Cognitieve fitheid en het oudere brein

Cognitieve fitheid en het oudere brein

Prof. dr. Rudolf W.H.M.Ponds Klinisch neuropsycholoog Academisch Ziekenhuis Maastricht Afdeling Medische Psychologie Geheugenpolikliniek Alzheimer Centrum Limburg Revalidatiecentrum Adelante Afdeling Hersenletsel Hoensbroek

Cognitieve fitheid / Studium Generale UM / 27 september 2012 / Rudolf Ponds

1

Onderwerpen – loopt door elkaar

1.  Cognitie en ouder worden (m.n. geheugen) … over normaal en abnormaal … vaak niet alleen ouderen die bezorgd zijn

2.  Training – cognitief fit blijven


2

Het oudere geheugen

Een paar vragen: •  Veroudering betekent: achteruitgang •  Geheugen slijt door intensief gebruik •  Gebruik van strategieën maakt het geheugen lui •  Ons geheugen kan vol raken • 

Nachtje over slapen helpt het geheugen

•  Training kan ontstaan van geheugenklachten uitstellen •  ……..


3

Het oudere geheugen Mijn opoe en onze namen

Wij maakten ons geen zorgen

Maar opoe ook niet ! Cognitieve fitheid / Studium Generale UM / 27 september 2012 / Rudolf Ponds

4

Het oudere brein

Er verandert veel met het ouder worden … Fysiek:

kracht, duur inspanning, gewrichten …..

Cognitief:

(vooral) mentale tempo, aandacht en cognitieve energie klachten gaan echter altijd over het geheugen, dat wordt immers gevoeld

Wat getallen in plaats van opvattingen ………


5

Het oudere geheugen Bij navraag …… Verandering (beter, gelijk, slechter) qua geheugen, gerichte concentratie, duurconcentratie, snelheid van denken, plannen ………… in vergelijking tot (1) uzelf op 25 jarige leeftijd en (2) leeftijdsgenoten Beter

4 Leeftijdsgenoten Leeftijd 25 jaar

(1) Veranderingen voor alle cognitieve functies gelijk Gelijk

3

(2) Referentiekader (3) Illusoire superioriteit Slechter

2 25

30

35

40

45

50

55

60

65

70

75

80

85

Leeftijdsgroep


6

Het oudere geheugen

Vindt u zichzelf vergeetachtig? 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0

Nee Ja

• 

1971 personen

• 

39%: vergeetachtig

• 

Toename met leeftijd

• 

Leeftijd < 50 jaar: 30%!

• 

Mate van hinder en bezorgdheid: weinig leeftijdsverschillen

• 

Jong: moe, druk, spanning, etc (omkeerbaar) Oud: leeftijd (niet omkeerbaar)

25-35 jaar 40-50 jaar 55-65 jaar 70-85 jaar


7

Het oudere geheugen Vergeten ouderen anders dan jongeren?

1358 personen, leeftijd 25-85 jaar

Hoe vaak …… •  •  •  •  •  •  •  • 

namen vergeten wegwijzers niet zien niet op woorden kunnen komen afgeleid worden spullen kwijt vergeten wat je kwam halen dagdromen …………………..


8

Het oudere geheugen Vergeten ouderen anders dan jongeren?

vaker

25-35 jr

40-50 jr

55-65 jr

70-85 jr

Top 5: 1.  namen 2.  woorden 3.  spullen kwijtraken 4.  tekst / gesprekken 5.  plannen

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10 11 12

13 14 15 16 17 18 19


20 21 22 23 24 25

9

Het oudere geheugen

De top 5 van geheugenstrategieën (normale populatie) Jong en oud !

1.  Vaste / opvallende plek 2.  Notitie agenda / kalender 3.  In gedachten nalopen 4.  Concentratie 5.  Associaties: er omheen denken


10

Het oudere geheugen Wat weten we in grote lijnen over het geheugen?

Objectief

à tests

Subjectief à eigen oordeel

•  aanleg: +/-

•  oude leeftijd: veel klachten

•  vrouwen: +

•  jonge leeftijd: ook veel klachten

•  slimheid: ++ •  aandacht: ++ •  organisatie: ++ •  leeftijd: - •  leeftijd met tijd/herhaling: +/-


11

Het oudere geheugen

automatisch sensorisch geheugen gecontroleerd werkgeheugen of kortetermijngeheugen verwerkingsmodule

opslagmodules: visueel en auditief

gecontroleerd langetermijngeheugen procedurele geheugen

declaratieve geheugen episodisch geheugen


semantisch geheugen

12

Het oudere geheugen

" 

Gecontroleerde geheugenprocessen Vragen aandacht, beperkte capaciteit •  Nadrukkelijk selecteren, ordenen en organiseren in LTM – kerninformatie van het het memorandum •  Datgene waarvan je je bewust bent / kunt worden •  Overdenkingen, iets zien wat doet denken aan, studeren … • 

• 

Automatische geheugenprocessen Vragen weinig aandacht, nauwelijks beperkingen in capaciteit "  Er wordt wel geselecteerd "  Ben je je in de regel niet bewust van / of geweest " Contextinformatie van het memorandum (fysieke eigenschappen, ordening in tijd, frequentie, registratie activiteiten en gebeurtenissen) " 

Voorbeeld: contextgebonden leren


13

Het oudere geheugen

" 

Encodering: proces van verwerking van informatie voor opslag •  •  • 

• 

Niveau van verwerking bepalend voor duurzaamheid opslag Aandacht, tijd, herhaling, selectie en organisatie (verbanden) Beter als meerdere modaliteiten worden gebruikt (zien en horen)

Retrieval: proces van ophalen van informatie " 

‘Encoding specificity principle’: kans op herinneren groter als context / informatie meer lijkt op context / informatie bij opslag


14

Het oudere geheugen

langetermijngeheugen

werkgeheugen

Informatie van buiten


15

Het oudere geheugen

Waarom vergeten wij - 1 100

percentage onthouden woorden

90 80

• 

70 60

Verval in de tijd (trace decay) vgl. zandspoor / voetstap op het strand

50 40 30

• 

20

Geldt voor vrijwel alle informatie

10 0

1 minuut

1 uur

8 uur

24 uur

5 dagen 16


Het oudere geheugen

Waarom vergeten wij - 2 Vergeten door interferentie (beïnvloeding) A

B

tafel voet ……. ……. man boor auto

kaas otter ……. ……. foto water duim

Groep 1 (blauw): leert A à leert B à recall A Groep 2 (rood): Cognitieve fitheid / Studium Generale UM / 27 september 2012 / Rudolf Ponds

leert niets à leert A à recall A

17

Het oudere geheugen

Geheugentest – woordenleertaak (leercurve) 1e keer

2e keer

3e keer

4e keer

5e keer

recall

1. Bloem

5

3

1

1

1

1

2. Snor

4

2

3

5

5

2

5

xx

xx

6

xx

xx

xx

xx

xx

3. Kroon x. ………. x. ……….

xx

13. Goot

1

3

5

2

2

4

14. Maag

2

4

4

3

3

3

15. Kar

3

1

2

4

4

5

18 Cognitieve fitheid / Studium Generale UM / 27 september 2012 / Rudolf Ponds

Het oudere geheugen

Begineffect of primacy effect

Eindeffect of recency effect

aantal malen genoemd

5

4

3

Langetermijngeheugen 2

Kortetermijngeheugen

1

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9 10 11 12 13 14 15

volgorde woord in de rij 19 Cognitieve fitheid / Studium Generale UM / 27 september 2012 / Rudolf Ponds

Het oudere geheugen Het belang van aandacht en ‘kloksnelheid’ Verschillende vormen:

- gerichte aandacht - verdeelde aandacht - volgehouden aandacht

Intensiteit van onze aandacht is moment afhankelijk Kwaliteit aandacht neemt af met leeftijd

Mentale snelheid à Van grote invloed op aandacht (capaciteit) Neemt af met leeftijd


20

Een klein aandachtsexperiment!


21

Het oudere geheugen

Het belang van goed plannen

Stop

IdenBficeren van risicomomenten

Stel

Voorbeelden: stress-‐momenten, Bjdsdruk, vermoeidheid, afleiding

Splits

Toepassen Goal Management model

Check


22

Het oudere geheugen Het belang van goed plannen

Stop •  STOP waar u mee bezig bent •  STEL het hoofddoel vast

Stel

•  SPLITS complexe taken op in subtaken, prioriteiten stellen

Splits

•  CHECK tussenBjds of u nog steeds op de goede weg bent naar uw doel


Check

23

Het oudere geheugen •  Meer Bjd nemen voor nieuwe taken •  Houd bij planning rekening met aandachtsschommelingen gedurende de dag •  Balans tussen inspanning en ontspanning •  Aandacht trainen kan eventueel door mindfulness -‐oefeningen PRET methode (Wassink, 2004) •  P = Pauzeren •  R = RusBge omgeving •  E = Eén ding tegelijk •  T = Tempo aanpassen


24

Het oudere geheugen

Hoe groot is nu het probleem van het oude geheugen?

• 

vergeetachtigheid is van alle leeftijden

• 

ouderen vergeten wel meer, maar niet veel en niet anders

• 

geheugentrategieën: geen wezenlijke verschillen

• 

bestaat er wel typisch ‘ouderdomsvergeten’? (wel ‘ouderdomsziekte’ met vergeten, zoals dementie)

• 

zijn we misschien te negatief: oud = vergeetachtigheid


25

Het oudere geheugen Een opmerkelijke studie van Levy & Langer, J Pers Soc Psych, 1994 Invloed negatieve stereotype opvattingen ouderdom op geheugen Amerikanen jong en oud < > Chinezen jong en oud (gematched op SES) Alle chinezen: positievere houding tav ouderdom

à actiever, wijzer, minder nadruk op fysieke aftakeling Niet verbale geheugentaken (visuele patronen, gezichten/activiteit *

Jongeren beter dan ouderen

*

Chinese ouderen aanmerkelijk beter dan Amerikaanse ouderen (cultuur/leeftijd interactie significant)

Ouderdomsvergeten self-fullfilling prophecy/vergeetangst? Cognitieve fitheid / Studium Generale UM / 27 september 2012 / Rudolf Ponds

26

Het oudere geheugen Een bezorgde mevrouw ….. •  60 jaar, huisvrouw en werkzaam in slagerij echtgenoot •  Voorgeschiedenis –  Temporele epilepsie (focus links temporaal), waarvoor Tegretol –  10 jaar geleden hersenschudding, PTA van enkele minuten, geen neurologische evaluatie •  Anamnese –  Geheugen- en concentratieproblemen, reeds gedurende 7 jaar, laatste 2 jaar toename –  Onzeker geworden (geringe scholing, dom ), neigt tot vermijding –  Klachten deels stemmingsafhankelijk

• 

Heteroanamnese –  Zegt wel eens iets twee keer –  Merkt niet veel (wel nerveuzer), kan alles goed doen


27

Het oudere geheugen •  Neurologisch en lichamelijk onderzoek: geen afwijkingen •  Scans en laboratorium: geen afwijkingen •  Psychiatrisch onderzoek –  Vriendelijk, gespannen, enigszins dociel –  Goed ziektebesef –  Geen psychopathologie i.e.z., wel gedeprimeerd en angstig –  MMSE = 28 (geheugen), HDRS = 11 •  Neuropsychologisch onderzoek –  Faalangstig, voortdurend onderschatten prestaties –  Zwakke actieve retrieval, goede herkenning –  Zwakke visuoconstructie –  interferentiegevoelig •  Conclusie: ……………………………………………………… ? •  Wij roepen u weer op !!!


28

Het oudere geheugen •  Na 1.5 jaar: op eigen verzoek via huisarts weer aangemeld (wij waren de oproep vergeten) •  Anamnese –  Geheugen- en concentratieproblemen toegenomen –  Toenemend onzeker en faalangstig, vermijdt (bv. bestuurstaken) –  Angst dementie, versterkt door overlijden broer (ws. vasculaire dementie) •  Psychiatrisch onderzoek –  Angstig en somberheidklachten –  MMSE = 28 (geheugen), HDRS = 13 •  Neuropsychologisch onderzoek –  Zeer faalangstig, veel geruststelling nodig, diskwalificeert zichzelf –  Zwakke actieve retrieval, goede herkenning –  Geen afwijkingen op overige cognitieve tests, nog wel verhoogd afleidbaar (faalangst) –  Gemiddelde intelligentie •  Conclusie: ……………………………………………………… ?


29

Het oudere geheugen Betekenis van geheugen – of cognitieve klachten op oudere leeftijd? •  Het oude slijtende brein (tempo, aandacht, consolidatie … ) nauwelijks een correlatie tussen klachten en geheugenscores in normale bevolking

•  Dementie •  Depressie •  Angst dementie (vooral bij dementie in de nabijheid) mislabeling

•  •  •  •  •  •  • 

Persoonlijkheid (klaaggeneigdheid) Sensitiviteit ( verandergevoeligheid ) Algemeen (on)welbevinden (gezondheid, stemming) Stress / drukte (door ouderen vaak slecht waargenomen!) Perfectionisme Stereotiepe opvattingen over ouderdom Lage geheugen-eigeneffectiviteit (memory self-efficacy, neg. verwachtingen) laat maar…, dat hoef je mij niet meer te vertellen, …. zeg het mijn vrouw..


30

Het oudere geheugen The Worried Well: •  •  •  • 

Relatief jong (circa 55-70 jaar) Bezorgd, angst dementie / mentale achteruitgang Zoeken oplossing: diagnostiek, behandeling Wel klachten, geen stoornissen/beperkingen

Hoe ontstaan ? (mijn opoe wist van niks) (1)  Aandacht dementie Eerder twijfelen: zelf en/of omgeving

(2)  Maakbaarheid / trainbaarheid van onze hersenen / geheugen Geheugenklachten zijn zoiets als rimpels: je kunt het niet helpen dat je ze krijgt, maar met de huidige stand van de cosmetische industrie is het niet nodig dat je ze houdt. En dus zou je ze niet moeten hebben. Draaisma, De heimweefabriek, 2008, pagina 45


31

Het oudere geheugen (1a) Aandacht voor dementie: zorgontwikkelingen - Geheugenpoliklinieken / dementiepoliklinieken - Belang vroege diagnostiek Maastricht, 1986

1998 (12)

* medicatie (cholinesteraseremmers) * weten is belangrijk: begeleiding 2004 (40)


2009 (63)

32

Het oudere geheugen (1b) Aandacht voor dementie: zorgontwikkelingen Mild Cognitive Impairment (MCI) – suggestie: we zitten er vroeg bij! •  •  •  • 

objectieve en subjectieve geheugenproblemen bevestiging door naaste geen verminderd dagelijks functioneren geen dementie


33

Het oudere geheugen (1c) Aandacht voor dementie: zorgelijke media (doemscenario s) …… de grijze vloedgolf ….. ….. onbetaalbare zorg ….. ….. wie wil nog voor ons zorgen ….. voedt het aftakelingsbeeld van dementie (bv: altijd verpleeghuis, kasplantje, …..)


34

Cognitive fitheid - hersentraining

(2) Maakbaarheid / trainbaarheid van ons geheugen …. te optimistische media … ( gezond-zijn is een keuze )

Als je wat ouder bent is het niet alleen zaak om je lichaam fit te houden, ook je geest heeft gymnastiek nodig. Om je hersens soepel te houden, kun je bijvoorbeeld kruiswoordraadsels oplossen ….


35

Cognitive fitheid - hersentraining (2) Maakbaarheid / trainbaarheid van ons geheugen …. optimistische programma s … Neurocampus • 

Campus met 4 faculteiten (3 gesponsord, Menzis, Pharos Reizen, Fortis)

• 

Lesscenario met lokalen: taal, geheugen, rekenen en inzicht doen (ook eindexamen)

• 

primaire doelgroep (45+), een bezoekje aan


36

Cognitive fitheid - hersentraining (2) Maakbaarheid / trainbaarheid van ons geheugen …. en als klapper: Train your Brain (Dr. Kawashima) …. Brain Age: Train your brain in minutes a day!. Deze game zorgt ervoor dat beide hersenkwabben volledig worden benut door simpele puzzelspelletjes te spelen. Dit heeft tot gevolg dat je sneller hedendaagse problemen kunt oplossen en sneller verbanden ziet. Volgens Dr. Ryuta Kawashima is het resultaat al binnen enkele dagen te merken, met enkel een paar minuten training per dag


37


Maastricht Aging Study

Longitudinale studie naar determinanten van gezonde cogniBeve veroudering. Sinds 1992: ± 2.000 personen tussen 24 en 81 jaar Biologische, medische en psychosociale aspecten van cogniBeve veranderingen door ouder worden


38


Algemene gezondheid

AcBeve levenssBjl

Sociaal netwerk

Slaap

Stemming

Tevreden-‐ heid

Voeding Stress

Angst


39


•  •  •  •  • 

AcBeve leefsBjl

Overzicht (review) van studies Effect van aerobe training 11 studies 8 studies posiBef GunsBg effect op snelheid van informaBeverwerking en visuele en audiBeve aandacht •  Gerelateerd aan toename VO2 max -‐ niet specifiek voor aerobic training


40


BBC: Bang goes the theory •  •  •  •  •  • 

AcBeve leefsBjl

Totaal: 11.430 deelnemers Zes weken training met computertaken Experimentele en controle groep (vragen beantwoorden) Training van: geheugen, redeneren, plannen, aandacht Alleen specifiek getrainde domeinen werden beter Géén effecten op ongetrainde taken ➜ geen bewijs voor generalisatie van het effect van interventie


41


1.  Transfer van training naar dagelijks leven blijft belangrijkste vraag/doel 2.  Effectiviteit naar verwachting het grootst als cognitieve controle wordt getraind - shifting (taken, verdeelde aandacht) - updating (werkgeheugen: vasthouden van info en bewerken) - inhibition (niet laten afleiden) en: novelty (prikkelt neuronen) en decision making


42


•  Maastricht Aging Study: hebben van depressieve gevoelens is een risicofactor voor cogniBeve klachten + achteruitgang

Stemming •  Onderzoek uit Amsterdam (UvA):

• 

Ouderen hebben voorkeur voor posiBeve informaBe

• 

PosiBeve stemming verbetert leerprestaBe bij ouderen

• 

Neurotransmieer dopamine speelt mogelijk een rol

• 

Een opgewekte stemming ondersteunt het leerproces


43

Cognitive fitheid - hersentraining • 

Stress: positief / negatief

• 

Stress helpt om snel en goed te leren

• 

Arousal = alerte staat waarin het lichaam terechtkomt bij stress

•  • 

‘Yerkes-Dodson wet’ Optimaal stressniveau


Stress

44


•  Slaap essenBeel voor fysieke gezondheid maar speelt ook grote rol bij hersenfuncBes

Slaap

•  Lengte + kwaliteit van slaap belangrijk voor geheugenprestaBes •  InformaBeverwerking: Bjdens slaap geen interferenBe door externe prikkels •  InformaBe wordt s nachts gereorganiseerd en meer permanent opgeslagen •  Via hippocampus opslag in geheugenspoor (hersenschors)


45


•  Mediterraan dieet goed voor hart en vaten, ook voor ons brein? • 

1410 mensen, uit Frankrijk, 5 jaar gevolgd

• 

Mensen die het dieet volgden gingen minder snel cogniBef achteruit

Voeding

•  Koffie • 

SBmulerend effect op verschillende hersenfuncBes (alertheid, waakzaamheid en aandacht), vooral bij laag arousal niveau

• 

Lage dosering posiBef effect op korte termijn geheugen, hoge dosering negaBef effect. Dosering verschilt per persoon


46


•  MAAS: geheugenzelfvertrouwen voorspeller voor de prestaBe op een geheugentaak 6 jaar later

Monitor

•  Minder zelfvertrouwen bij mensen •  die ouder zijn •  lager opgeleid zijn •  stemmingsklachten hebben


47


Vergeten door bezorgdheid Geheugenklachten

Verlies zelfvertrouwen in eigen geheugen

SelecBeve waarneming leeen op missers

Te weinig of te veel cogniBeve inspanning

Gevoel van geheugenfalen wordt sterker Cognitieve fitheid / Studium Generale UM / 27 september 2012 / Rudolf Ponds

48


Onderzoek naar mechanisme van vergeetachBgheid Bijvoorbeeld: dagboek bijhouden Dag Wat

ReacBe

Oorzaak

Oplossing

Ma

Sleutels zoek

Onrust, gejaagd

Zelf in de jaszak gedaan

Nadenken!

Di

Afspraak vergeten

Schaamte, excuses

Telefoontje vriendin (ziek)

Geen, normaal, afgeleid

Inzichten: vergeten valt mee, overbezorgheid Mechanismen: onrust, te weinig aandacht, geheugenfalen Cognitieve fitheid / Studium Generale UM / 27 september 2012 / Rudolf Ponds

49


Top 5 van geheugenstrategieën: 1.  Vaste / opvallende plek 2.  NoBBe agenda / kalender 3.  In gedachte nalopen 4.  ConcentraBe 5.  AssociaBe: er omheen denken


Extern

Intern

50


Externe geheugenstrategieen "  "  "  " 

Agenda / PDA / smartphone NoBBes Bjdens vergaderingen, besprekingen of gesprekken (direct opschrijven, schema s zoals mind mapping ) Vaste plek / vaste gewoonten Takenlijst ( Gepng Things Done )

EffecBef, zeer algemeen bruikbaar en... het geheugen wordt niet lui


51

Cognitive fitheid - hersentraining Interne geheugenstrategieën à HERHALEN -‐ gespreid !!!!


52

Cognitive fitheid - hersentraining Interne geheugenstrategieën

AcBef leren (extra uitleg, discussie) VLOT methode (Busato, 2000, naar Staton, 1982)

Vragen

Overhoren Lezen


Toetsen

53

Cognitive fitheid - hersentraining Interne geheugenstrategieën

Verbanden leggen/ordenen

• 

• 

Opdelen

• 

Eigen mening vormen

• 

Melodie of rijm

• 

Ezelsbruggetjes (bijv. t kofschip)

Verwerken via meerdere zintuigen (bijv. beelden vormen, locimethode)

• 

Interne geheugenstrategieën zijn bruikbaar en effecBef, maar... voor beperkte informaBe, oefening en Bjd vereist Cognitieve fitheid / Studium Generale UM / 27 september 2012 / Rudolf Ponds

54

Cognitive fitheid - hersentraining Neuroplasticiteit – niet overdrijven! - uitzonderlijke gevalsstudies -  revalidatie: mentale drill & practice ( neuronale restoratie) verlaten voor compensatie ( gedragsmatige restoratie) - laatste decennia: wel aantoonbare (bescheiden) groei van neuronen (m.n. hippocampus), axonen, dendrieten in volwassen brein, maar hoe ouder hoe minder (en afsterven synaptische verbindingen) - overwegend dierexperimenteel onderzoek * mens: meer gedifferentieerde hersenstructuren en functies * groei vooral binnen structuren en niet tussen structuren


55

Cognitive fitheid - hersentraining Wat moeten we nu adviseren: •  geheugenspelletjes, puzzels, computer training, etc – leuk, maar voorlopig nog niet de oplossing (wel mastery) •  waarom niet meer doen van wat we altijd al deden: de top 5 1. Vaste / opvallende plek 2. Notitie agenda / kalender 3. In gedachten nalopen 4. Concentratie 5. Associaties: er omheen denken •  gezond leven, mentaal en sociaal actief blijven: extra is niet nodig (mythe reserves in het brein en verkeerde uitleg use-it-or-lose-it) •  ga op zoek naar de oorza(a)k(en) van vergeetachtigheid: 1. is het eigenlijk veel – gaat het niet steeds om hetzelfde 2. schrijf ik niet teveel toe aan ouderdom 3. psychologie van het vergeten – vicieuze cirkels Cognitieve fitheid / Studium Generale UM / 27 september 2012 / Rudolf Ponds

56

Cognitive fitheid - hersentraining Is deze aandacht voor het vitale geheugen nu een groot probleem? Nee: veel ouderen zullen er gelukkig laconiek onder blijven, spelletjes zijn leuk

Ja:

een substantiële groep ( the unhappy worried well ) beschouwt zich ten onrechte als ziekelijk vergeetachtig (beroep op zorgvoorzieningen) - normaal vergeten wordt abnormaal vergeten (de norm gaat ook omhoog) - nuancering en relativering gaan verloren * o-ja kennis is ook kennis , (Draaisma) * maar zo is het toch ook goed’ (mijn Opoe) * schaamte: slecht geheugen is ook dom , slechte knie is alleen maar oud


57


het kan nog vele kanten op oorzaken – belang - oplossing


58

Cognitieve fitheid en het oudere brein

Recommend Documents