1
E-JOURNAAL nr. 8
DECEMBER 2005
FOUNDATION FOR EXPLORATION AND CONSERVATION OF MONUMENTS OF THE DUTCH WEST INDIA COMPANY
Beschermheer: Prof.Dr.Ir. C.L. Temminck Groll Erelid: Drs. M.A.M. Ornstein Secretariaat: Albertus Perkstraat 71, 1217 NN, Hilversum
[email protected] Postadres: Schapendrift 15, 1272 NA Huizen Kamer van Koophandel 3414 2022 ~ ABN-AMRO Bank N.V. Amsterdam, 58.02.07-714
‘O, könnt’ ich klug verstehen Was die Vöglein sangen’ Siegfried, Ring des Nibelungen
Lieve Mensen. Siegfried’s verzuchting welde in mij op, toen ik het spannende jaar 2005 de revue liet passeren. Meermalen had ik wel willen gluren achter gesloten deuren en gordijnen, om alvast te weten hoe de gebeurtenissen zich zouden ontwikkelen. Om met het droefste te beginnen: het overlijden op 2 april van Drs. M.A.M. Ornstein, Officier in de Orde van Oranje Nassau en Begiftigd met de Surinaamse onderscheiding Gaanman Gazon Matodja Daa. Zijn scherpzinnige aanwijzingen, geestige analyses en doortastende handelwijze houden wij als leidraad in gedachten. Thijs was blij met de oorkonde van zijn benoeming tot Erelid van MOWIC, waarvoor Diederik Six het ontwerp maakte. Sander Visser ’t Hooft zorgde voor onze advertentie van deelname in het NRC-Handelsblad. Met goede afloop was het opschrikken door de ziekte van onze Beschermheer, Prof. Dr. C.L. Temminck Groll. Gelukkig is hij weer thuis in de prachtige villa ‘Mariënburg’ in Driebergen met de 1000-en boeken, tekeningen en automodellen. Vanaf deze plaats wenst de MOWIC Foundation Coen en eega Willeke Geluk met deze terugkeer op honk. Verheugend is de bestuurlijke samenstelling. Mevrouw Drs. Renée E. van Asbeck-Hessels, kunsthistoricus en Jhr. Ir. Diederik L. Six, architect, werden bereid gevonden ons bestuur te versterken. Renée van Asbeck werd benoemd tot tweede secretaris. Tot de Raad van Advies traden toe mr. Robert-Jan Sieben, Afdeling Buitenlands Financieel Beleid van het Ministerie voor Buitenlandse Zaken, Drs. H.J. (Jos) Verdier, burgemeester van Huizen en Dr. J.P. Rehwinkel, burgemeester van de Gemeente Naarden. Robert-Jan heeft met zijn doeltreffende maatregelen in zijn ‘Braziliaanse Periode’, MOWIC al voor meer dan één valkuil behoed. De stichting is dan ook ‘muito contente’, dat hij in zijn ‘Nederlandse Periode’ het Gemeenschappelijk Cultureel Erfgoed wil blijven steunen. Wij danken hem voor zijn reeds nu gegeven waardevolle adviezen. Van Jos Verdier hopen wij op een verfijning van ons binnenlands netwerk. Peter Rehwinkel kent Fort Oranje! Hij was daar enkele jaren geleden met een delegatie van Tweede Kamerleden en behoort dus tot degenen onder ons, die erover mogen, herstel: móeten, meepraten!
2 Over de projecten 1. Fort Oranje - Het Fort Oranje Project is qua archeologisch onderzoek afgesloten. De vondsten liggen in het depôt van de UFPE (universiteit)*) , maar daar weten ze eigenlijk niet goed, wat ermee te doen. Wij zijn hierover in gesprek met de IPHAN (monumentenzorg) **). Wat de andere drie projectonderdelen betreft: Brazilië zucht onder fiscaalpolitieke schandalen en voorlopig houden we pas op de plaats. URGENT is de bescherming van Fort Oranje. Ik heb in augustus met eigen ogen kunnen aanschouwen, hoe woest de zee te keer ging en hoezeer de al eerder gesignaleerde beschadigingen verergerden. In vele gesprekken met Gouvernement, IPHAN en de bestuurderen van Itamaracá, heb ik dit jaar getracht de zaak vlot te trekken. En inderdaad, ‘ a Proteção do Forte Orange’ staat op de prioriteitenlijst. Maar financieel is het vooralsnog onhaalbaar, de toch betrekkelijk geringe ingreep te realiseren. Doodzonde. Katia Mesel, de bekende Pernambucaanse regisseur, heeft er in juli en augustus gefilmd, waarvoor zij drie grote, Nederlandse vlaggen op de bastions zette. Het effect van de fier wapperende driekleur tegen de achtergrond van palmen was zo grandioos, dat wij de geschiedvervalsing met dichterlijke vrijheid legitiem verklaarden. Bij eb, zo te zien, is er niets aan de hand met Fort Oranje. Maar indien er niet wordt ingegrepen, zullen de vlaggen over een paar jaar scheef hangen en halfstok.
Forte Orange decorado por Katia Mesel 09082005
De Restauratie en de Museumfunctie van Fort Oranje hangen nauw met elkaar samen. De restauratie is zaak van de Brazilianen. Momenteel zit er weinig schot in de zaak. Evenals bij de Proteção heeft dit te maken met de politiek-financiële situatie van het land. IPHAN werd getroffen door visitatieprocedures van ruim een jaar. Hierdoor stagneren ook de museale activiteiten. In september 2005 heeft IPHAN het plan opgevat, om een tentoonstellingsruimte binnen Fort Oranje te creëren, opdat de voornaamste vondsten niet verborgen zouden blijven voor het publiek. Aan mij vroeg de directeur, ook in september, of de in 2001 door HGIS toegezegde bijdragen, door MOWIC gegarandeerd konden worden. Ik moest hier ontkennend op antwoorden. Het bedrag stond geoormerkt tot 2004 en dat was IPHAN bekend. Voor het Fort Oranje Project betekent dit, dat het onderdeel van de tentoonstelling van de archeologische vondsten opnieuw bij HGIS aangevraagd moet worden.
2. Tegeltjes in het Claustro Santo Antônio do Recife
3 - In Recife staat een Franciscaans klooster: Claustro Santo Antônio do Recife. Hierin bevinden zich Nederlandse tegeltjes, blauw-wit en met de toentertijd gebruikte motieven en specifieke hoekdecoraties. De tegels zitten in de vierkanten kloosterhof van het klooster Santo Antônio in friezen van drie rijen. Mijn man en ik hebben ze geteld: precies 923. Er mist er eentje. Daarbij zijn er talloze halve, kwart en kleinere stukjes, die als opvulsel dienden om de friezen compleet te krijgen. Optrekkend vocht vanuit de fundamenten en zoute zeewind zijn de voornaamste factoren van de aantasting van glazuur en achtergrond. De ook in deze miljoenenstad toeslaande luchtvervuiling doet hier nog een schepje bovenop. Het oude, Franciscaanse klooster op het toenmalige ‘Ilha de António Vaz’, dateerde uit 1606 en schijnt in 1612-1613 gerepareerd te zijn. In de Nederlandse periode (1630-1654) werd het opgenomen in het door de WIC gebouwde fort, Fort Ernestus (1630; 1654 ontmanteld, ca 1673 afgebroken). Het klooster werd gereconstrueerd, toen er eind zeventiende eeuw en begin achttiende, de kerk ‘São Francisco’ tegenaan werd gezet. Een van de binnenmuren van het huidige klooster is van extreme dikte en wordt beschouwd als een overblijfsel van dit fort. Iets ten noorden van Fort Ernestus lag het gouvernementspaleis, Huis Vrijburgh (1640). De tegeltjes zijn tijdens deze laatste verbouwing in de nieuwe kloosterhof aangebracht. Het betreft de grootste zeventiende-eeuwse, Hollandse tegeltjescollectie buiten Nederland. Omdat het echt een heel erg grote tegelcollectie betreft, wordt verondersteld, dat tenminste een deel ervan uit het paleis van Johan Maurits afkomstig is. De Brazilianen vragen naast de behandeling van de tegels, een cursus in de specifieke restauratieperikelen van Nederlandse tegels en hun drager. Dit element van kennisoverdracht spreekt onze stichting erg aan. In dit opzicht heeft MOWIC zijn tegelstukje bijgedragen. Een artikel over ontzouting van tegels van de hand van tegeldeskundige Drs. Pier A. Terwen, is door mij vertaald in het Portugees. Prof. Dr. Arne van der Gen heeft hieraan de chemische termen en samenhang tussen de reacties toegevoegd. Dit geheel is aangeboden aan IPHAN en FUNDARPE ***). MOWIC zit in de voorbereidingsfase van dit educatief restauratie project.
Leden van de Tegeltjescommissie vlnr, toevallig in alfabetische volgorde: Renée van Asbeck, Willy Metz, Hannedea van Nederveen, Diederik Six en adviseur Coen Temminck Groll. Afwezig: adviseur Robert-Jan Sieben.
Counterpart van MOWIC in Brazilië is de FUNDARPE, vertegenwoordigd door de archeoloog Ulysses Pernambucano de Mello. Hij is de zoon van de beroemde schrijver van Tempo dos Flamengos, Prof. Dr. José Antonio Gonsalves de Mello. Het is niet ondenkbaar, dat de plezierige ontmoeting op de kunstbeurs PAN in Amsterdam met tegeldeskundige Kitty Laméris, zal leiden tot haar deelname aan dit project.
4
3. Huis Vrijburgh - In augustus heb ik namens de stichting een formulier ondertekend, waarin de aanvraag bij IPHAN van Ulysses Pernambucano de Mello, om hier opnieuw opgravingen te gaan doen, werd ondersteund. Zijn onderzoek van begin jaren negentig werd in 1992 om politieke redenen stilgelegd. Om de vervolgmogelijkheid niet te verliezen, diende hij de claim officieel te continueren. Nu is het politieke klimaat anders, maar ontbreken de financiën. Mello ontdekte al in 1992 een deel van de kademuur voor het paleis, waardoor de positie van het gebouw gereconstrueerd kon worden. In 2002 heeft MOWIC hierop voortbouwend, globaal dieptegeologische metingen verricht. Het hierover door de firma Raap (Amsterdam) gemaakte rapport is door mij in het Portugees vertaald en in 2003 aan de betreffende instanties in Recife aangeboden. Mello hoopt de kans te krijgen te kunnen aantonen, dat voor de wanden in Huis Vrijburgh ook tegeltjes als decoratie zijn aangewend. Maar voordat van een daadwerkelijke opzet van dit opgravingsproject sprake is, zal er heel veel water langs deze locatie, romantisch gelegen aan de samenvloeiing van de Capibaribe en Beberibe, gestroomd zijn.
4. Projeto Jardim Botânico - In Camaragibe, 20 km van Recife, en in Paulista op 35km, heeft de Braziliaan Padre Isaias twee botanische tuinen met kleine, maar keurig ingerichte laboratoria. Hier maakt hij uit medicinale planten eenvoudige geneesmiddelen. Voor de bevolking een uitkomst, want hij verkoopt ze voor bijna niets. Hij heeft in beide plaatsen een legertje helpers ter beschikking, die hij in de kneepjes van het vak opleidt. Zijn wijsheid heeft hij geleerd van de in Pernambuco in brede kringen bekende Dr. Celerino uit Olinda. Dr. Celerino en zijn pupil maken een integere indruk. Prof.Dr. Arne van der Gen, een doorgewinterd chemicus, zwerend bij (sic) de allopathie, bezocht de pater in augustus van dit jaar. Ook hij werd getroffen door het charismatisch enthousiasme van de man en zijn precieze en deskundige werkwijze. Hij besloot des paters hartenwens in vervulling te doen gaan. Dit is de bouw van een grotere laboratoriumruimte in Camaragibe tussen het parochiehuis en de kerk. Arne van der Gen zal de bouw sponsoren en MOWIC neemt dit project onder zijn hoede, zodat de financiële kanten van de zaak onder officiële, Nederlandse leiding staan. MOWIC is dankbaar voor deze uitbreiding van de activiteiten. Was niet Johan Maurits van Nassau een eminent stimulator van de studie van de inheemse medicinale wetenschap? Zijn lijfarts, Willem Piso, kreeg alle ruimte om zich hierin te bekwamen. Georg Marcgraf, fotograaf avant-la-lettre, maakte voor hem schitterende tekeningen en aquarellen. Het resultaat van hun werk werd in 1648 uitgegeven in de Historia Naturalis Brasiliae, op kosten van en opgedragen aan: natuurlijk, Johan Maurits zelve. Dit onderwerp is een aspect van het immateriële Gemeenschappelijk Cultureel Erfgoed.
5. Uitgave compilatie medicinale kennis - Aan een compilatie van zeventiende-eeuwse beschrijvingen van inheemse medicinale planten uit de Nederlandse periode in Brazilië, waaronder de Historia Naturalis Brasiliae, wordt gewerkt.
6. Ston Oso - In Paramaribo staat het Ston Oso. In 2003 wees mr. Gerard Spong ons op deze kwestie. Het huis werd slechter en slechter. Restauratie zou precies binnen onze doelen liggen. Vorig jaar october is de locatie door Thijs Ornstein op zijn laatste reis naar Suriname bezocht. Het ‘stenen huis’, zoals de vertaling van de naam luidt, staat nu op instorten. Onprettige onderhandelingen tussen de erfgenamen onderling en van hen met de Surinaamse Overheid, leiden tot steeds groter verval van dit uit de achttiende eeuw daterend pand. MOWIC heeft contacten met de architect, die zich hiermee vooralsnog op papier wil bezighouden. Pas op de plaats, voorlopig. *) UFPE **) IPHAN ***) FUNDARPE
Universidade Federal do Pernambuco Instituto do Patrimônio Histórico e Artístico Nacional Fundação do Patrimônio Artístico do Pernambco
5
Over de Financiën MOWIC is afhankelijk van subsidies, giften en donaties. Wat dat betreft past de geste van Van der Gen in dit beeld. Ook de Trilha dos Holandeses en de Ponte da Vila Velha hebben wij onder meer door sponsoring door bedrijven en bijdragen van particulieren kunnen realiseren. Maar de grootste geldschieter voor zowel de Trilha als Fort Oranje, was de Nederlandse Overheid. Dat is ook logisch, aangezien het Gemeenschappelijk Cultureel Erfgoed een niet onbelangrijke politieke component heeft. De financiële kanten van het Fort Oranje Project zijn nu afgehandeld. We kunnen met voldoening vast stellen, dat Overheid en MOWIC tezamen schoon schip hebben gemaakt. Wij van onze kant zijn de afdeling Dienst Cultuur Overzee en de mensen van de daarin opererende HGIS-C commissie, dankbaar voor hun constructieve opstelling. Zonder hun inzet en de door hen gehanteerde analyse en behandeling van de zaak, zou ons werk niet mogelijk zijn. Een woord van dank geldt ook ons raadslid mr. Reinier Russell. Dankzij zijn wijs gesproken en geschreven woord konden diverse netelige problemen tot een goed einde worden gebracht. Met de in juli aangetreden Nederlandse Ambassadeur in Brazilië, Zijne Excellentie Onno Hattinga van ’t Sant, hadden enkelen van ons een plezierige kennismaking. De Braziliaanse Ambassadeur, Zijne Excellentie Gilberto V. Saboya, heeft op 8 december een bos bloemen ontvangen als aandenken aan en dank voor het feit, dat hij uw voorzitter vorig jaar die dag verhief tot Officier in de Orde van Rio Branco. Dat is de dag van de Decembermoorden, maar ook de feestdag van Nossa Senhora da Conceição en de viering van de Godin der Wateren, Iemanjá. Zij verschijnt in de syncretische liturgie als Maria Sterre der Zee, Patrones van Maastricht, die us gjelêêd deur ’t lève.
Een Goede Kersttijd en een Fijn Leven in het Nieuwe Jaar toegewenst. Luister goed naar de vogeltjes, misschien lukt het eens een keer! Hannedea van Nederveen Meerkerk Voorzitter
Claustro do Convento Santo Antônio do Recife
