Kwartaalbericht Bouw ING Economisch Bureau
Bouwproductie pas in 2017 naar nieuwe top
In de bouw is de recessie nog verre van over. In 2010 krimpt de bouwproductie naar verwachting met 6,7%. In 2011 herstelt de woningbouw zich. De utiliteitsbouw blijft krimpen door het na-ijleffect van de huidige overcapaciteit in het bedrijfsleven. De infrasector krijgt te maken met dalende overheidsuitgaven vanwege broodnodige bezuinigingen. Waarschijnlijk is de bouwproductie pas weer in 2017 op het niveau van topjaar 2008. Krimp bouwproductie 5,2% in 2009 Het groeicijfer voor de bouw voor het derde kwartaal van 2009 is door het Centraal Bureau voor de Statistiek in de nieuwste raming naar boven bijgesteld tot -/- 5,6% ten opzichte van dezelfde periode vorig jaar (was -/- 7,9%). Hiermee krimpt de output in de bouw in het derde kwartaal iets minder hard dan in het tweede kwartaal (-/- 5,9%). Vooral een hoger dan eerder geraamd cijfer voor investeringen in infrastructuur en beter dan verwachte omzetcijfers van kleinere bouwbedrijven leidden tot deze aanpassing. Dit zegt niet dat de bouw de grootste jaar op jaar afname nu achter der rug heeft. Het laatste beschikbare cijfer van
Figuur 1 Lange termijn groeiscenario bouwproductie 15%
150 In 2017 bereikt bouwproductie pas weer niveau van topjaar 2008
140
10%
130
5%
120
0%
110
-5%
100
-10%
-15%
90 1990
1995
2000
2005
2010
2015
2020
■ Productieniveau bouw (1990=100) Tabel 1 Ontwikkeling bouwproductie naar deel sectoren, 2009-2011 (% j.o.j.)
2009
Woningbouw Nieuwbouw -15,0% Verbouw -8,0% Onderhoud -0,5% Aantal woningen 71.000 Utiliteitsbouw Nieuwbouw -6,8% Verbouw -5,5% Onderhoud -0,5% Infrasector Nieuwbouw & verbouw 4,5% Onderhoud 2,0% Totaal bouw -5,2% Bron: ING Economisch Bureau
2010
_
Jaarlijkse volumemutatie (rechter as)
Bron: CBS, vanaf 2009 raming ING Economisch Bureau
2011
-11,0% -8,0% 0,0% 60.000
3,0% 3,5% 1,5% 62.000
-15,3% -14,0% -2,1%
-6,0% -4,0% 1,0%
1,0% 0,5% -6,7%
-1,0% -2,0% 0,0%
oktober 2009 toont een verdere krimp van 10,4% (j.o.j.). Voor het gehele vierde kwartaal gaat ING Economisch Bureau uit van een verdere daling van 9% waardoor de bouwproductie in 2009 krimpt met 5,2%. Het slechte weer eind december zal een beperkt neerwaarts effect hebben op de productieontwikkeling. In december 2008 was ook sprake van een vorstperiode waarvan toen maar liefst 35% van de bedrijven hinder bij de werkzaamheden ondervond. Daarnaast is december altijd een relatief rustige maand ten opzichte van andere maanden waarbij de werkzaamheden op ongeveer 65 à 70% van het maandgemiddelde liggen.
Figuur 2 Beoordeling economisch klimaat komend kwartaal bouwondernemers naar bedrijfsgrootte 0% -10% -20% -30% -40% -50% -60% Grote bouwbedrijven minst somber
-70% 5 tot 50 werknemers
50 tot 100 werknemers
100 of meer werknemers
■ Oktober 2008 ■ Januari 2009 ■ April 2009 ■ Juli 2009 ■ Oktober 2009 Bron: CBS
Daling zet door in 2010 In 2010 laat het merendeel van de Nederlandse bedrijfstakken weer plussen zien. De economie groeit dan naar verwachting met 1,5%. De groei is vooral export gedreven waardoor de bouwproductie hier nauwelijks van profiteert en in 2010 een verdere krimp vertoont van naar verwachting 6,7%. Vooral de nieuwbouw in de utiliteitsbouw krijgt nog een flinke klap door een verdere afname van de bedrijfsinvesteringen. Net als in 2009 zorgt de onderhouds- en infrasector ervoor dat de totale bouwproductie niet nog verder wegzakt (tabel 1). Nulgroei in 2011 2011 laat naar verwachting voor de bouw een nulgroei zien. De nieuwbouw van woningen trekt dan weer licht aan. De enorme overcapaciteit die bij bedrijven in 2009 is ontstaan houdt bedrijfsinvesteringen ook dan nog op een laag pitje. Daarbij komen investeringen in bedrijfsgebouwen gemiddeld pas 1,5 jaar later op gang. De infrasector laat in 2011 een beperkte krimp zien doordat overheidsbudgetten slinken. In 2017 is bouwproductie pas weer op niveau van topjaar 2008 Vanwege het grote vermogensverlies bij bedrijven en consumenten en opgelopen overheidstekorten, zal de econoKwartaalbericht Bouw Januari 2010 2
mische groei de komende jaren kwetsbaar en ondermaats blijven. Hieronder zal ook de bouwproductie lijden. Hoe groot de klap van de recessie is en hoe gematigd het herstel daarna toont figuur 1. Uitgaande van een gemiddelde jaargroei van 2% vanaf 2012, gelijk aan de gemiddelde groei van de afgelopen 20 jaar, bereikt de bouwproductie pas weer in 2017 het niveau van topjaar 2008. Ter vergelijking, na de vorige recessie van de jaren 2002 tot en met 2004 was slechts een periode van 3 jaar nodig om een nieuwe piek in de bouwproductie te bereiken. Oktober '09
Vooral grote bouwbedrijven optimistischer Juli '09 Bouwbedrijven met meer dan 100 werknemers zijn een stuk positiever over het economisch klimaat en hun'09 winstgevend April heid dan kleine bedrijven (figuur 2). Begin 2009 was van de grote bedrijven bijna tweederde negatief gestemd. In het Januari '09 najaar was dit nog maar een derde. Iets meer dan de helft van het aantal ondernemers van bedrijven met 5 tot 50 werkOktober '08 nemers beoordeelt de ontwikkeling van het economisch klimaat nog als negatief. Dit is opmerkelijk omdat kleine bouwbedrijven over het algemeen vaker actief zijn in de minder geraakte renovatiemarkt. Grote bedrijven zijn juist relatief meer werkzaam in de zwaar getroffen nieuwbouwsector. Een verklaring kan gevonden worden in het feit dat grote bedrijven ook vaker actief zijn in de infrasector die nog relatief goed draait. Daarbij zijn kleinere bedrijven frequenter werkzaam als onderaannemer in de afbouw. Hierdoor worden zij pas later in het bouwproces ingeschakeld en hebben ze ook pas later te maken gekregen met vraaguitval. Figuur 3 Belangrijkste knelpunten bouwnijverheid 40%
30% Record aantal bedrijven met onvoldoende orders
20%
10%
0
0% Onvoldoende orders
■ November 2008 ■ November 2009 Bron: EIB
Financiële problemen
Weersomstandigheden
Figuur 4 Omzet ontwikkeling B&U sector, bouw kosten nieuwbouwwoningen en orderportefeuilles in maanden 20%
12
15%
11
10%
10
5%
9
0%
8
-5%
7
-10%
Aanhoudende krimp omzet
-15%
projecten en nieuwbouwlocaties. Projecten komen alleen in aanmerking als ook andere partijen een bijdrage leveren. Zo kunnen gemeenten bijvoorbeeld de grondprijs verlagen. Er moet ook aannemelijk gemaakt worden dat het project anders niet door gaat als gevolg van de recessie en moest de eerste schop voor het betreffende project nog in 2009 de grond in.
Driekwart projecten 1ste tranche van start Van de eerdere tranche van € 100 miljoen die in de zomer 2009 werd toegekend blijkt dat circa driekwart van de projecten voor 1 januari 2010 van start zijn gegaan. Van de andere projecten wordt de subsidie teruggevorderd. De subsidie is bij projecten die nu doorgang vinden zeker Orderportefeuille U-bouw, begin kw. (rechter as) niet alleen doorslaggevend geweest. De stimuleringsmaat regelen hebben er in veel gevallen ook toe geleid dat belanghebbende partijen weer aan tafel gingen zitten. Ook bijdragen van andereOrderportefeuilles betrokkenen, een woningbouw, voorwaarde begin van dekw. (rechte toekenning van de rijkssubsidie, hebben ervoor gezorgd dat er toch gebouwd kan worden. Bouwkosten nieuwbouwwoningen, yoy (linker as)
6
Figuur 5 Aantal gereedgekomen woningen Omzetgroei %, yoy (linker as) 5
100.000
’07 I ’07 II ’07 III ’07 IV ’08 I ’08 II ’08 III ’08 IV ’09 I ’09 II ’09 III ’09 IV
■ Omzetgroei %, yoy (linker as) ■ Bouwkosten nieuwbouw woningen, yoy (linker as)
_ _
Orderportefeuilles woningbouw, begin kw. (rechter as) Orderportefeuille U-bouw, begin kw. (rechter as)
Bron: CBS en EIB, bewerkt door ING Economisch Bureau Cijfer omzetgroei 4de kwartaal 2009 van maand oktober
90.000 Herstel opgeleverde woningen in 2011
80.000 70.000 60.000 50.000 40.000
B&U-sector in het nauw In de woning- en utiliteitsbouw (B&U) kromp de omzet in het derde kwartaal met 7,7% ten opzichte van een jaar eerder (figuur 4). In oktober liep de afname op tot 12,1% (j.o.j.). In beide sectoren staat nog steeds vooral de nieuwbouw onder druk. In de woningbouw bleef de hoeveelheid onderhanden werk in deze periode stabiel op 5,9 maanden. Investeringen in woningen daalden in het derde kwartaal verder met 17,3%. Een soortgelijke krimp deed zich voor het laatst voor in 1991. Subsidie voor 23.000 woningen Half december 2009 is door de overheid € 164 miljoen aan subsidie toegekend voor het vlot trekken van bouwprojecten van in totaal 23.000 woningen. Dit was de 2de ronde van in totaal 3 subsidierondes. Met een budget van € 395 miljoen worden in 2009 en 2010 marktpartijen in staat gesteld om zoveel mogelijk door te blijven bouwen aan binnenstedelijke Kwartaalbericht Bouw Januari 2010 3
30.000 20.000 10.000 0 ’96 ’97 ’98 ’99 ’00 ’01 ’02 ’03 ’04 ’05 ’06 ’07 ’08 ’09*’10*’11*
■ Kwartaal I ■ Kwartaal II ■ Kwartaal III ■ Kwartaal IV ■ ING raming jaar Bron: CBS * 4de kwartaal 2009 en geheel 2010 en 2011 raming ING Economisch Bureau
60.000 gereedgekomen woningen in 2010 Ondanks de stimuleringsmaatregelen verwachten wij voor 2010 nog geen opleving in de woningbouw. Het aantal afgegeven vergunningen voor koopwoningen nam in het derde kwartaal 2009 met 40% af ten opzichte van een jaar eerder. Uitgegeven vergunningen voor huurwoningen daalden slechts met 12%. Daarentegen namen de verkopen van nieuwbouwwoningen voor het eerst sinds lange tijd wel weer toe in het tweede en derde kwartaal van 2009. Tussen het moment van aankoop van een nieuwbouwwoning en de uiteindelijke overhandiging van de sleutel zit gemiddeld 15 maanden. De op te leveren nieuwbouwwoningen in 2010 zijn dus voor een groot deel eind 2008 en in 2009 verkocht. ING Economisch Bureau verwacht dan ook dat de woningbouwproductie in 2010 daalt tot 60.000 woningen (figuur 5). Licht herstel nieuwbouw in 2011 In 2011 zal naar verwachting het aantal opgeleverde woningen licht stijgen. Ondanks de huidige conjuncturele vraaguitval naar koopwoningen blijft de vraag naar woonruimte de komende jaren stijgen door een toenemend aantal huishoudens. Jaarlijks komen er circa 50.000 huishoudens in Nederland bij. Door de recessie zal dit aantal tijdelijk lager liggen maar op lange termijn wordt deze afname weer ingehaald. Doordat er steeds meer binnenstedelijk gebouwd wordt, neemt het aantal gesloopte woningen ook toe. Zo werden in 2008 in totaal 22.000 woningen van de markt gehaald. De structurele groei van het aantal huishoudens, de afnemende nieuwbouw en de toename van het aantal sloopwoningen zorgt ervoor dat de woningmarkt op lange termijn krap blijft waardoor uitbreiding van de voorraad gewenst is. 1,5% loonsverhoging tot eind 2010 In het derde kwartaal 2009 daalden de bouwkosten van nieuwbouwwoningen met 1,1% ten opzichte van een jaar eerder. De daling was bijna volledig toe te schrijven aan lagere materiaalkosten. De loonkosten bleven ten opzichte van het tweede kwartaal nagenoeg gelijk. In de CAO voor de bouw zijn voor 2010 drie structurele loonsverhogingen voorzien: op 1 januari met 0,75%, 1 juli met 0,5% en op 1 oktober met 0,25% waarmee de loonkosten het komende jaar slechts beperkt zullen stijgen.
Utiliteitsbouw zorgenkindje van de bouwsector De recessie heeft er voor gezorgd dat de productie in veel bedrijfstakken enorm is teruggeschroefd waardoor veel bedrijven nu met een flinke overcapaciteit worstelen. Het beperkte herstel van de Nederlandse economie in 2010 leidt ertoe dat veel bedrijven nog lange tijd qua bezetting ruim in hun jas zitten. Bedrijfsinvesteringen laten in 2010 daardoor nog een krimp zien. Nieuwe investeringsplannen zullen daarbij vooral nog gaan over nieuwe computers, software en machines om de bedrijfsvoering te optimaliseren en minder over uitbreiding of nieuwbouw van het bedrijfspand. Investeringen in bedrijfsgebouwen komen gemiddeld dan Kwartaalbericht Bouw Januari 2010 4
ook pas 1,5 jaar later op gang dan de totale bedrijfsinvesteringen. De utiliteitsbouw zal hierdoor nog enkele moeilijke jaren tegemoet gaan. Investeringen en orderboeken U-bouw blijven dalen Uitgaven aan nieuwe projecten in de utiliteitsbouw dalen pas sinds het tweede kwartaal van 2009. In het derde kwartaal was de krimp 9,0% (j.o.j.). Orderboeken lopen in deze sector nog steeds verder leeg en bereikten in november 2009 een niveau van 5,5 maanden ten opzichte van 5,8 maanden in oktober. Dit is het laagste niveau sinds december 1994. De waarde van het aantal vergunningen voor nieuwe bedrijfsgebouwen nam in het derde kwartaal 2009 af met bijna 25% ten opzichte van dezelfde periode in 2008. De budgetsector blijft hier echter positief tegen afsteken. Zo nam de waarde van het aantal vergunningen voor nieuw te bouwen scholen in het derde kwartaal 2009 met bijna de helft toe ten opzichte van dezelfde periode in 2008. De opdrachtenstroom van de publieke sector blijft hiermee op een hoog peil en zorgt er voor dat de krimp in utiliteitsbouw niet nog groter uitvalt. Desondanks verwachten wij voor zowel 2010 als 2011 nog een daling van de nieuwbouw van de utiliteitsbouw van respectievelijk 15,3% en 6,0%.
Verhoogde concurrentie in infrasector In het derde kwartaal 2009 groeiden de investeringen in infrastructuur met 6% ten opzichte van een jaar eerder waarmee de groei van de eerste 3 kwartalen uitkwam op 4,3%. Met succes houden het rijk, provincies en gemeenten de uitgaven voor nieuwe infrastructuur op een hoog peil om enig tegenwicht te beiden aan de recessie. Orderboeken blijven hierdoor goed gevuld en de vertrouwensindex voor de infrasector steekt met -7 in november 2009 relatief positief af ten opzichte van de gehele bouw (-31). Dit betekent echter niet dat het één en al hosanna is in deze sector. B&U bouwers proberen een graantje meer te pikken nu de opdrachtenstroom in hun eigen sector steeds verder opdroogt. Ook grotere bouwbedrijven zitten steeds meer om werk verlegen en schrijven in op steeds kleinere opdrachten. De werkzaamheden worden hierdoor over meerdere partijen verdeeld en vooral de kleine en middelgrote infrabedrijven hebben hieronder te lijden. Bedrijven die zich daarnaast gespecialiseerd hebben in het bouw- of woonrijp maken van gronden, die bedoeld zijn voor woningbouw of nieuwe bedrijfsterreinen, hebben ook te maken met een stevige dalende vraag als gevolg van de productiedaling in de B&Usector.
Figuur 6 Omzet ontwikkeling infrasector, order portefeuilles & bouwkosten 20%
9
15%
8
10%
7
5%
6
0%
5
-5%
Prijsdalingen en stijgende omzetten
4
-10%
3 ’07 I ’07 II ’07 III ’07 IV ’08 I ’08 II ’08 III ’08 IV ’09 I ’09 II ’09 III ’09 IV
■ Omzetgroei % j.oj. (linker as) ■ Bouwkosten infra begin kwartaal in % j.o.j. (linker as)
_ _
Orderportefeuille Wegenbouw begin kwartaal in maanden (rechter as) Orderportefeuille Grond en Waterbouw begin kwartaal in maanden (rechter as)
Bron: CBS en EIB, bewerkt door ING Economisch Bureau Omzetgroei 4de kwartaal 2009 van maand oktober
Lichte krimp infrasector in 2011 In 2010 zullen de overheidsuitgaven als gevolg van de stimuleringspakketten nog wel op peil blijven waar de infrasctor van kan profiteren. In 2011 verwachten wij echter dat hierin een kentering komt. De overheid zal ook moeten gaan bezuinigen en de naar voren geschoven projecten zijn dan uitgevoerd. Daarnaast worden gemeenten nu al geconfronteerd met lagere opbrengsten uit hun grondbedrijf. Doordat de woningbouw naar verwachting in 2011 wel enigszins aantrekt kan het bouw- en woonrijp maken van grond enig tegenwicht bieden. ING Economisch Bureau gaat daarom uit van 1% productiegroei voor nieuwe infrastructuur in 2010 en van een even grote krimp (-/-1%) in 2011. Maurice van Sante ING Economisch Bureau
Kwartaalbericht Bouw Januari 2010 5
Bouw in Nederland: Houdt aandacht voor het lange termijn sectorbelang… Zoals uit dit kwartaalbericht blijkt zal 2010 een jaar worden waarin de krimp van de bouwsector voelbaar wordt. Herstel wordt ingezet in 2011 maar het duurt nog jaren Bouwkosten infra begin kwartaal % j.o.j. (link voordat de sector terug is op het niveau van 2008. Het vinden van oplossingen voor de ontstane overcapaciteit wordt een belangrijke uitdaging. bedrijven zoeken orderport.Veel grond & waterbouw begin kwarta naar mogelijkheden om te kunnen profiteren van die delen binnen de sector die nog redelijk presteren. Infra, orderport. Wegenbouw begin kwartaal in ma renovatie & onderhoud zijn voorbeelden hiervan. Ik snap de korte termijn overweging die hieraan ten grondslag ligt maar stel vraagtekens bij de houdbaarheid op lange Omzetgroei % j.o.j. (linker as) termijn. Voor het individuele bedrijf maar ook voor de sector in het algemeen is dit niet goed op de langere termijn. Bouwen in Nederland wordt steeds complexer en vergt specialistische skills en kennis. Bedrijven met een bewezen trackrecord moeten op prijs concurreren met “nieuwkomers” in de betreffende markt. Dit komt de kwaliteit van het eindproduct niet ten goede en kwaliteit is juist wat de sector wil en moet nastreven om rendabeler te kunnen opereren. Bedrijven die voldoende flexibel zijn in het aanpassen aan de omvang van de markt en blijven bij hun kernactiviteit en kwaliteit zullen naar mijn idee een betere uitgangspositie hebben om de storm te doorstaan. Jan van der Doelen ING Sectormanager Bouw en Vastgoed
Meer weten? Kijk op ING.nl Of bel met Maurice van Sante, Sectoreconoom 020 576 85 47 Jan van der Doelen, Sectormanager Bouw en vastgoed 020 652 20 14
Disclaimer De informatie in dit rapport geeft de persoonlijke mening weer van de analist(en) en geen enkel deel van de beloning van de analist(en) was, is, of zal direct of indirect gerelateerd zijn aan het opnemen van specifieke aanbevelingen of meningen in dit rapport. De analisten die aan deze publicatie hebben bijgedragen voldoen allen aan de vereisten zoals gesteld door hun nationale toezichthouders aan de uit oefening van hun vak. Deze publicatie is opgesteld namens ING Bank N.V., gevestigd te Amsterdam en slechts bedoeld ter informatie van haar cliënten. ING Bank N.V. is onderdeel van ING Groep N.V. Deze publicatie is geen beleggingsaanbeveling noch een aanbieding of uitnodiging tot koop of verkoop van enig financieel instrument. Deze publicatie is louter informatief en mag niet worden beschouwd als advies. ING Bank N.V. betrekt haar informatie van betrouwbaar geachte bronnen en heeft alle mogelijke zorg betracht om er voor te zorgen dat ten tijde van de publicatie de informatie waarop zij haar visie in dit rapport heeft gebaseerd niet onjuist of misleidend is. ING Bank N.V. geeft geen garantie dat de door haar gebruikte informatie accuraat of compleet is. De informatie in dit rapport kan gewijzigd worden zonder enige vorm van aankondiging. ING Bank N.V. noch één of meer van haar directeuren of werknemers aanvaardt enige aansprakelijkheid voor enig direct of indirect verlies of schade voortkomend uit het gebruik van (de inhoud van) deze publicatie alsmede voor druk- en zetfouten in deze publicatie. Auteursrecht en rechten ter bescherming van gegevensbestanden zijn van toepassing op deze publicatie. Overneming van gegevens uit deze publicatie is toegestaan, mits de bron wordt vermeld. In Nederland is ING Bank N.V. geregistreerd bij en staat onder toezicht van De Nederlandsche Bank en de Autoriteit Financiële Markten. De tekst is afgesloten op 4 januari 2010.
