van Pieter aan zijn broer waren doordrongen van gejammer en smeekbeden om geld over te zenden. Na de laatste oplaaiende ruzie stonden hun wederzijdse handelsbetrekkingen op een laag pitje, wat nadelig bleek voor Pieter. Klachten over armoede en verliezen zullen waarschijnlijk leiden tot

234

STOLS (E.), De Spaanse Brabanders, op. cit., p. 230-236 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 22 augustus 1609 “met de post die wij binnen 8 dagen van aldaar verwachtende zijn verhope die penningen te ontvangen die mij adviseerde om mij daar mede te mogen remedieren en betalen aan diegene ik schuldig ben, als om eenig inpleos mede te mogen doen” 236 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 2 september 1609 “aangezien nooit mijne brieven beantwoord ende soo dikmaal aan u geschreven te hebben mij een memorie sou senden vant tgeld dat u mij betaalt heeft als vant gene u door mijne order […]ontvangen hebbe, twelk mij nogtans dunkt geen onbekwaamde proposten en sijn om daarop geen antwoord te geven” 237 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 26 oktober 1610 god de heere geve als ik hem dagelijks bidde u ende onze moeder en ma soeur sijne huisvrouwe ende alle de goede vrienden altsamen gezondheid hebben dat principeel is want dat anders waar dat zou mij van harten zeer leed om horen. 238 S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 29 mei 1629 235

90

een faillissement.239 Na het overlijden van Louis viel de correspondentie stil en zo verdween ook de naam Clarisse.

1.2.

Opleiding in Lissabon

Pieter Clarisse trok naar Lissabon in 1605, via Calais, om daar een koopmansopleiding te genieten. Veel jonge zonen van handelaren gingen naar het Zuiden, voornamelijk Spanje en Portugal. De leeftijd waarop Pieter Clarisse migreerde is niet exact te bepalen. Toch mogen we er vanuit gaan dat hij nog geen volwassen leeftijd bereikt had. Hij werd op jonge leeftijd naar Lissabon gezonden op initiatief en bescherming van zijn oudere broer Louis in 1605. Zijn baas Rodrigues da Veiga was verwonderd en vol lof over de grote kennis van de handelspraktijk en goed gedrag van de nog jeugdige Pieter. Hijzelf verklaarde dat ‘alle kinderage’ uit zijn lijf verdwenen was. Dat bleek uit zijn vernuft manier van handel drijven.240 Men beschouwde de leeftijd van 15 of 16 jaar als capabel genoeg om dergelijke uitwisselingen aan te gaan. Pieter kon in Lissabon niet terecht bij familieleden, zoals sommige andere kooplieden, maar ging in de leer bij Maximiliaan Spanooghe – een landgenoot en waarschijnlijk een kennis van Louis - voor een periode van twee jaar. De beste manier om vertrouwd te geraken met het handelsbedrijf was de praktijk. Hij leerde stap per stap de kneepjes van het vak door deel te nemen aan de handel. In ruil voor deze opleiding kreeg Maximiliaan Spanooghe een vergoeding, door Louis en hun moeder bekostigd. Ook andere onkosten, zoals kledij241 werden door hen gefinancierd. Pieter kreeg een klein salaris, iets wat niet vanzelfsprekend was, maar deze werd ontvangen door Louis en hun moeder als compensatie voor de onkosten. Louis maakte een overeenkomst met Pieter dat hij na zijn tweejarige opleiding het bedrag van zijn salaris aan Pieter zou geven om te investeren in een eigen rendement. Na bijna twee jaar was dit bedrag opgelopen tot meer dan 20U reis242 De kennis van vreemde talen en goederen waren essentieel in de koopmansopleiding. Vermits

239

S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 19 april 1631 “mits ik bijna in 2 jaren ben sonder eenen stuiver te hanteeren om meugen op te lenen twelck mij beminde broeder van mynent wegen soo niet en dert noch verdient als van mijn vrau ende 4 kinderen die ik hebbe ende meer can krijgen want darmoe alles tegen gaet ende Godt is getuyghe hoedat my gelt geslooten is want ick inde werelt niemand en hebbe waer ick mijn hoet mach toe queeren als aen u[…]” 240 STOLS (E.), De Spaanse Brabanders, op. cit., p. 229 241 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 5 mei 1607 (schoenen en broeken) en 13 november 1610 (hemden en neerbaesen) 242 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 11 november 1607 “aan mijnen salaris van Maximiliaan meer dan 12 U tervolen ende rekeningen u gezonden zoodat tot mijnen hier niet meer ten besten te geven en is dat u mij voor desen met geschiedt weesende met een u innig meer om mij te onderhouden sult mij believen over te makken”

91

Pieter in de leer ging bij een landgenoot sprak hij hoofdzakelijk Nederlands. Pas toen hij in dienst trad bij een Portugese handelsfirma kreeg hij de Portugese taal onder de knie. 243 Wegens een ruzie met zijn meester werd Pieter ontslaan voor zijn tweejarig contract beëindigd was. Hij zocht een nieuwe baas en kwam hij in 1607 in dienst bij de Portugese handelaar Antonio Rodrigues Da Veiga als knecht.244 Als knecht mocht hij deelnemen in transacties naar onder andere Brazilië dat hem kost en inwoon verschafte. Hij vertrouwde Pieter dus om zaken en verzendingen te ondernemen voor diens koopmanschap. Als blijk van appreciatie kreeg Pieter daar bovenop een salaris van 25 cruzados.245 De Middeleeuwse methode waarbij de handelaar meereisde met zijn koopwaar was begin 17de eeuw achterhaald, maar toch moest de internationale koopman regelmatig op reis. Zulke tochten werden meestal ondernomen door jonge, bekwame knechten. gaf Pieter opdrachten om deel te nemen aan handelsreizen,

247

246

Antonio

maar Pieter verkoos echter om

kantoorwerk te doen en in plaats van letterlijk op het schip mee te gaan of naar de markt te trekken met goederen.248Aanvankelijk verrichte Pieter enkel verzendingen in opdracht van zijn baas of nam hij part in zijn ladingen. Hoe langer hij in dienst was hoe meer hij voor eigen rekening mocht laden. 249 In 1613 nam Pieter de stap om als zelfstandig koopman tewerk te gaan. Hierin werd hij gesteund door zijn oude meester voor wie hij enkele transacties zal blijven doen.250

In 1612 arriveerde zijn neef Hans Verry in Lissabon en vond onderdak bij Pieter Clarisse in afwachting van diens aanstelling bij een leermeester. Nunes Monteiro was bereid de jongeman voor drie jaar op te leiden en het boekhouden onder de knie te krijgen. Het eerste jaar zou hij kledij en enkele goederen verkrijgen, vanaf het tweede jaar zou hij een klein salaris ontvangen van 20 reis. Pieter zal in al die tijd borg staan voor zijn neef en hem

243

S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 21 juli 1607 “Dezer korte tijd dat ick bij den portugees genampt Seigneur Antonio Rodrigues Da Veiga geweest hebbe, soo heb ik meer portugees geleert als daar ik onder half jaer gedaen heb want ik daer toch anders niet dan duytsen sprack” 244 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl, 4 augustus 1607 245 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 5 mei 1607 246 DEGRYSE (K.), Een koopmansleven in troebele tijden, Antwerpen-Baan, Hadewijch, 1990, p. 16-18 247 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl, 06 maart 1608 (Pieter kon uiteindelijk niet deelnemen aan deze reis doordat hij plots ziek werd) 248 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl, 18 augustus 1607 249 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl, 06 maart 1608 en 7 februari 1609 250 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L. Cl., 1 september 1614 “sal u believen te weten dat ik op mijn selfs ben woonende maar mijnen baas geeft mij een camer gegeven ende verhope in god almachtig self mij veel beeter profyt sal sijn dan yemand anders te dienen ende dat ik dat soo aen u segge mach u van mij geloven dat soo is, soo dat ick nu voortaen hier ende in alle platesen seer promt ende bereet ben tot u dinste en belyften.”

92

behandelen alsof het zijn eigen broer was.251 De slechte intenties van Hans Very veroorzaakten een onverbiddelijke ruzie tussen hem en Pieter Clarisse. Uiteindelijk keerde Hans naar Antwerpen terug, in ongenade, en zal in deze stad zijn handel verder zetten. 252

In november 1620 komt Jan Baptiste Clarisse, zoon van zijn broer Louis Clarisse, aan in Lissabon en Pieter zal hem helpen een meester te zoeken. Geen evidente opdracht aangezien er in Portugal niet veel “goede huyse” te vinden zijn. Intussen nam hij de jongen in huis en zal hem in zekere mate wegwijs maken in het handelsberoep. Hij verweet zijn broer dat Jan Baptiste geen vooropleiding had genoten in Antwerpen. de Portugese handelsfirma’s zochten immers dienaars die enigszins bekwaam zijn in de praktijk.253 Het was dus een moeilijke opdracht om een geschikte meester te vinden voor Jan Baptiste, waarschijnlijk door de hoge emigratie van Vlaamse beginnende handelaren in de 17de eeuw. Veel jonge kooplieden stootten vaak op een afwijzing. Ook zijn onmondig karakter was niet aantrekkelijk voor meesters om hem in dienst te nemen.254 In januari 1621 kwam hij bij Jacomo Dolivares terecht die hem beter te pen zal maken. Hij zal in opdracht van de Dolivares veel deelnemen aan reizen.255 Na talrijke omzwervingen en een tijdelijke terugkeer naar Antwerpen, zal hij in Porto belanden waar hij als knecht veel voordelen genoot.256

Deze drie Vlamingen gingen naar Lissabon om er een koopmansopleiding te volgen. Ondanks hun gedeelde doelstelling zullen ze elk een ander pad opgaan. Pieter, die in Lissabon niet terecht kon bij familieleden, trad in de leer bij een landgenoot aangewezen door zijn broer Louis. Daarna kon hij snel in dienst treden bij een Portugees handelaar. Zijn neef Hans Very vond ook snel een gepaste leermeester, maar door ontrouw werd hij verbannen. Jan Baptiste was de laatste, in 1620 al, die zijn kans op een opleiding in Lissabon waagde. De niet al te 251

S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl, 29 mei 1612 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl, 16 juni 1617 “[…] en een eigelyck zijn meester te verrayen om minder als 3 # die ik voor zijn meester meer aan hem betaalt hebbe daar is geen goed af te verwachten te meer deze voorgaande dagen komende mij brieven van Hamburg daar ik me jonken ook 1/5 part had in gegeven heeft mijn brieven op genomen ende open gebroken ende gaan een ander tonen al of ik hem veel wonders gerooft had” 253 S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl, 14 november 1620 “hier zijn weinig goede huise en buiten alles zo zend hem u over valide studie komen zonder hem eerst laten aldaar zijn letter wat te doen zetten en wij zijn hier heden dat voor eenen dinder drij vint ende die in alles perfect zijn, ik hebbe alhier tot mijnen huis opdat hij in dien halven tijd wat mag leren ende wat beter te penne zou sijn en zal niet laten Simao Soares op hem eere aan te spreken[…]” 254 S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl, 23 januari 1621 “u soon jan baptiste is ten huize van Jacomo Dolimaoes als voor deze geadviseerd heb, want Simao Soares hem niet van doen heeft en doorzaak is omdat hij niet correct inde penne is” 255 S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 18 juni 1622 256 S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 4 september en 27 december 1627, 14 oktober 1628 “u soon jan baptiste weet dat hij wel geacomodeert is ende eet met zijn meester aan een tafel samen en heeft orloff op alles te mogene beneficieren dat hem toe gezonden en gesinsineert wort” 252

93

snuggere jongeman ondervond heel wat moeilijkheden om een meester te vinden die hem in huis wilde nemen. Gelukkig kon hij terecht bij zijn oom Pieter Clarisse. Na veel teleurstellingen en weinig financiële hulp van zijn vader kwam hij in goede banen terecht. De kans op een goede opleiding en daarna in diensttreding of onderneming van een eigen handelszaak werd niet enkel bepaald door de capaciteiten en intenties van de koopman, maar ook van de tijdsomstandigheden. Opvallend zijn de vele conflicten die in alle drie de situaties meermaals voorkomen. De verhoudingen onder de kooplieden waren dus niet altijd vredig, beducht voor concurrentie en ontrouw.

1.3.

Politiek bewustzijn

De Vlaamse koopman in Lissabon genoot slechts een geringe politieke inspraak. Desondanks waren ze goed op de hoogte van de politieke affaires, dit blijkt uit de brieven van Pieter Clarisse. Zijn politieke aandacht en interesse was groot door diens krachtige uitwerking op de handel. De beslissingen gemaakt door de regering hadden een niet te onderschatten invloed op de handelsbetrekkingen en de kooplieden. Politiek en economie zijn verweven met elkaar. De periode van de correspondentie van Pieter, van 1605 tot 1631, is interessant doordat de Twaalfjarige vrede (1609-1621) er middenin valt. Bracht deze tijdelijke vrede een meer florerende handel met zich mee? Ondervond Pieter veel hinder van de economische maatregelen ingevoerd door de Spaanse koning?

Filips III voerde in 1605 een uitvoeringsbevel in van alle Hollanders uit Portugal. Het quasi onmogelijke resultaat daarvan resulteerde dra in een ballingschap naar het binnenland toe. Echter, toen Pieter in december 1605 bij zijn leermeester Maximiliaan Spanooghe arriveerde, vernam hij dat één van zijn knechten van 24 of 25 jaar die in de ‘rebellen plaetse geboren was’ niet meer bij hem mocht verblijven. Men deed wel degelijk een poging om de Hollanders uit Portugal te zetten.257 Vanaf de jaren 1607 was er sprake van vredesonderhandelingen tussen Spanje en de Nederlandse opstandelingen. Pieter had grote verwachtingen en hoopte dat deze rust de handel zou stimuleren.

257

S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 17 december 1605

94

“Ick sien dat daer seer goy hope hebbe van eenen generaelen payse ende dat de treves voor gedaan houden twelck de heere geven wilt sijnde sijnen goddelijkcen wil opdat den coopman als en ambachtsman sijne neeringe mogen hernemen sijnde alle tot Godts dienst.” 258

Dat Pieter waarlijk op de hoogte was van het politieke reilen en zeilen bewijst zijn brief van 12 april 1608 waarin hij de onderhandelingen tussen militair Spinola en de Noordelijke Nederlanden – met name de Rotterdamse Admiraliteit - in Rotterdam aanhaalt. “Verstaan hier dat Spinnola met ander vanden raad nog conjuntie met die van dander zijde waaren haudende soo dat hope leugens sullen zijn ebde dat maar een kwade tonge sal geweest hebbe die sulks uit gegeven heeft dan dat u segt causeert dat die van dander zijde partije te wille begeeren dat ist dat sijt hebben op de vlote van portugals Indien twelk soo men segt den konink niet en sal consenteeren dan zonder dat en twijffele niet oft die van dander sijde en zullen heur laten geseggen en dat onze pays voortgank sal nemen.”

259

Uit deze

ontmoeting zal in april 1609 het Twaalfjarig Bestand voortvloeien. Pieter kondigde het Bestand aan en hoopt dat daardoor het land en de handel welvarender zullen worden. “[…] sien de treuwels voor 12 jaren gesloten waren waarvan wij god grootelijks te danken hebben, van soo groote beneficie opdat alles op tonzer zielen zaligheid ende welvaren vande lande”.260 Het Bestand impliceerde alvast een verlaging van de tolkosten in Antwerpen.261 Het afsluiten van de tijdelijke vrede bracht ook de garantie voor een vrij handelsverkeer met zich mee. Vanaf dat ogenblik mocht men handel voeren met de opstandige Nederlanden (Republiek), werden de blokkades opgeheven en stonden de Portugese en Hollandse havens opnieuw open. Pieter zond inderdaad een schip rechtstreeks naar Amsterdam doordat alle Duinkerkse schepen vol waren. “twee schepen die van hier op Amsterdam zijn vertrokken hebben geladen 2 booten Sao Thome suiker […] ik zou graag deze suikeren op Duinkerke geschept hebben maar op dentijd dat ik de selve al schepe en kost den schip van duinkerke geen goed meer storen zodat anders niet kost geschieden”262

In 1613 beëindigde Pieter zijn dienst bij Antonio Rodrigues Da Veiga en kon zijn zelfstandige handelszaak in tijden van vrede opbouwen. Helaas kwam in april 1621 een eind aan deze 258

S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 21 juli 1607 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 12 april 1608 260 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 30 mei 1609 261 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 7 juni 1609 259

262

S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 26 mei 1612

95

tijdelijke harmonie nadat Albrecht van Oostenrijk kinderloos stierf en de Zuidelijke Nederlanden opnieuw rechtstreeks onder Spaans gezag kwam te staan. De meningsverschillen tussen de Republiek en de Spaanse regering bleken onoplosbaar en de vijandelijkheden werden hervat. Dit betekende een doorn in het oog voor de handelaren aangezien een vrij handelsverkeer essentieel was om winsten te maken. “ick noch allen mijn hoop niet verloren en heb van een generale vrede oft tremes want sonder dat sal hier een dangereus leven syn”263. Met de herneming van de oorlog stegen de belastingen en tollen op goederen om de Spaanse staatskas te spijzen. De Spaanse vorst had meer nood aan inkomsten om het leger en andere oorlogsonkosten te financieren.264 De Vlamingen in Portugal verafschuwden de Hollanders die met hun vloten de zeeën onveilig maakten. “tot nog toe horen wij niet van eenige hollanders op kusten, ons heere wil heur verstand verlichten opdat zij komen den konink voor haren heere te kennen, ende alsoo te komen tot een volkomen vrede ende peys, ende so niet dat den eersten met den laatste die op zee en te land tot kwaad doen zouden mogen varen moeten zinken en hals en been breken opdat zij alsoo van heur op stynatheid niet op geloont blijven amen.” 265 Langs Spaanse zijde laaide het wantrouwen hevig op. Alle volgeladen schepen die in de havens van Portugal aankwamen werden gecontroleerd. Indien de goederen niet van een herkomstbewijs voorzien waren werden ze in beslag genomen en kwamen de schippers in de gevangenis terecht.266 De vrije handel werd opgedoekt en men voerde de herkomstbewijzen en paspoorten opnieuw in. Geen enkel goed van Hollandse makelij was toegestaan in de Iberische havens alsook mochten ze niet verkocht worden aan hen. “nu is order vant hof gekomen dat iedereen zou goy borg zetten als dat selve goed aan geen personen van contrabando toe komt noch dat in geen plaatsen van Holland gemaakt noch gevarft is nog aan niemand van contrabandu eenig aanpart in en het twelk alsoo met goede getuigen gecertifiqueert moet komen voor de staat van de statd in spaans”.267 Er bestond een lijst met ‘verboden’ goederen - onder andere Vlaams textiel, tapisserieën en koraal die niet in Portugal welkom waren. Indien ze toch in de haven aanspoelden werden ze door de Spanjaarden geconfisqueerd en werd er een hoge tol op geheven van 23 %. Het 263

S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 4 januari 1622 S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 19 januari 1621 “[…] want de spanjaart onze natie te zeer facksiere” 265 S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 27 juni 1621 266 S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 4 december 1621 267 S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 1 januari 1622 264

96

bedrag daarvan was opgeslagen met 500 reis, hetgeen een grote inpakt had op de kooplieden.268 Het waren vooral schepen komend uit Calais die gewantrouwd werden voor het verschepen van Hollandse of Engelse goederen. De reden hiervoor was dat de voorwateren van Calais dikwijls onderhevig waren aan Hollandse blokkades of smokkel.269 Vanaf augustus 1622 kregen ze de stempel ‘vrij’ goed te zijn nadat de Hollanders met Frankrijk een akkoord hadden gesloten om het havenverkeer in Calais niet langer te hinderen.270

Het kunnen bewijzen dat de goederen geen ‘rebelse’ productie kende, was een langdurig en moeilijk proces waarbij getuigschriften en herkomsttraktaten aan te pas kwamen. Deze moesten voorzien zijn van een handtekening van de plaats van aanmaak. De goederen mochten evenzo niet door Hollandse schepen of schippers vervoerd worden.271 Het bezitten van zo’n certificaat was essentieel om niet in de gevangenis terecht te komen. Alsook om de goederen te vrijwaren van een hoge tol kost. Het hof wapende zich dus tegen namaakgoederen en smokkel door deze harde maatregelen te treffen.272 De Portugese inquisitie werd in het begin van de 17de eeuw opnieuw actief tegen de Vlamingen. Onder het mom van ketterijbeschuldigingen werden zeelieden op de rooster gelegd, maar in realiteit controleerden ze op deze manier de smokkelhandel in samenwerking met de Noordelijke Nederlanden. “[…] schipper Jacques Pietersen, den welcke de spanjards staende om seyl te gaen op Calais verrast hebben, en op de pynbanck geleet is, en de goyen man heeft bekend dat hy een hollander was ende dat hy recht van Amsterdam daer gecomen was, ick en weet niet hoe die sacken afloopen sullen, ben bly altoes dat ick er niet in en heb, want al worden de selve suyckeren voor vry gegeven sullen groete oncosten op valle”.273

Dat de koopman niet enkel geïnteresseerd was in de politiek vanwege zijn handel, blijkt uit de uitvoerige beschrijving van Pieter over de poging van de Spaanse vorst om een huwelijk te arrangeren tussen zijn dochter en een Engelse prins.274 Onderhuids lag echter een 268

S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 19 maart 1622 “[…] onvrije goederen waaren zijne zwarte en witte hondschootse saaien bouratten coral, zijn tapeserien en meer ander waren” 269 S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 23 april 1622 270 S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 27 augustus 1622 “so begint het goed van Calais cristen goed te zijn twelk in sijnen tijd hollanders goed was” 271 S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 4 december 1621 272 S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 26 juni 1625 273 S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 2 december 1623 274 S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 23 september 1623

97

economische drijfveer. Deze huwelijkspoging diende om de banden tussen Engeland en Spanje te verstevigen, alwaar er reeds een vrede gesloten werd in 1604. De kooplieden stimuleerden zulke onderhandelingen aangezien een vredesverdrag alleen maar voordelen bood.

In november 1624 maakte Filips IV een armada klaar om Bahia te heroveren van de Hollanders. Sinds de oprichting van de WIC werden de Portugese kolonies bedreigd door diens aanwezigheid in de Atlantische Oceaan. Filips IV deed beroep op schepen van vreemde handelaren om mee te varen naar Bahia.275 Dat kooplieden hun schepen moesten afstaan om mee te varen in een oorlogskonvooi was gebruikelijk in die tijd. Ook de Engelse koning deed beroep op handelsschepen, waartegen de handelaar niet kon protesteren.276 In 1625 kwam Bahia opnieuw in Portugese handen terecht.277 Daarmee was de Hollandse bedreiging in het Westen niet geweerd. De WIC boekte in 1628 nog een overwinning wanneer Piet Heyn een Spaanse zilvervloot overmeesterde. Met de inname van Pernambuco in 1630 door de Hollanders was het verval van het Portugese koloniale rijk onomkeerbaar.

De politieke context was mede verantwoordelijk voor de aard der goederen die binnen het handelsverkeer circuleerden. De leiders van het land voerden, zonder toestemming te vragen aan de kooplieden, embargo’s in of maakten beslissing naar hun goeddunken. “Voorts nopende opt gene u mij vracht retour dat van brazilie komt nu ter tijd en sijn niet dan suikeren doordien de vracht van buenos Aires gesloten is ter oorzaken van de gouvernador die daar nu tot tijd regeert van waart geld naar brazilie ging den welk alle schepen die daar gaan aan slaat en zo veel als altemaal voor hem neemt want eenen groten dief is”.278

Het valt op dat Pieter de meeste schepen naar Brazilië zond in plaats van naar Indië. Vergeet niet dat in de periode waarin de brieven geschreven zijn (1605-1631) de VOC (1602) al aanwezig was in het Oosten en de Portugese kolonies bedreigden. Men moest vanaf dat ogenblik een beruchte concurrent verdragen in de specerijenhandel. “U gelieft mij met den naasten op de quartieren van Hollant en Amsterdam order te geven van degene die u dunke hoe mijne gerustelijk mag consimeren want eenig inpleos doende inde 275

S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 9 november 1624 S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 26 juni 1625 “de schepen die in engeland herrewaarts lagen beslagen sijn van de koning van engeland doordien dat voortsulks vande schepen nam tot sijne oorlog schepen dienen[…] 277 S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl.,2 augustus 1625 “Voor dezen sal verstaan gebben overgeven van de Bahia in koninks hands” 278 S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., juli 1617 276

98

verwachtende schepen van Indien, bij zoverre als boven zegge, u mij daartoe geld over remitteren, om met de eerste schip die naar Neerlant gaat te mogen scheepen, twelk geschiedende zal weesen in waaren van de Hollanders van Indien niet vrengen, ende is especien ende droogas die mij hier raden meest profijt zullen geven waarvan het doende tsijnen tijde zal adviseren.”279

Ondanks de onvrede die de Vlaamse handelaar toonde tegenover de restricties van de Spaanse kroon zal hij zich loyaal opstellen. In 1619 bezocht koning Filips III Lissabon, een heuglijke aangelegenheid voor de inwoners.280 De Vlaamse natie richtte een indrukwekkende triomfboog op van 4500 cruzados.281

1.4.

Financieel: verzekering en gevaren van zee

Het scheepsverkeer naar andere oorden geschiedde niet zonder gevaren of struikelblokken. De handelaar wist nooit op voorhand of het schip veilig op de bestemming zou aankomen. De winsten waren altijd onzeker en de reis verliep nooit volledig risicoloos. Om zich enigszins te wapenen tegen deze onzekerheden hadden de kooplieden verschillende mogelijkheden. De traditionele manier van varen in konvooi en het verspreiden van de ladingen, werd vanaf de 17de eeuw geleidelijk vervangen door het verzekeringssysteem. Toch werd deze nieuwe instelling niet altijd happig gebruikt door de kooplieden, die zich nog vaak richtten tot God om een veilige vaart te garanderen.

De weersomstandigheden vormden één van de onzekerheden van de zee. Sommige schepen waren niet opgewassen tegen de stormen en hevige rukwinden. Daardoor verloren ze soms gedeeltelijk soms de volledige lading wat een groot verlies betekende. Men hoopte de ‘geredde’ goederen nog tegen een zo goed mogelijke prijs te verkopen.282 Zo was er op 18 oktober 1612 een “zo grooten geest van wind geweest dat seggen dat de wereld verging” voor de Braziliaanse kust waardoor meer dan 2000 kisten suiker in de Atlantische Oceaan

279

S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 14 april 1610 S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 1 juni 1619”alsoo de posten geen zeker tijd heeft int vertrekken opt hof voor de komste vanden koning van spanien alhier te Lissabon” 281 STOLS (E.), ‘A Iconografia do Brasil nos Países Baixos do século Xvi ao século XX. Uma tentative de avaliação global.’ In: Revista USP, Sao Paulo, 30, 1996, p. 35 282 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 30 september 1607 en 5 januari 1613 280

99

vergingen. De twee kisten suiker geladen voor Pieter waren gelukkig gespaard gebleven van dit dramatisch voorval. 283 Het kwam tevens voor dat schepen in brand stonden.284

Niet enkel de grilligheden van de natuur vormden een bedreiging voor de schepen, ook rovers en kapers werden angstvallig door kooplui gevreesd. Zij hadden het gemunt op de ladingen van de schepen die zij dan tegen een goedkope prijs op de markten verkochten. Een groot verlies voor de handelaars, maar een grote winst voor de rovers.285 De meest gevreesde en voorkomende rovers waren Turken en Engelsen.286 Van overheidswege werden ook vloten beroofd, zeeroverij in opdracht van de staat was met andere woorden legaal. Met het hernemen van de oorlog in 1621 steeg het aantal rovers en gevaren op zee waardoor het scheepsverkeer meer vertraging opliep en er meer verzekeringen afgesloten werden.287

Een eerste vermelding van het afsluiten van een verzekering door Pieter was op twee schepen van Bahia naar Lissabon geladen met 2 kisten suiker ter waarde van 20 U reis. Beide verzekeringen werden betaald door Pieter zijn baas Antonio Rodrigues Daveiga. Één daarvan bedroeg 10 U reis wat in vergelijking met de aankoopprijs van de suiker heel duur is.288 Later vernemen we dat deze overzeese reis niet gespaard is gebleven van onheil, waardoor de suiker verloren is gegaan. Dankzij de verzekering kon Pieter nog 9U638 reis ‘redden’ uit dit anders groot verlies.289 Ondanks het voordeel dat hij ondervonden had van de afsluiting van deze verzekering bleef Pieter wantrouwig tegenover het assurantiesysteem. Men was immers afhankelijk van de verzekeraar voor het uitbetalen van het bedrag. Vanaf het moment dat Pieter zijn eigen handeltje opzet, zal hij niet vaak een verzekering afsluiten wegens de grote kosten en grote speculatiegeest. Hij wenste liever risico te lopen. Deze houding is niet ongewoon in het begin van de 17e eeuw, toen het verzekeringssysteem nog in zijn kinderschoenen stond. Echter wanneer de lading van het schip een kostbaarder karakter had namen handelaren het aangaan van een verzekering sneller in overweging. Het is dan ook opmerkelijk dat Pieter een schip met diamant en parels uit Indië niet laat dekken. 283

S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 10 november 1612 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 12 augustus 1617 285 . S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 29 mei 1612 en S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 4 december 1621 “Voorts zien de afslag van de suikers door oorzaake van de engelse […]” 286 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 17 augustus 1613 “ende omtrent deze revisie zijn veel rovers als turcken Engelse ende andere, god belieft alle inze dingen van kwade te beware” 287 S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 25 september 1621 “[…] geraden te verzekeren door de menigte van rovers die hier weer de regel zijn” 284

288 289

S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 26 juni 1610 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 21 augustus 1610

100

“ […] alles zal komen in gesteenten of in parels op mijn naam […] hoedat Fernao Helemans grote assurancie daarin doet en ook Manuel Nunes tegen 11 ten 100. Mon frere, ik kan niet reselueren assurantie te doen want ik vrees dat er grote twijfels zouden vallen en ik wil liever de risico lopen en asuereren met God en zijn moeder Maria hem verzoeken de schepen in salvo te komen en bewaken van alle kwaad. […]God bidden voor een behouden reis en 3 missen op mijn rekening doen: één aan het heilig kruis, één aan het heilig sacrament en één aan zijne gebenedide moeder Maria en onze lieve heer zal alzo gedachtenis hebbe en van ongelukken bewaken Amen.” 290 Hieruit blijkt dat Pieter zich hoofdzakelijk richt tot God om een behouden scheepvaart te garanderen. Hij liet zelfs drie missen uitvoeren voor de vaart naar Indië. Het vertrouwen op God om zich te beschermen tegen de gevaren die loeren op zee was goedkoper en men was niet afhankelijk van de goede intenties van de verzekeraars.291 Toch zien we in de loop van de tijd dat Pieter zich meer en meer zal bedienen van het assurantie-systeem, vooral na het einde van het Twaalfjarig Bestand. “De dingen die u altoos zend laat het verzekeren want kwalijk eenen dag is of hier komen kwade tijdinge god de heere door zijne goddelijke barmhartigheid belieft de vloot van brazilie te bewaren want die mij eenen goeden suikers beloven, turken hollanders roekelozen voort gat […]”292 Wanneer de handelaar een verzekering nam op zijn schip had hij de keuze om de volledige lading te verzekeren of slechts een deel ervan. Gewoonlijk secureerde hij slechts een gedeelte vanwege de hoge kostprijs die een totale verzekering inhield. In de brieven wordt de grootte van de dekking uitgedrukt op honderd.

1.5.

Goederen en onkosten

De handel van de familie Clarisse was hoofdzakelijk gericht op Braziliaans suiker en Vlaams textiel. Pieter en Louis beperkten zich niet tot deze twee goederen, maar toch vormden ze de basis van hun handelsverkeer. Pieter kon dankzij zijn positie in Lissabon gemakkelijk suiker uit Brazilië bemachtigen die hij zond naar zijn broer Louis in Antwerpen. Op zijn beurt zond Louis textielstoffen naar Lissabon.

290

S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 28 maart 1615 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 14 april 1612 292 S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 18 juni 1622 291

101

De prijs van goederen werden door verscheidene factoren bepaald. De aankoopprijs, de vrachtprijs, de lonen van de arbeiders en de eventuele tollen.293 De oorlogsomstandigheden waren ook bepalend voor de prijs en aard der goederen. Het Twaalfjarig Bestand luidde een adempauze in voor de handelaren door de verlaging van de tollen en verminderde belastingdruk. Vanaf de oorlog op het punt stond opnieuw uit te breken stegen de prijzen en daarmede de klachten van de handelaars dat “de spanjaart onse natie te zeer facksiere”.294

De schepen die arriveerden in Lissabon moesten eerst de tol passeren vooraleer ze gelost konden worden. Deze tolheffing betekende een grote kost voor de handelaar. Daarom was het belangrijk de goederen te zenden die op advies gevraagd werden. Indien men de foute goederen zond kon men grote verliezen leidden. De hoge tollen werden namelijk niet gecompenseerd door de winsten van de verkoop aangezien ze een slechte afzet kenden. Via de handelsbrieven hielden de correspondenten elkaar op de hoogte van de modeverschijnselen en de vraag van de plaatselijke markt opdat ze de juiste waren zenden om een zo groot mogelijke winst te maken. Pieter wist welke goederen het meest gevraagd werden in Lissabon aangezien hij ter plaatste woont.295 Bijvoorbeeld Pieter adviseerde zijn neef welk soort textiel de meeste winst en vraag kende in Lissabon. “ […] in geender mannieren witten sayen sent want die hier minder gelden als de zwarte ende sult mede seggen dat dat met zulken wille sal doen met hulp van mijn meester en soo het set de canjanten moete hebben extreme fijn zijn want de grove hier geen geld gelden nocht en wieder met eens den oogen op slaan mon frere soo cosijn dat belieft te doen dat het toch vant beste en fijnste goed is de bouratten en willen hier voor geen geld hebben want dat coopmanschap is die hier niet dient […]” 296 De vraag naar de soorten textiel was seizoensgebonden. De saaien kenden een grote vraag in de winter, terwijl de bouratten en canjanten meer gedragen werden in de lente en zomer.297

Niet alleen de goederen, ook de gebieden waar men het meeste afzet en profijt zal behalen werden onderling besproken. “[…] wij met mekander wat zouden corresponderen naar de plaatsen die mij meest geraden dunken zullen tsij Brazilie, Rio De janeiro, Rio de Prata en

293

S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl.,7 juni 1609 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 19 januari 1618 295 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 22 oktober 1608 296 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 15 februari 1608 297 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 26 juni 1610 en 29 augustus 1610 294

102

andere ende […]adviseren wat koopmanschap u van aldaar mij best zou zenden van meeste profijt om te verzenden […]” 298

Pieter adviseerde de textiel niet te zenden zonder een paspoort, anders worden de waren als ‘vals’ beschouwd. Hij raadde in zijn brieven van 1608 vaak aan om te wachten met verzenden tot men het paspoort van een zeker Antonio de Jaurequi in handen had. Tijdens de Tachtigjarige Oorlog werden namelijk paspoorten uitgevaardigd voor de Vlamingen om hun herkomst te bewijzen en zo voordelen in de handel te ontvangen. “[…] geen goed en send sonder datter de paspoort van Antonio de Jouregui compt want anders in swarigheid saude vallen ende saude voor verbeur neme twelk mij van echten leed saude weesen”.299 Met de vrede werd dit systeem van paspoorten stopgezet aangezien de handel ongehinderd mocht plaatsvinden. Vanaf 1623 kampten de handelaren met nieuwe hindernissen door de hervatting van de oorlog. De kroon had opnieuw nood aan financiële middelen en in 1624 gold er een heffing van ¼ % op de in- en uitvoer van alle goederen in Lissabon.300 Deze betaling gebeurde in de Koninklijke tol, waar tevens de goederen gecontroleerd werden op hun herkomst. Zo’n extra financiële last werd door de kooplui niet zomaar geaccepteerd. De tolverhoging in Lissabon in 1625 van 5Ureis naar 5U500reis werd beantwoord met een petitie der handelaren. “ […] mits den koopman risico genoeg loopt om den koning sijn rechten dagelijks niet op te heffen voor deze heeft men vertolt in 5 U reis stuk ende nu als segge wilt den provedor de selve doen zettte in 5U500 reis stuk waarop wij petitie gemaakt hebbe zeggende ons in selve groot ongelijk geschied door de groote onkosten vande tresary ende dat op de voors. onkosten voor dezen sijnen Monseigneur […]”.301

De koopman wachtte vaak om goederen op de markt te verkopen tot er hoge profijten mee te verdienen waren. Men verkocht dus niet onmiddellijk de waren die men in handen kreeg. Het was een kwestie om vernuft te speculeren en het juiste moment af te wachten vooraleer men de goederen aan de man brengt. Een continue kennis van de tarieven en marktprijzen was

298

S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 17 oktober 1609 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 15 februari 1608 300 S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 24 augustus 1624 “ alhier is nu een recht op gezet op alle goed dat hier in en uit gaat aan ¼ ^c’t (procent […]” 301 S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 26 juni 1625 299

103

onontbeerlijk voor een goede opbrengst.302 De handelaar moest zich weliswaar hoeden voor eventueel bederf van het goed indien men het te lang opborg.303

In 1610 werd in Portugal een verbod ingevoerd op het dragen van zijden stoffen. Een protectionistische maatregel ingevoerd door de koning om de invoer van Zuid-Nederlandse waren terug te drijven en de eigen industrie te stimuleren. Gezien de familie Clarisse zich voornamelijk toelegde op de handel in textiel was dit geen heuglijk nieuws om horen. Echter Pieter meende dat bouratten, canjanten en saaien wel aanvaard werden, maar desalniettemin moesten ze toch opletten bij wie ze de stoffen inkochten. “dese voorgaande dagen is hier een plakaat uit gegaan twelk verbiet alle sijden te dragen twel dit toekomende jaar in zal gaan, ende bij aldien tselve voortgang nemt sullen hier wel 8/4 canjanten saaien en bouratten gesleeten worden ende daarentegen sou u wel raden eenige goederen sond en indien u belieft ben tevreden daar inne te komen met de partije die u sal gelieven twelke stelle in u discretie ende bij al dien u op Rijssel laden siet u wie gij vertrouwd opdat niet en vart […]” 304 De Zuid-Nederlandse textielindustrie beschikte in Portugal nochtans over een grote en florerende afzetmarkt. De Vlamingen waren niet de enige die textiel op de Portugese markt verkochten. Ook Hollanders verhandelden deze nijverheid, maar deze waren van mindere kwaliteit.305 Vanaf 1619 werd het Hollandse weefsel beter én goedkoper, waardoor de concurrentie toenam.306 “het land is hier nu vol (van bouratten) want voorleden jaar nog als van ander die hier van Holland komen dat beter goed is als antwerpse bouratten en komen ook tot beter prijs[…].”307 Met het einde van het Bestand kwam er opnieuw een verbod op de import van Hollandse saaien, hetgeen de Vlaamse textielhandelaars maar al te graag toejuichten.308

Pieter laadde jaarlijks tientallen kisten suiker uit Brazilië. Suiker was een winstgevend goed voor de handelaren, in 1610 stegen dagelijks de prijzen in Portugal. Vooral op de Italiaanse

302

S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 6 maart 1610 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 6 maart 1610 304 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 6 maart 1610 305 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 30 december 1617 306 S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 30 maart 1619 en 307 S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 9 april 1619 308 S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 26 juni 1625 303

104

markt werd dit product zeer gegeerd en kon men hoge winsten behalen.309 Suiker was steeds rendabel, maar wanneer rovers de gestolen goederen goedkoper - tegen dumpingprijzen - op de markt verkochten, daalden de winsten die men uit suiker kon halen. Tegen het eind van 1621 deed zich een dergelijke prijsvermindering voor doordat Engelse rovers gestolen suiker tegen een laag tarief afzette. 310 De suikerhandel werd bedreigd toen de Hollanders in 1621 de West Indische Compagnie oprichtten. Deze koloniale onderneming vormde een bedreiging voor zowel de Portugezen als de kooplieden die in de Amerikaanse kolonies handel voerden. In hoeverre beïnvloedde de Hollandse aanvallen op Brazilië de Portugees-Zuid-Nederlandse suikerhandel? Uit de brieven van Pieter blijkt dat het aantal kisten suiker verzonden naar het Europese vasteland een piekmoment kende in het jaar 1621. Hij zond tientallen kisten naar zijn broer, zodat deze genoodzaakt was een pakhuis te huren om de suiker te stockeren.311 Dit jaar valt nochtans samen met het ontstaan van de WIC. Blijkbaar vormde deze handelscompagnie nog geen al te grote dreiging in zijn beginjaren. Vanaf de jaren 1623 kwam daar stilaan verandering in. De hoeveelheid geëxporteerd suiker daalde en het aantal verliezen door het gewelddadig optreden van de WIC in de Atlantische wateren stegen. “ […]voor ons geld geen pakhuis gebreken, want ik tegenwoordig geen suikeren en hebben om af te senden en op de suikers van de 100 van soo veel kisten vant voorleden jaar wort op verloren aan 5 procent en dat noch niet den tijd te verwachten vande suickeren die op tijd lopen ende rebot daer van niet af te corten, noch oock te requeren interest van mijn gelt selve soo lanckte durven nu van paciency[…]”.312 Pieter betreurt de slechte tijden om te handelen in suiker, er zijn weinig winsten te boeken en de Hollanders stoten door tot in Brazilië. Hij overweegt zelfs om te stoppen met zijn suikerhandel als de zaken zo ongunstig blijven.313 De situatie begon helemaal uit de hand te lopen wanneer Bahia door de Hollanders werd ingepalmd. Gelukkig was deze inname van korte duur want het jaar daarop was het gebied weer in Portugese handen gevallen met de hulp van handelsschepen.314 Desondanks deze onzekere tijden steeg de verkoopprijs van de suiker eind 1624 in Antwerpen, wat Pieter zeer aangenaam om horen was.315 De WIC was echter nog niet uitgeschakeld. In 1627 boekte deze winsten door allerlei schepen te veroveren met als 309

S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 4 juli 1610 S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 20 september 1621 311 S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 28 augustus 1621 “Mon frere, het is mij bekend dat u geen plaats hebt om al die kisten te logeren, daarom neem een pakhuis stelende op mijn rekening en so u mijn suikeren verkoopt[…]” 312 S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 31 augustus 1623 313 S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 12 februari 1623 314 S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 2 augustis 1625 315 S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 9 november 1624 310

105

hoogtepunt de inneming van de Spaanse zilvervloot. De grote ladingen suiker die daardoor zonken in de zee of door de rebellen werden ingepalmd, veroorzaakte een gevoelige prijsstijging in Lissabon. In Antwerpen moesten de handelaren de suiker tegen een goedkoper bedrag verkopen wegens de concurrentie in Holland, die de veroverde suiker aan een minimumprijs afzetten.316 Toch bleef de suikerhandel een lonend bedrijf voor de handelaar in Portugal. De Hollanders stootten namelijk op veel weerstand van de inheemse Braziliaanse bevolking waardoor de verovering van suikerplantages en gebieden traag geschiedde.

De goederen werden niet altijd letterlijk op de markt gesteld om verkocht te worden aan de kleine consument. Vaak kocht één persoon het goed op en verkocht het in zijn winkel aan klanten. Het goed werd door de handelaar verkocht aan de klant die het meeste geld bood. 317 De verkoop gebeurde ofwel contant ofwel op termijn. De voorkeur werd gegeven op contante verkoop doordat men het geld onmiddellijk in handen kreeg, maar deze wijze gebeurde met mondjesmaat. Pieter sloot zijn handelingen hoofdzakelijk op termijn af waarbij de vervaldatum voor de uitbetaling gemiddeld 6 maanden was. “alles was hier verkoop geschiede op 3 en 3 maanden en niet altoos contant maar goed seker vast volk zal u altoos hebben waarin u wel gerust mag zijn […]”318

1.6.

Handelsonderneming in het begin van de 17de eeuw

De 17de eeuwse handel structuur was geringer qua omvang en bezetting in vergelijking met de grote 16de eeuwse handelshuizen. De Europese economie in de 17de eeuw kende een vernieuwing en aanpassing op vlak van organisatie en takenverdeling. Dankzij de commissie en participatie kwam de middelgrote koopman op de voorgrond vaak in losser familieverband. Daarbij nam de correspondentie een centrale plaats in, die zowel over land als over zee kon gezonden worden.

1.6.1. Participatie en commissie Tijdens de periode dat Pieter in dienst was van zijn meester Antonio Rodrigues Daveiga - van 1607 tot 1613 - mocht hij deelnemen in de zendingen naar Brazilië. Sommige schepen die vanuit Lissabon in opdracht van diens meester de Oceaan overstaken, werden in part gedeeld 316

S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 27 juni 1627 S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 16 juni 1618 318 S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 23 oktober 1621 317

106

met Pieter tegen een klein bedrag om zo de handelsmethode onder de knie te krijgen.319 Uiteindelijk zal hij zelfstandig schepen naar Brazilië zenden volledig met eigen kapitaal.320 Het kwam vaak voor dat de lading onder verschillende handelaars in part werd gedeeld om zo de kosten en risico op verlies te verminderen.321

Hoe ging de handel nu te werk? Pieter laadde een schip - of meerdere - met goederen bestemd voor zijn broer Louis in Antwerpen. Wegens de gevaren en hoge onkosten ging het schip niet rechtstreeks maar via een tussenstop in een andere haven waar correspondenten gestationeerd waren. Deze zullen de goederen, ofwel via land ofwel via zee, naar Antwerpen brengen. Eenmaal daar gearriveerd trachtte Louis de goederen te verkopen tegen een treffelijke prijs. Het hele handelsverkeer werd geregeld aan de hand van handelsbrieven, waarin de namen van de schepen en schippers vermeld staan alsook het bedrag dat werd geïnvesteerd in de zending. De totale geldsom van zo’n expeditie kon hoog oplopen. Het omvatte de inkoopprijs van de goederen, het salaris voor de arbeiders, de kosten van het schip. Het verkrijgen van een aanzienlijke winst was afhankelijk van de condities van de markt waar men vaak met concurrentie moest afrekenen. Daarbij was de handelaar niet zeker dat het schip veilig en ongedeerd op de bestemming zou arriveren. Vaak leed men verliezen of schade door de onvoorspelbaarheden van de open woeste zeeën en aanvallen van hebzuchtige piraten en kapers.322

Zoals gezegd werden in de brieven telkens de namen van de schepen en schippers vermeld die de goederen van de ene plaats naar de andere vervoerden. Men navigeerde bijna nooit rechtstreeks op Antwerpen, maar vaak kwamen de goederen via een andere doorvoerhaven in Antwerpen terecht. In de brieven worden de correspondenten in deze havens bij naam meegedeeld opdat men weet wie het goed zal ontvangen en door zal sturen naar de eindbestemming. “de mermeladen die u inden zijnen mij schrijft is u sendende 10 doozen waarvan ik een casken gemaakt heb ende boven dat nog in canvas gewonden twelk gemaakt heb met dit mark + LC twelk geladen hebbe in eenen Hamboregen waarvan tschip genaamd is Gulden Valeck 319

S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 6 maart 1608 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 7 februari 1609 “verhope datter geen geld aan verliesen zal dese drij incomende gaan voor mijne rekeninge alleene” 321 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 7 juni 1616 “die van Sao Thome van inpleos 1 U 680 rs. heeft mij gegeven in geld 2 U 700 rs. ende ander parten van 1U rs. die in mijnen baas hadde in Domingos Goncalius Patarexske, Joao Moreira ende Pedro Luis Masama dat is contie van 3 U rs van hier hebbe tsamen gerendeert 4 U 500 rs” 322 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 13 juli 1609 320

107

waarvan den schipper heet Dittelof Mehuys twelk gaat getekend int conossement vanden baas televeren tot Calais aan Jean Garnier om daar mede de order te volgen van den vriend Manuel Nunes Devora twelk hem mag adverteren ende van Jean Garnier tselve procureeren te ontvangen ende vande ontfange zal mij advies geven oft de selven naar zijn begeeren gevonden heeft […]” 323

Ook de correspondenten werden op de hoogte gebracht van de zending van waren via briefwisseling. Pieter voegde een kopie van een brief geadresseerd aan Beckman - zijn correspondent in Hamburg - in één van zijn brieven aan Louis. “Kopije vanden brief aan Bekman op den 5e april geschreven: Tersamen discreten alsoo u is coresponderende met S. Antonio Rodrigo Vegas bij den welken ik alhier ben woonachtig, zo hebbe mij verstaan desen aan u te adviseren om te acompagneren het inleggende conosement van willeken van doen vant schip genaamd de sonne van een kist suiker panella, wegende netto 19 @ gemerkt met het buitenstaande mark N. 10 de welke zal gelieven te ontvangen ende te beneficieren tot mijnder meesten advantagu, remeterende het procidu naar Antwerpen aan mijnen broeder LouisClarisse, den welken u van daar zal schrijven, biddende hem niet te enfadeeren met dese kleinigheid verhopende is meerdere met u te continueren, bij zoverre mij daartoe licentie belieft te geven ende vanden ontvang zal u mij over Antwerpen onder connerte van ditto Clarisse of over zee herwaarts gelieven advies te geven.”324 Het beschikken over betrouwbare correspondenten in het buitenland was een vereiste voor een rendabele en zorgeloze handel. Kooplieden die de firma van hun vader of andere familieverwanten verder zetten, beschikten dikwijls al over correspondenten in de verschillende gebieden. Soms moest men, wegens overlijden of verraad, nieuwe contactpersonen zoeken.325 De organisatie van de handel gebeurde dus volledig via briefwisseling. Een vergissing of fout in deze complexe en brede correspondentie vormde geen uitzondering.326

323

S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 7 februari 1609 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 24 april 1610 325 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., juli 1617 Het zou mij lief wezen dat u aldaar eenen vasten getrouwen man had dat mij daarvan adviseert om met hem als ofreceerden somtijds eenige respondentie te houden 326 S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 28 augustus 1621 324

108

1.6.2. Schepen en proefstalen Opvallend is dat de goederen vaak niet in Vlaamse schepen of met Vlaamse schippers werd meegegeven. Het handelsverkeer tussen Portugal en de Zuidelijke Nederlanden verliep vooral dankzij Vlaams kapitaal en initiatief. De Engelse schippers hadden de beste reputatie qua scheepsbouw en als lustig krijgsvolk. Pieter Clarisse raadde zijn broer dikwijls aan om goederen te zenden met een Engels schip, zonder daarbij een verzekering af te sluiten aangezien het vertrouwen groot was.327 Wanneer Jan Baptiste huiswaarts keerde in 1623 voer hij mee met een Engels schipper.328 Pieter raadde zijn broer in april 1623 aan om de goederen die hij naar Lissabon zond niet over Duinkerke te sturen, door de gevaarlijke aanwezigheid van rovers, en indien hij geen gebruik maakt van een Engels schip is het aangeraden om zijn lading te assureren.329 De houding tegenover de Engelsen waren dubieus, aangezien ze ook gevreesd werden voor hun meedogenloze piraterijen. Een nieuwigheid in de 17de eeuwse commercie was het zenden van proefstalen. Pieter zal proefstalen zenden naar Antwerpen, onder andere van suiker, om te weten of zijn broer het goed tegen een goede prijs kan verkopen en aldus winst te zullen opleveren.330 Ook omgekeerd werd er naar Portugal stalen textiel gezonden.331 Om de juiste goederen te verzenden en geen verliezen te lijden, was het noodzakelijk de raadgeving van de correspondenten te volgen. Hij was immers het best op de hoogte van de waardering van de consument. Tevens had hij kennis van de kooplust en welke goederen de meeste afzet genoten op de markt in een bepaalde periode en seizoenen. “op deze stond vervoordert u geen bouratten te senden want tegen de winter gaat wanneer de selve hier so niet gesleten worden, dan u sal proqureren is dat u van sien is meer te zenden dat ze u op duinkerek van dat in februari send opdat ze hier mogen sijn in maart, opdat wij den fleur vande prijs en vant volk mogen krijgen […]”332

327

S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 9 september 1617 S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 15 juli 1623 “Voorts u soone is maakt u rekeninge geinbarqueer of gene solveert gaat om te vertrekken derrewaarts met Londen inne schip Sameuel schipper genaamd Joan Gibens, een excellent goed schipper ende een goed vroom soldaat[…]” 329 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 15 april 1623 330 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 05 september 1607 331 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 18 februari 1608 332 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 9 september 1617 328

109

1.7.

Opbouw van de brieven: religieuze inslag

Pieter Clarisse was duidelijk een religieus man, dat bewijzen de veelvuldige verwijzingen naar God. In elke brief dankt en looft hij de Schepper wanneer hij in goede gezondheid verkeert of ziektes overwint, wanneer de zaken goed gaan en zijn kinderen geboren worden. Hij verzoekt Hem de schepen naar Indië of Brazilië een veilige aankomst te garanderen en geen verliezen te lijden. Dergelijke religieuze uitspraken vormen geen uitzondering in die tijd en binnen het handelaarsmilieu. Men richtte hulp- en dankbetuigingen aan de Heer om een veilig scheepsverkeer te garanderen. Het systeem van verzekeringen bestond al sinds de 16de eeuw, maar dergelijk vroom bijgeloof bleef bestaan. Pieter schreef zijn brieven in een periode van godsdienstige troebelen en het ontstaan van nieuwe religieuze stromingen. Waarschijnlijk was hij katholiek aangezien Portugal katholiekgezind was en de Inquisitie hard toesloeg tegen protestantse kooplui, hoewel dit in de 17de eeuw fel verminderd was in vergelijking met de 16de eeuw. 333

Pieter lag in 1608 meermaals in bed geveld door zware koorts, hetgeen zijn handel belemmerde. Er werd gevreesd voor een dodelijke afloop, maar uiteindelijk heeft hij de ziekte overwonnen mits het betalen van hoge ziekenhuiskosten. Hij weet zijn genezing vooral toe aan God die hem had beschermd.334 In de hoop dat de schepen goed arriveren in het land van bestemming richtte Pieter zich ook tot God.335 Hij vraagt God om zijn goederen met winst te laten verkopen en hem te vrijwaren van verliezen. Pieters christelijke houding komt duidelijk naar voor bij familie aangelegenheden. In elke brief vraagt hij God om zijn familieleden een gezond en gelukkig leven te schenken.336 Bij het overlijden van zijn moeder regelde hij een misviering om haar ziel in de hemel te laten opnemen.337 “Voorts aangaande overlijden van onze moeder onze lieve heer wilt jaar ziele rust geven op zelve hebbe lang geschreven op mijne laatste, heb hier nu haren dienst doen

333

DEGRYSE (K.), Pieter Seghers. Een koopmansleven in troebele tijden, op. cit., p. 89-90 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 16 maart 1608 335 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 17 oktober 1609 “Godt almachtig inkomendeeren op wien ik vertrouwe, tselve in salvo sal brengen met goed retour weesende alles tot sijner lof ende dienst” 336 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 21 oktober 1605 337 S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 3 september 1618 334

110

inde prekers kerke heerelijk als gehouden was te doen waarmede verhope bij aldien hare ziele nog in eenig lijde was haar verlicht zal hebben en twijfel niet van rust in de hemel.”338 God is ook niet ver weg bij de geboorte van zijn kinderen en zijn twee huwelijken. Kortom, zijn brieven en daardoor zijn hele levenswijze zijn doordrongen met het religieuze gedachtegoed.

1.8.

Sociale positie

1.8.1. Mentaliteit Pieter schreef naast praktische handelszaken en politieke beschouwingen ook over persoonlijke kwesties. De manier van schrijven vertelt veel over zijn denkwijze en ingesteldheid, zowel als koopman als individu.

Pieter werd ontslagen bij zijn meester Maximiliaan Spanooghe na een klinkende ruzie. Hoewel hij meende dat hij niet in fout was, ging hij zich toch excuseren bij zijn oude leermeester. Deze nobele intenties van Pieter krijgen vanuit commercieel oogpunt een ander karakter. Het was immers belangrijk dat een koopman goede contacten onderhield met andere kooplieden om eventueel bij hem leningen aan te gaan of deel te nemen in verzendingen. Het feit dat Pieter nog in de beginjaren van zijn handelscarrière stond en hij in Portugal nog geen vaste voet op grond had, speelde ongetwijfeld ook mee in zijn verontschuldigingen. “ soo gelijk u mijne nature wel kent […] van met niemand kwaad vriend te kunnen weesen hoe wel de oorzaak de rechte waarheid uitwees soo heb ik tot Maximilaan huis geweest ende mij geexcuseert van tgene hem de voorleden dagen gezegt had […]”339

Toen Pieter tweemaal ziek werd in 1608 werd hij door zijn baas en diens vrouw niet als een knecht, maar als een zoon behandeld.

340

Pieter had dus een familiale verhouding met zijn

baas Antonio. Tijdens zijn vierjarige dienstverlening verschafte hij hem kost en inwoon, waardoor een innige band tussen beide niet uitgesloten was. De medicijnen en dokterskosten

338

S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 19 november 1618 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 25 februari 1608 340 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 6 maart 1608 “Mon frere aangaande vant trachtenend in mijn ziekte moet zeggen dat zij mij gedaan hebbe niet al oft ik heuren knecht geweest had maar oft ik heur eigen kint 339

111

liepen hoog op, in totaal 5U 600 reis die hij vraagt aan zijn broer om te betalen. Het kunnen betalen van zulke hoge tarieven wijst erop dat de koopman een zeker kapitaal bezat.341

Het kunnen bespelen van een muziekinstrument werd klaarblijkelijk beschouwd als een grote en verlichte deugd in die tijd. Pieter raadde Louis aan om zijn zoon, Jan Baptiste, een instrument te leren.342

Handelaren zullen geen gelegenheid uit de weg gaan om winsten te maken of voordeel eruit te halen. Daarbij worden heimelijke of zelfs illegale praktijken niet geschuwd. Om meer rendement te halen uit de verkoop van suiker, vermengde Pieter het goedkopere mascovado suiker met het betere en duurdere panella suiker om het als panella op de markt te brengen. Een sluwe streek! Ook jegens andere handelaren konden ze geniepig optreden, want zijn ze niet immers concurrenten? Achter de rug van Manuel Nunes, correspondent van zijn baas Antonio Rodrigues Daveiga in Antwerpen, zond Pieter 2 tonnen confitura om te verkopen. Hij had namelijk aan Nunes verteld dat hij dit goed niet meer verhandelde.343 De banden met familieleden waren niet altijd even vredig. Sommige jonge kooplieden kregen het hard te verduren als beginnend handelaar als ze geen steun ontvingen. Dit was het geval bij Jan Baptiste Clarisse die quasi aan zijn lot werd overgelaten door zijn vader Louis Clarisse. Gelukkig kon hij wel rekenen op Pieter Clarisse bij wie hij tijdelijk introk.344 Jan Baptiste verweet het wantrouwen van zijn vader tegenover zijn eigen bloedverwanten.345

1.8.2. Huwelijk Het aangaan van een huwelijk binnen het koopliedenmilieu werd meestal uit praktisch en winstgevend oogpunt besloten. Via huwelijken konden namelijk twee handelsfamilies met elkaar verweven worden waaruit een bloeiend en groot commercieel bedrijf kon groeien met correspondenten wereldwijd. Pieter zal twee maal in het huwelijksbootje treden. Zijn eerste

341

S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 28 maart 1608 van deerste als de tweede ziekte meer dan 5 U 600rs gegasteerd in fiscus danken laten bussen ende mijns noodzaken mijne costen in mijn ziekte dat mij de meesters ordonneerden welk u bidde mij gelieve gestoveert sijnde mij believen over te maken” 342 S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 7 februari 1609 343 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 2 maart 1613 344 S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 11 november 1621 “[…] en hebt u dat in hier is als kint vande huise ende niet te naar gesproken dunkt mij dat hulp u huis niet bezit en kon naar gene worden als hier en daar mits mijn huisvrouw hem ook liefde dragen […]” 345 S.A.A., I.B. 235, Jan Baptiste Clarisse aan L.Cl., 6 november 1622 “Ende vertrouwen aan zijn eigen bloed als aan vreemden gelijk aan fransman menschen gedaan hebt”

112

vrouw was Louisa de Mourcia, met wie hij in 1618 huwde.346 Als teken van goedkeuring en gelukwensen zenden familieleden enkele exclusieve waren naar het pas gehuwde paar.347 Zijn vrouw stierf in 1619 na de geboorte van hun dochter Louise, waarvan Louis Clarisse peter was.348 Dit tragisch verlies was echter snel verwerkt door Pieter. Nog geen twee maanden later had hij een nieuwe vrouw, Maria Goudick met een Portugees-Duitse afstamming. Haar grootvader was een Duitse koopman die in Lissabon een respectabele reputatie genoot. De strategische motivatie kwam in dit tweede huwelijk duidelijker naar voor. Niettegenstaande was Pieter vol lof over de kwaliteiten van zijn tweede vrouw die bekwaam een instrument kon bespelen.349 Het was gebruikelijk een soort van bruidsschat aan elkaar te geven, dat soms tot aanzienlijke bedragen kon oplopen. Pieter betaalde 1600 cruzados aan kleren en juwelen voor zijn vrouw.350 Toch was Louis niet enthousiast over het tweede huwelijk, ondanks de lofbetuigingen van Pieter over zijn vrouw. Louis vond het ongepast dat hem geen inlichtingen werden gegeven of toestemming werd gevraagd voor het huwelijk.351 Blijkbaar was het de gewoonte om goedkeuring te krijgen van andere familieleden om te huwen.

1.8.3. Integratie De Vlaamse kooplieden te Lissabon trachtten zich in te burgeren en de gebruiken over te nemen van het land. Een logische stap aangezien de meeste kooplieden vele jaren in deze buitenlandse stad geresideerd waren en vaak huwden met Portugese vrouwen. Vanaf hun aankomst leerden ze de Portugese taal, uiterst noodzakelijk in hun handelsberoep, maar de integratie ging ook verder. Ze kleedden zich naar de gangbare normen en respecteerden de feestdagen.352

Tegenover de Spaanse vorst stelde de Vlaamse natie zich loyaal op om zo hun privileges te kunnen behouden. Tijdens de intrede van Filips III te Lissabon in 1619 richtten ze daarvoor

346

S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 30 december 1617 S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 16 juni 1618 “mijn huisvrouw bedankt u voor nat kussen twelk haar aangenaam viel, aan ma mere zou u onze recomandatie te doen want ik haar mits deze niet schrijven door ocupatie dan dat wij samen nog met gesondheid sijn en bedankt haar vant stuke lijwaat twelkszeer goed was” 348 S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl.,30 maart 1619 en 9 april 1619 349 S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 19 mei 1619 350 S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 19 mei 1619 351 S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 24 augustus 1619 352 S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 15 juli 1623 “[…] seide om dalsvan dat hij int couleur gekleed was dat hij met paksken naar huis ging om hem aldaar gaan in swart kleden volgende santy van dit land” 347

113

een triomfboog op.353 Maar achter deze dankbaarheid en toewijding schuilde ook een kleine hekel jegens de Spanjaarden. Tijdens de oorlog maakte de Spaanse koning het de kooplieden niet gemakkelijk door extra belastingen te heffen en embargo’s op bepaalde goederen te vestigen. De Spanjaarden werden in de brieven van Pieter niet rooskleurig beschreven. De ‘leyenda negra’ werd gecreëerd. 354

353

S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 1 juni 1619 S.A.A., I.B. 235, P.Cl. aan L.Cl., 27 november 1627 “En u verwondert hem niet ik u op alles so pardiqulierlijk niet antwoord is door de spanjaards die hier gemoederen waardoor menschen liever wil stil zitten als negotieren” 354

114

Besluit De bevindingen van mijn onderzoek zijn gebaseerd op de handelscorrespondentie van Pieter Clarisse uit Lissabon aan zijn broer Louis Clarisse in Antwerpen. De handelsbrief vormde het fundament waarop de handel kon geschieden. Zulke brieven bevatten een schat aan informatie over de toenmalige politieke situatie, de organisatie van het handelsverkeer en de mentaliteit van de koopman.

Politieke factoren hebben een niet te onderschatten rol gespeeld in de economische ontwikkeling van de Zuidelijke Nederlanden en Portugal. Een gunstig politiek klimaat blijft een voorwaarde voor een bloeiende koophandel. Door de uitbarsting van de Tachtigjarige Oorlog heerste een sfeer van geweld in de Zuidelijke Nederlanden die een onzekere handel impliceerde. Antwerpen, de belangrijkste havenstad van deze contreien als het internationale verdeelcentrum van goederen, viel in 1585 in Spaanse handen. Deze gebeurtenis leidde tot een immense diaspora, een uitzwerming van Vlaamse en buitenlandse handelaren in de voornaamste Europese handelscentra. Deze gebeurtenis lijkt op het eerste gezicht negatief, maar zal uiteindelijk voor de Vlaamse koopman gunstige gevolgen hebben. Via deze wereldwijde contacten kende Antwerpen en de Vlaamse handelaar nog steeds een invloedrijke plaats in de Europese handelswereld. De functie van Antwerpen als transitmarkt voor internationale goederen werd vervangen door zijn rol als ‘Disposition-platz’ en geldmarkt. De Vlaamse koopman pompte zijn kapitaal en initiatief in tal van globale handelstransacties. De familie Clarisse konden zo een handelsnetwerk uitbouwen die liep van Antwerpen naar Portugal en Brazilië met verbindingen met andere Europese havencentra. Tijdens de Twaalfjarige Vrede werd een adempauze ingelast van het langdurige wapengekletter en rees er nieuwe hoop alsook een kort herstel van de handel door de toestemming om vrij met de Republiek te handelen. De Vlaamse handelaren genoten voordien al van een bevoorrechte positie als loyale onderdanen van het Spaanse rijk. Ze mochten onbelemmerd handel drijven met het Iberisch Schiereiland en de kolonies en als bemiddelaars optreden in de handel op de vijand. Desondanks was het verlangen naar een vrede groot onder de kooplieden. De extra belastingen, het wantrouwen van de Spaanse vorst voor smokkel en de talrijke blokkades en kaperijen betekenden een groot verlies voor de kooplieden. Zolang de

115

oorlog niet beëindigd was met een generaal vredesverdrag zal de Vlaamse handel hinder ondervinden, de ene periode al wat meer dan de andere. De handelsstructuren op het eind van de 16de eeuw hadden een ander karakter dan in het begin van de eeuw door de introductie van moderne én efficiëntere methodes. De handelsfamilie Clarisse opereerde in deze overgangsperiode waarbij de nieuwe technieken geleidelijk aan ingang vonden. Ze maakten ten volle gebruik van de commisiehandel en wisselbrieven waarvan de voordelen bewezen waren en waren eerder een kleine firma. De uitwijking van Pieter naar Lissabon lag in de lijn van de vernieuwde handel die gefundeerd was op correspondenten in het buitenland. Toch stonden ze nog schuchter tegenover het gebruik van het assurantiesysteem en bleven ze een firma op familiale basis.

De Vlaamse handelaar vond in Lissabon een grote afzetmarkt voor textiel en andere luxewaren. Het feit dat ze onder dezelfde vorst stonden vanaf 1581 zorgde ervoor dat ze talrijke privileges genoten in hun handel met Portugal en diens kolonies. De Vlamingen bleven vaak een lange periode in Lissabon en wegens een gebrek aan nationaal gevoel gebeurde de integratie in de Portugese maatschappij vrij vlot. Huwen met een Portugese vrouw, deelnemen aan officiële aangelegenheden en de gebruiken van het land overnemen waren niet uitzonderlijk. De Vlaamse koopman onderhield weliswaar contact met het thuisland, in de eerste plaats voor hun handelsverrichtingen maar tevens om op de hoogte te blijven van de gesteldheid van familieleden. Ondanks de afstand mondden zulke familiale verbindingen vaak uit in ruzies met faillissementen tot gevolg. Het kapitalistische karakter van de handelaar kwam naar boven door zijn winstbejag en zichtbare welvaart. De koopman trad meer en meer individueel op en dit zal uiteindelijk resulteren in de opkomst van de naamloze vennootschap vanaf het midden van de 17de eeuw.

116

Bijlage : voorbeeld van een brief Loff Godt in Calays ady 31 October @ 1605 355 Beminde brouder Louis Clarisse haer herteleijcke groetenisse sal desen tegenwoordigen meest dienen om u te adverteren mijne goede gesontheit, verhopende dat het met u oock alsoo is. Beminde broeder weet als dat Sor. Hans de Hase ende ick seer verwondert sijn opdat ick nooit geen schrijven van u ghesien hebbe tot den 14 october ende ick uw gheschreven 4 oft 5 brieven niet wetende oft u op mij enigsinds gran soude moghen wesen ende segghe u hier mede noch eens adieu oft bij aldien ware dat ick u met meer en sagen ende weet als dat ick wel gran ben omdat ick nooit gheen schrijven van u ghesien en hebbe met meer dan weese, maar hertelijkce groetenisse Godt bevolgen ende sult met later mij seer te doen gruten mijn uw beminde ma mere ende alte mijne susters en broeders en vrienden van derrewaarts over. U onderdanighen broeder wat ick vermach, Peeter Clarisse Beminde broeder u schreef als Sr. Hans de Hase als dat hij ghelieven soude mij eens brieven te schrijven als Sr. Maximiliaan Spanhooghe het welcke ende mij oock ghedaen heeft.

355

S.A.A., I.B. 234, P.Cl. aan L.Cl., 31 oktober 1605

117

Begrippenlijst en munteenheid Prijzen Portugal 356 De Portugese munt is uitgedrukt in reis 1 cruzado = 10 realen = 400 reis 1000 reis = 1 milreis (1 U reis) Zuidelijke Nederlanden 357 De Vlaamse munt is uitgedrukt in ponden 1 pond Vlaams = 20 schellingen = 240 grooten 1 cruzado = 60 grooten

Gewichten en maten Arroba (@) = 14.688 kilogram Brabantse elle = 0.68 m Pijp = 420 liter

Begrippen 358 Bouratten: fijne gemende stof van zijde en wol, voornamelijk in zwart of wit gezilverd. Confituren: naam die men geeft aan fruitsoorten, kruiden en drogerijen gebakken in suiker Couleuren: gekleurde linten Damast: stof van zijde, katoen en wol (fijn linnen) met bloemen of andere figuren doorweven. Voornamelijk tafellinten. Gember: een specerij met een scherpe smaak die gedroogd en gekonfijt wordt

356

DE WINTER (S.), Luxetrafieken in crisistijd. Portugalhandel en de Vlaamse natie te Lissabon (1620-1702), S.l., s.n., 1992, p. 122 (promotor: J. Everaert) 357 DEGRYSE (K.), Pieter Seghers, een koopmansleven in troebele tijden, Antwerpen-Baan, Hadewijch, p 145 358 Gebruikte bronnen : BAETENS (R.), De nazomer van de Antwerpse welvaart, deel II, p. 313-315 BRULEZ (W.), De firma Della Faille en de internationale handel van Vlaamse firma’s inde 16e eeuw, p. 588591

118

Gekeperd: schuin geweven Marmelade: jam vaak vervaardigd uit schillen van citrusvruchten Neerbasen: lange onderkousen Saaien: lichte wollen stof vervaardigd uit sajetdraad. In Hontschooten, Brugge en Ieper. Suiker: Wit suiker = geraffineerd (‘schoongemaakt’) suiker Mascovado = ongeraffineerde, dikke bruine suiker Panela = ongeraffineerd en vast rietsuiker

119

Bibliografie Onuitgegeven bronnen Antwerpen, Stadsarchief Insolvente Boedelkamer 230 Rekeningen 234-235 Brieven Pieter Clarisse aan Louis Clarisse (1605-1631)

Literatuur BAETENS (R.). De nazomer van Antwerpse welvaart: de diaspora en het handelshuis De Groote tijdens de eerste helft van de 17de eeuw. S.l., Gemeentekrediet van België, 1976, 2 vol. BLOK (D.P), PREVENIER (W.), e.a. Algemene geschiedenis der Nederlanden. Haarlem, Fibula-Van Dishoeck, 1977-1983, vol. 6, p. BRIL (L). De handel tussen de Nederlanden en het Iberisch Schiereiland (midden XVIe eeuw). Onuitgegeven licentaatsverhandeling, Gent, 1962, BRAZÃO (E.). Présence du Portugal en Belgique. Bruxelles, Ambassade du Portugal, 1968, 199 p. BRULEZ (W.). De firma Della Faille en de internationale handel van Vlaamse firma’s in de 16e eeuw. Brussel, Koninklijke Vlaamse academie voor wetenschappen, letteren en schone kunsten van België, 1959, 634 p. BRULEZ (W.). Anvers de 1585 à 1650. Gent, RUG. Faculteit Letteren en Wijsbegeerte. Sectie geschiedenis, 1967, p. 75-99. BRULEZ (W.). De handelsbalans der Nederlanden in het midden van de 16de eeuw. Gent, RUG, 1976, p. 278-310. BRULEZ (W.). La navigation flamande vers la Mediterranée à la fin du 16e siècle. RBPH, 1958, nr. 4, p. 1210-1242 BRULEZ (W.). “De Diaspora der Antwerps kooplui op het einde van de 16de eeuw”. In: Bijdragen voor de Geschiedenis der Nederlanden. 1960 (15), p. 279-306

120

BUSSEMAKER (Th.). Verslag van een voorlopig onderzoek te Lissabon, Sevilla, Madrid, Escorial, Simancas en Brussel naar archivalia belangrijk voor de geschiedenis van Nederland. ’s-Gravenhage, van Stockum & Zoon, 1905, 207 p. DENUCE (J.). Privilèges commerciaux accordés par les rois de Portugal aux Flamands et aux Allemand (XVe et XVIe siècles). Lissabon, Of. Tip., 1909, 30 p. DENUCE (J.). Koopmansleerboeken van de XVIe en XVIIe eeuwen in handschrift. Antwerpen, Standaard, 1941, 213 p. DE OLIVEIRA MARQUES (A.H.). Notas para a história da Feitora Portuguesa na Flandres, no século XV. Milano, Dott. A. Giuffrè, 1962, p. DE WINTER (S.). Luxetrafieken in crisistijd. Portugalhandel en de Vlaamse natie te Lissabon (1620-1702). S.l., s.n., 1992, 151 p. (promotor: J. Everaert) DISNEY (A.R.). A history of Portugal and the Portuguese Empire. Volume 1. New York, Cambridge University Press, 2009, 2 dln., 383 p. EVERAERT (J.), STOLS (E.), eds. Vlaanderen en Portugal: op de golfslag van twee culturen. Antwerpen, Mercatorfonds, 1991, 375 p. EVERAERT (J.). “Sur le balcon de l’Atlantique: la nation ‘flamande’ à Lisbonne au XVIIe siècle”, In: Handelingen genootschap voor Geschiedenis, 132 (1995), p. 347-372 EVERAERT (J.). “Vlaamse suikerbaronnen op Madeira”. In : Vlaanderen en Portugal. Op de golfslag van twee culturen. Antwerpen, Mercatrofonds, 1991, p. 99-118 GENTIL DA SILVA (J.). Stratégie des affaires à Lisbonne entre 1595-1607. Lettres marchandes des Rodrigues d’Evora et Veiga. Parijs, Libraire Armand Colin, 1956, JEANNIN (P.). Les marchands au XVI’ siècle. Paris, Seuil, 1957, 192 p. KELLENBENZ (H.). Fremde kaufleuden auf der Iberischen Halbinsel. Köln, Böhlau, 1970, 430 p. LIVERMORE (H.V.). Portugal, a short history. Edinburgh, Edinburgh university press, 1973, 231 p. LOPES (J.M.). Les Portugais à Anvers au XVIe siècle. Anvers, J.E. Buschmann, 1895, 33 p. MAURO (F.). Le Portugal et l’Atlantique au XVIIe siècle (1570-1670): étude économique. Paris S.E.V.P.E.N., 1960, 550 p.

121

MICHIELSEN (L.). “Het kapitalisme te Antwerpen in de XVIIe en XVIIIe eeuwen”. In: Nederlandsche Historiebladen, 2, 1939, p. 243-262 PRESSER (J.). De Tachtigjarige Oorlog. Amsterdam/Brussel, Elsevier, 1975, p. 378 RAU (V.). A exploração e o comércio do sal de Sétubal. Lisboa, s.n., 1951, 207 p. RAU (V.). “Privilégios e legislação Portuguesa referentes a mercadores estrangeiros (séculos XV e XVI)”. In: Fremde kaufleuden auf der Iberischen Halbinsel. Köln, Böhlau, 1970, p. 1530 SCHLUGLEIT (D.). “Anvers aux archives nationales de Lisbonne”. In: Bijdragen tot de geschiedenis. 3 (1953), nr. 2, p. 122-130 SCHOLLIERS (E.). “De eerste schade van de scheiding. De sociaal-economische conjunctuur” In: J. Craeybecks, e.a. 1585: op gescheiden wegen. Leuven, s.n., 1988, p STOLS (E.). Bronnen voor de geschiedenis van de Zuidnederlandse handel met Spanje en Portugal (15de-18de eeuw). Leuven : KUL. Departement geschiedenis, 1973, p. 375-385 STOLS (E.). De Spaanse Brabanders of de handelsbetrekkingen der Zuidelijke Nederlanden met de Iberische wereld 1598-1648. Brussel, Paleis der Academiën, 1971, 421 p. STOLS (E.). “De Vlaamse natie te Lissabon (15de-17de eeuw)”. In: Portugal en Vlaanderen. Op de golfslag van twee culturen. Antwerpen, mercatorfonds, 1991, p. 119-142 STOLS (E.). “Les marchands flamands dans la Péninsule Ibérique à la fin du seizième ciècle et pendant la première moitié du dix-septième siècle” In: Fremde kaufleuden auf der Iberischen Halbinsel. Köln, Böhlau, 1970, p. 226-238 STOLS (E.). “A Iconografia do Brasil nos Países Baixos do século Xvi ao século XX. Uma tentative de avaliação global”. In: Revista USP, Sao Paulo, 30, 1996, p. 20-31 UITTERDIJK (J.A.). Een Kamper handelshuis te Lissabon. Zwolle, De Erven Tijl, 1904, 579p. VANDEWALLE (A.) (ed.). Internationaal Historisch Colloquium Vlaanderen – Portugal 15de-18de eeuw. Brugge, Genootschap voor Geschiedenis, 1995, 210 p. VAN HOUTTE (J.A.). Economische en sociale geschiedenis van de Lage Landen. Zeist, De Haan, 1964, 366 p. VAN ROOSBROECK (R.), “De emigratie. Algemene beschouwingen”. In: Vlaamse stam: tijdschrijft voor familiegeschiedenis,1968, 4, p. 67-80 122

VAZQUEZ DE PRADA (V.). Lettres marchandes d’Anvers. Parijs, SEVPEN, 4 vol.

123