De kleuren van de gevels van de hofhuizen Waelwijk, Bruheze en Assendelft Nieuwstraat 21, 23 en 25 te Breda
Kleuronderzoek Peter Dijkman en Claudia Junge-Dijkman Oktober 2014
Inhoud
Inleiding ................................................................................................................................................... 3 Huis Waelwijk, Nieuwstraat 21, Breda .................................................................................................... 4 Huis Bruheze, Nieuwstraat 23, Breda.................................................................................................... 10 Huis Assendelft, Nieuwstraat 25, Breda ................................................................................................ 15 Colofon .................................................................................................................................................. 20
2
Inleiding Op verzoek van Hylkema Consultants is aan de voorgevels ( en een stukje zijgevel Waterstraat) van de panden Nieuwstraat 21-25 te Breda een beperkt kleuronderzoek uitgevoerd. Hierbij zijn de meest relevante onderdelen van de gevels onderzocht naar de aanwezige verflagen. Met een fijn mesje worden kleurtrappen of sonderingen gemaakt. Als het mogelijk is worden de kleuren met een NCSkleurenwaaier vastgelegd, waarbij de genoemde kleuren alleen benaderingen van de oorspronkelijke kleuren zijn. Tijdens het onderzoek was geen steiger aan de gevel aanwezig, er is gebruik gemaakt van trappen. Delen van de gevel hoger dan 5 meter, zoals de kroonlijsten waren niet bereikbaar en zijn niet onderzocht. Het onderzoeken van de gevel vanuit een hoge trap was niet eenvoudig, zowel het maken van goede inzichtelijk vrijlegvensters en overzichtelijke kleurtrappen als het fotograferen leverde niet altijd de gewenste kwaliteit op. Alle drie panden zijn rijksmonumenten.
3
Huis Waelwijk, Nieuwstraat 21, Breda Rijksmonumenten nummer: 10265 Huis met gebosseerd gepleisterde lijstgevel, kroonlijst op klossen; tweedelige deur met gesneden bovenlichtversiering in Lodewijk XVI stijl; fraaie stoeppalen met hek. Ingang omlijst door hardstenen poortje in Antwerpse stijl uit plm 1630. Bron: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed
Detail van een foto uit 1928, waar de gevel van de Nieuwstraat 21 goed te zien is. De ramen hebben de zelfde roedeverdeling als de huidige ramen en het raamhout is hier donker van kleur. De raamkozijnen zijn lichter van kleur, maar waarschijnlijk niet wit. De deur in het poortje is donker geschilderd. Er is nauwelijks contrast tussen het hardstenen poortje en de kleur van het pleisterwerk. Het pleisterwerk oogt vlekkerig, mogelijk is de verf sterk verweerd of niet geschilderd? De horizontale schijnvoegen van de verdieping zijn duidelijker te zien dan nu, waarschijnlijk zijn deze door verfgebruik dichtgeslibd.
4
Foto van G. de Hoog uit 1906, Dit is de oudste gevonden foto van het pand. Ook hier zijn raamhout en deur donker geschilderd, het raamkozijn lichter. Het pleisterwerk is in een lichtere kleur geschilderd als op de foto van 1928, het contrast met de natuurstenen onderdelen van de gevel is hier iets groter.
De gevonden kleuren van het pleisterwerk Begane grond, voorgevel: boven de hardstenen plint is een imitatie van natuurstenen blokken uitgevoerd in zeer hard, grijs cementpleister. Er is een stratigrafie uitgevoerd tussen het derde raam van links en het portaal. Hier zijn de volgende verflagen aangetroffen: 0 1 2 3 4 5
5
grijs hard cementpleister restanten licht beige warm midden grijs, mogelijk bestaand uit meerdere lagen olieverf warm grijs beige licht grijs gebroken grijzig wit
4
3
2
1/0
5
De zelfde verflagen zijn ook op andere plekken van het pleisterwerk van de begane grond aangetroffen. Het pleister van de zijgevel, eerste verdieping
In strijklicht zijn hier twee schijnvensters waarneembaar, hier aangeduid met een lichtblauwe lijn. Op de plek van het rechter schijnvenster is een kalkpleister aangetroffen met toegevoegd paardenhaar om de laag sterker te maken. Het kalkpleister is waarschijnlijk ouder; er zijn meer verflagen aanwezig als op de cementpleisterlaag. Onder de licht beige, zeer brosse verflaag (kalkverf?) bevinden zich resten van een wat bleek okerkleurige laag, rood omcirkelt op de foto hieronder. De opvallend gele kleur onder in de foto hoort bij de schildering van het schijnvenster. Op deze schildering is alleen een 6
lichtgrijze en de huidige gebroken witte verf aangetroffen. De trompe-L’oeil schildering van de schijnramen: de raamkozijnen waren geel geschilderd, het raamhout bruin en de ramen lichtgrijs. Onder het bruin van het raamhout lijkt nog een oudere versie van de schijnraamschildering te zitten in een warm grijze tint met kleurverloop. Mogelijk is er ook nog een latere versie waarbij het raamhout donkergrijs was geschilderd, beter zichtbaar in de detailfoto onder.
Het onderzoek van de zijgevel was geen onderdeel van dit kleuronderzoek en vanaf de trap moeilijk uit te voeren. Hier zal op een later tijdstip als een steiger tegen de gevel geplaatst is nog beter naar gekeken kunnen worden. Kleuren van raamkozijnen en raamhout Op het raamhout en de kozijnen van de voorgevel zijn onder de huidige lichtgrijze verf van het kozijn en de witte verf van het raamhout, geen oudere verflagen aangetroffen. Op de historische foto’s zien wij een donkerde kleurstelling, die overeen kan komen met de kleuren, die gebruikt zijn bij de schildering van de schijnvensters, zoals het gevonden okergeel voor de kozijnen en bruin voor het raamhout.
7
Kleuren van de deur Laagopbouw van het deurkozijn: 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16
hout bruin donkergroen lichtgroen donkerbruin warm lichtbruin, voorbereidingslaag bruine houtimitatie bruine oker koel bruin heel donker grijs koel donker grijs donkergroen grijs koel groen heel donker groen grijs donker grijs blauw
Sondering aan het houtsnijwerk bovenraam van de deur: ook hier is als 1e afwerking bruin aangetroffen, dan donkergroen en de houtimitatie met licht voorbereidingslagen. De laagopbouw komt voor grotendeels overeen met die van het deurkozijn. Dat sommige kleuren donkerder overkomen als op de kleurentrap op het kozijn ligt daaraan, dat de lagen minder goed bewerkt zijn voor het overschilderen en de toplaag daardoor onbeschadigd is gebleven.
Laagopbouw rechter deurblad: Bij een al eerder gemaakte, onvolledige kleurentrap is op een lichte grondlaag als eerste afwerking bruin aangetroffen. Van het donkergroen (eerder laag 2 genoemd) zijn nog resten aanwezig. Er is op een andere plek van het deurblad een nieuwe kleurentrap gemaakt, daar ontbreken deze eerste verflagen.
8
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
Hout Bruin ontbreekt hier Donkergroen ontbreekt hier Witte grondlaag Lichtbruin, voorbereidingslaag Houtimitatie Heel donkergrijs, bijna zwart Koel donkergrijs Grijs Koel groen Donkergroen Donker grijs blauw
Op de deur zijn minder verflagen terug te vinden als op het deurkozijn. In grote lijnen zijn er wel overeenkomsten, de deurpartij was eerst bruin, dan donker groen, dan voorzien van een bruine houtimitatie. Het algemene kleurbeeld van de deur was altijd donker, bruin, groen of grijs.
Samenvatting De eerste verflaag op de cementpleisterlaag van de begane grond was licht beige. Daarvan zijn nog resten terug gevonden, te weinig voor het vastleggen van een kleur op een kleuren waaier. Deze lichte kleur zal overeen kunnen komen met de kleur op de foto van 1906. De foto van 1928 toont een donkerdere kleur die meer wijst naar de teruggevonden laag 3; warm beige grijs, die aansluit bij de natuursteentint van het poortje en de plint. Het is zeer waarschijnlijk, dat niet alle verflagen van het pleister terug te vinden zijn. Wat we wel zien, is dat er waarschijnlijk over een lange periode warme grijs en beige steen tinten gebruikt zijn voor het pleisterwerk voordat men licht grijs en het huidige gebroken wit schilderde. Als voorbeeld voor de kleuren van kozijnen en ramen kunnen mogelijk de schijnvensters aan de Waterstraatkant dienen met hun okergeel (kozijn) en bruin ( raamhout). Bruin is de eerste afwerking op de deur, die ook later nog twee keer herhaald wordt en goed aan zal sluiten bij de bruine kleur voor het raamhout.
9
Huis Bruheze, Nieuwstraat 23, Breda Rijksmunumentennr: 10266 Groot herenhuis uit plm 1830. Gepleisterde lijstgevel; rondbogige ingang tussen twee korinthische zuilen die een hoofdgestel dragen. De deur is uit plm. 1880, neorenaissance. In de beneden vensters waaierzwikken; onder de vensterdorpels grote hardstenen consoles; midden venster der eerste verdieping versiert met kroonlijst op voluutvormige consoles. 21 en 23 vormden oorspronkelijk samen het huis "Waalwijk". Bron: Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed.
Foto van G. de Hoog uit 1906, De ramen hebben de zelfde roedeverdeling als de huidige ramen. Het raamhout is donker en de kozijnen zijn net zo licht van kleur als het pleisterwerk. Ook de deur is donker van kleur. Het pleisterwerk met enkele ondiepe schijnvoegen is in een relatief lichte kleur geschilderd. Alleen de zuilen lijken iets lichter en de kapitelen en het gehele hoofdgestel iets donkerder.
10
De kleuren van het pleister De laagopbouw is erg verstoord, er kon geen kleurentrap gemaakt worden. Laagopbouw: 0 1 2 3 4
1
pleister lichtbeige oker-beige bruingrijs, olieverf gebroken grijzig wit
Van laag 1, het lichtbeige was nog voldoende aanwezig om de kleur te kunnen bepalen. Een benadering van de oorspronkelijke kleur van het pleister is S 3010 Y20R.
Kleuren van de ingang Op de zuilen zijn onder de huidige verflaag okerkleurige en bruine streperige resten van een eerdere beschildering aangetroffen op een dikke witte grondlaag. Oudere verflagen waren al eerder verwijderd. De zuilen zijn van hout.
11
2
3
4
Sondering op het kapiteel; Net als de zuil is het kapiteel uit hout gesneden. De eerste afwerklagen zijn wit of heel licht van kleur, dan volgt een fase van meerder licht okerkleurige verflagen en daarna een bruine, gevolgd door de okerkleurige en bruine laag, die ook aanwezig was op de zuil.
Sondering op het hoofdgestel; De eersten afwerklagen op het houten hoofdgestel zijn grijs, dan volgt een fase van lichtere/witte verflagen.
Sondering op de rozet van het op hoofdgestel; Hier zijn eerste de afwerklagen wit of zeer licht van kleur en volgt dan een fase van enkel licht okerkleurige verflagen. Daarna volgt een grijze laag en een heel licht zalmkleurige onder de huidige verflaag.
12
Kleuren van de ramen en het kozijn Op de raamkozijnen zijn onder de huidige witte verflaag geen oudere verflagen meer aangetroffen. In een van de waaierzwikken van de ramen op de benedenverdieping waren nog oudere verflagen aanwezig: 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
hout gebroken wit, grondlaag donkergroen wit, grondlaag bruin grijs bruin grijs donkergroen vier lagen wit
De deur Het deurkozijn en het bovenraam zijn van eikenhout, dat met een gekleurde lak is behandeld. De deur zelf bevindt zich in een opslag en is op de zelfde manier behandeld.
Samenvatting De oudste aangetroffen afwerking van het pleister is een licht beige verflaag, ongeveer kleur S 3010 Y20R uit de NCS-waaier. Op de zuilen van de ingang zijn geen oude verflagen aangetroffen, op de foto van 1906 lijken de zuilen lichter dan het pleisterwerk, mogelijk waren zij wit. De sondering op het kapiteel wijst uit, dat deze in de eerste periode wit of heel licht van kleur waren, later een tijd licht okerkleurig, en onder de huidige lichte afwerking zit nog een oker/bruine afwerking. Het hoofdgestel was eerst grijs, later volgt een witte periode. De rozetversiering op het hoofdgestel was oorspronkelijk wit, later licht okerkleurig. Dan volgt nog een grijze, een heel licht roze en de huidige verflaag.
13
Op de kozijnen zijn geen oude verflagen aangetroffen, op de foto van 1906 lijken de kozijnen de zelfde kleur te hebben als het pleister, mogelijk licht beige. Het raamhout was donkergroen, later twee keer bruin, dan weer donkergroen voordat het vier keer wit is geschilderd. De eikenhouten deur is van een iets donkergekleurde, transparante laklaag voorzien.
14
Huis Assendelft, Nieuwstraat 25, Breda Rijksmonumentennummer: 10267 Het huis van Assendelft, van 18061840 weeshuis, Liefdegesticht der zusters Franciscanessen. Van het oorspronkelijke huis, in 1840 ingrijpend verbouwd, rest slechts het achtkante traptorentje, uit het begin van de 16e eeuw. Stoeppalen en hek.
Bron: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed
Foto van G.J. Dukker uit 1962; Het raamhout is donker, de kozijn lichter. De gestukte omlijsting van de ramen is donkerder dan de kleur van het van het pleister. Deur en bovenlicht zijn donker van kleur. Boven de ingang is de naam “Liefdegesticht” op de gevel te lezen.
15
De kleuren van het pleister Laagopbouw: 0 1 2 3
4 5
pleister licht oker beige grijs olijfkleur meerdere niet te scheiden lagen olieverf, zeer vergrijste kleuren licht groenig beige gebroken grijzig wit
Er zijn meerdere sonderingen gemaakt, de laagopbouw is meestal zeer verstoord, maar komt ongeveer met deze kleurentrap overeen. Van de eerste verflaag licht oker beige is een kleurbenadering gedaan; S2020 Y30R.
De gepleisterde raamomlijsting, laagopbouw 0 1
2 3 4
pleister heel donkergrijs, mogelijk meerdere lagen meerdere lagen midden grijs 2 lagen grijs groen Gebroken grijzig wit
Deze lagen zijn ook aangetroffen op de horizontale lijst onder de ramen en op de plint. Van de eerste verflaag, heel donkergrijs is een kleurbenadering gedaan; S 8500 N.
16
Boven de ingang tekent zich in strijklicht een tegeltableau af. Een klein stuk van de sierrand daarvan is vrij gelegd, een typisch 19de eeuws motief. De tegel is niet geglazuurd en heel donkergrijs met licht oker, kleuren die goed aansluiten bij de eerste kleuren van het pleister van de gevel. Op het tegeltableau staat de naam “Liefdegesticht” en was waarschijnlijk nog lang in het zicht. Het tableau is alleen met de gebroken witte verf overschilderd – er is wel gebruik gemaakt van een goede hechtprimer, waardoor mechanisch vrij leggen zeer moeilijk ging.
De kleuren van raamhout en kozijn Een van de ruiten van de bovenverdieping was stuk, daar was het mogelijk naar de kozijn en raamhout kleuren te kijken. Raamhout, laagopbouw: 0 1 2 3 4 5 6
hout/stopverf donkergroen gebroken wit, grondlaag bruin grijs, grondlaag donkergroen, niet vrij te leggen meerdere lagen wit
kozijn, laagopbouw: 0 1 2 3 4 5 6 7 8
hout wit, grondlaag grijs paarsachtig donkerbruin iets vergrijsde oker lichte oker beige groenig beige meerdere lagen wit
17
De kleuren van de deur Sondering op het deurkozijn: 0 1 2 3 4 5 6 7
hout wit, grondlaag grijs (paarsig bruin, ontbreekt hier) Licht oker met houtimitatie Meerdere lagen oker en lichte oker Lichtgrijs Meerdere witte lagen
Sondering op gietijzeren versiering van raam boven de deur: Er zijn eerst meerdere keren op een lichtbruine lagen transparante bruine lagen geschilderd, waarschijnlijk om hout te immiteren. Dan volgt een groene en uiteindelijk de huidige witte verflaag.
Linke deurblad: 0 1 2 3 4 5 6 7 8
hout resten bruin of bruine lak wit, grondlaag resten houtimitatie resten donkerbruin grijz, grondlaag groen donkergroen donker grijs blauw
18
Samenvatting Het pleister van de gevel was oorspronkelijk licht oker beige, de raamomlijstingen en de horizontale lijsten onder de ramen waren heel donkergrijs. Later is dit grote contrast verminderd door het pleister donkerder van kleur te schilderen en de omlijstingen in minder donkere grijstinten. Het tegeltableau “Liefdegesticht” past geheel bij de oorspronkelijke kleurstelling, ook deze is donkergrijs en okerkleurig. De eerste afwerking van de ramen is donkergroen, die van de kozijnen waarschijnlijk het grijs op een witte grondlaag. Mogelijk is het grijs ook een voorgebereidingslaag voor de koele donkerbruine kleur geweest en stond deze bruine kleur naast het donkergroen van het raamhout. Deze verflagen zijn in elk geval bij verschillende sonderingen op de ramen en korzijnen aangetroffen. De hele deur was waarschijnlijk gehout. Het duidelijkst is dat nog te zien aan de verfresten van op het gietijzer, op de deurbladen zijn waarschijnlijk niet meer alle verflagen aanwezig, er zijn alleen wat resten van bruine lak of verf en een houtimitatie aangetroffen.
19
Colofon
Opdrachtgever Schonk, Schul & Compagnie Contactpersoon: de heer R. Schul Fatimastraat 1 4834 XT Breda
Omschrijving project Naam:
Nieuwstraat te Breda
Type onderzoek:
Kleuronderzoek
Versie:
14-10-2014
20
