BLAUWDRUK VOOR BRUGGE LETTERSTAD

Brugge heeft iets met boeken en letters. In de middeleeuwen produceerden Brugse scriptoria prachtige handschriften die de wereld veroverden. En vandaag opnieuw is Brugge een wereldcentrum op vlak van de schriftkunst. In geen enkele Europese stad is er een grotere concentratie aan kalligrafen en kalligrafieopleidingen van niveau dan in Brugge. Bovendien heeft Brugge een bijzonder rijk aanbod aan boekhandels en telt de stad vele schrijvers, illustratoren, boekhandelaars, drukkers, uitgevers, boekbinders, boekrestaurateurs en erfgoedbibliothecarissen die de belangstelling voor het oude en actuele boek levend houden. Brugge Letterstad verbindt al deze troeven in een uitdagende toekomstvisie voor Brugge. Het Brugs Erfgoednetwerk (BEN) bracht in 2012 een twintigtal boek- en letterminnende Bruggelingen rond de tafel om concrete voorstellen en actiepunten uit te werken die de reputatie van Brugge als stad van boeken en letters kunnen versterken. Het resultaat van deze boeiende gesprekken vindt u in deze blauwdruk die tegelijk een oproep is om zelf initiatief te nemen en mee deze toekomstdroom waar te maken.

BLAUWDRUK VOOR BRUGGE LETTERSTAD

BLAUWDRUK VOOR BRUGGE LETTERSTAD

3

VOORWOORD INLEIDING TROEVEN

5 7 9

Productiecentrum van luxeboeken Boekenerfgoed Wereldcentrum voor letterkunst Geletterd Brugge

9 13 15 19

FOCUS MEERWAARDE PROGRAMMA

21 25 27

Triënnale voor letterkunst 27 Lettersite 29 Nieuw leven voor boekenerfgoed 31 Aanwezigheid in het straatbeeld 35 Creatieve stad 37

GETUIGENISSEN COLOFON

39 58

6

Brugge, stad van de toekomst. Het is geen contradictie, wel integendeel. Brugge is een gekoesterde erfgoedstad en toeristische bestemming, maar is ook zoveel meer. Een nieuwe beleidsperiode en een nieuw stadsbestuur bieden de kans om kritisch stil te staan bij een aantal verworvenheden. Nieuwe kansen en uitdagingen bieden zich aan en we moeten die ten volle aangaan. We richten onze blik op de toekomst, zonder daarbij het verleden uit het oog te verliezen. Integendeel, we grijpen ons rijke verleden aan om onze toekomst mee vorm te geven. Het stadsbestuur wil daarbij alle Bruggelingen betrekken en nieuwe vormen van inspraak en projectmatige participatie stimuleren. Onder de noemer ‘de Toekomst van Brugge’ wil het bestuur verenigingen, belangenorganisaties, individuen en bedrijven samenbrengen op netwerkmomenten en zo bekijken welke ideeën we samen kunnen realiseren. De initiatieven ‘Handmade in Brugge’ en ‘Brugge Letterstad’ zijn twee mooie voorbeelden van hoe onze toekomstvisie vorm kan krijgen. Ook zij zijn gegroeid vanuit verschillende organisaties, stedelijke diensten en individuen, en dit vanuit een streven om de beeldvorming van Brugge te verrijken en onze stad een meer eigentijds imago aan te meten. Het Brugse Erfgoednetwerk (BEN) en tapis plein vzw brachten verschillende mensen rond de tafel en verbonden de vele opborrelende ideeën tot twee krachtige verhalen die Brugge op de kaart zetten als levende cultuurstad. Een stad met een rijk verleden en erfgoed als gedroomde voedingsbodem voor creatie en innovatie. ‘Handmade in Brugge’ en ‘Brugge Letterstad’ kunnen een antwoord bieden op verschillende toeristische, educatieve, culturele en economische uitdagingen en kansen die in Brugge leven. Met ‘de Toekomst van Brugge’ wil het stadsbestuur deze en andere aantgebrachte ideeën een vaste bedding geven. Keuzes zullen daarbij nodig zijn. Als organisator van dit proces wil het stadsbestuur niet dat het bij prachtige ideeën blijft, maar dat de gemaakte plannen ook daadwerkelijk tot stand komen. Tot slot wil ik mijn waardering uitdrukken voor de Openbare Bibliotheek Brugge, die bij de totstandkoming van deze blauwdruk voor ‘Brugge Letterstad’ een cruciale rol heeft gespeeld. Haar goede relaties met andere erfgoedbibliotheken en met geletterde en boekminnende mensen in de stad lagen aan de basis van dit verhaal. Door de combinatie van vernieuwende projecten op vlak van publiekswerking en een rijk historisch patrimonium toont onze Openbare Bibliotheek trouwens mooi aan dat erfgoed en innovatie perfect kunnen samengaan.

Renaat Landuyt Burgemeester van Brugge

7

8

Brugge is een stad van boeken en letters, in het verleden en ook vandaag. In de late middeleeuwen produceerden Brugse scriptoria de mooiste handschriften van het westelijk halfrond. Al in de jaren 1470 – twintig jaar nadat Gutenberg de blokdruk had vervangen door losse letters – werden hier de eerste boeken gedrukt. Getuige van dit verleden is het rijke boekenerfgoed, dat verborgen ligt in openbare, religieuze en private bibliotheken. Boeken en letters genieten vandaag nog steeds een levendige belangstelling in Brugge. Onder de stadsbewoners zijn er heel wat schrijvers, illustratoren, boekbinders, uitgevers van kunstige boeken, en niet te vergeten enkele internationaal gerenommeerde kalligrafen en letterbeeldhouwers. In geen enkele andere Europese stad is er een grotere concentratie aan kalligrafen en kalligrafieopleidingen dan in Brugge. Een rijk aanbod aan diverse boekhandels, een sterke leescultuur, een actieve, druk bezochte openbare bibliotheek en een recent vernieuwd Gezellemuseum vervolledigen het plaatje. Ondanks al deze troeven wordt Brugge door de buitenwereld niet als boekenof letterstad gepercipieerd. Zou het kunnen dat Brugge als stad met een uitgesproken boekencultuur een duwtje in de rug verdient? Door dingen te verbinden, door nieuwe creaties, of ook door al eens tegendraads uit de hoek te komen? Deze ideeën leven al een tijdje in verschillende middens en werden opgepikt door het Brugs Erfgoednetwerk (BEN). Het BEN heeft zich namelijk voorgenomen om de beeldvorming van de stad te verrijken en bij te dragen tot een meer verdiepende lezing en erfgoedbeleving van Brugge. Brugge Letterstad biedt die mogelijkheid en kan bijdragen tot het imago van Brugge als een levende, creatieve stad die eigentijds omgaat met haar verleden én haar heden. In de loop van 2012 bracht het BEN mensen uit diverse hoeken (boekhandel, bibliotheek, erfgoed, cultuur, boekrestauratie, kalligrafie en letterontwerp, uitgeverij …) samen om te bespreken en te brainstormen over hoe een werking rond (toen nog) het concept ‘boekenstad’ concreet invulling kan krijgen. Dit genereerde niet alleen veel enthousiasme, maar resulteerde eveneens in de toekomstdroom of blauwdruk die u nu in handen heeft. Hiermee hoopt het BEN u te kunnen overtuigen van de vele troeven van Brugge als letterstad en wie weet ertoe aanzetten om zelf mee de schouders te zetten onder initiatieven die dit imago versterken. Want er is slechts een kleine vonk nodig om dit sluimerende vuur te doen ontbranden.

9

10

Productiecentrum van luxeboeken

“Als schrijvend en tekenend auteur aanspoelen in Brugge is als een drenkeling stranden op een paradijselijk boekeneiland, bevolkt met schrijvers, illustratoren, drukkers, uitgevers, boekbinders, boekrestaurateurs en visionaire kalligrafische kunstenaars met wereldwijde faam.” Klaas Verplancke, illustrator, schrijver

11

Tussen 1400 en 1550 was Brugge dé productieplaats van verluchte (met miniaturen geïllustreerde) handgeschreven boeken. Ze werden gemaakt op bestelling, voor vorstenhuizen, prelaten en hoge burgerij, maar ook voor de vrije markt. Manuscripten en miniaturen vormden een topproduct van de Brugse export en deze luxeboeken zijn, via het wereldhandelsnetwerk waarin Brugge toen functioneerde, overal in de wereld terechtgekomen. Elke grote bibliotheek, van New York tot Sydney, heeft vandaag wel middeleeuwse ‘Brugse’ luxehandschriften in haar bezit en is daar bijzonder fier op. Een selectie van deze verspreide productie werd in 2003-2004 samengebracht in een van de meest prestigieuze exposities van de voorbije jaren: ‘Illuminating the Renaissance’, achtereenvolgens in Los Angeles (Getty Museum) en Londen (Royal Academy of Arts), een wereldexpo die overwegend was opgebouwd met Brugse topstukken! Boeken produceren zorgde in het laatmiddeleeuwse Brugge voor veel werk en trok honderden hooggekwalificeerde vaklui en ondernemers aan. Brugge was dan ook, samen met Parijs, de enige stad ten noorden van de Alpen waar deze vakmensen in een eigen gilde waren georganiseerd. Deze Brugse librariërsgilde kreeg in de 15de eeuw vorm. Het bloeiende boekenbedrijf stond open voor innovatie, en kort na de uitvinding van de boekdrukkunst werden er ook in Brugge, in de jaren 1470, boeken gedrukt. De sleutelfiguur was de Engelse koopman en diplomaat William Caxton (+ 1491), die in Brugge instond voor het eerste gedrukte boek in het Frans en het eerste gedrukte boek in het Engels wereldwijd. Vervolgens introduceerde Caxton de boekdrukkunst in de Angelsaksische wereld.

12

Ook de incunabelen (wiegendrukken of boeken gedrukt vóór 1501) die Colard Mansion tot 1484 in Brugge drukte, waren luxeboeken, vandaag wel eens omschreven als ‘de schitterendste incunabelen die er in de Nederlanden zijn gedrukt’. Deze boeken zijn vandaag uitzonderlijk waardevol en op de markt zo goed als onbetaalbaar. In de 16de eeuw volgde Antwerpen Brugge op als wereldhandelsstad. In de 17de en 18de eeuw bleef Brugge een belangrijke stad, die tevergeefs aanstuurde op een internationale verankering. Er was weinig kapitaal en ondernemingszin, te weinig om in de 19de eeuw mee te gaan in de industriële revolutie. Brugge werd toen een arme stad. Niettemin werd precies in deze periode, de tweede helft van de 19de eeuw, vanuit Brugge een wereldbedrijf opgezet: de uitgeverij-drukkerijbinderij Desclée-De Brouwer (1877-1970), met hoofdvestiging in Brugge aan de Houtkaai en weldra ook vestigingen in Parijs, Bilbao en Buenos Aires. De imprint Desclée-De Brouwer is vandaag nog verbonden aan het Parijse uitgevershuis maar er is niet langer een band met Brugge. De aanleg van een nieuwe wereldhaven in Zeebrugge en de wereldwijde appreciatie van Brugge als werelderfgoed boden in de 20ste eeuw nieuwe kansen. Deze worden vandaag met veel zin voor initiatief verder ontwikkeld. Zo telt de Brugse regio een aantal uitgevers en drukkers van kunstige boeken die ook op de internationale markt actief zijn, zoals Stichting Kunstboek, Die Keure en Flin Graphic Group. Zij onderscheiden zich door een bijzondere aandacht voor lay-out, typografie en beeldkwaliteit.

“De banden gaan open en dicht, de haren op de leren bekleding zijn nog niet overal afgesleten en allerlei bijzondere boekbindtechnische details laten ons in de huid van de monniken van toen kruipen en geven ons aanwijzingen over de productie van deze kloosterbanden.”

Marijn de Valk, boekrestaurator

13

Boekenerfgoed Brugge bulkt van het boekenerfgoed dat de stad tijdens de voorbije eeuwen heeft opgebouwd, uiteraard tijdens haar middeleeuwse bloeiperiode maar ook in de eeuwen daarna. Het gaat om handschriften, oude drukken, prenten, kranten, documentaire boeken en nog veel meer. Dit boekenerfgoed wordt bewaard in een uitzonderlijk dicht netwerk aan erfgoedbibliotheken (abdijen, kloosters, scholen, verenigingen …) van uiteenlopende omvang en kwaliteit, in totaal meer dan dertig. Dit alles laat een onuitputtelijke rijkdom vermoeden. Rijk, maar vooral heel verscheiden: middeleeuwse manuscripten in de Openbare Bibliotheek, een schat aan incunabelen in het Grootseminarie, werken over koloniale geschiedenis in de benedictijnenabdij Zevenkerken, gedrukte liturgische boeken in de Onze-Lieve-Vrouwekerk, kunstboeken in de Stedelijke Academie voor Schone Kunsten, en dat is pas het begin van een lange wandeling. Het is een meerwaarde (en ook een uitdaging voor de nabije toekomst) dat veel van deze collecties vandaag nog steeds in situ worden bewaard, in de omgeving waarin ze harmonisch tot stand zijn gekomen. Internationale wetenschappers komen graag naar Brugge om er de historische boekenschatten in hun onderzoek te betrekken.

“In de voorbije jaren groeide bij mij de bezorgdheid om ons patrimonium toch te ontsluiten. Het mocht geen dode rijkdom blijven die een zeldzame keer geraadpleegd of bezocht werd door een buitenstaander.” P. Carlos Noyen, prior en bibliothecaris van het karmelietenklooster

15

De Openbare Bibliotheek Brugge, met haar uitzonderlijke collecties, maar ook met een grote expertise over het oude boek, werd door de Vlaamse overheid gevraagd om te participeren in de Vlaamse Erfgoedbibliotheek, een netwerkbibliotheek met zes partners die in 2009 van start ging om een landelijke werking voor erfgoedbibliotheken vorm te geven. Publiekswerking rond erfgoedbibliotheken en het oude boek is overigens al jaren een vaste waarde in Brugge. Het meest in het oog springend zijn de prestigieuze internationale tentoonstellingen met tienduizenden bezoekers, zoals ’Vlaamse kunst op Perkament’ (Gruuthusemuseum, 1981) en ‘Besloten wereld, open boeken’ (Grootseminarie, 2002). Naast erfgoedbibliotheken zijn er de vele particuliere verzamelaars. Sommige privébibliotheken, zoals die van de in 2008 overleden aannemer André Himpe, die ook historicus en classicus was, zijn van wereldniveau. Het verzamelen wordt gestimuleerd door een levendige handel in het oude boek. Brugge beschikt over uitstekende antiquariaten en is de enige stad in Vlaanderen waar jaarlijks exclusieve boekenveilingen worden georganiseerd, met een aanbod dat tot ver in het buitenland weerklank vindt. Dit rijke boekenerfgoed vraagt zorg. En ook op dat vlak is Brugge toonaangevend in Vlaanderen. Boekbinders en sinds kort ook restauratoren voor papier en boek worden opgeleid binnen CORES, een samenwerking tussen het vormingsinstituut Syntra West en Brugse erfgoedpartners zoals de Openbare Bibliotheek en verschillende Brugse archiefinstellingen. In de stad en de regio zijn verschillende handboekbinderijen actief, waarvan sommige al sinds meerdere generaties.

16

Wereldcentrum voor kalligrafie en letterontwerp De voorbije dertig jaar is Brugge uitgegroeid tot een wereldcentrum op het vlak van kalligrafie, letterbeeldhouwen en letterontwerp. Zonder overdrijven kan Brugge de kalligrafiehoofdstad van de westerse wereld worden genoemd. Studenten uit de Verenigde Staten, Europa, Japan en Australië komen naar hier om zich te bekwamen in de letterkunst. Andersom is er een kern van Brugse kalligrafen en letterkunstenaars die wereldwijd worden gevraagd om les te geven. Aan de basis van dit succesverhaal lag Jef Boudens (1926-1990), de eerste moderne kalligraaf van België. Hij maakte kalligrafische teksten voor drukwerk en gaf zijn eigen wenskaarten uit. Jef Boudens leidde een hele generatie Vlaamse kalligrafen op. Hij heeft zijn passie voor de kalligrafie ook doorgegeven aan zijn vijf kinderen, die allemaal letterkunstenaar zijn geworden. Zijn drie zonen, Pieter, Jeroen en Kristoffel, hebben zich vooral toegelegd op het letterbeeldhouwen en hebben daarin een internationale reputatie opgebouwd. Zijn dochters, Joke en Liesbet, zijn eveneens letterkunstenaars en geven les in binnen- en buitenland. De tweede belangrijke pijler van het Brugse kalligrafieverhaal is Jan Broes. Zijn 15de-eeuwse woonhuis in de Zomerstraat gold lange tijd als een trefpunt voor internationaal vermaarde kalligrafen en letterkappers. Tijdens de jaren 1980-1990 organiseerde hij er driejaarlijkse tentoonstellingen van kalligrafie en letterbeeldhouwen, die bij een breed publiek in de smaak vielen. Het sluitstuk vormde het prestigieuze stadsproject ‘Een stad vol letters’ in 2002, naar aanleiding van ‘Brugge 2002, Culturele Hoofdstad van Europa’. Een derde pijler is Brody Neuenschwander, een Amerikaanse kalligraaf die zich in 1993 in Brugge vestigde, de thuisstad van zijn echtgenote. Zijn opleiding genoot hij aan het Roehampton Institute in Engeland, het bastion van de klassieke Engelse kalligrafie. In Brugge vond hij de ideale voedingsbodem om zijn horizon te verruimen en zijn kalligrafie te ontwikkelen tot een echte kunstvorm. De Britse filmregisseur Peter Greenaway maakte van zijn diensten gebruik in verschillende films, waaronder ‘Prospero’s Books’ en ‘The Pillow Book’. Tot de opdrachtgevers van Brody Neuenschwander behoren ook de Amerikaanse, Britse en Belgische regering, BBC, Time-Life, de Britse Royal Mail en … de Stad Brugge, uiteraard. Onder impuls van Sofie Verscheure, Yves Leterme en Veronique Vandevoorde werd in 2003 vzw Witruimte opgericht, een ‘leerschool voor kalligrafie’. Brody Neuenschwander stelde een curriculum op, waarbij cursisten door de verschillende stadia van formele kalligrafie naar een meer persoonlijke, expressieve vorm worden begeleid. Witruimte is actief in heel Vlaanderen. Het kwaliteitsniveau wordt grondig bewaakt. Zo volgen de lesgevers een

17

18

coaching en overleggen ze op regelmatige basis over de aanpak, het niveau en de inhoud van de cursussen. Met daarbij nog de cursussen van Vorming Plus en Syntra West heeft Brugge voor kalligrafie en letterbeeldhouwen een zeer sterk uitgebouwd opleidingsaanbod. Ook toekomstige professionelen kunnen in Brugge terecht. In 2009 richtte Lieve Cornil Studio XII, International School for the Lettering Arts, op met een drie- of vierjarige opleiding in grafisch ontwerp en letterontwerp. Voordien werkte zij in Londen als freelance letterkunstenaar, voornamelijk in opdracht van grafische en communicatiebureaus. Toen haar mentor en oud-professor Bernard Arin op pensioen ging en zijn school, het fameuze Scriptorium de Toulouse, na 38 jaar activiteit de deuren sloot, besloot zij dit bijzondere concept verder te zetten. De internationale reputatie die het Scriptorium had opgebouwd mocht niet verloren gaan. Met de steun van haar mentor bracht zij de opleiding naar Brugge en daar begeleidt zij nu een internationale groep gepassioneerde letterontwerpers, die hier professioneel aan de slag mee willen. Zo komt het dat in een stad waar in de middeleeuwen de scriptoria bloeiden vandaag opnieuw de grootste concentratie aan kalligrafen en kalligrafieopleidingen in Europa te vinden is. De Stad Brugge is zich heel goed bewust van deze troef en ondersteunt haar kalligrafen via opdrachten en kalligrafieprojecten. In de binnenstad bevinden zich ook verschillende galerijen en winkels die zich op de letterkunst toespitsen.

“Er leven en werken hier meer professionele kalligrafen en letterbeeldhouwers dan in andere Europese steden en nergens anders vind je zoveel kwalitatief hoogstaande opleidingen. Dit is het resultaat van bijna veertig jaar toegewijde inspanning en passie van een harde kern van professionele letterkunstenaars.” Brody Neuenschwander, letterkunstenaar

19

20

Geletterd Brugge In en over Brugge werd en wordt veel geschreven, niet alleen door beoefenaars van de letterkunst maar ook door schrijvers en dichters. Geoffrey Chaucer, Juan Luis Vivès, Albrecht Dürer, Henry Wadsworth Longfellow, Henry Miller, Georges Rodenbach, Rainer Maria Rilke, Stéphane Mallarmé, Marguerite Yourcenar, Hugo Claus, Christine D’haen, Paul de Wispelaere, Karel Van de Woestijne, Raymond Brulez, Michel de Ghelderode, Emile Verhaeren, Bart Moeyaert, Peter Verhelst, Frank Adam en Pieter Aspe: allen hebben ze een roman of een gedicht in Brugge gesitueerd, of ze woonden hier of zijn naar hier gekomen en hebben er hun verhaal neergeschreven. Ook de Brugse boekenillustratoren (Klaas Verplancke, Pieter Gaudesaboos en anderen) doen het bijzonder goed en vallen internationaal in de prijzen. En uiteraard wordt er in Brugge gelezen, heel veel gelezen. Individueel, in schoolverband en ook verrassend veel in leesgroepen. Lezers worden bediend door boekhandels en bibliotheken, die op hun beurt de lezers stimuleren. In de Brugse binnenstad werken op een voorschoot groot algemene boekhandels – vaak vanuit een historische traditie, die soms teruggaat tot de 19de eeuw – met stevige assortimenten, een uitstekende dienstverlening en een veelzijdige culturele werking. In het boekenvak wordt er naar Brugge opgekeken, niet alleen naar het aantal en de kwaliteit van de boekhandels maar ook naar hun bepalende rol in onder meer Confituur, een samenwerkingsverband van kwalitatieve onafhankelijke boekhandels, en de International Booksellers Federation. Boekhandel en openbare bibliotheek vullen elkaar aan. De Openbare Bibliotheek Brugge, met circa 1 miljoen boeken en andere materialen, omvat een hoofdbibliotheek in het hart van de stad en twaalf buurtbibliotheken in deelgemeenten en wijken. Ze telt 30.000 actieve leden, realiseert jaarlijks meer dan 1.100.000 uitleningen en bereikt 60% van de Brugse bevolking. Daarmee scoort de Brugse openbare bibliotheek landelijk bijzonder hoog. Bovendien is deze bibliotheek een voortrekker inzake innovatieve processen van ontsluiting en publieksparticipatie. De Brugse Openbare Bibliotheek vervult voor de humane wetenschappen aanvullend een rol als wetenschappelijke bibliotheek. Dit landschap wordt verder ingevuld door de bibliotheken van het Europacollege en van de Brugse hogescholen.

“Brugge kan er trots op zijn dat het nog steeds de oudste boekhandel van Vlaanderen, gelegen op de Markt van Brugge, kan presenteren.” Yvonne Steinberger, Boekhandel De Reyghere

21

22

“Ik denk dat Brugge inderdaad belangrijke troeven in handen heeft om zich als ”centre of excellence” te profileren, zonder ons door het concept van de planeconomie te laten verleiden. Want ook in ons vak is het zo dat wanneer een beweging een instituut wordt, het gezag en macht verwerft en zich log in stand wil houden.”

Hoe komt het dat Brugge ondanks al deze troeven nog geen imago heeft van boeken- en letterstad? Veel heeft te maken met de onzichtbaarheid van zowel het boekenerfgoed als het creatieproces van de letterkunstenaars. Kostbare handschriften en oude drukken liggen veilig opgeborgen in de depots of kluizen van een openbare, religieuze of private bibliotheek. In Brugge is er geen permanente expositieruimte waar dit rijke boekenerfgoed kan worden getoond. Kalligrafen, letterkappers, schrijvers, dichters, illustratoren en boekbinders zijn vooral stille werkers die de afzondering verkiezen. Een aantal initiatieven kunnen het imago van Brugge als stad van boeken en letters versterken, door de vele kwalitatieve zaken die Brugge op dit vlak te bieden heeft, te verbinden. En wat als sterk wordt gepercipieerd, regenereert zichzelf, wordt steeds sterker en wordt uiteindelijk een succesverhaal. Brugge kiest daarbij het best voor een scherp profiel, dat haar onderscheidt van andere boekensteden. Het unieke onderscheidende kenmerk van Brugge is de letterkunst, die hier in de middeleeuwen en vandaag opnieuw floreert. De Brugse scriptoria produceerden handschriften van wereldklasse en gingen daarbij vernieuwend te werk. Zo zijn ook de kalligrafen, letterkappers en letterontwerpers van de huidige generatie toonaangevend in hun vakgebied. Zij beheersen de traditionele kalligrafie en slagen er tegelijk in hun letterkunst te verheffen tot een hoogst persoonlijke expressievorm. De focus op letterkunst wil niet zeggen dat de andere aspecten buiten beeld blijven of geen rol zouden spelen. Deze sterke en dynamische niche kan een hefboom zijn om de brede sector van boeken en letters te versterken en meer in de kijker te zetten. Door de verschillende componenten op een originele wijze te verbinden kan Brugge zich ontwikkelen als een hedendaagse Letterstad, die traditie en vernieuwing verenigt en grenzen verlegt. Dat een scherpe profilering geen windeieren legt, toont onder meer de ontwikkeling van Antwerpen als modestad. Antwerpen kent geen grote modehuizen zoals Parijs of Londen. Toch heeft de Scheldestad zich als relatief kleine stad op de wereldkaart weten te zetten door consequent in te zetten op de hoogwaardige niche van ambachtelijkheid. Zowel in het onderwijs aan de Modeacademie als in de vele kleinschalige modehuizen is ambachtelijk werk een wezenlijke factor. Die specialisatie onderscheidt de Antwerpse mode van die van andere modesteden en komt tot uiting in het kwalitatief hoogstaande werk van de ontwerpers.

Kristoffel Boudens, vormgever van teksten in steen

23

24

‘Antwerpen Modestad’ is het resultaat van een nauwe samenwerking tussen overheden, onderwijsinstellingen en bedrijven, en dit op lange termijn. Zo zullen ook in Brugge acties nodig zijn van allerlei sleutelspelers in de regio (uit toerisme, erfgoed, cultuur, onderwijs, lokale economie …) om Brugge krachtiger te profileren als een centre of excellence op het vlak van letterkunst. De wereld van kalligrafen, letterkappers, erfgoedbibliothecarissen, boekhandelaars, schrijvers en uitgevers heeft op zichzelf niet voldoende organisatorische en financiële slagkracht om een geïntegreerde werking rond boeken en letters op poten te zetten. Er is een trekker nodig die verbindingen legt, bestaande dynamieken versterkt en waar nodig extra injecties geeft. Deze trekker moet onderzoeken welke bevruchtende samenwerkingen mogelijk zijn en ook de praktische uitvoering coördineren van de projecten die daaruit voortvloeien. Daarbij is nood aan ondersteuning van de stedelijke overheid, die zorgt dat de trekker zijn werk goed kan doen.

25

Zonder een trekker en zonder overheidssteun zal Brugge Letterstad haar ambities nooit kunnen waarmaken. Maar waarom zou het Brugse stadsbestuur investeren in deze werking? Omdat de meerwaarde voor de stad groot is. Brugge Letterstad zal bijdragen tot: • een rijkere stads- en erfgoedbeleving voor bewoners en bezoekers • een sterker imago van Brugge als kunststad en stad van levende cultuur • een grotere aantrekkingskracht voor creatief talent om zich in Brugge te vestigen • een grotere diversificatie van de lokale economie (gespecialiseerde winkels en ateliers met een kwalitatief hoogstaand aanbod) • een sterkere positionering van de grafische industrie in de regio (letterkunst als creatieve grondstof voor uitgevers, drukkers en vormgevers) • een sterk lokaal vormingsaanbod gericht op gespecialiseerd vakmanschap in kalligrafie, letterkappen en letterontwerp • een mooier stadsbeeld door het functioneel toepassen van letterkunst

27

28

Triënnale voor letterkunst

In het voorjaar van 2012 heeft het Brugs Erfgoednetwerk (BEN) een twintigtal boek-, letter- en cultuurminnende mensen rond de tafel gebracht om samen te brainstormen over hoe een werking van Brugge Letterstad concreet invulling kan krijgen. Dit leidde tot de volgende vijf projectvoorstellen en actiepunten.

Wat Bologna is voor de illustratie van kinderboeken, Cannes voor film, Salzburg voor klassieke muziek, Avignon voor theater en Kassel voor beeldende kunst, dat kan Brugge worden voor de letterkunst. Om de drie jaar wordt Brugge het internationale trefpunt voor iedereen met een passie voor kalligrafie, letterkappen, typografie, (digitaal) letterontwerp, fine printing, graffiti, enzovoort. Op het jaarlijkse kalligrafiesymposium in Sunderland (GB) na bestaat er in Europa geen gelijkaardig initiatief. Door de duidelijke focus kan dit evenement een internationale positie verwerven (vergelijkbaar met het filmfestival van Gent dat focust op filmmuziek). De tijdspanne van drie jaar maakt het mogelijk om elke keer origineel en vernieuwend voor de dag te komen. De Brugse Triënnale voor letterkunst kan uit de volgende componenten bestaan: • een internationale summerschool: binnen- en buitenlandse kalligrafen en letterontwerpers krijgen de gelegenheid om in een inspirerende omgeving en onder begeleiding van gerenommeerde Brugse meesters en gastdocenten te werken • een internationale conferentie: gelegenheid voor letterkunstenaars tot ontmoeting, kruisbestuiving en uitwisseling van ideeën, vaardigheden en technieken • workshops voor amateurs, kinderen en gevorderden in de letterkunst en aanverwante ambachten zoals boekbinden, boekverluchting, letterdrukken • tijdelijke installaties en gerelateerde tentoonstellingen in erfgoedbibliotheken, musea, historische gebouwen, parken of de openbare ruimte • een beurs met verkoopstands (kalligrafie, letterkappen, bibliofiele uitgaven bedrijfspresentaties (grafische sector, uitgeverijen) en demonstraties • Druksel in Brugge: Druksel was van 1998 tot 2006 een beurs van boekenmakers, bibliofiele drukkers en kleine uitgevers in Gent • boekpresentaties en letterkunst in Brugse boekhandels en galerijen • gegidste wandelingen door de stad rond historische en hedendaagse belettering

30

Lettersite Om Brugge verder te ontwikkelen als centre of excellence op het vlak van letterkunst is er nood aan een fysieke plek in de stad, een trefpunt waar creatievelingen uit diverse letter- en boekgerelateerde disciplines elkaar kunnen ontmoeten en inspireren. Deze lettersite kan het epicentrum zijn van Brugge Letterstad, dat mensen bijeenbrengt, ruimte biedt voor creatie en experiment, aanzet tot kruisbestuiving, verjonging en verruiming en zuurstof geeft aan nieuwe initiatieven. Een inspiratieplek voor zowel mensen die professioneel met grafisch ontwerp bezig zijn als hobbyisten die kalligrafie of boekbinden beoefenen of jonge graffitikunstenaars die hun letterkunst willen perfectioneren.

“We hebben nood aan verruiming en verjonging, aan een wijder en grootser denken, aan een kruisbestuiving tussen verschillende creatieve disciplines en een uitwisseling van gedachten en ideeën.” Lieve Cornil, Studio XII

Tegelijk kan deze lettersite fungeren als een vitrine voor het beste wat Brugge te bieden heeft op het vlak van letterkunst; een open huis waar Bruggelingen, toeristen en toevallige passanten kunnen binnenlopen om er de levendige sfeer van bedrijvigheid van kalligrafen, ontwerpers en ambachtslui op te snuiven en tegelijk kennis te maken met het rijke boekenerfgoed van de stad. Welke plaats zou hiervoor beter geschikt zijn dan een kloosterpand met een oude, waardevolle bibliotheek? Traditie en vernieuwing, erfgoed en creatie kunnen er in dialoog gaan. Het is bovendien een kans om een zinvolle herbestemming te geven aan een religieuze site in het historische en toeristische hart van Brugge en tegelijk een bedreigde erfgoedbibliotheek in situ te bewaren en te valoriseren. Een kloostercomplex leent zich uitstekend voor een lettersite: de pandgangen, de gemeenschappelijke ruimtes zoals de refter en de spreekkamers, de overnachtingsmogelijkheden en de groene ruimte vormen het ideale kader voor de combinatie van afzondering en ontmoeting die het kloosterleven typeert, maar evenzeer essentieel is voor het creatieproces. De lettersite kan onderdak bieden aan: • een letterstudio met zowel oude drukpersen als nieuwe technologieën om letters af te drukken en (digitaal) te ontwerpen • atelierruimte voor boekbinders en boekrestauratoren • co-working space voor freelance kalligrafen, letterontwerpers, boekbinders • praktijklokalen voor workshops, lezingen en vergaderingen • een erfgoedbibliotheek als inspiratieplek • een vakbibliotheek voor kalligrafie, typografie, boekkunst, letterontwerp … • expositieruimte, zowel van boekenerfgoed als van hedendaagse letterkunst • een archief met ontwerpschetsen, werken op papier e.d. van Brugse kalligrafen • een laagdrempelige creatieve leerplek voor iedereen die wil kennismaken met kalligrafie, letterkappen, boekbinden, boekverluchting, letterdrukken … • een lettershop en koffiehuis waar je kan genieten van een koffie, thee of abdijbiertje

31

32

Nieuw leven voor boekenerfgoed Zoals eerder in dit boekje werd aangetoond, herbergen de Brugse erfgoedbibliotheken bijzonder rijke en veelzijdige collecties. Dit erfgoed is echter onzichtbaar en bijgevolg weinig bekend, vaak zelfs helemaal vergeten. Dat heeft veel te maken met de verspreiding van het boekenerfgoed over tientallen plaatsen en met een beheer dat zich vaak beperkt tot louter bewaren. Het boekenerfgoed en de boekgeschiedenis van Brugge zichtbaar maken voor bewoners en bezoekers van de stad, dat is een van de meest evidente opdrachten voor Brugge Letterstad. Om dit met meer kracht en vanuit een structurele inbedding te doen, is samenwerking de aangewezen weg. Die samenwerking dient de vier kerntaken van een erfgoedbibliotheek te omvatten: verwerving en collectiebeleid, ontsluiting en publiekswerking, behoud en beheer, en wetenschappelijk onderzoek. Een tentoonstellingsproject als ‘Oude drukken, dode letter: de vele gezichten van het oude boek’ uit 1998 verkende de mogelijkheden op dat vlak en bracht een bijzonder sterke goodwill tot samenwerken aan het licht. Hedendaagse vormen van samenwerken keren het oude concept van centraliseren de rug toe en gaan voor meer vruchtbare uitwisselingen op platforms en binnen netwerken. Het verhaal van de Vlaamse Erfgoedbibliotheek is hier inspirerend: samenwerking van vele partners in netwerkverband – in dit geval op Vlaams niveau – zorgt voor zichtbaarheid van erfgoed dat tot dan toe haast onzichtbaar was. Dat boeken weerbarstig zijn in het zich laten presenteren voor een ruimer publiek maakt die uitdaging net zo intrigerend. De internationaal erkende museologische expertise die in de stad aanwezig is, dient zich hier als bondgenoot aan. En uiteraard laat zich hier opnieuw de behoefte aan een plek, een huis, een site sterk aanvoelen. Het belang van het ‘publiek tonen’ is zo noodzakelijk evident dat er vaak zomaar overheen gekeken wordt … Handschriften, boeken, prenten: de historische sensatie die dit erfgoed oproept, beweegt mensen om de wereld af te reizen op zoek naar die unieke ervaring. Maar de omgekeerde weg kan ook, namelijk het boekenerfgoed gedigitaliseerd tot in de huiskamer brengen en op die manier een zichtbaarheid geven waarvan het bereik nauwelijks kan worden overschat. Het digitaal ontsluiten van boeken-erfgoed is volop in beweging en bedient zich van samenwerkingsverbanden op Vlaamse en Europese schaal. De basis van een brede samenwerking blijft evenwel een stevige lokale werking voor het digitaliseren en contextualiseren van het Brugse boekenerfgoed. Een erfgoedwerking die verdiept, beperkt zich niet tot tonen, maar gaat ook op zoek naar nieuwe betekenissen. Boeken werden geproduceerd als informatie-dragers, soms al eens om esthetisch te behagen.

33

34

Aanwezigheid in het straatbeeld Om Brugge als letterstad te ervaren hoef je niet noodzakelijk naar de lettersite te gaan of aan de Triënnale voor letterkunst deel te nemen. Hier en daar in het straatbeeld, subtiel of in het oog springend, spreken letters en woorden je toe, geschreven of gebeiteld in gevels van huizen en kerken, op uithangborden, stadsbussen, grafstenen en monumenten, in de aankleding van cafés, hotels en B&B’s. Herhaling leidt tot herkenning. Het OCMW van Brugge geeft al het goede voorbeeld door gedenkstenen en kunstwerken van Brugse letterbeeldhouwers te integreren in zowel historische godshuizen als nieuwbouwprojecten. De Stad Brugge geeft ook regelmatig opdrachten aan letterkunstenaars, maar zou bovendien een stimulerend beleid kunnen voeren voor de integratie van letterkunst in particuliere panden. Zo kan de stad premies verlenen aan winkels die zorg besteden aan een mooie belettering op hun gevels of uithangborden. Ook de bestaande premies voor zogenaamde ‘kunstige herstellingen’ bieden mogelijkheden. Maar laten we misschien starten met de straatnaamborden, zodat die mee uitstraling geven aan de werelderfgoedstad. Daarnaast zijn tijdelijke ingrepen of installaties in de stad nodig om de identiteit van Brugge als letterstad en als levende cultuurstad te versterken. Dat kan gaan van kleinschalige experimenten tot grootschalige creaties die door hun originaliteit of verbeeldingskracht een breed publiek aanspreken. De verhalen van schrijvers en dichters die Brugge verbeelden of van de vele bewoners en bezoekers van de stad, kunnen daarbij als inspiratiebron dienen. Daarenboven is het ook een uitdaging om vanuit de letterkunst het erfgoed van de stad te verrijken en nieuwe betekenissen te geven en op een subtiele manier oud en nieuw te verweven. Al deze kleine en grote, tijdelijke en permanente ingrepen kunnen een tegengif vormen tegen de uniformering en de banaliteit die voortdurend op de loer liggen in een stad waar massatoerisme en consumptie de boventoon dreigen te voeren. Historische steden zijn net aantrekkelijk omwille van hun sterke lokale of regionale identiteit. Brugge Letterstad versterkt die kwaliteiten door de nadruk te leggen op de culturele eigenheid en de lokaal aanwezige creativiteit. Dit versterkt bovendien de fierheid van de inwoners.

35

35

Creatieve stad

“Wil Brugge in de toekomst de titel “letterstad” dragen, dan is dat de grote uitdaging: een aanbod uitwerken voor wie zoekt naar gelaagdheid. Mensen inspireren door creatieve omgevingen te creëren waar je inwoners en bezoekers uitnodigt om op zoek te gaan naar de essentie van wat ze willen zeggen. En hen dan een verscheidenheid aan vormen en middelen aanreiken waarmee ze zelf aan de slag kunnen. ”

Brugge Letterstad is er niet alleen voor een kleine niche van professionele kalligrafen en letterontwerpers. Via allerlei vormen van sociaal-artistieke werking wil Letterstad de inwoners en bezoekers van de stad uitnodigen om creatief aan de slag te gaan met de verhalen die zij willen vertellen, bewaren of delen. Brugge heeft al een rijk aanbod aan cursussen en workshops kalligrafie, letterkappen, boekbinden, boekverluchting, papier scheppen en zo meer voor de creatieve hobbyist. De Openbare Bibliotheek heeft voor schoolgroepen een erfgoedkoffer rond de productie van middeleeuwse handschriften ontwikkeld. Dit aanbod kan nog verder worden verrijkt, bijvoorbeeld met een workshop ‘kalligrafitti’ – een kruisbestuiving tussen kalligrafie en graffiti – of met ateliers die zich specifiek richten tot mensen met een beperking. Op die wijze kan Letterstad de creativiteit en actieve participatie van de jonge en minder jonge Bruggelingen stimuleren. Ook het brede publiek van passieve cultuurparticipanten zal meegenieten van Letterstad. Bezoekers en bewoners van Brugge, die aandacht hebben voor schoonheid, kwaliteit en authenticiteit, zullen aan hun trekken komen met een gevarieerd programma van tijdelijke en permanente ingrepen in het straatbeeld, bezoeken aan historische erfgoedbibliotheken, smaakvolle tentoonstellingen en een aantrekkelijk winkel- en galerijaanbod. Het kleinschalige vakmanschap van de letterkunstenaar sluit ook perfect aan bij het historische en intieme karakter van Brugge en bij een algemene behoefte aan een trager ritme, dat adem geeft en ruimte voor creativiteit. Tegelijk kan Brugge Letterstad ook een economische meerwaarde bieden aan de Brugse regio. De kalligrafie kan creatieve grondstof leveren voor de grafische en audiovisuele sector (webdesign, videoproductie …) en andere industrietakken. De opleiding Studio XII levert jaarlijks letterontwerpers af, die op de professionele grafische markt terechtkomen. Ook de samenwerking tussen letterkunstenaar Brody Neuenschwander en Kunstateliers Slabbinck nv is een mooi voorbeeld. Neuenschwander maakte kalligrafische ontwerpen voor zowel kerkgewaden als bedlinnen. Het is een algemene tendens in de creatieve industrie om het ambachtelijke te verbinden met de technologische en digitale wereld. Brugge zou een voortrekkersrol kunnen spelen in het actualiseren van kalligrafie en typografie in de digitale wereld.

Sofie Verscheure, Symposion

36

37

38

0

Brugge heeft van oudsher een traditie in de boekdrukkunst. De stad heeft in het verleden tal van gerenommeerde drukkerijen gehuisvest en in de nasleep ervan zijn ook talrijke boekhandels ontstaan. Vele daarvan hebben de tijd niet getrotseerd, maar Brugge kan er toch trots op zijn dat het nog steeds de oudste boekhandel van Vlaanderen, gelegen op de Markt van Brugge, kan presenteren. Brugge heeft nog steeds een rijk aanbod aan diverse boekhandels, elk met hun eigen specialiteit en insteek. Zo telt Brugge per capita zelfs meer boekhandels dan Antwerpen en is er een hoogstaande leescultuur aanwezig. Naast een aantal zelfstandige boekhandels floreren ook ketens zoals FNAC, Standaard Boekhandel en De Slegte. Bovendien is er ook veel aandacht voor het bibliofiele boek via antiquariaten en boekveilingen en zijn er een aantal tweedehandsboekhandels actief. In de rand van deze handel hebben zich in de loop der tijd allerlei verwante handwerken ontwikkeld, zoals boekbinderij en kalligrafie, die een symbiose vormen tussen de letteren en de kunst. Al deze componenten bevruchten elkaar en zorgen ervoor dat er een zeer positief boekenklimaat in de stad aanwezig is. Veel schrijvers hebben zich een tijdlang in Brugge gevestigd en hier hun inspiratie gezocht. Dat heeft zijn sporen in de literatuur nagelaten. Het ware zeker interessant om al deze facetten in kaart te brengen en met elkaar te verbinden. Als er één stad in Vlaanderen de titel van ‘boeken- en letterstad’ verdient, dan is het zeker Brugge.

40

41

Sofie Verscheure kalligrafe en bedenker van Symposion

Mijn natuurlijke leefomgeving is Symposion, een woordenwinkel in de Brugse binnenstad. Ik ben geboeid door de betekenis en zin van mensen en dingen en vond in kalligrafie een passende expressievorm. Het huis in de Oostmeers bestaat uit een bonte verzameling van kaartjes en producten, een tuinkamer voor nieuwe perspectieven, een kleine leesplek, een stille ruimte en een open tuin. Er wordt in Vlaanderen heel wat georganiseerd – praat- en denkgroepen genoeg terwijl vroeger de winkel en het café plaatsen waren waar mensen binnenwaaiden en het leven deelden. Ik maak het dagelijks mee hoe mensen via een gedachte of een tekst op zoek gaan naar iets wat weergeeft wat ze in essentie met iemand willen delen. Brugge is voor kenners de laatste jaren uitgegroeid tot een centrum voor kalligrafie en tekstkunst. Maar Brugge is voor mij uniek omdat woorden een rol spelen in de dagelijkse realiteit van het straatbeeld en het leven van mensen die er wonen. Wie zich na een drukke dag haast om zijn trein te halen, loopt op het stationsplein langs een steen met de tekst ‘De moed van een mens meet je niet in makkelijke, maar in moeilijke tijden’. Het eerbetoon aan de gesneuvelden is in Brugge geen rondborstige dame die de gesneuvelde held in haar armen houdt, maar een krachtige zin die op een doordeweekse dag je hart kan raken. En dat is voor mij de essentie van de kracht van woorden: de betekenis die ze in zich meedragen en die breder en dieper gaat dan wat we op het eerste moment vaak verwachten of vermoeden. Wil Brugge in de toekomst de titel ‘letterstad’ dragen, dan is dat de grote uitdaging: een aanbod uitwerken voor wie zoekt naar gelaagdheid. Mensen inspireren door creatieve omgevingen te creëren waar je inwoners en bezoekers uitnodigt om op zoek te gaan naar de essentie van wat ze willen zeggen. En hen dan een verscheidenheid aan vormen en middelen aanreiken waarmee ze zelf aan de slag kunnen. Brugge kan een unieke verbinding maken tussen ambacht en vernieuwende vormgeving, tussen literatuur en verhalen van mensen. Het zou een deel van het patrimonium, waaronder heel wat kloostersites, bij het herbestemmen tot krachtige inspiratieplekken kunnen maken. Plaatsen waar een verscheidenheid aan ondernemende en bezielde mensen zich laten uitdagen door de geest van het historisch erfgoed om van daaruit aan het imago van deze stad een verrassende nieuwe verhaallijn toe te voegen.

42

43

Weinig mensen vermoeden wat er schuilgaat achter de brede gevel van het karmelietenklooster (gesticht in 1633) in de Ezelstraat. Vooral de bibliotheek gold tot voor kort als onbekend en quasi-ontoegankelijk. Ze is nochtans een van de weinige kloosterbibliotheken die de Franse Revolutie intact heeft overleefd. Een aantal kloosters die toen wel verdwenen, vertrouwden hun handschriften en boeken zelfs aan de karmelieten toe. De verzameling is dan ook merkwaardig en werd in de loop der tijden zorgvuldig bewaard. In de voorbije jaren groeide bij mij de bezorgdheid om dat patrimonium toch te ontsluiten. Het mocht geen dode rijkdom blijven die een zeldzame keer geraadpleegd of bezocht werd door een buitenstaander. Met de kostbare hulp van een vrijwilliger werden alle titels (en vele van die oude boeken hebben titels van een halve bladzijde!) op cd-rom gezet. We weten nu exact hoeveel handschriften, incunabelen en vooral 17de-eeuwse drukken er aanwezig zijn. We hopen nu dat de bibliotheek, die oorspronkelijk enkel voor de broeders bestemd was voor hun eigen vorming en werk, ook ruimer dienst kan doen. Alhoewel: dat zal beperkt blijven, omdat veel van die werken in het Latijn geschreven zijn en vooral kerkelijke domeinen bestrijken (Bijbel, recht, moraal, prediking). Een zorg is ook het financiële plaatje: het restaureren en het onderhoud van oude boeken zijn voor een privébibliotheek een zware dobber. We weigeren wel oude boeken te verkopen om de onkosten te dekken. In het snel en fundamenteel veranderende kerkelijke landschap is de vraag naar de leefbaarheid van onze bibliotheek in de nabije toekomst dringend geworden.

P. Carlos Noyen prior en bibliothecaris

44

45

Ik denk dat Brugge alle troeven in handen heeft om uit te groeien tot een centrum voor letterkunst, in de brede betekenis van het woord. Kleinschalig beginnen bevordert een natuurlijke groei en behoedt voor ontploffingsgevaar. De grond is degelijk voorbereid, nu moet de jonge plant in de beste omstandigheden kunnen wortelen. Eén groot project, waar ik van kan dromen, is een internationale triënnale voor lettergekken. Wat specifiek mijn vakgebied betreft, zou ik op onopvallende wijze de functionele belettering extra aandacht geven. Straatnamen, huisnummers en gevelbelettering kunnen een stadsbeeld een unieke stempel geven. De stad Bath in Engeland is hiervan een sprekend voorbeeld. Laat ons platvloerse commercie en Disney-achtige effecten mijden. Voor wie mij niet kent: ik ben de jongste van de vijf kinderen van Jef Boudens, allemaal in de letterkunsten actief. Jef Boudens (1926-1990) begeesterde vanaf de jaren 1950 de heropleving van de kalligrafie in ons landsgedeelte. Tekstvormgeving voor steen is al 23 jaar mijn belangrijkste bezigheid en wordt gevoed door mijn opleiding in het schilderen, tekenen en beeldhouwen. In die tijd heb ik ook geprobeerd om mijn enthousiasme voor tekstvormgeving her en der te delen, onder andere in Londen, Cambridge, Rome, het Vaticaan, Melbourne en San Francisco. Een belangrijke drijfveer is het tevoorschijn brengen van het nog niet tastbare.

Kristoffel Boudens vormgever van teksten in steen

46

47

Boeken bouwen bruggen. Ze overstijgen tijden, grenzen en talen en verbinden mensen. Ze zijn het cement van een stad, een verzameling huizen waarin verhalen wonen. Dromen en wensen van twijfelaars, treurenden, optimisten, angstigen en contenten, maar ook de geschreven, verbeelde, gedrukte en gebonden gedachten van creatieve durvers en doeners die bij uitstek in Brugge aan een rijke boekengeschiedenis en dito erfgoed hebben gebouwd, en dat nog elke dag doen. Als schrijvend en tekenend auteur aanspoelen in Brugge is als een drenkeling stranden op een paradijselijk boekeneiland, bevolkt met schrijvers, illustratoren, drukkers, uitgevers, boekbinders, boekrestaurateurs en visionaire kalligrafische kunstenaars met wereldwijde faam. Een eiland waar je op elke straathoek een boekhandel vindt. Waar je je leeshonger kan laven aan een uitgebreid bibliotheeknetwerk met een immens leenaanbod, een jaarlijks royaal jeugdboekenfeest en andere literaire hoogmissen. Maar dynamiek valt stil wanneer ze zich nestelt in de statische schoonheid van het verleden en de voldoening van het heden. Toekomstgericht denken geeft zuurstof aan het weefsel dat mensen bijeenhoudt en groeit het best op reflectie, (zelf)kritiek en ademruimte voor creatie. Want kunst is de kunst van het leren omgaan met de veranderingen die ons dagelijks voorgeschoteld worden en ons geen rust gunnen. Zeker nu de digitale (r)evolutie het boek tot zijn essentiële betekenis en vorm kristalliseert, is Brugge het aan zichzelf verplicht om zijn boekenverhaal, geschreven in het onschatbare ‘toen’ en het dynamische ‘nu’, verder te schrijven voor een onontkoombaar ‘later’. In een denk- en werkplaats zonder muren, ramen of deuren, die onderdak geeft aan de geschiedenis en de toekomst van het mensenverhaal, aan de oneindige vormen en combinaties van letters, woorden en beelden die ooit ergens zijn begonnen, verzameld en gebonden, maar nooit en nergens zullen eindigen.

Klaas Verplancke illustrator en schrijver

48

49

Al bijna 25 jaar ben ik bezig met letters, geschreven en getekend, voor commerciële en artistieke doeleinden, op papier en andere dragers. Ik ben docent geweest in binnen- en buitenland en ten slotte hier in Brugge oprichtster van Studio XII, een internationale school voor de letterkunsten, waar studenten een drie- of vierjarige opleiding volgen in letter- en grafisch ontwerp. Een ‘centre of excellence’ in Brugge zou een unieke kans zijn om ons vak maatschappelijk een volwaardige plaats te geven. Professionelen (kalligrafen, letterbeeldhouwers, typografen, grafisch ontwerpers en anderen) uit binnenen buitenland een ontmoetingsplek geven, een forum creëren om zo geïnteresseerden van alle niveaus én een nieuwe generatie professionelen te inspireren en kwalitatief te begeleiden. Misschien met een school als centraal gedeelte en de ateliers van de professionelen verspreid over de stad. Afstand bewaken om op gepaste tijdstippen te kunnen samenkomen. We hebben nood aan verruiming en verjonging, aan een wijder en grootser denken, aan een kruisbestuiving tussen verschillende creatieve disciplines en een uitwisseling van gedachten en ideeën. Brugge heeft niet alleen een nationale maar ook een wereldwijde reputatie op het lettervlak. Het zou mooi zijn de reeds gedane inspanningen van zoveel talentvolle mensen te verzilveren en op deze solide en gefundeerde basis een grootser project te bouwen. De valkuil van overmoedigheid en overenthousiasme kan op korte termijn zorgen voor een overaanbod, waardoor een langetermijnproject geen kans meer krijgt. Dat zou jammer zijn. Opteren voor een geleidelijke opbouw lijkt me noodzakelijk, alsof de letter als een sluimerende prikkel door de stad vloeit, in een bijna onzichtbare permanente aanwezigheid.

50

51

Zonder veel overdrijving kan Brugge de kalligrafische hoofdstad van de westerse wereld worden genoemd. Er leven en werken hier meer professionele kalligrafen en letterbeeldhouwers dan in andere Europese steden en nergens anders vind je zoveel kwalitatief hoogstaande opleidingen. Dit is het resultaat van bijna veertig jaar toegewijde inspanning en passie van een harde kern van professionele letterkunstenaars. Ik kwam naar Brugge in 1993 en heb ook mijn bijdrage geleverd door te werken, les te geven, tentoon te stellen en bijzondere projecten te realiseren in deze stad. Mijn opleiding in de kunstgeschiedenis volgde ik aan Princeton University en het Courtauld Institute in Londen, waar ik in 1986 mijn PhD behaalde. Tegelijkertijd studeerde ik kalligrafie en koos ik ervoor om eerder kalligraaf dan kunsthistoricus te worden. Al heel vroeg evolueerde mijn werk weg van de traditionele kalligrafie. Ik spreek nu over ‘text art’ als mensen mij vragen wat ik doe. Kalligrafie is nog steeds aanwezig als een abstract, expressief element, maar typografische letters en andere tekstvormen zijn evenzeer belangrijk. Ik heb ook video-installaties en grote beeldende werken gemaakt, met als laatste grote realisatie een installatie in de Kapel Ten Bogaerde in Koksijde. Een kleine groep Brugse kalligrafen wordt wereldwijd gevraagd om les te geven. De reputatie van Brugge als ‘kalligrafiestad’ is gekend in de Verenigde Staten, Europa, Japan en Australië. Veel studenten uit die landen komen naar hier om een opleiding te volgen. De stad zou verschillende initiatieven kunnen nemen om haar toonaangevende rol op dit vlak te bevestigen en te versterken. Ik stel drie projecten voor: 1. Een atelier met letterdrukpersen voor iedereen die dit wil gebruiken. 2. Een periodieke conferentie waarbij professionele kalligrafen van over heel de wereld naar Brugge komen, niet om les te geven maar om ideeën uit te wisselen. 3. Een permanente tentoonstellingsruimte in het centrum van de stad voor historische handschriften (een van de belangrijkste culturele exportproducte van de stad), moderne kalligrafie en tekstkunst – op zo’n manier uitgewerkt dat deze plek een brede groep van toeristen die Brugge bezoeken aanspreekt.

Brody Neuenschwander letterkunstenaar

52

53

Marijn de Valk

boekrestaurator

Laatst stond ik te kijken naar archeologische opgravingen in het centrum van Middelburg, in Zeeland. Archeologen vonden daar restanten uit de 12de eeuw: botten van dieren, houten palen, wat aardewerk en zowaar de fragmenten van een leren schoen. Ik dacht ondertussen aan de prachtige collectie vroegmiddeleeuwse cisterciënzerbanden uit dezelfde tijd, die op de planken van de Brugse Biekorfbibliotheek staan. Waar de leren schoen onder de grond bijna onherkenbaar is geworden, hebben de boeken in de Biekorf hun originele kleur en geur behouden. De banden gaan open en dicht, de haren op de leren bekleding zijn nog niet overal afgesleten en allerlei bijzondere boekbindtechnische details laten ons in de huid van de monniken van toen kruipen en geven ons aanwijzingen over de productie van deze kloosterbanden. Bijna duizend jaar tussen toen en nu, maar de inhoud, vooral van de meer filosofische werken, is soms van een verbazingwekkende actualiteit. Respect voor de mens en zijn geschiedenis, zijn werken en voor deze prachtige boekbanden is het enige wat op zijn plaats is! De dilemma’s in mijn vak zijn duidelijk: mag je een duizend jaar oud stukje naaigaren doorsnijden voor een behoudende ingreep? En wat doen we met boekbanden uit deze collectie die zo’n vijftig jaar geleden met goede bedoelingen onherstelbaar zijn verbeterd en opgeknapt? Vragen waar een team van specialisten zich op dit moment over buigt. Ik hoop dat Brugge steeds meer een ontmoetingsplek zal worden voor boekrestauratoren. Omdat hier alle elementen aanwezig zijn voor het uitbouwen van de kennis op dit gebied: de opleiding van CORES, boeken uit alle eeuwen (en alle mogelijke problematieken die zich daarbij voordoen), en mensen die de mogelijke initiatieven kunnen ontplooien en uitdragen.

54

55

Tienduizenden boeken schuilen achter Brugse muren – luxehandschriften, incunabelen, volkse boeken, oude kranten, studieboeken. Ze worden bewaard in erfgoedbibliotheken, openbare collecties en verzamelingen in een meer besloten omgeving. Boeken die verlangen naar een nieuw leven, misschien om opnieuw en met andere ogen te worden gelezen, vooral ook om te inspireren. Erfgoedbibliothecarissen zijn daarbij hun loyale gids, bibliothecarissen die zich maar al te goed realiseren dat zij deze opdracht niet alleen aankunnen. Maar in Brugge is veel mogelijk. Elke dag opnieuw de hand kunnen uitsteken naar boeken van meer dan duizend jaar, een straat verder druk beklante boekhandels die een rijk assortiment aanbieden, om de hoek letterkunstenaars aan de slag met internationale opdrachten … Wat een wonderlijke, inspirerende stad is Brugge toch. Alleen, realiseren we ons voldoende hoe rijk en verscheiden deze boekenstad wel is? De Brugse maat is immers fijnmazig, zich steeds bevragend, niet steeds ambitieus. Maar wat als al die draden die samen de Brugse boekenwereld vormen, worden vervlochten? Wat als de intieme lieu de mémoire van de middeleeuwse wereldboekenstad zich verbindt met beeldenstormers die zich ook vandaag laten inspireren door letters en boeken? Dan wordt niet alleen de beeldvorming van Brugge bijgesteld maar ontwikkelt er zich opnieuw een sterk verhaal, dat boeken en letters midden in het leven van elke Bruggeling plaatst. Er is zoveel goodwill, inspiratie en werkkracht die zich aandient. Brugge als een stad van boeken en letters, zijn we er nu klaar voor? Ja, toch.

Ludo Vandamme erfgoedbibliothecaris

56

57

Beeldmateriaal

Vormgeving: Studio XII

Cover: Jan Dhartet © Toerisme Brugge

Druk: Flin Graphic Group

p.6 Illustratie Klaas Verplancke

Verantwoordelijke uitgever

p.10 Getijden- en gebedenboek

Johan Coens, Stadssecretaris

Openbare Bibliotheek Brugge, ms. 675

Burg 12, 8000 Brugge

p.12 De oude bibliotheek van de abdij Ter Duinen (uit J.O. Delepierre

De blauwdruk ‘Brugge Letterstad’ is een initiatief van het Brugs Erfgoednetwerk (BEN). Het BEN wordt door de Vlaamse Gemeenschap ondersteund als cultureel-erfgoedforum om extra stimulansen te geven aan lokale initiatieven om het verhaal van de stad te vertellen. Voor meer informatie surf naar www.brugserfgoednetwerk.be

Coördinerende partners: Musea Brugge Bruggemuseum Erfgoedcel Brugge Openbare Bibliotheek Brugge

Album Pittoresque, Bruges, 1837)

Dank aan alle deelnemers, de denktank

p.14 Brody Neuenschwander

‘Brugge, stad van boeken en letters’ en

door Alain Meessen

aan de auteurs van de getuigenissen

p.16 Fotoclaire

Kristoffel Boudens, Lieve Cornil

p.18 Illustratie Klaas Verplancke

Filip Demeyer, Marijn De Valk

p.2o Kalligrafie Yves Leterme

Lieven De Visch, Inge Geysen, Valerie Logghe

p.24-25 Jan Darthet © Toerisme Brugge

Ewoud Monballiu, Brody Neuenschwander

p.28 bovenaan studio XII door Fotoclaire

P. Carlos Noyen, Geert Souvereyns

p.28 midden studio XII door Ingrid Depoover

Leen Speecke, Yvonne Steinberger

p.28 (onderaan) Museum van de typografie

Filip Strobbe, Ludo Vandamme

Evere door Fotoclaire

Ferry Van Vosselen

p.30 Detail uit Jan Van Eyck

Dominique Van Wijnsberghe

Madonna met kanunnik Joris van der Paele

Klaas Verplancke, Chris Weymeis

Groeningemuseum Brugge

Lothar Casteleyn

p.32 Augustinus’ Enarrationes in psalmos Grootseminarie Brugge, ms. 16/196

Bijzondere dank aan

p.34 Metalen kalligrafie van

An Claes

Brody Neuenschwander

Lies Van Acker

op de Brugse vesten in 2010

Claire Van Waetermeulen

p.36 Kristoffel Boudens door Alain Meessen

Mieke Verschaeve

fotomozaïek uitslaander

laatstejaarsstudenten van Studio XII

door An Claes en Lies Van Acker p.38 -57 Portretten getuigenissen

Alle teksten uit deze uitgave mogen worden

door Fotoclaire ©

gekopieerd, verspreid en doorgegeven.

Redactie: Geert Souvereyns Ludo Vandamme

Eindredactie: Mia Verstraete

58

59