museum NIEUWS
3
www.persmuseum.nl
Kranten van voor 1670 pagina 4/5
Column Piet Hagen
JUNI 2003
Collectie Focke pagina 6
pagina 3
Een leven lang tekenen in vrijheid door
Niels Beugeling
Fritz Behrendt (Berlijn, 1925) is een van de weinige Nederlandse tekenaars die ook in het buitenland bekendheid geniet. Hij publiceerde aan het begin van zijn loopbaan voornamelijk in Nederlandse kranten en weekbladen als het A l g e m e e n H a n d e l s b l a d , Vrij Nederland en Het Parool, maar al snel verscheen zijn werk ook in buitenlandse kranten als de Frankfurter Algemeine, de Neue Kronenzeitung, de New York Herald Tribune en de Tokyo Shimbun. Tegenwoordig tekent hij in Nederland hoofdzakelijk voor De Telegraaf. Hij ont ving talloze prijzen voor zijn werk in binnen- en buitenland, waaronder in 1985 de International Award for editori al cartooning , in 1989 de Krokodil medaille van het Russische satirische tijdschrift Krokodil en in 2000 de prestigieuze United Nations Political Cartoon Award. Oorlog, hongersnood en onderdrukking. Voor Fritz Behrendt is het de rode draad in zijn leven. Als politiek tekenaar brengt hij al meer dan vijftig jaar in beeld wat er in de wereld gebeurt. Behalve de nieuwsuitzendingen van BBC en CNN en de dagelijkse kranten die hem zijn ‘materiaal’ leveren, stelt hij niet veel eisen om aan het werk te kunnen. Behrendt: “Een pen en een stuk papier, meer heb ik niet nodig.” En een draagbare fax waarmee hij zijn tekeningen overal vandaan kan versturen. Het is de vrijheid waar het Fritz Behrendt om te doen is. Een vrijheid die niet alleen schuilt in de thematiek die hij kiest, maar zeker ook in zijn manier van werken. Alleen als onafhankelijk figuur kun je je zelfstandigheid bewaren, vindt hij. Het was hem al snel duidelijk dat hij zich nooit helemaal aan één bepaalde krant moest binden. Het maken van een tekening ziet hij dan ook niet als een
Werk van Fritz Behrendt in het Persmuseum Tot en met 28 september is in het Persmuseum de tentoonstelling Tekenen voor de vrijheid, een keuze uit het werk van Fritz Behrendt te zien. Naast de catalogus Grafische Signalen die tijdens de tentoonstelling voor de speciale prijs van 19.50 euro wordt verkocht en waarvan de opbrengst naar projecten in Bosnië gaat, zijn er voor de liefhebbers enkele gesigneerde reproducties in beperkte oplage verkrijgbaar.
Fritz Behrendt: “Ik teken zeven dagen per week, thuis, op vakantie, in vliegtuigen en wachtend op stations, altijd en overal.” Foto: De Telegraaf
opdracht, het is voor hem een absolute must. Elke dag weer. “Ik teken zeven dagen per week, thuis, op vakantie, in vliegtuigen en wachtend op stations, altijd en overal”, zegt Behrendt zelf over
zijn tekendrang. Het wereldnieuws gaat immers altijd door en houdt zo de tekenaar letterlijk continu bezig. Het is dan ook geen verrassing dat Behrendt altijd meer tekeningen produceert dan er bladen en kranten zijn om ze te plaatsen. Behrendt afficheert zich niet als kunstenaar, hij is een ‘freelance journalist met de tekenpen’, zoals hij het zelf verwoordt, en waar hij maar kan bindt hij in die hoedanigheid de strijd aan met onrecht en onderdrukking. Het tekenen heeft Behrendt ook persoonlijk een grote mate van onafhankelijkheid en vrijheid bezorgd. Het stelt hem in de gelegenheid zich in te zetten voor zaken die hij wereldwijd wil verbeteren. Momenteel houdt hij zich voornamelijk bezig met projecten in voormalig Joegoslavië. De tekenaar, die zichzelf het liefst omschrijft als Europeaan en humanist, probeert al jaren, door middel van een door hemzelf opgerichte stichting in Amstelveen, de leefomstandigheden van kinderen uit Srebrenica te verbeteren. Zijn bekendheid als tekenaar zet hij daarbij in voor de realisering van zijn hulpprojecten. Juist deze betrokkenheid, die nog een stap verder gaat dan het engagement van de politieke tekening, is kenmerkend voor Fritz Behrendt. De onderwerpkeuze is voor Behrendt steeds eenduidiger aan het worden. De grote en tegelijkertijd verschrikkelijke thema’s in de wereld, ze dienen zich als vanzelf aan. Niet de zaak Margarita, maar Irak, Bosnië en de Palestijns– Israëlische kwestie, dát zijn de onderwerpen waar hij zich mee bezig houdt. Het zijn ook de thema’s waar hij zich mee bezig moet houden, want zo zegt hij zelf, dat is hij aan zijn overtuiging verplicht.
Vervolg op pagina 2
museum
pagina 2
Directeur Angelie Sens richt aandacht ook op jongeren in onderwijs Officieel met ingang van 1 januari dit jaar zwaait cultuurhistoricus Angelie Sens (1960) als directeur de scepter in het Nederlands Persmuseum. Allemaal nieuw was het niet voor haar. Sens kwam in maart 2001 als conservator naar het museum aan de Zeeburgerkade en volgde als waarnemer op 1 april 2002 Mariëtte Wolf op.
Educatie speerpunt Persmuseum’
Sens vond zeker geen gespreid bed na het vele werk dat Wolf had verzet met als kroon de officiële opening door kroonprins Willem-Alexander in het najaar van 2001. Tezamen met het bestuur legde de directeur in de afgelopen maanden wel een degelijke financiële basis onder het museum. Nu kan ze beginnen aan het uitwerken van haar ideeën. De belangrijkste onderwerpen voor Sens zijn educatie en het geven van bekendheid aan het museum onder jongeren en het profileren van het museum als onderzoekscentrum. De wijze waarop ze deze doelen wil verwezenlijken worden in de komende maanden uitgewerkt. Opvallend daarbij is dat zij oog heeft voor veranderingen in de samenleving. Dat dwingt tot aanpassingen. Zo is commercie voor haar geen vies woord. ”Je moet daar open voor staan, ook al staat kwaliteit voorop. Gezichtspunten en opvattingen over persgeschiedenis moeten in de meest
Een leven lang tekenen Vervolg van pagina 1
Politieke conflicten en machthebbers komen en gaan. Het maakt een politieke tekening vaak tot niet meer dan een momentopname. Zo nu en dan ziet Behrendt zich genoodzaakt om een tekening aan te passen. De tekening Een pen voor de vrijheid, zoals hiernaast afgedrukt en tevens afgebeeld op het affiche voor de tentoonstelling, is daar een bijzonder voorbeeld van. Op de tekening heeft de overleden president van Syrië, Hafez Assad, letterlijk plaats moeten maken voor de nieuwe leider van Noord-Korea, Kim Yong Il. Deze tekening moet als programmatisch worden gezien binnen het oeuvre van Fritz Behrendt. Zeven hedendaagse dictators proberen op deze prent, tevergeefs uiteraard, de tekenpen van de tekenaar te beteugelen.
Angelie Sens
Foto: Remko Scheepens
brede zin aan de orde kunnen komen. Met onze tentoonstellingen en activiteiten moeten we ons richten op een breed publiek.” Voor de wetenschap is het naar de mening van Sens van belang dat het Persmuseum zich moet profileren als onderzoekscentrum. Juist in de huidige periode van verschraling van de ge-
schreven media is geschiedkundig onderzoek van belang. ”Het leert om op een meer genuanceerde wijze naar de wereld om je heen te kijken. Je kijkt er met andere ogen naar. Het is moeilijk uit te leggen maar als je honderd jaar terug kijkt, blijkt links niet echt links en rechts niet echt rechts. Termen hebben vaak een andere inhoud gekregen. Iedere nieuwe generatie heeft nieuwe opvattingen over de samenleving. Geschiedkundig onderzoek geeft inzicht, relativeert.” Het Persmuseum moet ook ’een beetje de boer op’. Sens: ”Interessante collecties moeten bij het museum terechtkomen. Er wordt nog te veel weggegooid. Dat is zonde. Het museum moet er vervolgens wel voor zorgen dat die boeiende collecties toegankelijk worden gemaakt voor het publiek. Er is niets zo frustrerend als stapels volle archiefdozen te bezitten zonder dat je weet wat er precies in zit.” Om een aantal van haar idealen te verwezenlijken, lijkt het volgens Sens noodzakelijk om met andere organisaties samenwerkingsverbanden aan te gaan. ”Je moet niet proberen het wiel opnieuw uit te vinden.” Bij samenwerking denkt ze onder meer aan de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag, het IIAV en uiteraard het IISG, waarmee al een innige relatie bestaat.
museum
pagina 3
Gastcolumn Piet Hagen Domweg gelukkig op de Cruquiusweg In Rome, Parijs, Londen of New York heb je de mooiste bibliotheken en ook de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag met haar schat van Nederlandse en Nederlands-Indische kranten, is niet te versmaden. Maar er gaat toch niets boven de leeszaal van het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis (IISG) annex Nederlands Persmuseum aan de Cruquiusweg in Amsterdam. Als biograaf van Pieter Jelles Troelstra zit ik een dag of twee per week in de royale ruimte met uitzicht op het IJ. Terwijl je in andere bibliotheken nog wel eens om een plaatsje moet vechten de UB aan de Singel in Amsterdam is een verschrikking - heb je hier een meterslange tafel tot je eigen beschikking. Hier heerst de rust die onontbeerlijk is bij het tot leven wekken van de geschiedenis. In het IISG worden binnen- en buitenlandse archieven bewaard op het gebied van de politieke, sociale en economische geschiedenis. De collecties van anarchistische en socialistische geschriften zijn wereldvermaard. In alle talen wordt aan bezoekers uitgelegd hoe de
uitleen werkt, wat je alleen mag inzien en wat je absoluut niet zelf mag kopiëren. Zonodig krijg je handschoentjes om het kostbare materiaal beet te pakken. Het is altijd interessant te zien waar mensen aan belendende tafels mee bezig zijn. De biografe van Joop den Uyl neemt oude Vrij Nederlanden door, een onderzoekster die de geschiedenis van De Telegraaf wil schrijven is bezig met een eerste oriëntatie, Huub Wijfjes bestudeert oude jaargangen van De Journalist in verband met zijn boek over 120 jaar NVJ, een stagiair van Andere Tijden snuffelt in kranten van vijftig jaar geleden en mijn buurman herleest met rode oren De Waarheid. Sinds het Persmuseum onder één dak zit met het IISG is de toegankelijkheid van de duizenden periodieken, de mappen over afzonderlijke media, de archieven van en over journalisten en de collecties van politieke tekenaars aanzienlijk verbeterd. Wie daarvan iets wil lenen vindt het gevraagde na een half uur op de balie klaarliggen tussen de werken van Marx, Kautsky en Troelstra. Dat kranten de secondenwijzers van de geschiedenis zijn, is een cliché. Maar ik ervaar dagelijks hoe kranten van honderd jaar geleden inzicht geven in de
gebeurtenissen van die tijd. Pieter Jelles Troelstra was niet alleen Fries’ dichter en socialistisch politicus, hij was ook medewerker van de Friesche Courant en For Hûs en Hiem en hoofdredacteur van De Sneeker Courant, De Baanbreker, de Sociaaldemokraat en Het Volk. In zijn eigen archief heeft hij - ijdel als hij was - ook vele knipsels bewaard uit andere binnen- en buitenlandse kranten. Tussendoor lees ik in de kantine de kranten van vandaag. Over het proces tegen Volkert van der G., de Tweede Golfoorlog en het tweede kabinetBalkenende. Maar na een kwartier verlang ik al weer naar die vergeelde knipsels over de zaak-Hogerhuis, de Eerste Wereldoorlog en het kabinet-Cort van der Linden. En aandachtig lees ik de brief waarin Pieter Jelles de journalist Doe Hans feliciteert met zijn 25-jarige jubileum. Hij prijst diens ‘objectiviteit’, omdat hij als liberaal journalist toch met warmte bleef schrijven over de rode aanstichter van de bijna-revolutie van 1918. Het is een troost voor alle journalisten die denken dat ze voor de kattenbak schrijven: over honderd jaar zal een verdwaalde onderzoeker hun artikelen onder het stof vandaan halen.
Nederland is ‘persvrij’ Ongeveer zestig journalisten, ’Vrienden van het Persmuseum’ en andere geïnteresseerden waren op zaterdag 3 mei afgekomen op het debat over de ‘Persvrijheid in de wereld, Nederland en Europa’. Het werd gehouden in het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis/Persmuseum Amsterdam. Namens Freedom House, de oudste journalistieke mensenrechtenorganisatie presenteerde Paul Kok (1941) een onderzoek waarin Freedom House de persvrijheid beoordeelt aan de hand van drie hoofdcriteria: wet- en regelgeving, politieke invloed en economische invloed. Kok gaf een overzicht van de stand van zaken van de persvrijheid in het algemeen en de specifieke positie van Nederland. Nederland kreeg vijftien strafpunten en bezet de 21ste plaats op de ranglijst. Nederland behoort daarmee tot de categorie ‘persvrij’. Op het onderdeel ‘wetgeving’ ‘scoorde’ Nederland vijf strafpunten vanwege wetgeving die belediging van het koninklijk huis strafbaar stelt en vanwege restricties ten aanzien van racistische uitspra-
Van links naar rechts: Jan Minkiewicz, Kees Schaepman, Geert-Jan Laan (voorzitter), Paul Kok
ken. Wat betreft ‘politieke invloed’ kreeg Nederland vier strafpunten vanwege de kritiek van de LPF en haar aanhang op de media met betrekking tot de schuldvraag na de moord op Pim Fortuyn. En bij het onderdeel ‘economische invloed’ werden zes strafpunten toegekend als gevolg van ‘concentratietendensen in de media en het toewijzingssysteem van radio- en tv-programmering aan politieke, religieuze en sociale groepen op basis van aantallen aanhang’. De Scandinavische landen en België scoorden beduidend beter dan Nederland. (Het volledige rapport is te downloaden
van de website www.freedomhouse.org) Jan Minkiewicz, free-lance journalist voor onder meer de Volkskrant, liet zijn licht schijnen over de persvrijheid in Polen in het kader van de toetreding van dit land tot de Europese Unie. Kees Schaepman, vice-voorzitter van de NVJ/eindredacteur VPRO-radio, vroeg aandacht voor de schaduwzijde van de strijd om persvrijheid. Tevens lichtte hij toe op welke wijze de Stichting Communicatie Ontwikkelingssamenwerking (SCO) en Press Now een bijdrage leveren aan het bevorderen van persvrijheid in landen waarin deze voorwaarde voor democratie niet vanzelfsprekend is.
museum
pagina 4
Oudste Nederlandse kranten vind je nu ook in Nederland door
René Vos
Amsterdam geldt als het oudste pers centrum van West-Europa. Vanaf zeker 1618 werden er kranten uitgegeven in het Nederlands, vanaf 1620 ook in het Engels en het Frans en later zelfs in het Spaans, Italiaans en Jiddisch. Arnhem en Delft waren er ook al snel bij, na ca 1650 gevolgd door Den Haag, Rotterdam, Leiden, Haarlem en Utrecht. Van de kranten van voor ca 1670 zijn in Nederland ongeveer 600 exemplaren, een procent of tien, bewaard gebleven. Die kranten werden in heel Europa gelezen en vaak ook vertaald en inmiddels weten we dat er in onder meer Stockholm, Moskou, Parijs, Londen, Oldenburg, Bremen, Hannover en Wolfenbüttel duizenden exempla ren bewaard zijn. Successievelijk komen ze in kopie ook beschikbaar in Nederland en het Persmuseum speelt daar sinds kort een actieve rol bij. In 1935 werden in de Koninklijke Bibliotheek te Stockholm 1300 Nederlandse kranten uit de periode 16181665 teruggevonden. Die collectie is indertijd uitvoerig beschreven door de Zweedse historicus Folke Dahl, die ook het spoor terug vond naar 700 exemplaren uit de jaren 1637-1643 in de Bibliothèque Mazarin in Parijs. Een jaar of zeventig later is het opmerkelijk genoeg opnieuw een Zweed(se), Ingrid Maier, hoogleraar Russisch aan de Universiteit van Uppsala, die omvangrijke nieuwe vondsten aan zeventiendeeeuwse Nederlandse kranten (in totaal wel 3000 stuks) exploreert op diverse plaatsen in Duitsland en in Moskou en Londen. Zij werkt daarbij nauw samen met Otto S. Lankhorst van de Universiteitsbibliotheek in Nijmegen, een van onze weinige experts op dit terrein. Na de vondst in Stockholm staat vast dat in Amsterdam ten minste vanaf juni 1618 wekelijks de Courante uyt Italien, Duytschlandt &c. verscheen en vanaf februari 1619 ook Tydingen uyt Verscheijde Quartieren (die titel werd overigens pas in 1629 ingevoerd). In de periode 1640-1670 verschenen er in Amsterdam wel vijf of zes kranten die in of kort voor 1672 op voorschrift van de stedelijke overheid werden samengevoegd tot de Amsterdamse Courant. Daarnaast verschenen vanaf ca 1663 ook de Gazette d’Amsterdam, vanaf ca
1666 de Gazette ordinaire d’Amsterdam tussen 1675 en 1690 de Spaanstalige Gazeta de Amsterdam en in 1685-1686 in het jiddisch de Dinstagische/ Fraytagische Koerant. Maar Amsterdam was zeker niet de enige Nederlandse stad waar al in de vroege 17e eeuw kranten werden uitgegeven. In de Stockholmse collectie bevinden zich elf exemplaren van een naamloze krant uit Arnhem uit de jaren 1621-1636 (het Nederlands Persmuseum heeft twee exemplaren uit 1632) en vier exemplaren van de Courante uyt Italien, Duytsland ende Neder-land uit Delft, 1623-1643. In de tweede helft van die eeuw betreden ook Haarlem, Leiden, Den Haag, Rotterdam en Utrecht het perstoneel, op Haarlem na, ook met Franstalige kranten. Al met al gaat het om zeker een veertigtal titels, waarvan maar een zeer klein deel in Nederlands bezit is. En dat deel is ook nog eens zeer onevenwichtig gespreid. Voor ongeveer 90 procent bestaat het uit de jaargangen 1626-1635 van de Courante uit Italien enz., aanwezig in de Koninklijke Bibliotheek. Van de meeste kranten hebben we slechts enkele nummers of helemaal niets, bijvoorbeeld van de Extraordinaire Advijsen op Donderdag, de Courant d’I talie & Allemaigne, de Europische Courant, de Ordinarisse Middel-weeckse Courant, de Ordinaris Dingsdaeghse Courant en de Nouvelles de divers quartiers. Omdat we zelf maar zo weinig van die oudste kranten hebben, weten we er ook maar heel weinig van. Fragmentarisch vinden we gegevens bij pershistorici als Sautijn Kluit, Hatin, Stolp en met name bij Dahl, maar een echte studie over onze zeventiendeeeuwse pers is er niet en zelfs een ordentelijke bibliografie kon tot nu toe niet worden samengesteld. Maar wellicht gaat dat over niet altijd lange tijd veranderen. De eerder genoemde Lankhorst is daar al een aantal jaren pleitbezorger van en concrete perspectieven beginnen in het vizier te komen. Het is uiteraard niet realistisch te verwachten dat die duizenden originelen in buitenlands bezit terug naar Nederland komen. Maar we kunnen wel proberen ze hier in kopie te krijgen.
In belangrijke mate is dat inmiddels ook al het geval. Het gemeentearchief Amsterdam heeft een microfilm van de ongeveer 700 kranten in Parijs. Een microfilm van (een deel van?) de Stockholmse collectie is onlangs weer boven water gekomen in de Koninklijke Bibliotheek. Zowel de KB als het Persmuseum beschikt sinds kort over kopieën van de collectie in Oldenburg. Een microfilm van de collectie in Moskou (meer dan 1000 exemplaren?) is in aantocht en dank zij een bijdrage van de Vrienden van het Persmuseum komt binnenkort het eerste deel van de omvangrijke collectie in het Public Record Office in Londen op film naar het Persmuseum. Ik verwacht dat de rest op termijn ook deze kant op kan worden gehaald. Nog onbekend is wat Bremen en Wolfenbüttel zullen opleveren en dan zijn er nog de dozen met aantekeningen van Folke Dahl in Stockholm. En wie weet, duikt er de komende jaren nog wel meer op, wellicht ook in Nederland. Uit eigen onderzoek weet ik dat er nogal wat negentiende-eeuwse kranten en periodieken verstopt zitten in archiefcollecties. Waarom dan niet ook zeventiende-eeuwse, bijvoorbeeld in het VOC-archief (overigens niet in Jakarta, zoals onlangs is vastgesteld). Bij het opstellen van de Centrale Catalogus van Dagbladen… enz in de tweede helft van de jaren tachtig zijn in beginsel ook de kranten-verzamelingen van archieven meegenomen, maar lang niet altijd waren de aangeleverde gegevens compleet of gespecificeerd. In ieder geval ontbreekt de unieke collectie van enkele tientallen vroeg zeventiende-eeuwse kranten in het gemeentearchief van Hasselt. Wat het buitenland betreft: de vindplaatsen die we inmiddels kennen zijn eerder bij toeval dan op basis van gericht speurwerk gevonden. Folke Dahl heeft indertijd weliswaar een twintigtal Europese bibliotheken bevraagd, maar dat was selectief én zestig jaar geleden. Zover ik weet heeft niemand ooit gericht gezocht in de Verenigde Staten. Met name de grote Amerikaanse universiteitsbibliotheken beschikken over ruime middelen waarmee in de loop der jaren grote Europese collecties zijn aangekocht. Zo is ook de privé-collectie van Dahl – met daarin
museum
pagina 5
Dit krantentrio is een meerdere opzichten uniek. De Nederlandse en de Franse zijn van 4 september 1621, de Engelse van 12 september 1621. Ze behoren tot de alleroudste kranten in die talen, het zijn tot op dit moment de enige exemplaren (van die data) ter wereld en ze vormen de enige bewaard gebleven set in drie talen. De Nederlandse werd in 1938 ontdekt in het oud-archief van Hasselt (Overijssel). De Franse bevindt zich in de Koninklijke Bibliotheek in Stockholm en de Engelse in het British Museum in Londen. Ze zijn alle drie in Amsterdam uitgegeven: de Nederlandse door Broer Jansz., de Franse en de Engelse door Caspar van Hilten. Zeer opmerkelijk is echter dat de Franse en de Engelse versies wel de (vertaalde) titel dragen van Van Hiltens Courante uyt Italien, Duytslandt &c, maar geen vertaling zijn
van diens krant, maar van de toen nog naamloze krant van Broers Jansz. En dat terwijl Broers Jansz in 1621 ook zelf een Engelse krant uitgaf, de Corante, or, Nevves from Italy, Germanie, Hungarie, Spaine and France en er nog drie andere Engelse kranten werden uitgegeven, in Amsterdam, Den Haag en (vermoedelijk) Alkmaar. Copyright was er toen nog niet, dus de heren drukkers en uitgevers konden hun gang gaan met het pikken van andermans kranten en er was vanuit Engeland kennelijk voldoende vraag naar nieuws om die met ten minste vijf Engelstalige kranten vanuit Nederland te bedienen. In ieder geval tot medio 1622, want toen verschenen de eerste kranten in Londen, maar ook dat waren grotendeels vertalingen van Nederlandse kranten.
een tiental oude Nederlandse kranten – enkele jaren geleden in Princeton University terechtgekomen.
1766) en de Gazette de Leyde (= Nouvelles extraordinaires de divers endroits) 17661767.
Voor de Franstalige Nederlandse gazettes heeft de Franse historicus Pierre Rétat een systematisch onderzoek gedaan dat heeft geresulteerd in: Pierre Rétat (éd) Les Gazettes européennes de langue Française. Répertoire. Suivi d’une étude sur les fonds des gazettes à la Bibliothèque nationale de France par J.-M. Métivier, L. Portes, P. Rétat (Paris 2002). Dat repertorium geeft de vindplaatsen van niet minder dan 35 Franstalige Nederlandse kranten uit de periode 1620 tot 1800 in tientallen archieven en bibliotheken, van Berkeley tot Moskou en van Stockholm tot Napels. Daaronder 22 titels waarvan we zelf geen enkel exemplaar hebben. Van de overige 13 hebben we maar (heel) weinig. Opmerkelijke vondst is ook dat in Genève tussen 1703 en 1767 herdrukken zijn uitgegeven (en bewaard) van de Gazette d’Amsterdam (1703-1764), de Gazette de la Haye (1765-
Het zou een grote stap voorwaarts zijn als van die nu nog wereldwijd verspreide collecties kopieën verkregen kunnen worden om die vervolgens in elkaar te schuiven tot ‘jaargangen’, met een volledig set in de Koninklijke Bibliotheek en het Persmuseum. Op die manier kunnen ook (universiteits)bibliotheken en stadsarchieven in het bezit komen van veel kranten die ze nu nog missen. Compleet zullen die reeksen nooit worden. Van veel kranten zijn wereldwijd slechts enkele (tientallen) exemplaren teruggevonden, van andere met name de Gazettes d’Amsterdam, Utrecht, La Haye, Rotterdam en Leyde echter vele honderden of zelfs duizenden. Schattenderwijs denk ik dat we inmiddels aardig in de buurt van een derde deel komen. Een volgende stap is dan een gedetailleerde bibliografische beschrijving. En
met behulp van het aldus bijeengebrachte basismateriaal kan vervolgens ook de studie naar de inhoud van de berichtgeving, de verspreiding en receptie ervan en het gebruik dat er in het buitenland van is gemaakt ter hand worden genomen. Prof. Maier in Uppsala heeft al enkele publicaties op haar naam of op de rol staan, onder meer over de vertaling van zeventiendeeeuwse Nederlandse kranten in het Russisch en over de doeleinden daarvan. Otto Lankhorst heeft de afgelopen jaren al een en ander gepubliceerd over Franstalige Nederlandse kranten uit de zeventiende eeuw. Kortom, na door gebrek aan beschikbaar materiaal eeuwenlang fors gehandicapt te zijn geweest op het punt van brede kennis over onze oudste couranten, lijkt een kentering in het zicht te komen. Het Nederlands Persmuseum rekent het zich tot zijn taak daar een stevige bijdrage aan te leveren en de Vrienden willen het Persmuseum naar vermogen daartoe in staat stellen.
museum
Korte berichten
pagina 6
recente politieke tekeningen in het Persmuseum te tonen.
Nieuws Afgelopen tijd heeft het Persmuseum op het personele vlak enkele veranderingen ondergaan. Angelie Sens is met ingang van 1 januari 2003 benoemd tot directeur van het Persmuseum. In januari en februari 2003 zijn Niels Beugeling en Anouk Custers in dienst getreden bij het Persmuseum in de respectievelijke functies van medewerker collecties en presentatie en medewerker educatie en publiciteit. In het kader van een onderzoek naar en een tentoonstelling over ‘Geïllustreerde vrouwentijdschriften in de Nederlandse samenleving’ is Marloes Hülsken dit jaar als onderzoeker van de Katholieke Universiteit Nijmegen verbonden aan het Persmuseum.
Tentoonstellingen Donderdag 27 maart opende Piet Hagen, oud-hoofdredacteur van De Journalist de tentoonstelling ‘Politiek in Prent 2002’. Deze reizende tentoonstelling, georganiseerd door de Stichting Pers en Prent, deed na twee locaties in Den Haag voor korte tijd Amsterdam aan. Het is de bedoeling ook volgend jaar de meest
Amsterdams burgemeester Job Cohen opende op zaterdag 3 mei 2003 de tentoonstelling ‘Tekenen voor de vrijheid, een keuze uit het werk van Fritz Behrendt’. Tijdens de tentoonstelling wordt het overzichtswerk Grafische Signalen uit 2000 voor een speciale prijs verkocht. De opbrengst zal ten goede komen aan door Fritz Behrendt gesteunde projecten in Bosnië. De tentoonstelling loopt nog tot en met 28 september.
Vrienden Het gaat goed met de Stichting Vrienden van het Persmuseum. Velen hebben ook dit jaar weer gul gegeven. Er zijn twee categorieën Vrienden. Voor minimaal € 22,75 per jaar bent u een ‘gewone’ Vriend en voor minimaal € 50,- kunt u ‘plus’Vriend worden. Als u uw bijdrage voor 2003 nog niet heeft overgemaakt, wilt u dat dan alsnog doen op Postbanknummer 576 10 42 ten name van de Stichting Vrienden van het Persmuseum, Amsterdam. Op de laatste pagina meer informatie. Attendeer uw vrienden of collega’s op onze stichting en op de in te vullen bon.
Aanwinsten Peter van Straaten In 2002 heeft Peter van Straaten zijn zeer bijzondere collectie van ongeveer 2000 politieke prenten die hij maakte voor Het Parool en Vrij Nederland (1968heden) overgedragen aan het Persmuseum. In mei 2003 heeft hij met een kleine 150 recente tekeningen gezorgd voor een belangrijke aanvulling op de eerdere schenking.
Collectie Herman Focke Op 8 mei 2003 heeft de in Amsterdam woonachtige tekenaar en illustrator Herman Focke zijn omvangrijke en bijzondere collectie politieke tekeningen en cartoons geschonken aan het Persmuseum. Herman Focke, geboren in Den Haag in 1926, publiceerde vanaf 1946 in een groot aantal Nederlandse kranten en weekbladen, waaronder de Groene Amsterdammer, Vrij Nederland en De Tijd. Later zou hij ook bijdragen leveren aan Engelse, Duitse en Deense kranten. De aan het Persmuseum overgedragen collectie bestaat onder meer uit de volledige serie Olifantjes waarin hij op humoristische wijze actuele gebeurtenissen van commentaar voorzag. De Olifantjes verschenen tussen 1950 en 1960 in het Algemeen Handelsblad en later in Die Zeit. Bijzonder is verder een aantal originele en kleurrijke omslagen die Focke
Tekening: Herman Focke
vervaardigde voor het roemruchte blad Mandril, maandblad voor mensen. Momenteel werkt Herman Focke als illustrator voor verschillende personeelsbladen en voor de gemeente Amsterdam. Een groot aantal mensen heeft de afgelopen tijd de collectie van het Persmuseum verrijkt met grotere of kleinere schenkingen. Het betreft kleine archieven, kranten en prenten, die een welkome aanvulling vormen op de collectie.
Foto: Carola Sewing
Max de Bok trekt ’vriendenkar’ Met het aantreden van de oud-journalist Max de Bok is de vacature van voorzitter bij de Stichting Vrienden van het Persmuseum vervuld. De Bok (69), decennialang parlementair redacteur voor De Gelderlander in Nijmegen, ziet in het voorzitterschap van de Stichting Vrienden een nieuwe uitdaging. ”Ik vind het sowieso leuk om met dingen van de pers bezig te zijn. Dat heb ik mijn hele leven al gedaan en heb nu tijd voor de stichting. De eerste taak van mij en deze stichting is dat we veel vrienden moeten maken. Dat is nodig ter ondersteuning van ons Persmuseum dat een goede plaats in de samenleving verdient en nog breder kan gaan functioneren.” De Bok is ervan overtuigd dat het bestuur van het museum en de Stichting Vrienden veel kunnen doen aan de verbreding van de basis van het museum. Maar hoe dat in het vat moet worden gegoten, is hem nog niet duidelijk. Evenmin waar fondsen zijn te vinden. Wellicht dat De Boks brede bestuurservaring – voorzitter van de Nederlandse Vereniging van Journalisten van 1972-’74 en 1982-’86; voorzitter parlementaire persvereniging; voorzitter van verschillende onderhandelingsdelegaties voor de CAO dagblad, de CAO ANP; voorzitter van de commissie voor het redactiestatuut in de dagbladsector en voorzitter van de Stichting Nieuwspoort in Den Haag tot begin dit jaar – hem daarbij kan helpen. ”Het is natuurlijk heel goed dat het museum op dit ogenblik op steun van ministeries kan bogen. Maar er is structureel meer nodig om het museum voldoende armslag te geven. Bij de media hoef je in deze periode van economische recessie niet aan te komen. Maar wellicht zijn er culturele organisaties die iets kunnen doen. En met een hoger bezoekersaantal kun je ook iets. Allemaal zaken waar de stichting vrienden aan wil gaan werken. Dit alles in goed overleg met het bestuur van het museum”, aldus De Bok.
museum
pagina 7
Educatie in het Persmuseum BASISONDERWIJS Vanaf 2002 heeft het Persmuseum het educatieve project “Nieuwsflits!” ontwikkeld voor groep 7 en 8 van het basisonderwijs. Van januari tot en met het einde van schooljaar 2003 hebben ruim 25 klassen uit Amsterdam en omstreken het project gevolgd. Het is een groot succes, veel scholen zijn geïnteresseerd om volgend jaar met een volgende klas het museum te bezoeken. Het project heeft als doelstelling om leerlingen kennis te laten maken met het begrip nieuws, krant en alles wat daarbij komt kijken. Ter voorbereiding op het museumbezoek behandelen ze de informatieve lesbrief Nieuwsflits! waarmee ze door uitdagende en creatieve opdrachten leren wie er bij de krant allemaal werken, hoe nieuws wordt vergaard, hoe artikelen worden geschreven én hoe deze zaken vroeger verliepen. Tijdens het museumbezoek kruipen ze, na een korte rondleiding, in de huid van een journalist en gaan ze in groepjes van drie een aantal opdrachten maken. De groepjes strijden hierbij om de titel “Journalist van de Dag”. De eer aan dát groepje om met een foto op de website van het Persmuseum bewonderd te kunnen worden. Terug op school storten ze zich met de verkregen kennis op het maken van een krant.
ma’s te ontwikkelen. Hierbij zal rekening worden gehouden met de verschillende niveaus en leeftijden en zal (inter)actie centraal staan. Aansluiting kan, gezien de collectie, worden gevonden bij de vakken maatschappijleer, geschiedenis, Nederlands en CKV. Het VMBO, een tot nu toe relatief onderbelichte groep, is een belangrijke doelgroep.
HOGESCHOLEN Aankomend studiejaar gaat het Persmuseum voor - in eerste instantie een jaar een samenwerking aan met de Hogeschool voor Journalistiek Windesheim te Zwolle. Driehonderd eerstejaars studenten zullen, verdeeld over het studiejaar, het Persmuseum en het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis (IISG) bezoeken. De door
het Persmuseum aangegeven onderzoeksvragen worden met behulp van de online catalogus, de expositie ‘Start de Persen, 400 jaar nieuws in Nederland’ in het Persmuseum, het archief en de studiezaal in het IISG beantwoord. Het betreft het vak informatievaardigheden. Het Persmuseum vindt onderwijs zeer belangrijk en zal door sterke, op maat gemaakte educatieve programma’s in de toekomst nog toegankelijker worden voor leerlingen en studenten van alle leeftijden! Wijst u scholen op de mogelijkheden die het Persmuseum biedt en in de toekomst zal gaan bieden! Meer informatie is te vinden op onze website www.persmuseum.nl onder ‘educatie’. Ook kan contact worden opgenomen met de medewerker educatie van het Persmuseum (020-692 88 10).
VOORTGEZET ONDERWIJS Het Persmuseum is bezig om ook voor het voortgezet onderwijs projecten te bedenken en educatieve (les)program-
Journalisten van de Dag, 24 april 2003
Foto: Persmuseum
Jaarverslag Stichting Vrienden 2002 Na een periode van stilstand, veroorzaakt door het uiteenvallen van het voorgaande bestuur, was 2002 een jaar van herwonnen activiteit. Er trad een grotendeels vernieuwd bestuur op, waarvan Max de Bok sinds mei van dit jaar de leiding heeft. Voordien trad Agnes Koerts, bestuurslid van het Persmuseum, als waarnemend voorzitter op. Doel van de stichting is het ondersteunen van het Persmuseum in de brede zin van het woord. De bijdragen van de Vrienden worden vooral gebruikt om aankopen te doen voor de museumcollectie en voor de uitgave van het PersmuseumNieuws. In het afgelopen jaar is een aantal belangrijke activiteiten ontplooid: • er werd een Vriendenpas uitgegeven; • voor het eerst werd op 1 juni een
Vriendendag georganiseerd waarvoor de opkomst gering was. Besloten is de Vriendendag voortaan te combineren met de Dag voor de Persvrijheid, 3 mei. • Het PersmuseumNieuws leidde een nogal wisselvallig bestaan, vooral door onvoldoende financiële mogelijkheden. In 2003 verschijnt een wat afgeslankte versie van het blad. • In het najaar vond een wervingsactie voor nieuwe Vrienden plaats die een bevredigend resultaat had. Er zijn thans ruim 300 Vrienden. • Bestuurslid René Vos kwam met een notitie onder de titel ‘Het Persmuseum en zijn vrienden’, waarin een aantal suggesties wordt gedaan voor het opereren van de Stichting en het Persmuseum zelf. De notitie is thans in bespreking.
• In december werd 250 euro beschikbaar gesteld om het Persmuseum in de gelegenheid te stellen - door tussenkomst van prof. Ingrid Maier (Uppsala/Zweden) – films aan te schaffen van enkele honderden zeventiendeeeuwse Nederlandse kranten in het Public Record Office in Londen. Het bestuur van de Stichting Vrienden van het Persmuseum is als volgt samengesteld: Max de Bok, voorzitter, Wibo Burgers, secretaris, Marijke de Jong, penningmeester, Peter Jonkman, René Vos, John van Miltenburg, Leen de Ruiter, Servaas Smulders en Bert Steinmetz, leden. De vergaderingen van het bestuur worden bijgewoond door Angelie Sens in haar kwaliteit van directeur van het Persmuseum.
museum
pagina 8
Bezoekersinformatie
Routebeschrijving
Persmuseum
Centraal Station naar de C. van Eesterenlaan / Borneolaan. NB: door werkzaamheden kunnen de busroutes tijdelijk veranderd zijn! Voor meer informatie zie: www.gvb.nl of www.9292ov.nl Tram: Tram 7 en 10 naar het Javaplein (5-10 minuten lopen) of tram 14 naar de Molukkenstraat (10 minuten lopen) Trein: Vanaf Centraal Station een van de hierboven genoemde bussen. Vanaf station Muiderpoort: lopend (ca 15 minuten), met bus 39, 43 of 59 naar de C. van Eesterenlaan / Borneolaan. Auto: Vanaf de rondweg (A10) afslag Zeeburg (S114). De borden Zeeburg volgen. Voor de Piet Heintunnel linksaf, richting Indische Buurt. Bij de eerste stoplichten na de brug rechtsaf. Vervolgens de eerste rechts. Bij de rotonde rechtdoor naar de Zeeburgerkade en deze tot het einde uitrijden (ca. 200 m.). Naar het IISG: Vanaf de rondweg (A10) afslag Zeeburg (S114). De borden Zeeburg volgen tot in de Piet Heintunnel. Aan het eind van de tunnel bij de stoplichten naar links. Eerste straat links, met de bocht mee naar links en vervolgens rechtdoor. NB: door werkzaamheden kunnen er omleidingen zijn!
Bus: Bus 39 en 43 rijden twee en bus 59 vier keer per uur van het
A Zeeburgerkade 10, 1019 HA Amsterdam T 020-692 88 10 F 020-468 05 05 E
[email protected] W www.persmuseum.nl
Studiezaal / Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis A Cruquiusweg 31, 1019 AT Amsterdam T 020-668 58 66 F studiezaal: 020-663 03 49 E studiezaal:
[email protected] Online publiekscatalogus: www.iisg.nl/opcnl.html
Openingstijden Persmuseum dinsdag-vrijdag 10.00 - 17.00 uur zondag 12.00 - 17.00 uur Het museum is gesloten op zaterdag, maandag en tijdens de feestdagen.
Openingstijden studiezaal/ Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis: maandag - vrijdag 09.00 - 17.00 uur De studiezaal is gesloten op zaterdag, zon- en feestdagen.
Toegangsprijzen Persmuseum NS- of Rabobankpas met MJK 6-18 jaar, 65+, CJP, Stadspas 6-18 jaar, 65+, CJP, Stadspas, groepen vanaf 10 personen, studenten met collegekaart volwassenen 0 - 6 jaar, MJK, Vrienden
onderwijs basisonderwijs per klas, inclusief lesmateriaal voortgezet onderwijs per groep combinatie Persmuseum / bezoek de Telegraaf rondleidingen
€
1,75
€ €
2,50 3,50 gratis
€ 35,00 € 25,00 op aanvraag € 22,50
Word Vriend
Colofon
De Stichting Vrienden van het Persmuseum stelt zich ten doel de bloei en de naamsbekendheid van het Persmuseum te bevorderen en extra inkomsten te verwerven ten behoeve van collectieaankopen en activiteiten.
De uitgave van PersmuseumNieuws wordt mogelijk gemaakt door de Stichting Vrienden van het Persmuseum
U wordt al Vriend met een bijdrage van minimaal € 22,75 per jaar!
Redactie:
Persmuseum
Als vriend van het Persmuseum krijgt u: - gratis toegang tot de vaste opstelling en de wisselexposities van het Persmuseum - 10 % korting op uitgaven van het Persmuseum - een uitnodiging voor de jaarlijkse Vriendendag en overige speciale activiteiten - twee tot drie keer per jaar het Persmuseumnieuws.
Redactieadres:
Zeeburgerkade 10 1019 HA Amsterdam
Oplage:
2.000
Voor minimaal € 50,- per jaar krijgt u tevens: - een gratis publicatie/catalogus - een originele historische krant
Ja, ik word Vriend van het Persmuseum ❏ voor minimaal € 22,75 per jaar ❏ voor minimaal € 50,- per jaar Naam Adres Postcode en woonplaats E-mail U kunt deze bon ingevuld retourneren via ons antwoordnummer (Antwoordnummer 9364, 1000XH Amsterdam. Een postzegel is niet nodig). Wacht met betalen tot u een acceptgirokaart heeft ontvangen.
verschijnt tenminste twee maal per jaar Ontwerp:
naar een ontwerp van José Overtoom, Amsterdam
Druk:
Drukkerij Bakker, Roelofarendsveen
Copyright:
Persmuseum Amsterdam
ISSN nummer:
1569-0318
Het Persmuseum is mede mogelijk gemaakt door: Aegon, ANWB-media, BASF Drukinkt, Bedrijfsfonds voor de Pers, Boekhandel Scheltema Holkema Vermeulen, Boom, Buhrmann, Central National Company, Dagblad De Telegraaf, de Volkskrant, Euronext, Gemeente Amsterdam, Getronics, Groep publieks- en opinietijdschriften, GTI Installatietechniek, R. Hazewinkel, S.S.F. Hazewinkel, Holdingmaatschappij De Telegraaf, Hollandse Dagbladcombinatie, Hooge Huys Verzekeringen, ING Groep, Joh. Enschedé, Koninklijke Ahold, Koninklijke BDU Uitgeverij, Koninklijke Philips Electronics, Lucas Ooms Fonds, Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen, Mondriaan Stichting, Nederlands Uitgevers Verbond, Nederlandse Nieuwsblad Pers, Nederlandse Vereniging van Journalisten, Nieuwsblad van het Noorden, Noordelijke Dagblad Combinatie, Parenco, PCM Uitgevers, Prins Bernhard Cultuurfonds, Rotterdams Dagblad, Siemens, F.W. Sijthoff, SNS Reaal Fonds, Stadsdeel Zeeburg, Stichting Het Parool, Trouw, Veen Magazines, Vereniging de Nederlandse Dagbladpers, VNU, VSB Fonds, Weekbladpers, Wegener.
