BINAS vmbo KGT
Informatie voor NaSk 1 en NaSk 2
INHOUD Algemeen 1 2 3 4 5
Veelgebruikte waarden Omrekenregels Vermenigvuldigingsfactoren Uit het Griekse alfabet Omtrek, oppervlakte en inhoud
NaSk 1 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
Enkele grootheden Beweging en kracht Geluid Vaste stoffen, vloeistoffen en gassen Energie Licht en beeld Elektriciteit Kleurcodes van weerstanden Elektrotechnische symbolen Gegevens van enkele vaste stoffen Gegevens van enkele vloeistoffen Rendementen bij energieomzettingen Verbrandingswarmte van enkele stoffen Luchtgeluidisolatiewaarden Isolatiewaarden van bouwelementen
21 Doordringend vermogen van straling in enkele stoffen 22 Golven die zich voortplanten met de lichtsnelheid 23 Symbolen van de weerkaart 24 Schaal van windsnelheden 25 Luchtdruk en hoogte 26 Voortplantingssnelheid van geluid in enkele stoffen 27 Gehoorgevoeligheid 28 Veiligheidspictogrammen 29 Enkele isotopen
NaSk 2 28 Veiligheidspictogrammen 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38
Enkele isotopen Lijst van atoomsoorten Periodiek systeem van elementen Oplosbaarheid van zouten in water Zuur-base-indicatoren Samenstelling van legeringen Vlamkleuring Pictogrammen gevaarlijke stoffen Gevaarlijke chemicaliën 38-1 Voorbeeld van een stroomschema 38-2 Voorbeeld van een productieproces 39 Naamgeving chemische stoffen 40 Klein chemisch afval, groente-, fruit- en tuinafval en recycling 41 De meest voorkomende E-nummers
1
Veel gebruikte waarden naam symbool valversnelling g gmaan dichtheid ρ
p0 T
afgeronde waarde 10 m/s2 op aarde 1,6 m/s2 op de maan 1,0 g/cm3 (water bij 277 K) 3,0 . 108 m/s 343 m/s in lucht bij 293 K 1,0 . 105 Pa 0 K = – 273 °C
π
3,14
lichtsnelheid c geluidssnelheid vgeluid standaarddruk absolute temperatuur pi
2
Omrekenregels 1 m2 1 m3 1 dm3 1 cm3 1kWh 1 bar 1hPa
= 1,0 . 104 cm2 = 1,0 . 106 cm3 =1L = 1mL = 3,6 . 106 J = 1,0 . 105 Pa = 100 Pa
3
4
Vermenigvuldigingsfactoren factor 10-9 10-6 10-3 10-2 10-1
naam nano micro milli centi deci
symbool n μ m c d
betekenis miljardste miljoenste duizendste honderdste tiende
101 102 103 106 109
deca hecto kilo mega giga
da h k M G
tien honderd duizend miljoen miljard
Uit het Griekse alfabet naam alpha bèta gamma delta èta
groot Α Β Γ Δ Η
klein α β γ δ η
naam labda mu pi omega rho
groot Λ Μ Π Ω Ρ
klein λ μ π ω ρ
5
Omtrek, oppervlakte en inhoud
vierkant rechthoek parallellogram ruit driehoek cirkel
Omtrek 4.z 2.l+2.b 2.l+2.b 4.z z1 + z2 + z3 2π.r=π.d
vierkant rechthoek parallellogram ruit driehoek cirkel cilindermantel bol
Oppervlakte z2 l.b b.h 0,5 . d1 . d2 0,5 . b . h π . r2 = 0,25 π . d2 2π.r.h=π.d.h 4 π . r2 = π . d 2
kubus balk prisma piramide kegel cilinder bol
Inhoud z3 l.b.h G.h= oppervlakte grondvlak x hoogte 1/3 . G . h 1/3 . G . h G . h = π . r2 . h = 0,25 π . d2 . h 4/3 π . r3 = 1/6π . d3
6
Enkele grootheden
grootheid activiteit (radioactiviteit) afgelegde weg arbeid bewegingsenergie dichtheid
symbool eenheid A bequerel
symbool Bq
s W Ek
meter joule joule
m J J
ρ
druk
p
elektrische spanning elektrische stroom elektrische weerstand energie frequentie geluidsniveau geluidssterkte kinetische energie kracht lengte lineaire uitzettingscoëfficient
U
gram per kubieke g/cm3 centimeter pascal Pa millibar (=N/m2) mbar (=100 Pa) volt V
I
ampère
A
R
ohm
Ω
E f Lp Li Ek
joule hertz decibel decibel joule
J Hz dB (A) dB J
F l α
newton meter per kelvin
N m K-1
luchtgeluidisolatiewaarde massa moment oppervlakte potentiële energie radioactiviteit rendement snelheid
R
decibel
dB
m M A Ep
kilogram newtonmeter vierkante meter joule
kg Nm m2 J
A η v
becquerel
Bq m/s
soortelijke warmte temperatuur
c
meter per seconde joule per gram per kelvin graad Celsius kelvin seconde
T
trillingstijd (periode) tijd toerental
T
vermogen versnelling
P a
volume warmte warmtegeleidings coëfficiënt warmtedoorgangs coëfficiënt
V Q λ
zwaarte-energie
Ez
t n
K
seconde aantal omwentelingen per minuut watt meter per seconde kwadraat kubieke meter joule watt per meter kelvin watt per vierkante meter kelvin joule
J/(g . K) o
C K s s 1/min W (=J/s) m/s2 m3 J W/(m . K) W/(m2 .K) J
7 1
Beweging en kracht
se –sb =v.t of s =v.t
2
beweging met constante snelheid gemiddelde snelheid
3
versnelling
a=
4
6
éénparig versnelde beweging éénparig vertraagde beweging Omtreksnelheid
7
tandwieloverbrenging
8 9 10
kracht gewicht druk
11 12
Arbeid Vermogen
13
kinetische energie (bewegingsenergie) potentiële energie (zwaarte-energie) moment evenwichtsvoorwaarden
ve = vb + a . t en se = vb.t + 0,5 . a . t2 ve = vb – a.t en se = vb.t – 0,5 . a . t2 v = π.d.n 60 n1 . d1 = n2 . d2 en n1 . z1 = n2 . z2 (z is het aantal tanden) F = m.a FG = m . g F p= A W=F.s P= W t Ek = 0,5 . m .v2
5
14 15 16
s e - sb v= t e
s v= t
b
t
Ep = m.g.h
(Ez = m.g.h)
M = F.l M1 + M2 + ….. =0 of Mlinksom = Mrechtsom
8
Geluid
1 2
geluidssnelheid frequentie
3
trillingstijd
s = vgeluid.t 1 f= T T= 1 f
9
Vaste stoffen, vloeistoffen en gassen
1
dichtheid
2
Wet van Boyle
3
vloeistofdruk
10
Energie
1 2 3
opgenomen (afgestane) energie behoud van warmte vermogen
4
rendement
M V p.V = constant (bij constante T en afgesloten hoeveelheid gas) p = ρ .h .g ρ=
Q = c.m(Te – Tb) Qopgenomen = Qafgestaan E P= t af X 100% η= Pop η=
af
Eop
X 100%
11
Licht en beeld
1 2
terugkaatsingswet lenzenformule
3
lineaire vergroting
12
Elektriciteit
1
weerstand
2 3 4
vermogen energie Draadweerstand
5 6 7
stroomvertakkingen serieschakeling Parallelschakeling
8
transformator
9
vermogen bij ideale transformator
hoek i = hoek t 1 + 1 =1 v b f Nlin = b v
U I P=U.I E=P.t R =ρ l A I = I1 + I2 Rv = R1 + R2 + R3 + … 1 1 1 of + = Rv R1 R 2 R=
R1 . R 2 Rv = R1 + R 2 np Up ns = U s Pp = Ps
13
Kleurcodes van weerstanden waarden in Ω
kool- of metaalweerstanden
A: B: C: D: T:
eerste cijfer tweede cijfer derde cijfer vermenigvuldigen met 10n tolerantie
A/B/C
D
n=
T
14
Elektrotechnische symbolen symbool
omschrijving draad zonder weerstand kruisende draden (geen elektrische verbinding) snijdende draden (elektrisch verbonden) variabele weerstand weerstand spanningsdeler aardverbinding massaverbinding
+
element, batterij spanningsbron gelijkspanning, gelijkstroom wisselspanning, wisselstroom gelijk- en wisselspanning mogelijk gelijk- en wisselstroom mogelijk schakelaar (open en gesloten) drukschakelaar
symbool
omschrijving spoel spoel met kern lichtpunt (signaal) lamp
G
dynamo (generator)
A
ampèremeter
V
voltmeter
kWh
M
kilowattuurmeter elektromotor transformator
LDR (lichtgevoelige weerstand) NTC (weerstand met negatieve temperatuurcoëfficiënt) smeltveiligheid (zekering)
fotocel
Symbool
omschrijving microfoon
luidspreker
diode LED (lichtuitzendende diode) p-n-p-transistor (zonder en met omhulling) n-p-n-transistor (zonder en met omhulling) relais reedcontact dubbele isolatie condensator aardlekschakelaar
15
Gegevens van enkele vaste stoffen Als een waarde binnen een interval kan liggen, is steeds het midden van het interval genomen. dichtheid smeltpunt smeltings- soortelijke soortelijke (T=293 K) warmte warmte weerstand (T=293 K) K J/g J/(g . K) Ω . mm2/m g/cm3 aluminium 2,70 933 397 0,88 0,027 beton 2,3 0,99 brons 8,9 1280 0,38 0,30 chroom 7,19 2120 280 0,45 0,13 constantaan 8,9 1540 0,41 0,45 diamant 3,52 >3800 17000 0,49 glas 2,6 0,84 goud 19,3 1337 66 0,129 0,022 grafiet 2,25 2823 17000 0,69 10,0 graniet 2,7 0,82 hout-balsahout 0,15 -ebbehout 1,26 -eikenhout 0,78 2,39 -vurenhout 0,58 2,72 -
keukenzout koper kurk lood magnesium marmer messing nikkel paraffine platina plexiglas (perspex) porselein rubber staal (roestvrij) steen-baksteen
dichtheid smeltpunt smeltings- soortelijke soortelijke (T=293 K) warmte warmte weerstand (T=293 K) 3 g/cm K J/g J/(g . K) Ω . mm2/m 2,17 1081 500 0,88 8,96 1356 205 0,387 0,017 0,25 19 11,35 601 25 0,128 0,21 1,74 922 368 1,026 2,7 0,88 8,5 1170 0,38 0,6 8,90 1726 310 0,46 0,078 0,85 325 147 2,9 21,5 2045 113 0,133 0,016 1,2 1,5 2,4 1,2 7,8 1,8
1900 1780 -
-
0,8 1,5 0,46 0,75
-
suiker tin wolfraam ijs ijzer zand zilver zink
dichtheid smeltpunt smeltings- soortelijke soortelijke (T=293 K) warmte warmte weerstand (T=293 K) g/cm3 K J/g J/(g . K) Ω . mm2/m 1,58 458 56 1,2 7,28 505 59 0,22 19,3 3680 192 0,135 0,055 0,92 *) 273 334 2,2 7,87 1808 276 0,46 0,105 1,6 0,80 10,5 1234 105 0,24 0,016 7,13 693 107 0,386 0,062
*) T = 269 K
16
Gegevens van enkele vloeistoffen
Dichtheid (T =293 K) g/cm3 alcohol 0,80 benzine 0,72 ether 0,71 kwik 13,5 olie 0,9 petroleum 0,79 water 1,00 *) zeewater 1,02 zwavelzuur 1,84 *) T = 277 K
Smeltpunt stolpunt K 159 123 157 234 203 273 270 284
smeltings- soortelijke warmte warmte J/g J/(g . K) 105 2,43 2,10 115 2,30 12 0,138 1,65 2,14 334 4,18 334 3,93 1,38
kookpunt K 351 308 630 570 423 373 603
17
Rendementen bij energieomzettingen
stoomketel 51 c b gloeilamp 5 5 e l generator 18 c e zonnecollector (silicium) 18 l e tl-buis (dik) 18 e l windkrachtcentrale 25 b e motor (bromfiets) 25 c b mens 25 c b benzinemotor (auto) 30 c b kerncentrale 33 c e dieselmotor 35 c b conventionele krachtcentrale c e 40 raketmotor c b 48 tl-buis (dun) e l 50 zonnecollector (vlakke plaat) l e 50 sl-lamp e l 60 elektrische kookplaat e w 70 centrale-verwarmingsketel c w 74 dynamo b e 80 verbeterd-rendementsketel c w 83 gasfornuis c w 85 elektromotor e b 90 elektrisch fornuis e w 90 batterij c e 90 hoog-rendementsketel c w 92-98 waterkrachtcentrale b e 94 0 b = bewegingsenergie c = chemische energie e = elektrische energie l = lichtenenergie w = warmte-energie
20
40
60
80
100 %
18
Verbrandingswarmte van enkele stoffen brandstof Vaste stoffen hout (droog) steenkool
verbrandingswarmte J/g 16 000 19 000
Vloeistoffen (T = 293 K) benzine dieselolie petroleum spiritus
J/cm3 33 000 36 000 32 000 18 000
Gassen (T = 273 K, p = 1,0 . 105 Pa) aardgas butaan methaan propaan waterstof
J/cm3 32 120,7 35,8 93,8 10,8
19
Luchtgeluidisolatiewaarden R(Laboratoriumsituatie) en dB(A)-waarden van enkele constructies (voor standaardspectrum wegverkeersgeluid) Luchtgeluidisolatie R(dB) bij middenfrequentie (Hz) Constructie Enkel glas 4 mm 8 mm
125
250
500
1000
2000
dB(A)
19 23
23 26
26 30
30 32
32 28
27 29
Dubbel glas 4-6-4 mm 4-100-4 mm
22 24
23 32
23 40
32 48
35 50
26 36
Gasgevuld dubbel glas 5-9-8 mm
24
22
32
39
39
30
Spouwmuur: spouw 40-65 mm 160 kg/m2 400 kg/m2
36 41
40 46
43 52
50 59
57 64
44 51
20
Isolatiewaarden van bouwelementen
k-waarden(warmtegeleidingscoëfficiënt)
raam, enkel glas raam, dubbel glas, 8 mm spouw buitendeur, massief hout binnenmuur, halfsteens, kalkzand buitenmuur, halfsteens, kalkzand
W/(m2 . K) 5,7 3,5 3,5 7,1 12,5
binnenmuur, steens, kalkzand buitenmuur, steens, kalkzand buitenspouwmuur, tweemaal halfsteens, kalkzand buitenspouwmuur, half- en heelsteens, kalkzand
3,8 6,2 2,7 2,0
partieel gevulde spouwmuur: • 30 mm PIR- of PUR-schuim • 60 mm PIR- of PUR-schuim • 30 mm PS-schuim • 60 mm PS-schuim • 30 mm minerale wol • 60 mm minerale wol
0,60 0,35 0,72 0,45 0,79 0,50
pannendak, enkel houten beschot, 17 mm pannedak, dubbel houten beschot, 2 x 17 mm pannendak met isolatie, op dakbeschot • 40 mm PIR- of PUR-schuim • 40 mm PS-schuim • 40 mm minerale wol
W/(m2 . K) 4,5 2,0 0,60 0,73 0,79
pannendak met isolatie, onder dakbeschot: • 40 mm PS-schuim • 40 mm minerale wol
0,67 0,75
pannendak met isolatie en spouw: • 40 mm Ps- schuim • 40 mm minerale wol
0,61 0,67
λ-waarden (warmtegeleidingscoëfficiënt)
Gevelmetselwerk (direct blootgesteld aan regen) Ander baksteenmetselwerk Metselwerk van kalkzandsteen cellenbeton gips Glaswol en steenwol spaanplaat
W/(m . K) 1,0 0,70 0,90 0,20 0,18 0,04 0,17
21
Doordringend vermogen van straling in enkele stoffen
alfastraling betastraling röntgenstraling ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) gammastraling )))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))) neutronenstraling
aluminium
lood
beton
22
Golven die zich voortplanten met de lichtsnelheid energie radio radiogolven televisie gsm-telefoon magnetron radar
microgolven infrarood zichtbaar licht
gloeilamp ultravioletlamp
ultraviolet
röntgenstraling röntgentoestel gammastraling
rood oranje geel groen blauw violet
23
Symbolen van de weerkaart 1 Hogedrukgebieden (H) en lagedrukgebieden (L) 2 Isobaren: lijnen die plaatsen verbinden waar de druk gelijk is. De druk wordt aangegeven in hPa. 3 Koufront: scheiding tussen koude en warme lucht. De richting waarin het zich beweegt, wordt aangegeven met de driehoekjes. 4 Warmtefront: scheiding tussen warme en koude lucht. De richting waarin het zich beweegt, wordt aangegeven met de halve schijfjes. 5 Windsnelheid en windrichting: richting: de richting naar het cirkeltje toe, snelheid: • windstil • 10 km/uur • 20 km/uur • 40 km/uur • 60 km/uur • 80 km/uur • 100 km/uur
6 Regenval in de laatste 24 uur: • minder dan 25 mm • meer dan 25 mm 7 Bewolking: in het cirkeltje (plaats van het station) wordt aangegeven hoeveel bewolking er is: • onbewolkt • licht bewolkt • half bewolkt • zwaar bewolkt • geheel bewolkt 8 Tekens bij het station: • mist • motregen • regen • sneeuw • hagel • bui • weerlicht • onweer
24
Schaal van windsnelheden windgemiddelde windsnelheid toelichting sterkte op 10 m hoogte boven volgens zeeniveau (KNMI) Beaufort m/s omschrijving 0 0 windstil rook stijgt (vrijwel) recht omhoog 1 0-3 zwakke wind rookpluimen geven windrichting aan 2 bladeren en windvanen bewegen 3 3-8 matige wind bladeren en twijgen bewegen voortdurend 4 kleine takken beginnen te bewegen – stof en papier dwarrelt op 5 8-11 vrij krachtige takken met wind bladeren bewegen 6 11-14 krachtige wind grote takken bewegen – wind fluit en zoemt 7 14-17 harde wind bomen bewegen – wind is hinderlijk 8 17-20 stormachtige twijgen breken afwind lopen wordt moeilijk
windsterkte 9
m/s
omschrijving
toelichting
20-24
storm
10
24-28
zware storm
11
28-32
12 13 14 15 16-17
32-37 37-41 41-46 46-51 ≥51
zeer zware storm orkaan orkaan orkaan orkaan orkaan
weinig schade – dakpannen waaien af veel schade – ontwortelde bomen heel veel schade ernstige verwoesting totale verwoesting
Luchtdruk en hoogte
luchtdruk in hPa
25
1100 1000 900 800 700 600 500 400 300 200 100 0
1
2
3
4
5
6
7
8
9 10 11 12 13 14 hoogte in km
26
Voortplantingssnelheid van geluid in enkele stoffen (T = 293 K) stof
voortplantingssnelheid m/s
Vaste stoffen beton glas kurk steen ijs (T=269 k) ijzer
4300 4300 500 3600 3280 5100
Vloeistoffen olie water zeewater
1500 1480 1510
Gassen aardgas koolstofdioxide lucht lucht waterstof
430 259 343 340 (bij 288 K) 1280
27
Gehoorgevoeligheid
geluids- omschrijving zone niveau dB (A) 0 absolute stilte onderste gehoorgrens 10 vallend blad omroepstudio 20 ruisende bladeren groepje fluisterende kinderen 30 leeszaal bibliotheek restaurant 40 stille straat veilig vogelgeluiden geluid 50 zachte muziek, rustig gesprek telefoongesprek 60 elektrische grasmaaier dichtbij hard roepen 70 hardspelende radio of t.v. personenauto met 35 km/h dichtbij 80 bromfiets dichtbij motorfiets 90 verkeer op een stadskruising vrachtwagen dichtbij gevaarlijk 100 helikopter op 30 m hoogte geluid, cirkelzaag, walkman voluit kans op spelend 110 auto die toetert gehoordisco, popgroep beschadiging 120 drilboor dichtbij toenemende 130 startend straalvliegtuig op 50 m kans op 140 pijngrens gehoor150 ernstige beschadigingen aan het beschadiging oor
28
Veiligheidspictogrammen Gebod
Moet!
OogBescherming Verplicht
Verbod
handenwassen verplicht
gelaatsgehoorveiligheidsbescherming bescherming helm verplicht verplicht verplicht
Mag niet!
roken vuur, open verboden vlam en roken verboden
gsmtoestellen verboden
niet aanverboden raken, met water behuizing te blussen onder spanning
Waarschuwing Opgelet! schadelijke brandof gevaarlijke irriterende stoffen stoffen
giftige stoffen
radioactieve stoffen
explosieve stoffen
niet mengen
Redding Veilige weg in geval van nood vluchtweg
(nood)uitgang
eerste hulp
ogen spoelen
veiligheidsdouche
Brandpreventie Voorkóm brand brandmelder
telefoon voor brandalarm
blusapparaat
blusdeken
blusslang
29
stof
Enkele isotopen
symbool
massa aantal aantal half- straling getal proneu- waardetonen tronen tijd waterstof H 1 1 ---deuterium H-2 2 1 1 --tritium H-3 3 1 2 12,3 j β helium He 4 2 2 --koolstof C 12 6 6 --koolstof C-14 14 6 8 5730 j β Stikstof N 14 7 7 --stikstof N-13 13 7 6 9,7 min β zuurstof O 16 8 8 --natrium Na 23 11 12 --natrium Na-22 22 11 11 2,6 j β,γ magnesium Mg 24 12 12 --aluminium Al 27 13 14 --aluminium Al-28 28 13 15 2,4 min β,γ zwavel S 32 16 16 --chloor Cl 35 17 18 --chloor C-37 37 17 20 --chroom Cr 52 24 28 --ijzer Fe 56 26 30 --ijzer Fe-59 59 26 33 45 dg β,γ nikkel Ni 58 28 30 --koper Cu 63 29 34 --koper Cu-64 64 29 35 12,7 u β zink Zn 64 30 34 --zilver Ag 107 47 60 --zilver Ag-110 110 47 63 24 sec β
stof
symbool
massa aantal aantal half- straling getal proneu- waardetonen tronen tijd tin Sn 120 50 70 --tin Sn-121 121 50 71 22,7 u β I jood 127 53 74 --I-131 jood 131 53 78 8,0 dg β,γ wolfraam W 184 74 110 --goud Au 197 79 118 --kwik Hg 202 80 122 --lood Pb 208 82 126 --lood Pb-209 209 82 127 3,3 u β 9 uranium U-238 238 92 146 4,47.10 α,γ j uranium U-235 235 92 143 7,04.108 α j plutonium Pu-239 239 94 145 100 j α,γ plutonium Pu-241 241 94 147 14 j α,β
30
Lijst van atoomsoorten
aluminium americium antimoon argon arseen barium beryllium boor broom cadmium calcium cesium chloor chroom fluor fosfor gallium germanium goud helium indium jood kalium kobalt koolstof koper krypton kwik lithium
symbool atoom- relatieve nummer atoommassa Al 13 27,0 Am 95 243,0 Sb 51 121,8 Ar 18 39,9 As 33 74,9 Ba 56 137,3 Be 4 9,0 B 5 10,8 Br 35 79,9 Cd 48 112,4 Ca 20 40,1 Cs 55 132,9 Cl 17 35,5 Cr 24 52,0 F 9 19,0 P 15 31,0 Ga 31 69,9 Ge 32 72,6 Au 79 197,0 He 2 4,0 In 49 114,8 I 53 126,9 K 19 39,1 Co 27 58,9 C 6 12,0 Cu 29 63,5 Kr 36 83,8 Hg 80 200,6 Li 3 6,9
lood magnesium mangaan molybdeen natrium neon nikkel platina plutonium radium radon seleen silicium stikstof strontium thallium thorium tin titaan uraan vanadium waterstof wolfraam xenon ijzer zilver zink zuurstof zwavel
symbool atoom- relatieve nummer atoommassa Pb 82 207,2 Mg 12 24,3 Mn 25 54,9 Mo 42 95,9 Na 11 23,0 Ne 10 20,2 Ni 28 58,7 Pt 78 195,1 Pu 94 244,0 Ra 88 226,0 Rn 86 222,0 Se 34 79,0 Si 14 28,1 N 7 14,0 Sr 38 87,6 Tl 81 204,4 Th 90 232,0 Sn 50 118,7 Ti 22 47,9 U 92 238,0 V 23 50,9 H 1 1,0 W 74 183,9 Xe 54 131,3 Fe 26 55,8 Ag 47 107,9 Zn 30 65,4 O 8 16,0 S 16 32,1
31-1
Periodiek systeem van de elementen Symbool Atoomnummer
V 23
Metalen Niet-metalen
Periode
Groep
1
1 H 1 Li 3 Na 11 K 19 Rb 37
2
Be 4 Mg 3 12 Ca 4 20 Sr 5 38 Cs Ba 6 55 56 2
3
Sc 21 Y 39 La 57
4
5
Ti V 22 23 Zr Nb 40 41 Hf Ta 72 73
6
Cr 24 Mn 42 W 74
7
Mn 25 Tc 43
8
Fe 26 Ru 44
9
10 11 12 13 14
Ni 28 Pd 46
Cu 29 Ag 47 Re Os Ir Pt Au 75 76 77 78 79 Co 27 Rh 45
Zn 30 Cd 48 Hg 80
B 5 Al 13 Ga 31 In 49
C 6 Si 14 Ge 32 Sn 50 Tl Pb 81 82
15
16 17 18 He 2 O F Ne 8 9 10 S Cl Ar 16 17 18 Se Br Kr 34 35 36 Te I Xe 52 53 54
N 7 P 15 As 33 Sb 51 Bi Po At Rn 83 84 85 86
In tabel 30-2 op de volgende twee bladzijden vind je het atoomnummer, het symbool, de naam en de relatieve atoommassa van elk element, die genoemd wordt in het periodiek systeem
30-2
periodiek systeem vervolg
atoom- sym- naam nr bool 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17
H He Li Be B C N O F Ne Na Mg Al Si P S Cl
relatieve atoommassa waterstof 1,0 helium 4,0 lithium 6,9 beryllium 9,0 boor 10,8 koolstof 12,0 stikstof 14,0 zuurstof 16,0 fluor 19,0 neon 20,2 natrium 23,0 magnesium 24,3 aluminium 27,0 silicium 28,1 fosfor 31,0 zwavel 32,1 chloor 35,5
18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37
Ar K Ca Sc Ti V Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn Ga Ge As Se Br Kr Rb
argon kalium calcium scandium titaan vanadium chroom mangaan ijzer cobalt nikkel koper zink gallium germanium arseen seleen broom krypton rubidium
39,9 39,1 40,1 45,0 47,9 50,9 52,0 54,9 55,8 58,9 58,7 63,5 65,4 69,7 72,6 74,9 79,0 79,9 83,8 85,5
atoom- sym- naam nr bool 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54
relatieve atoommassa Sr strontium 87,6 Y yttrium 88,9 Zr zirkonium 91,2 Nb niobium 92,9 Mo molybdeen 95,9 Tc technetium 97 Ru ruthenium 101,1 Rh rhodium 102,9 Pd palladium 106,4 Ag zilver 107,9 Cd cadmium 112,4 In indium 114,8 Sn tin 118,7 Sb antimoon 121,8 Te telluur 127,6 I jood 126,9 Xe xenon 131,3
55 56 57
Cs Ba La
cesium barium lanthanium
132,9 137,3 138,9
72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86
Hf Ta W Re Os Ir Pt Au Hg Tl Pb Bi Po At Rn
hafnium tantaal wolfraam renium osmium iridium platina goud kwik thallium lood bismut polonium astaat radon
178,5 180,9 183,9 186,2 190,2 192,2 195,1 197,0 200,6 204,4 207,2 209,0 209,0 210 222,0
32
Oplosbaarheid van zouten in water Ag + Al 3+ Ba 2+ Ca 2+ Cu 2+ Fe 2+ Fe 3+ Hg 2+ K+ Mg 2+ Na + NH4+ Pb 2+ Sn 2+ Zn 2+
OH – O 2– – s s s g – m – s s s s s s – s g – s s g – – – s s s s s s
Cl – s g g g g g g g g g g g m g g
g = goed oplosbaar m = matig oplosbaar
Br – s g g g g g g m g g g g m g g
I– s g g g – g – s g g g g s g g
F– g g s s g m m – g s g g m g g
S 2– NO3– CO32– SO42– PO43– s g s m s – g – g s m g s s s m g s m s s g s g s s g s g s s g – g s s g s – s g g g g g s g s g s g g g g g – g – g – s g s s s s – – g s s g s g s
s = slecht oplosbaar – = bestaat niet op reageert met water
33
Zuur-base-indicatoren
thymolblauw dimethylgeel methyloranje methylrood broomfenolrood lakmoes broomthymolblauw fenolrood fenolftaleïen 2 omslagtraject
4
6
8
10
12
14 pH
34
Samenstelling van legeringen
legering amalgaam
samenstellende metalen kwik met ander metaal
brons duraluminium
koper en tin aluminium, koper en magnesium koper en zink koper, nikkel, zink en ijzer koper, aluminium, zink en tin ijzer en chroom (of nikkel) en koolstof (= niet–metaal) tin en lood ijzer, mangaan en koolstof (= niet–metaal)
messing nieuw zilver nordic gold roestvrijstaal soldeer staal
enkele toepassingen Zilveramalgaam om tanden en kiezen te vullen Munten, beelden, kerkklokken Kookpannen, in de vliegtuigindustrie Waterkranen Tafelbestek Eurocenten (10, 20 en 50) Tafelbestek, machineonderdelen Metalen solderen Fietsframes, staalbalken, in de autoindustrie
35
Vlamkleuringen Vluchtige verbindingen (onder andere chloriden)) kunnen een kleurloze vlam een Karakteristieke kleur geven. De te onderzoeken stof wordt dan gemengd met Geconcentreerd zoutzuur en op een platinadraad in de vlam gebracht. Je kunt Dan onderstaande vlamkleuringen zien:
barium
calcium
kalium
lood
natrium
tin
koper
zink
36
Pictogrammen gevaarlijke stoffen Etiketteringssysteem Voorbeelden van volgens Europese waarschuwingsrichtlijnen, borden in bedrijven op verpakkingen van gevaarlijke stoffen
bijtend (corrosief)
(zeer) licht ontvlambaar
(zeer) giftig
Voorbeelden van pictogrammen voor vervoer over de weg
Etiketteringssysteem Voorbeelden van volgens europese waarschuwingsrichtlijnen, borden in bedrijven op verpakkingen van gevaarlijke stoffen irriterend of schadelijk
radioactief
brandbevorderend (oxiderend) explosief
Voorbeelden van pictogrammen voor vervoer over de weg
37
Gevaarlijke chemicaliën Uitgebreide gegevens staan op de Chemiekaarten van het Veiligheidsinstituut, Amsterdam. Toelichting op de tabel: A = MAC–waarde (maximaal aanvaardbare concentratie) in mg/m3 lucht B = giftig bij inademen van gas, damp of stof C = giftig bij inwendig gebruik D = gevaarlijk voor huid en ogen E = brand – en/of explosiegevaar
aceton (propanon) ammonia, ammoniak ammoniumnitraat ammoniumsulfide azijnzuur (ethaanzuur)
het meest opmerkelijke A B C D E gevaaraspect 1780 x x x x zeer brandbaar 18 x x x x gevaarlijke dampen x
x
x
x explosiegevaar
x 25 x
x x
x x
x gevaarlijke dampen x bijtend
bijzonderheden/hoe te handelen bij ongelukken Explosief met halogenen, kwik of zilver(I)oxide Explosief in gesmolten toestand of met organische stoffen
het meest opmerkelijke A B C D E gevaarsaspect 0,7 x x x
barium en bariumverbindingen (behalve BaSO4) benzeen 30 benzine boor en boorverbindingen broom 0,7 butanolen 300 calcium calciumoxide 5 carbid [calciumacetylide] chloor chloroform [trichloormethaan]
Bijzonderheden/hoe te handelen bij ongelukken
x x
x x x
x x x
x x explosiegevaar
x x x x x
x x x x x
x x x x x
3
x
x
x
240
x
x
x
gevaarlijke dampen x gevaarlijke dampen x brandgevaar branden blussen met zand x x explosiegevaar branden blussen met zand; met water ontstaat het zeer brandbare acetyleen x zeer giftig explosief met waterstof, acetyleen of ammoniak x gevaarlijke dampen explosief met sterke basen
A chroom(VI)oxide
het meest opmerkelijke B C D E gevaaraspect x x x x bijtend
ethanol (ethylalcohol, 1900 alcohol)
x
x
x
x verslavingsgevaar
ether [ethoxyethaan]
1200
x
x
x
x explosiegevaar
fluor
2
x
x
x zeer giftig
fluoriden (oplosbare) formaldehyde [methanal] (formaline) fosfor (rood) fosfor (wit)
2,5 x 1,5 x
x x
x x
x bijtend
x
x x
x x uiterst brandbaar
0,1 x
bijzonderheden/ hoe te handelen bij ongelukken bij veel reacties kans op brand of explosie vaak gemengd met het zeer giftige methanol (methylalcohol) verdampt zeer snel en de damp is met zuurstof (lucht) explosief; vloeistof na lang staan ook explosief reageert heftig met vele stoffen, onder andere met waterstof
Kan spontaan aan de lucht ontbranden; onder water bewaren
fosforpentoxide [difosforpentaoxide] fosforzuur jood
het meest opmerkelijke A B C D E gevaaraspect 1 x x x bijtend 1 x x x 1 x x x
bijtend
kalium
x x x x zeer brandbaar
kaliumcarbonaat kaliumchloraat
x x x x x x x explosiegevaar
kaliumhydroxide, kaliloog kaliumpermanganaat
2 x x x
bijzonderheden/hoe te handelen bij ongelukken reageert heftig met water vormt met ammoniak explosieve verbindingen branden blussen met zand; onder petroleum bewaren explosief door verhitting; gemengd met zwavel, fosfor en andere oxideerbare stoffen explosief bij stoten of wrijven
bijtend
1 x x x x bijtend
explosief met vele stoffen onder andere met geconcentreerd zwavelzuur
koolstofdioxide koolstofmono-oxide
A 9000 55
koperzouten kwik
het meest opmerkelijke B C D E gevaaraspect x x x x
x giftig
x x x x x
uiterst giftig
x x x
zeer giftig
x x x
zeer giftig
0,05 kwikverbindingen (oplosbare) lood en loodverbindingen magnesium
bijzonderheden/hoe te handelen bij ongelukken koolzuursneeuw kan brandwonden geven Bij vergiftiging zuurstof toedienen explosief met ammoniak, acetyleen of oxaalzuur
0,05 0,15 x x x x uiterst brandbaar
natrium
x x x x zeer brandbaar
natriumcarbonaat natriumhydroxide, (natronloog)
x x x x x x
2
bijtend
fijn verdeeld magnesium kan explosief ontbranden; blussen met zand branden blussen met zand; onder petroleum bewaren
A nitraten organische halogeen verbindingen ozon 0,2 petroleum 500 salpeterzuur 5
waterstof
het meest opmerkelijke B C D E gevaaraspect x x x x explosiegevaar
bijzonderheden/ hoe te handelen bij ongelukken vooral organische nitraten zijn explosief
x x x x x x giftig x x x x x x x x bijtend
x explosiegevaar
waterstofperoxide
1,4
x x x x explosiegevaar
Zilver(I)nitraat
0,01 x x x x bijtend
geconcentreerd salpeterzuur kan papier, hout en dergelijke doen verkolen; geeft gele vlekken op de huid Explosief met zuurstof, chloor of fluor explosief door verhitten, licht of katalysatoren; in donker bewaren geeft zwarte vlekken op de huid
zinkchloride zoutzuur zwavel zwaveldioxide zwavelzuur
het meest opmerkelijke A B C D E gevaaraspect x x x bijtend 7 x x x bijtend x x x brandgevaar 5 x x zeer giftig 1 x x x x bijtend
bijzonderheden/hoe te handelen bij ongelukken
zwavelzuur kan huid, kleren en dergelijke doen verkolen; altijd geconcentreerd zwavelzuur voorzichtig in water gieten; nooit omgekeerd
38-1
Voorbeeld van een stroomschema
Stroomschema: van aardolie naar plastics
ruwe aardolie
destillatie
nafta
kraken
etheen propeen
polymerisatie
plastics
38-2
Stroomschema van een productieproces
Productieproces: destilleerkolom met producten en toepassingen chemie flessengas O
20 C
benzine
O
40 C O 70 C
nafta
90 OC
kerosine
autobenzine
chemie
O
140 C 150 O C 300 O C
reformeren
gasolie
vliegtuigbrandstof petroleum dieselbrandstof huisbrandolie kraken
O
360 C
zware destillaten
chemie smeeroliefabriek
smeerolie kaarsen I chemie cosmetica was
brandstof voor: schepen fabrieken verwarming residu wegen asfaltbitumen
dijkbekleding
dakbedekking
39
Naamgeving chemische stoffen Triviale naam aardgas accuzuur aceton alcohol ammonia azijnzuur barietwater bietsuiker bitterzout blauwzuur boterzuur broomwater bruinsteen butagas calciet carbid caustieke soda
Rationele naam methaan *1 zwavelzuur propanon ethanol oplossing van ammoniak in water ethaanzuur oplossing van bariumhydroxide in water sacharose magnesiumsulfaatheptahydraat waterstofcyanide butaanzuur oplossing van broom in water mangaan(iv)oxide *1 butaan *1 calciumcarbonaat *1 calciumacetylide *1 natriumhydroxide
triviale naam chilisalpeter chloorwater chloroform citroenzuur druivensuiker, dextrose ether ethylalcohol ferri– ferro– fluoriet formaldehyde formaline fructose gebluste kalk gips glauberzout glucose glycerine glycerol glycol
rationele naam natriumnitraat *1 oplossing van chloor in water trichloormethaan 2-hydroxy-1,2,3-propaantricarbonzuur glucose ethoxyethaan ethanol ijzer(iii) ijzer(ii) calciumfluoride *1 methanal oplossing van methanal 1,3,4,5,6-pentahydroxy-2-hexanon calciumhydroxide *1 calciumsulfaat-dihydraat natriumsulfaatdecahydraat 2,3,4,5,6-pentahydroxyhexanal 1,2,3-propaantriol 1,2,3-propaantriol 1,2-ethaandiol
triviale naam helse steen houtgeest jodium kali kaliloog kalkspaat kalksteen kalkwater keukenzout kolendamp koningswater koolzuurgas koolzuursneeuw kopervitriool kwarts lachgas magnesia marmer
rationele naam zilver(i)nitraat methanol jood kaliumchloride oplossing van kaliumhydroxide in water calciumcarbonaat *1 calciumcarbonaat *1 oplossing van calciumhydroxide in water natriumchloride koolsfmomooxide mengsel van geconcentreerd salpeterzuur en geconcentreerd zoutzuur koolstofdioxide vast koolstofdioxide koper(ii)sulfaatpentahydraat siliciumdioxide *1 distikstofmonooxide magnesiumoxide *1 calciumcarbonaat *1
triviale naam melksuiker melkzuur mierenzuur mijngas moerasgas moutsuiker natronkalk norit ongebluste kalk salmiak salpeter soda spiritus stearinezuur steenzout sterk water sucrose, suiker teflon ureum
rationele naam lactose 2-hydroxypropaanzuur methaanzuur methaan *1 methaan *1 maltose mengsel van natriumhydroxide, calciumoxide en calciumhydroxide koolstof *1 calciumoxide *1 ammoniumchloride kaliumnitraat natriumcarbonaat (decahydraat) ethanol *1 octdecaanzuur natriumchloride *1 ethanol *1 of methanoloplossing sacharose polytetrafluoretheen diamide van koolzuur
Triviale naam vinylchloride vitriool vruchtensuiker zand zoutzuur zuiveringszout zwavelwaterstof zwavelijzer
Rationele naam Chlooretheen Zwavelzuur Fructose Siliciumdioxide *1 Oplossing van waterstofchloride in water Natriumwaterstofcarbonaat Waterstofsulfide Ijzer(II)sulfide
*1 belangrijkste bestanddeel
40
Klein chemisch afval, groente-, fruit- en tuinafval en recycling
Welke soort afval is het?
Waar lever je het in?
klein chemisch afval (KCA) batterijen, spaarlampen, TL-lampen, lampolie, vloeibare gootsteenontstopper, verf, lakken, kwastenreiniger, petroleum, benzine, motorolie, oliefilters, bestrijdingsmiddelen, kwikthermometer, medicijnen, foto-ontwikkelaar, zoutzuur, accu’s groente-, fruit-en tuinafval (GFT) aardappelschillen, fruitschillen, etensresten, snijbloemenresten, mest, strooisel van kippen en cavia’s, koffiedik, papieren filterzakjes, theebladeren, uitgebloeide bloemen, gemaaid gras, snoeimateriaal, afgevallen blad, eierschalen
bij een verzamelpunt van de gemeente
Wat gebeurt * er daarna mee? Speciale stortplaats, of hergebruik (recycling)
1 op je eigen compost- 1 compost voor bemeshoop ting van eigen tuin2 (in biobak) bij de en kamerplanten vuilnisman van de 2 compost voor de gemeente verkoop in winkels
Welke soort afval is het?
glas papier/karton
blik aluminium en koper
*
Waar lever je het in?
Wat gebeurt * er daarna mee? glasbak (gemeente) glasfabriek, grondstof voor nieuwe glasproducten papierbak (gemeente), papierfabriek, grondstof vereniging, school, voor karton en kringloopbedrijf, oudkringlooppapier papierhandel blikbak (gemeente), metaalsmelterij, oud-metaalhandel, grondstoffen ijzer en tin kringloopbedrijf worden hergebruikt oud-metaalhandel, metaalsmelterij, kringloopbedrijf, grondstoffen aluminium verzamelpunt van de en koper warden gemeente hergebruikt
Aan dit symbool zie je of een verpakking van een product geschikt is voor hergebruik (recycling).
41
De meest voorkomende E-nummers
Opmerking: Waar het om een serie Europese E-nummers gaat uit dezelfde groep, zoals bijvoorbeeld voor benzoaten (E-210 tot en met E-213), dan is dat in de tabel genoteerd als E-210/13. Kleurstoffen E-nr E-100 E-101 E-102 E-104 E-110 E-120 E-122 E-123 E-124 E-127 E-131 E-132 E-140/41
naam curcumine riboflavine tartrazine chinoline oranjegeel cochenille azorubine amarant cochenillerood erythrosine patentblauw indigotine chlorophyllen
functie gele kleurstof gele kleurstof gele kleurstof gele kleurstof gele kleurstof rode kleurstof rode kleurstof rode kleurstof rode kleurstof rode kleurstof blauwe kleurstof blauwe kleurstof groene kleurstof
E-nr E-150 E-151 E-153 E-160 E-162 E-163
naam caramel briljantzwart actieve kool carotenoïden bietenrood anthocyanen
functie bruine kleurstof zwarte kleurstof zwarte kleurstof oranje kleurstof rode kleurstof rode/paarse kleurstof
Conserveermiddelen E-nr E-200/03 E-210/13 E-214/19 E-210/28 E-230 E-249/50 E-251/52
naam sorbinezuur benzoaten parabenen sulfieten bifenyl nitrieten nitraten
Functie Tegen schimmels Tegen bacteriën Tegen schimmels Ook bleekmiddel Tegen schimmels Tegen bacteriën Kleur-behoudend
Voedingszuren en anti-oxydanten E-nr naam E-260/63 azijnzuur E-270 melkzuur
functie conserveermiddel conseveermiddel/ anti-oxydant E-280/83 propionzuur conserveermiddel E-300 Ascorbinezuur anti-oxydant E-306/09 tocoferol anti-oxydant E-310/12 gallaten/ anti-oxydant BHA-T E-225/27 lactaten (resp. conserveermiddel/ Na, K en Ba anti-oxydant E-230/33 citroenzuur anti-oxydant E-334/37 wijnsteenzuur conserveermiddel/ anti-oxydant E-338 fosforzuur smaakstof E-350/52 appelzuur stabilisator
Emulgeermiddelen en Verdikkingsmiddelen E-nr E-322 E-339/41 E-400/05 E-406 E-410 E-414 E-440 E-460-66 E-485
naam lecithine fosfaten alginaten agar-agar johannesbrood arabische gom pectinen celluloses gelatine
functie emulgeermiddel emulgeermiddel verdikkingsmiddel verdikkingsmiddel verdikkingsmiddel verdikkingsmiddel verdikkingsmiddel verdikkingsmiddel
Zoetstoffen E-nr E-420 E-421 E-422
naam sorbitol mannitol glycerol aspartaam sacharine
Geur- en smaakstoffen, Smaakversterkers E-nr E-620/25 E-626/29 E-630/33
naam glutamaat guanylzuur inosinaat vanilline kaneelaldehyde anethol
functie smaakversterker smaakversterker smaakversterker geur/smaakstof geur/smaakstof anijsgeur/smaak
