ACTUALISATIE RICHTLIJNENBOEK MILIEUEFFECTRAPPORTERING VOOR DE ACTIVITEITENGROEP STADSONTWIKKELING EN RECREATIE FASE 2 ONDERZOEK EN RAPPORTERING

ACTUALISATIE RICHTLIJNENBOEK MILIEUEFFECTRAPPORTERING VOOR DE ACTIVITEITENGROEP ‘STADSONTWIKKELING EN RECREATIE’ FASE 2 ‘ONDERZOEK EN RAPPORTERING’ << DEFINITIEF RICHTLIJNENBOEK >>

DEFINITIEF RAPPORT

DOCUMENTINFORMATIE Titel

Actualisatie Richtlijnenboek milieueffectrapportering voor de activiteitengroep ‘stadsontwikkeling & recreatie’.

Ondertitel

Definitief rapport

Titel kort Opdrachtgever

LNE – Dienst Mer

Documentnummer

P.000807

DOCUMENTGESCHIEDENIS (BOVENSTE RIJ IS HUIDIGE VERSIE) Versie

Datum

Opmerkingen

3

4 februari 2011

2

7 maart 2011

Schriftelijke opmerkingen stuurgroepleden

1

26 augustus 2010

Stuurgroep 2

DOCUMENTVERANTWOORDELIJKHEID Auteur(s)

Nele Aerts, Bieke Cloet, Jan Coppens, Marc Jossa, Elisabeth Kuijken, Guido Lauwaert, Chris Neuteleers, Koenraad Van Meerbeek, Francis Vansina, Johan Versieren, Arnoud Vervoort

Documentscreener(s)

Nele Aerts, Francis Vansina

BESTANDSINFORMATIE Bestandsnaam

Richtlijnenboek Stadsontwikkeling en Recreatie

Laatste bewaring

7 maart 2011

Actualisatie richtlijnenboek stadsontwikkeling & recreatie

i

DEFINITIEF RAPPORT

INHOUD Inhoud .......................................................................................................................................... ii 1.

2.

Inleidend hoofdstuk ........................................................................................................... 1 1.1

Voorwoord.................................................................................................................. 1

1.2

Doel en opzet van het richtlijnenboek ......................................................................... 1

1.2.2

Functies voor de doelgroepen...................................................................... 2

Informatieverzameling en methodologie...................................................................... 2

1.4

Leeswijzer .................................................................................................................. 3

Toepassingsgebied (Screening)........................................................................................ 5

2.2

Beslissingsniveau en detailniveau van de m.e.r. ......................................................... 5 2.1.1

De getrapte procedure ................................................................................. 5

2.1.2

De huidige situatie in Vlaanderen................................................................. 7

M.e.r.-plicht activiteitengroep ‘stadsontwikkeling en recreatie’ ..................................... 8 2.2.1

Algemeen .................................................................................................... 8

2.2.2

Categorieën uit het m.e.r.-besluit ............................................................... 10

Scoping van de relevante ingreep-effectrelaties ............................................................ 15 3.1

Algemeen proces ..................................................................................................... 15

3.2

Karakteristieken van de activiteitengroep .................................................................. 16

3.3

3.4

3.5 4.

Doel van de basisrichtlijnen per activiteitengroep ......................................... 1

1.3

2.1

3.

1.2.1

3.2.1

Kenmerken................................................................................................ 16

3.2.2

Verschillen ................................................................................................ 19

Het m.e.r.-niveau bepaalt mee de scope................................................................... 25 3.3.1

Plan-m.e.r.-niveau ..................................................................................... 25

3.3.2

Project-m.e.r.-niveau ................................................................................. 28

3.3.3

Plan-m.e.r. op projectniveau ...................................................................... 28

Het studiegebied bepaalt mee de scope ................................................................... 28 3.4.1

Bijzonder beschermde gebieden................................................................ 29

3.4.2

Bijzonder kwetsbare gebieden ................................................................... 30

Karakteristieken van de potentiële impact ................................................................. 31

Plan- en projectbeschrijving – doelstellingen – alternatieven – milderende maatregelen ...................................................................................................................... 32 4.1

Plan- en projectbeschrijving...................................................................................... 32

4.2

Doelstellingen .......................................................................................................... 33

4.3

Alternatievenonderzoek ............................................................................................ 35 4.3.1

Aanpak ...................................................................................................... 35

4.3.2

Relevantie voor de besluitvorming ............................................................. 36


ii

DEFINITIEF RAPPORT

5.

Relevant gezien milieugevolgen ................................................................ 37

4.3.4

Thematische ordening van alternatieven.................................................... 37

4.3.5

Twee-zeven methode ................................................................................ 38

4.3.6

Nulalternatief ............................................................................................. 39

4.3.7

Doelstellingsalternatief............................................................................... 39

4.3.8

Locatiealternatief ....................................................................................... 40

4.3.9

Programma-alternatief ............................................................................... 41

4.3.10

Faseringsalternatief ................................................................................... 42

4.3.11

Ontsluitingsalternatief ................................................................................ 44

4.3.12

Uitvoeringsalternatief ................................................................................. 45

4.3.13

Inrichtingsalternatief .................................................................................. 45

4.4

Referentietoestand ................................................................................................... 47

4.5

Milderende maatregelen ........................................................................................... 49

4.6

Ontwerpend onderzoek ............................................................................................ 50

4.7

Projectvergadering ................................................................................................... 54

Uitwerking van disciplines en thema’s ........................................................................... 56 5.1

Receptorgerichte- of disciplinebenadering: voor- en nadelen .................................... 56

5.2

Disciplines................................................................................................................ 57

5.3

6.

4.3.3

5.2.1

Bodem ...................................................................................................... 57

5.2.2

Water ........................................................................................................ 66

5.2.3

Mens-Verkeer ............................................................................................ 83

5.2.4

Lucht ....................................................................................................... 105

5.2.5

Geluid & Trillingen ................................................................................... 130

5.2.6

Fauna & Flora ......................................................................................... 146

5.2.7

Landschap, Bouwkundig Erfgoed en Archeologie .................................... 157

5.2.8

Mens-Ruimtelijke aspecten ...................................................................... 171

5.2.9

Klimaat .................................................................................................... 183

5.2.10

Mens-Gezondheidsaspecten ................................................................... 192

Thema’s ................................................................................................................. 205 5.3.1

Materialen en afval .................................................................................. 205

5.3.2

Energie ................................................................................................... 208

5.3.3

Thema duurzaamheid.............................................................................. 210

Essentiële elementen voor de ontheffing van de project-mer-plicht en de kennisgeving of nota voor publieke consultatie........................................................... 233 6.1

Ontheffing van de project-m.e.r.-plicht .................................................................... 233 6.1.1

Toepassingsgebied ................................................................................. 233

6.1.2

Aandachtspunten specifiek voor de ontheffing van de project-m.e.r.-plicht234


iii

DEFINITIEF RAPPORT

6.1.3 6.2

7.

8.

In welke gevallen is het interessant om een ontheffing van de projectm.e.r.-plicht aan te vragen? ..................................................................... 236

Schematisch overzicht van essentiële elementen en aandachtspunten voor de ontheffing van de project-m.e.r.-plicht en de kennisgeving of nota voor publieke consultatie.............................................................................................................. 236

Taak van de initiatiefnemer............................................................................................ 243 7.1

Leveren van plan- of projectinformatie .................................................................... 243

7.2

Taak van de initiatiefnemer gedurende het m.e.r.-proces ........................................ 247 7.2.1

Plan- of project-MER ............................................................................... 247

7.2.2

Ontheffing van de project-m.e.r.-plicht ..................................................... 248

Taak van de m.e.r.-coördinator...................................................................................... 249 8.1

Algemene taken ..................................................................................................... 249

8.2

Specifieke taken, eigen aan deze activiteitengroep ................................................. 250

9.

Aandachtspunten voor een goed proces ...................................................................... 251

10.

Aanbevelingen ............................................................................................................... 252 10.1 Elementen nog uit te werken in andere richtlijnenboeken? ...................................... 252 10.2 Aspecten in het kader van dit richtlijnenboek nog te actualiseren? .......................... 253

11.

Verklarende woordenlijst ............................................................................................... 254

12.

Bronnen .......................................................................................................................... 257 12.1 Literatuur257 12.2 Websites 260

13.

Bijlagen........................................................................................................................... 263


iv

DEFINITIEF RAPPORT

BRONNEN Bronvermelding bij figuren, tabellen, kaders en teksten: alle elementen zonder bronvermelding, resulteren uit eigen verwerking en opmaak.

TABELLEN Tabel 1:

Milieueffectrapportage-regelgeving in Vlaanderen ...................................................... 9

Tabel 2:

Ondergrenzen voor toepassing mobiliteitsstudie ....................................................... 11

Tabel 3:

Overzicht van de kenmerken voor de activiteitengroep ............................................. 20

Tabel 4:

Leidraad te onderzoeken disciplines ......................................................................... 23

Tabel 5:

Relevante vraagstukken met betrekking tot de besluitvorming op plan- en projectm.e.r.-niveau ............................................................................................................ 36

Tabel 6:

Alternatieven ontwikkelprogramma’s......................................................................... 37

Tabel 7:

Doorvertaling ontwikkelprogramma’s naar bezoekersaantallen ................................. 38

Tabel 8:

Voorbeeld van programma-alternatieven met verschillen in de 3 lagen landschap, infrastructuur en occupatie. ...................................................................................... 42

Tabel 9:

Voorbeeld van uitvoeringsalternatieven voor realisatie van een golfterrein ................ 45

Tabel 10:

Voorbeeld van een plan/projectalternatief op basis van randvoorwaarden die kunnen volgen uit een milieuruimte-onderzoek ......................................................... 46

Tabel 11:

Milieukundige en ruimtelijk-stedenbouwkundige parameters die het algemeen kader schetsen van ‘ontwerpend onderzoek’ (zie ook Kader 4 en Figuur 5). ............. 51

Tabel 12:

Indicatieve lijst met disciplines/thema’s en hun mogelijke ambities, uitgangspunten en maatregelen. ....................................................................................................... 53

Tabel 13:

Noodzaak tot kwetsbaarheidsanalyse van bodemgebruik door recreatie buiten het plan-of projectgebied ................................................................................................ 57

Tabel 14:

Selectie van bodemparameters t.b.v. effectvoorspelling en mogelijke bronnen van basisinfomatie .......................................................................................................... 58

Tabel 15:

Bestudeerde parameters discipline Bodem ............................................................... 58

Tabel 16:

Milderende maatregelen discipline Bodem................................................................ 63

Tabel 17:

Bestudeerde parameters discipline Water................................................................. 68

Tabel 18:

Voorbeeldtabel met raming van de toekomstige afvalwaterproductie, met toepassing van reductiecoëfficiënten voor afvalwaterproductie ................................. 73

Tabel 19:

Voorbeeldtabel met gegevens in verband met oppervlakte van daken en verhardingen, groendakvoorziening, hemelwateropvang, infiltratie en buffering ........ 77

Tabel 20:

Milderende maatregelen discipline Water ................................................................. 80

Tabel 21:

Inhoudelijke overeenstemming hoofdstukken MER – MOBER. ................................. 86

Tabel 22:

Bestudeerde parameters discipline Mens-Verkeer .................................................... 88

Tabel 23:

Normen OV-aanbod uit Besluit Basismobiliteit .......................................................... 94

Tabel 24:

Toepassing onderzoeksthema's methodiek objectieve verkeersleefbaarheid. ........... 97

Tabel 25:

Milderende maatregelen discipline Mens-Verkeer ..................................................... 99

Tabel 26:

geografische afbakening studiegebied ten aanzien van aspect luchtverontreiniging/emissie broeikasgassen .......................................................... 107


v

DEFINITIEF RAPPORT

Tabel 27:

overzicht achtergrondconcentraties opgenomen in model CAR-Vlaanderen-V2, op 2 nabij elkaar gelegen locaties in een studiegebied van een plan-MER in uitvoering113

Tabel 28:

Bestudeerde parameters discipline Lucht ............................................................... 114

Tabel 29:

Bestudeerde parameters discipline Lucht/Klimaat ................................................... 115

Tabel 30:

onderzoeksmatrix voor evaluatie verwarmingsemissies .......................................... 121

Tabel 31:

Milderende maatregelen discipline Lucht en Klimaat ............................................... 126

Tabel 32:

Bestudeerde parameters discipline Geluid & Trillingen............................................ 131

Tabel 33:

De spectrale inhoud van een stem is verschillend voor een man, vrouw of kind. In onderstaande meettabel wordt het globaal geluidsdrukniveau (parameter LAeq,T) op 1 m, in dB, weergeven voor een aantal vormen van stemgeluid: ........................ 135

Tabel 34:

Milderende maatregelen discipline Geluid & Trillingen ............................................ 142

Tabel 35:

Kenmerken referentietoestand natuur voor (rand-)stedelijk gebied en buitengebied 147

Tabel 36:

Bestudeerde parameters discipline Fauna & Flora .................................................. 147

Tabel 37:

Directe en indirecte effecten van routegebonden recreatievormen op een aantal soortengroepen ...................................................................................................... 151

Tabel 38:

Milderende maatregelen discipline Fauna & Flora................................................... 153

Tabel 39:

Normen oppervlakte groen in relatie tot bevolkingsdichtheid (Langetermijnplanning Groenvoorziening).................................................................................................. 155

Tabel 40:

Afstandscriteria en oppervlakte voor verschillende functiegebieden (MIRA S 2000) 156

Tabel 41:

Bestudeerde parameters discipline Landschap, Bouwkundig Erfgoed en Archeologie ............................................................................................................ 160

Tabel 42:

Milderende maatregelen discipline Landschap, Bouwkundig Erfgoed en Archeologie ............................................................................................................ 167

Tabel 43:

Bestudeerde parameters discipline Mens-Ruimtelijke Aspecten .............................. 173

Tabel 44:

Milderende maatregelen discipline Mens-Ruimtelijke Aspecten............................... 180

Tabel 45:

Bestudeerde parameters discipline Mens-Gezondheidsaspecten ............................ 193

Tabel 46:

Milderende maatregelen discipline Mens-Gezondheidaspecten .............................. 199

Tabel 47:

Mogelijke maatregelen voor duurzaam afvalbeheer ................................................ 206

Tabel 48:

Mogelijke energiebesparende maatregelen volgens 3-stappen hiërarchie ............... 209

Tabel 49:

Voordelen van groendaken (bron: Hermy M. et al. (2005) – Groenbeheer, een verhaal met toekomst). ........................................................................................... 215

Tabel 50:

Duurzaamheidsprincipes ........................................................................................ 217

Tabel 51:

Niet-limitatieve lijst van relevante beschikbare onderzoeken in het kader van een aanvraag tot ontheffing van de project-m.e.r.-plicht ................................................. 234

Tabel 52:

Schematisch overzicht van essentiële elementen en aandachtspunten voor de ontheffing van de project-m.e.r.-plicht en de kennisgeving of nota voor publieke consultatie.............................................................................................................. 238

Tabel 53:

Algemene gegevens, relevant voor alle disciplines ................................................. 243

Tabel 54:

Algemene gegevens, relevant voor alle disciplines ................................................. 244


vi

DEFINITIEF RAPPORT

FIGUREN Figuur 1:

Getrapte procedure in het proces van ruimtelijke planvorming .................................... 7

Figuur 2:

Beslissingsproces opmaak verkeersluik stadsontwikkelingsen recreatieprojecten ... 13

Figuur 3:

Verschillende aspecten bepalen mee de scope ........................................................ 16

Figuur 4:

Trechteren van alternatieven ................................................................................... 39

Figuur 5:

De lagenbenadering (ondergrond, netwerken en occupatie) als model voor de integrale afweging in het milieuonderzoek: elke laag heeft haar specifieke bijdrage aan de ontwikkeling. Een onderliggende laag stelt condities aan een bovenliggende. Belangrijk is de onderlinge wisselwerking tussen de lagen. .............. 41

Figuur 6:

Voorbeeld van een fasering van de ontsluitende infrastructuur van een stadsontwikkelingsgebied ......................................................................................... 43

Figuur 7:

Voorbeeld van verschillende ontsluitingsalternatieven .............................................. 44

Figuur 8:

Geschematiseerd verloop van ‘ontwerpend onderzoek’, in vergelijking met getrapt proces van ‘m.e.r.-na-(basis)ontwerp’. ...................................................................... 53

Figuur 9:

Berekening van theoretische zetting in functie van afstand tot bouwput (boven) en in functie van de grondwaterstand (onder) (Bron: Smet, 2006). ................................. 62

Figuur 10:

Massa- en energiebalans voor een middelgroot zwembad (cijfers uitgedrukt per jaar) (Bron BBT voor de zwembaden VITO, 2000) .................................................... 73

Figuur 11:

Voorbeeld macrosituering ......................................................................................... 87

Figuur 12:

Voorbeeld invloedsgebied. ....................................................................................... 91

Figuur 13:

Herkomstpatroon bestaande winkelvestiging ............................................................ 91

Figuur 14:

Voorbeeld van toedeling bestemmingsverkeer van een project op het wegennet. ..... 93

Figuur 15:

Analyse van het OV-potentieel. ................................................................................ 95

Figuur 16:

Geluidsspectra voor een mannelijke stem............................................................... 136

Figuur 17:

Geluidsspectra voor een vrouwelijke stem .............................................................. 137

Figuur 18:

Schematische weergave van het warmte-eiland-effect in Nederland ....................... 189

Figuur 19:

Luchttemperatuur langs een ZO-NV-transect doorheen Berlijn. Het effect van groenelementen is duidelijk te merken .................................................................... 189

Figuur 20:

Relatie tussen het temperatuurverschil van verschillende groenoppervlaktes in Berlijn en hun onmiddellijke, bebouwde omgeving op een windarme nacht ............. 190

Figuur 21:

Levensloop van producten (bron: Analyse en sturen van ketens, P.S. Hofman, K.R.D. Lulofs en N.E. Marquart, 2007).................................................................... 205

Figuur 22:

Stappenstrategie voor stromen ............................................................................... 221

Figuur 23:

Thema’s ‘Sustainable check-up’ en ‘Memento voor duurzame wijken’ ..................... 224

Figuur 24:

Overzicht MAX-tools............................................................................................... 228

Figuur 25:

MaxQ: kwaliteit in Mobiliteitsmanagement .............................................................. 229


vii

DEFINITIEF RAPPORT

KADERS Kader 1 – Aftoetsing van het criterium verkeersgeneratie 1000 pae / 2u ....................................... 11 Kader 2 – Legende en toelichting ................................................................................................. 24 Kader 3 – Een voorbeeld van een doelstellingenkader en programma-elementen (voor een recreatief plan/project) die afgeleid zijn uit het beleidskader. ..................................... 33 Kader 4 – Drie lagen: ondergrond, netwerken en occupatie .......................................................... 41 Kader 5 – Project Blauwe Boulevard te Hasselt - disciplineoverschrijdende milderende maatregelen en publiek private samenwerking ......................................................... 50 Kader 6 – Zwembaden ................................................................................................................ 72 Kader 7 – Koude-Warmteopslag .................................................................................................. 78 Kader 8 – Modules cofinanciering openbare infrastructuur door projectontwikkelaars ................. 101 Kader 9 – Nieuw geoloket voor advisering RUP - Thema Lucht .................................................. 112 Kader 10 – Toepassing 2 berekeningswijzen tijdelijke emissies. ................................................. 117 Kader 11 – Toepassing; impactbeoordeling uitgedrukt als een kans indien slechts enkele dagen sterk verhoogde verkeersintensiteiten optreden. ..................................................... 117 Kader 12 – Natuur en Recreatie in ecologische verbindingszones – Inventarisatie van de effecten van recreatie op natuur in ecologische verbindingszones in de Provincie Utrecht en de mogelijke mitigerende inrichtingsmaatregelen. .................................. 151 Kader 13 – Case-study ‘Recreatie en Natura 2000 op de Veluwe, Voorstel voor een strategisch kader ‘Groei & Krimp’ in relatie tot de Vogel- en Habitatrichtlijn’ – Bepaling van bufferzones voor recreatiedruk ............................................................................... 152 Kader 14 – Groennormen........................................................................................................... 155 Kader 15 – Landschapsontwikkeling: behoud en versterking van de ruimtelijke kwaliteit van het landschap .............................................................................................................. 162 Kader 16 – Cultuurhistorie in m.e.r.: Plan-MER Woon- en werklocaties Urk (2005) ..................... 164 Kader 17 – Erfgoedwaarden van panden ................................................................................... 165 Kader 18 – Cultuurhistorie in m.e.r. (Commissie m.e.r., Factsheet nr. 17 Cultuurhistorie in m.e.r.) .................................................................................................................... 166 Kader 19 – Beoordelingskader voor recreatief medegebruik in het buitengebied......................... 177 Kader 20 – De stad als warmte-eiland ........................................................................................ 188 Kader 21 – Tips voor inrichtingsmaatregelen met betrekking tot een gezond leefklimaat van stadsontwikkelingsprojecten en recreatieprojecten ................................................. 201 Kader 22 – Cradle to cradle (C2C) ............................................................................................. 208 Kader 23 – Case study - Sihl City (Zurich) & Access Contingent Model ...................................... 230

BIJLAGEN Bijlage 1

Generieke concentratiekaarten van Nederland in praktijk........................................ 263

Bijlage 2

Methode van Asperges – methodiek voor inschatting objectieve verkeersleefbaarheid .............................................................................................. 266


viii

DEFINITIEF RAPPORT

1.

INLEIDEND HOOFDSTUK

1.1 Voorwoord Op initiatief van de Administratie1 en zoals opgelegd in het DABM2 werden richtlijnenboeken opgesteld met het oog op het bundelen van inhoudelijke, procedurele en methodologische kennis op het gebied van milieueffectrapportage en dit zowel voor initiatiefnemers, deskundigen als administraties. Deze richtlijnenboeken omvatten geen pasklare antwoorden, maar basisrichtlijnen over hoe een kwaliteitsvol MER kan opgesteld worden. De eerste richtlijnenboeken voor mer-disciplines en activiteitengroepen dateren van einde jaren ’90. Omdat al deze richtlijnenboeken een stand van zaken weergeven en omdat enerzijds de wetenschap inzake effectvoorspelling en -beoordeling evolueert en anderzijds ook steeds meer basisinformatie beschikbaar is, werd vanaf 2006 gestart met het actualiseren van een aantal richtlijnenboeken. Voorliggend richtlijnenboek betreft de actualisatie van de bestaande basisrichtlijnen (niet gepubliceerd) voor de activiteitengroep ‘Stadsontwikkelingsprojecten en recreatie’ (UIA departement Biologie – 1999).

1.2 1.2.1

Doel en opzet van het richtlijnenboek Doel van de basisrichtlijnen per activiteitengroep

Voor het opstellen van dit richtlijnenboek worden de m.e.r.-plichtige activiteiten samengebundeld tot groepen van m.e.r.-plichtige activiteiten en dit omwille van enerzijds het gelijkaardig karakter van de ingreep en anderzijds het gelijkaardig karakter van de effecten die optreden. De doelstelling van dit geactualiseerde richtlijnenboek is meerledig: De kwaliteit van de m.e.r.-procedure verbeteren voor wat betreft plannen en projecten die zich binnen de activiteitengroep ‘stadsontwikkeling en recreatie’ situeren (voor het toepassingsgebied zal deze opdracht zich baseren op het besluit van 10 december 2004 houdende vaststelling van de categorieën van projecten onderworpen aan de milieueffectrapportage3 hierbij zijn de rubrieken 10b, 12a, 12c en 13 van bijlage II (zie paragraaf 2.2.2) te beschouwen); Het m.e.r.-proces voor deze activiteiten vlotter laten verlopen; De vereiste diepgang van de MER-rapporten (plan-MER, project-MER en ontheffing van de projectm.e.r.-plicht) voor deze activiteiten afbakenen; Bundelen van opgedane kennis en ervaringen; procedureel, methodologisch en inhoudelijk; Praktische/concrete richtlijnen voor de activiteitengroep opstellen, dit zowel interdisciplinair als disciplinair.

1

‘De Administratie’: de door de Vlaamse Regering aangeduide administratie, bevoegd voor milieueffectrapportering. Het gebruik van deze terminologie is van toepassing op het geheel van dit studierapport.

2

Decreet van 5 april 1995 houdende algemene bepalingen inzake milieubeleid en Decreet van 18 december 2002 tot aanvulling van het decreet van 5 april 1995, houdende algemene bepalingen inzake milieubeleid, met een titel betreffende de milieueffecten veiligheidsrapportage (B.S. van 13/02/2003). De opmaak van de richtlijnenboeken kadert in artikel 4.6.2. §1. ‘De administratie stelt een richtlijnenboek inzake milieueffectrapportage op.’ en §3 ‘De administratie is verantwoordelijk voor de geregelde actualisering van de richtlijnenboeken op basis van de wetenschappelijke en maatschappelijke ontwikkelingen, alsook de evaluatie van de ervaringen met milieueffecten veiligheidsrapportages.

3

BS 17.02.05


1

DEFINITIEF RAPPORT

Het richtlijnenboek moet een referentiewerk worden waarop zowel de administratie, de adviesverlenende instanties in het kader van m.e.r.’s, de initiatiefnemer als de deskundigen die het MER schrijven zich moeten kunnen baseren. Binnen elk plan of project dat behoort tot deze activiteitengroep is er echter een zeker variatie mogelijk, net zoals binnen de deelingrepen en de impacten/effecten. De hierna in het richtlijnenboek volgende specifieke aanwijzingen voor de activiteitengroep kunnen dan ook steeds nog, project- of planspecifiek, verduidelijkt of uitgebreid worden in de bijzondere richtlijnen die de Administratie opmaakt.

1.2.2

Functies voor de doelgroepen

De doelgroepen waarvoor dit richtlijnenboek opgesteld werd zijn: initiatiefnemers, m.e.r.-deskundigen, de adviesverlenende instanties in het kader van m.e.r.’s en de administratie. Voor elk van deze drie doelgroepen heeft het richtlijnenboek een specifieke functie: Voor de initiatiefnemers kan het informatie bieden om te helpen bij de keuze tussen een ontheffingsaanvraag of het uitvoeren van een project-m.e.r.. Het kan als een handleiding fungeren bij het opstellen van bestekken voor studieopdrachten en bij de verzameling van de gegevens die in de loop van de opdracht aan de m.e.r.-deskundigen bezorgd dienen te worden. Dit zorgt er enerzijds voor dat de opdracht van meet af aan duidelijk gedefinieerd is en anderzijds dat de initiatiefnemer zijn noodzakelijke bijdrage aan de opdracht kent. In het richtlijnenboek wordt aangegeven welke de mogelijke effecten van de ingreep zijn en hoe en in welke planningsfase hiermee rekening gehouden zou moeten worden. Deze informatie zorgt er bijgevolg ten eerste voor dat het voorkomen van te voorziene, en bijgevolg onnodige, vertragingen verhinderd kan worden en ten tweede dat studieopdrachten na aanbesteding nog gevoelig uitgebreid moeten worden omdat het bestek onvoldoende duidelijk was over het te leveren onderzoek. Voor m.e.r.-deskundigen is het richtlijnenboek een houvast bij de opstelling van een milieueffectbeoordeling in de zin dat aangegeven wordt welke effecten onderzocht dienen te worden in de planningsfase waarin het plan of project zich bevindt (scoping) en op welke manier dit kan gebeuren. Het richtlijnenboek vormt als het ware algemene richtlijnen (die uiteraard nog planof projectspecifiek zullen worden aangevuld door middel van de bijzondere richtlijnen). Voor de adviesverlenende instanties in het kader van m.e.r.’s, is het richtlijnenboek een leidraad bij het formuleren van te onderzoeken effecten. Voor de Administratie is het richtlijnenboek van toepassing bij de opmaak van de bijzondere richtlijnen en dient het tevens als een mogelijk kader om de volledigheid van het uiteindelijke MER te onderzoeken. De vergunningverlenende en toezichthoudende overheid en de bevolking worden niet als afzonderlijke doelgroepen beschouwd. Er wordt aangenomen dat de aanpak en uitwerking van het richtlijnenboek ook voldoende bruikbaar is voor deze groepen.

1.3

Informatieverzameling en methodologie

Het geactualiseerde richtlijnenboek voor de activiteitengroep ‘stadsontwikkeling en recreatie’ kwam tot stand in verschillende fasen. Een eerste fase van deze opdracht bestond uit een ‘inventarisatie en verkenning’: een analyse van gevalstudies in Vlaanderen; een analyse van een bevraging van initiatiefnemers; het verzamelen van actuele kennis over effectvoorspelling en -beoordeling in binnen- en buitenland;


2

DEFINITIEF RAPPORT

een analyse van het bestaande richtlijnenboek; een voorstel van plan van aanpak voor het geactualiseerde richtlijnenboek.

Deze eerste fase had als doel; inhoudsaspecten te evalueren en bruikbaarheid van het bestaande richtlijnenboek te toetsen aan de (actuele) praktijk; eventuele knelpunten (onduidelijkheden en leemten in procedure of inhoud, verschilpunten tussen MER’s onderling, moeilijkheden bij het interpreteren of beoordelen van impacten,…) te detecteren; informatie uit buitenlandse studies te analyseren naar inhoud en vorm; aandachtspunten voor alle bovengaande aspecten te noteren. De rapportage uit deze eerste fase werd doorgesproken met de stuurgroepleden op een eerste stuurgroepvergadering. Hier werden de eerste bevindingen besproken en werden door de aanwezigen aandachtspunten naar voor gebracht. In een tweede fase werd vervolgens het ontwerp-richtlijnenboek opgesteld, rekening houdend met de bevindingen en opmerkingen uit de eerste fase. Dit ontwerprapport werd besproken in een tweede stuurgroepvergadering, waarbij de stuurgroepleden hun aanvullingen en bemerkingen konden aangeven. Tot slot werd in een derde fase een definitief richtlijnenboek opgesteld, waarin rekening werd gehouden met de opmerkingen gemaakt tijdens de tweede stuurgroepvergadering.

1.4

Leeswijzer

Het voorliggende activiteitengroepspecifieke richtlijnenboek omvat 12 hoofdstukken; Hoofdstuk 1: Inleidend hoofdstuk Hoofdstuk 2: Toepassingsgebied De eerste stap in de milieueffectbeoordeling is een screening. Hierin wordt bepaald in welke fase het plan/project zich bevindt en of een milieueffectrapportage uitgevoerd dient te worden (bepalen van de m.e.r.-plicht). Hierbij wordt tevens de Europese richtlijn en de implementering ervan in het Vlaamse wetgevend kader inzake milieueffectrapportering toegelicht Hoofdstuk 3: Scoping van de relevante ingreep-effectrelaties Na de screening van het plan/project dient een scoping uitgevoerd te worden. Hierin worden de karakteristieken van de activiteitengroep toegelicht en de specifieke ingrepen-effecten van de activiteit op het relevante m.e.r.-niveau bepaald. Tevens wordt het belang van het beschouwde studiegebied en het belang van het geldende beleidskader in het kader van het uitvoeren van de scoping toegelicht. Hoofdstuk 4: Inhoud van het MER: Algemene aspecten Hoofdstuk 4 gaat in op de algemene hoofdstukken van de m.e.r. Hieronder worden specifiek voor deze activiteitengroep richtlijnen voor het uitschrijven van een plan- of projectbeschrijving gegeven, alsook aanwijzingen voor het formuleren van (duurzame) doelstellingen en alternatieven. Daarnaast worden de relevante niet-disciplinespecifieke aspecten voor de referentietoestand, effectvoorspelling en -beoordeling en de milderende maatregelen aangegeven. Hoofdstuk 5: Inhoud van het MER: Uitwerking van de verschillende milieuthema’s/disciplines Na de algemene aspecten wordt, steeds in het kader van de activiteitengroep ‘stadsontwikkeling en recreatie’, per discipline of thema ingegaan op diepgang van de discipline, eventuele


3

DEFINITIEF RAPPORT

aandachtspunten, de afbakening en beschrijving van het studiegebied, specifieke aspecten voor de referentiesituatie, de effectvoorspelling en -beoordeling, de milderende maatregelen en de monitoring en postevaluatie. Daarnaast wordt ook discipline-overschrijdend nagegaan welke elementen voor deze activiteitengroep van belang zijn in de afweging. Hoofdstuk 6: Essentiële elementen die de ontheffing van de project-m.e.r.-plicht en de kennisgeving of nota voor publieke consultatie moet bevatten (met betrekking tot de activiteitengroep) Aangezien de activiteitengroep behoort tot Bijlage II van het besluit van 10 december 2004 houdende vaststelling van de categorieën van projecten onderworpen aan de milieueffectrapportage, is een gefundeerde aanvraag tot ontheffing van de project-m.e.r.-plicht een mogelijkheid. Dergelijk verzoek vraagt echter een specifieke aanpak. In dit hoofdstuk worden daarom een aantal bijzondere aandachtspunten verzameld, die bij de opmaak van een ontheffingsdossier voor deze activiteitengroep belangrijk zijn. Hier worden, in het kader van de activiteitengroep, een aantal cruciale elementen aangehaald die de kennisgeving of nota voor publieke consultatie moet omvatten teneinde tot een kwaliteitsvolle startnota te komen en met het oog op de volledig verklaring ervan. Hoofdstuk 7: Taak van de initiatiefnemer Dit hoofdstuk beschrijft de taak van de initiatiefnemer met betrekking tot het leveren van gegevens. Er wordt hierbij een onderscheid gemaakt tussen plan- en projectniveau en tussen algemene en disciplinespecifieke gegevens. Daarnaast wordt de taak van de initiatiefnemer gedurende het m.e.r.-proces toegelicht. Hoofdstuk 8: Taak van de m.e.r.-coördinator Dit hoofdstuk beschrijft bondig de taak van de coördinator bij het opstellen van een MER. Deze taak behelst de organisatie van de uitwisseling van gegevens tussen de disciplines en thema’s onderling, de onderlinge afstemming van de uitvoering van de verschillende deelstudies, de interdisciplinaire afweging van milderende maatregelen, het opstellen van de eindsynthese,…. Hoofdstuk 9: aandachtspunten voor een vlot proces In hoofdstuk 9 worden een aantal aandachtspunten voor een vlot proces aangehaald. Het is van belang hiermee rekening te houden vanaf de aanvang van het m.e.r.-proces. Hoofdstuk 10: Aanbevelingen Dit hoofdstuk vat samen welke elementen in andere richtlijnenboeken nog uitgewerkt zouden moeten worden. Daarnaast wordt hier ook aangegeven welke elementen in dit richtlijnenboek in de toekomst nog verder geactualiseerd moeten worden. Hoofdstuk 11: Verklarende woordenlijst Hoofdstuk 12: Literatuurlijst Hoofdstuk 13: Bijlagen


4

DEFINITIEF RAPPORT

2. 2.1 2.1.1

TOEPASSINGSGEBIED (SCREENING) Beslissingsniveau en detailniveau van de m.e.r. De getrapte procedure

Voor de activiteitengroep ‘stadsontwikkeling en recreatie’ kan generiek een onderscheid gemaakt worden tussen 3 beslissingsniveaus4 en dito planningsniveaus (zie hiernavolgend schema). Voor de planfiguren die bij een bepaald planningsniveau aansluiten maken we voor de duidelijkheid onderscheid tussen de formele planfiguren (cfr. wetten, decreten, besluiten…) en een niet-limitatieve oplijsting van informele planfiguren, die telkens kunnen onderworpen worden aan een specifieke vorm van milieueffectrapportage: Op het eerste of strategisch niveau worden visie- / strategische- / kader-instrumenten ingezet om te bepalen wat men op lange- of middenlange termijn wenst te doen. Hierin worden meestal behoeften, doelstellingen, acties (programma’s en projecten) en zo nodig locaties expliciet vastgelegd (soms als zoekzone). Enkele mogelijke voorbeelden van dit soort plan- en besluitvorming in Vlaanderen zijn; - De ruimtelijke structuurplannen zijn onderbouwde visies over hoe Vlaanderen, de provincies en de gemeenten met onze schaarse ruimte wensen om te gaan om een zo groot mogelijke duurzame ruimtelijke kwaliteit te krijgen. - Beleidsnota’s stadsontwikkeling van verschillende Vlaamse Steden. - Strategisch beleidsplan voor Toerisme (diverse provincies en regio’s). - Vlaams sportinfrastructuurplan. Op het tweede of operationele niveau (planniveau) worden tactische- / operationele- / programmatorische instrumenten ingezet om specifieker een bepaald gebied uit te werken. Hierin worden taakstellingen vanuit een hoger strategisch niveau, gebiedsambities en doelstellingen vertaald in concrete programma’s en worden deze ruimtelijk gelokaliseerd en zo nodig via ontwerpend onderzoek vertaald in inrichtingsschetsen, volumestudies, e.d. Meestal worden een aantal programmascenario’s of inplantingsalternatieven met elkaar vergeleken ofwel worden vanuit een aantal randvoorwaarden ruimtelijke concepten geformuleerd. Essentieel verschillende uitvoeringsalternatieven of ontsluitingsalternatieven (die kunnen resulteren in bestemmingsalternatieven) en programma-alternatieven kunnen best reeds op dit niveau onderzocht worden. Voor onderzoek naar locatiealternatieven is de speelruimte meestal vrij beperkt indien het taakstellend is opgelegd vanuit een hoger beslissingsniveau. Enkele mogelijke voorbeelden van dit soort plan- en besluitvorming in Vlaanderen zijn: - Ruimtelijke uitvoeringsplannen (RUP): Situeren/detecteren van mogelijke planelementen stadsontwikkeling en/of recreatie binnen de afbakening van klein/regionaal/grootstedelijke gebieden. - Stadsontwikkelingsproject of een Masterplan voor gebiedsontwikkeling op grote schaal, zoals een stadsontwikkeling met voornamelijk een woonfunctie, of een kantoorfunctie, of een kleinhandelsfunctie, of een mix.

4

Met beslissingsniveau wordt hier verwezen naar de mogelijke getrapte chronologie in het beslissing nemen; van algemeen naar specifiek; van idee naar projectrealisatie. Deze niveaus slaat niet op een bepaald bestuursniveau. Ze zijn dus generiek voor alle bestuursniveaus: Vlaams gewest, provincie, gemeente.


5

DEFINITIEF RAPPORT

Op het realisatieniveau (projectniveau) worden realisatie- / uitvoerings- instrumenten ingezet om een project effectief te kunnen tot uitvoeren. Op dit niveau zijn locatiealternatieven meestal niet meer ter discussie, meestal omdat reeds eerdere beleidsbeslissingen genomen werden of bestemmingsplannen opgemaakt werden (al dan niet op basis van een locatiealternatievenonderzoek en bijhorend m.e.r.). In deze fase zijn er nog uitvoerings- en ontsluitingsalternatieven mogelijk. De detailuitwerking van het project en van de milderende en compenserende maatregelen op projectniveau worden op dit niveau uitgevoerd. Voorbeelden van beslissingen op projectniveau in Vlaanderen zijn talrijk. Nadat deze stap doorlopen is, wordt doorgaans een stedenbouwkundige vergunning (en eventueel een milieuvergunning) aangevraagd. Een Masterplan wordt soms ingezet om grote projecten met een fasering in de tijd en of meerdere betrokken partners (bijvoorbeeld PPS) te sturen. In dit richtlijnenboek wordt ervoor geopteerd om de bespreking telkens op plan- en project-m.e.r.niveau uit te voeren, aansluitend op de hoger vermelde beslissingsniveaus. Sterk onderscheidend op dit niveau zijn zoals blijkt de onderzochte alternatieven. Strategisch niveau; plan-m.e.r. of quickscan van de milieuruimte De focus ligt op locatiealternatieven en programma-alternatieven. Dit onderzoek levert de te behalen milieudoelstellingen voor het plan en de voorwaarden waaraan bijvoorbeeld voorgestelde lagere plannen en projecten moeten voldoen. Planniveau; plan-m.e.r. De focus ligt op programma-alternatieven en interne bestemmings- of inplantingsalternatieven. Ook essentieel verschillende uitvoerings- of ontsluitingsalternatieven (die kunnen resulteren in bestemmingsalternatieven) en programma-alternatieven kunnen op dit niveau aan bod komen. Ook de locatiealternatieven worden best reeds op dit niveau onderzocht. Projectniveau; project-m.e.r. De focus ligt op uitvoerings- en ontsluitingsalternatieven. Op dit niveau zijn locatiealternatieven meestal niet meer ter discussie, meestal omdat reeds eerdere beleidsbeslissingen genomen werden of bestemmingsplannen opgemaakt werden (al dan niet op basis van een locatiealternatievenonderzoek en bijhorend m.e.r.). In een ideale situatie doorloopt een plan deze getrapte besluitvorming en wordt op elk van de beslissingsniveaus rekening gehouden met een specifiek voor dat niveau geschikte milieueffectrapportage. Het m.e.r.-proces loopt in deze ideale situatie bijgevolg samen met het proces van de plan- en projectontwikkeling. De m.e.r. moet hier, samen met andere beoordelingen op economisch, sociaal en politiek vlak, beschouwd worden als een instrument in de ontwikkeling van het plan en project. De milieuafwegingen en daaropvolgende beslissingen die in een voorgaande fase gemaakt werden, worden in principe niet meer herbekeken in een volgende fase. Andersom geldt ook dat het detailniveau waarop gewerkt wordt voldoende hoog moet zijn voor het desbetreffende niveau. In onderstaande Figuur 1 wordt aangehaald hoe deze getrapte procedure in de ruimtelijke planvorming kan plaatsvinden.


6

DEFINITIEF RAPPORT

Figuur 1:

2.1.2

Getrapte procedure in het proces van ruimtelijke planvorming

De huidige situatie in Vlaanderen

Deze ideale situatie wordt in Vlaanderen zelden toegepast. In de praktijk blijkt immers dat momenteel in Vlaanderen bij het doorlopen van het gehele planningsproces een m.e.r. niet op elk niveau wordt uitgevoerd. Dit heeft verschillende mogelijke redenen; Tal van beslissingen werden al genomen vóór de opmaak van de Europese SEA-richtlijn of vóór de volledige omzetting van de SEA-richtlijn in de Vlaamse wetgeving en worden beschouwd als ‘beslist beleid’. Het voorzien van onvoldoende ruimte (tijd en budgettair) voor m.e.r. doorheen het volledige planningsproces. Dit heeft echter niet onbelangrijke gevolgen; Kan/mag nog teruggekomen worden op ‘beslist beleid’ dat niet aan een milieueffectenbeoordeling werd onderworpen? Op zowel het niveau van het plan- als het project-MER wordt als gevolg hiervan dikwijls een herevaluatie van locatiealternatieven en soms zelfs de doelstellingsalternatieven gevraagd. De manier hoe hiermee omgegaan moet worden is echter van belang voor alle activiteitengroepen en ligt bijgevolg buiten de reikwijdte van dit specifieke richtlijnenboek. Er wordt verder verwezen naar de (nog te actualiseren) algemene delen van de richtlijnenboeken voor specifieke aanwijzingen hiervoor. In tussentijd wordt in dit richtlijnenboek steeds aangeraden om op een getrapte manier te werk te gaan.


7

DEFINITIEF RAPPORT

2.2 2.2.1

M.e.r.-plicht activiteitengroep ‘stadsontwikkeling en recreatie’ Algemeen

De milieueffectrapportage zoals ze door de Europese Unie opgevat wordt, steunt met haar twee m.e.r.-richtlijnen (Richtlijn 85/337/EEG5 en Richtlijn 2001/42/EU6) op de opeenvolging van milieueffectbeoordelingen doorheen het volledige besluitvormingsproces. Richtlijn 85/337/EEG houdt in dat de overheid een beoordeling moet uitvoeren voor bepaalde projecten die een effect hebben op het milieu. De milieueffectbeoordeling moet de directe en indirecte effecten van een project identificeren voor de factoren mens, dier en plant, bodem, water, lucht, klimaat, landschap, materiële goederen en cultureel erfgoed en de interactie tussen deze verschillende elementen. Het opstellen van een dergelijke beoordeling is verplicht voor de projecten die behoren tot bijlage I. Voor de projecten in bijlage II van de MER-richtlijn kunnen de lidstaten zelf specificeren naar aanleiding van welke criteria en/of drempelwaarden deze aan een MER onderworpen moeten worden. De MER-richtlijn werd geamendeerd door de richtlijnen 97/11/EG en 2003/35/EG. De Richtlijn 97/11/EG van de Raad van 3 maart 1997 wijzigde enkele bepalingen van de MER-richtlijn en zorgde voor een uitbreiding en wijziging van de m.e.r.-plichtige projecten. De Richtl n 2003/35/EG van het Europees Parlement en de Raad van 26 mei 2003 wijzigt onder meer de MER-richtlijn en implementeerde het verdrag van Aahrus7. Richtlijn 2001/42/EU handelt over milieubeoordeling op een hoger, meer strategisch niveau, dan dat van individuele projecten (die aan de orde komen in de Richtlijn 85/337/EG en wijzigingen). Hierin wordt gesteld dat een milieubeoordeling gemaakt moet worden voor alle plannen en programma’s die voorbereid worden met betrekking tot landbouw, bosbouw, visserij, energie, industrie, vervoer, afvalstoffenbeheer, waterbeheer, telecommunicatie, toerisme en ruimtelijke ordening of grondgebruik en die het kader vormen voor de toekenning van toekomstige vergunningen voor de in bijlagen I en II bij Richtlijn 85/337/EEG genoemde projecten. In de huidige Europese regelgeving zijn wat betreft de activiteitengroep ‘stadsontwikkeling en recreatie’ in bijlage I van de geamendeerde MER-richtlijn geen projecten opgenomen. In bijlage II van de geamendeerde MER-richtlijn worden volgende projecten vermeld; 10 – Infrastructuurprojecten b) Stadsontwikkelingsprojecten, met inbegrip van de bouw van winkelcentra en parkeerterreinen. 12 – Toerisme en recreatie a) Skihellingen, skiliften, kabelspoorwegen en bijbehorende voorzieningen. b) Jachthavens. c) Vakantiedorpen en hotelcomplexen buiten stedelijke zones met bijbehorende voorzieningen. d) Permanente kampeer- en caravanterreinen. e) Themaparken.

5

Richtlijn 85/337/EEG is de ‘‘‘Richtlijn van de Raad van 27 juni 1985 betreffende de milieu-effectbeoordeling van bepaalde openbare en particuliere projecten’’’ en is gewijzigd bij Richtlijn 97/11/EG.

6

Richtlijn 2001/42/EG is de ‘‘‘Richtlijn 2001/42/EG van het Europees Parlement en de Raad betreffende de beoordeling van de gevolgen voor het milieu van bepaalde plannen en programma’s’’’.

7

Verdrag betreffende toegang tot informatie, milieuaangelegenheden. Aahrus, 25 juni 1998.

inspraak


bij

besluitvorming

en

toegang

tot

de

rechter

inzake

8

DEFINITIEF RAPPORT

13 – Wijziging of uitbreiding van projecten van bijlage I of II waarvoor reeds een vergunning is afgegeven, die zijn of worden uitgevoerd en die aanzienlijke nadelige gevolgen voor het milieu kunnen hebben. Projecten van bijlage I die uitsluitend of hoofdzakelijk dienen voor het ontwikkelen en beproeven van nieuwe methoden of producten en die niet langer dan twee jaar worden gebruikt.

De implementatie van de Europese richtlijnen gebeurde in Vlaanderen door middel van verschillende decreten en besluiten van de Vlaamse regering. Deze worden voorgesteld in Tabel 1. Tabel 1:

Milieueffectrapportage-regelgeving in Vlaanderen

Decreten Decreet van 18 december 2002 (B.S. 13/02/2003)

Decreet van de Vlaamse regering van 18 december 2002 tot aanvulling van het decreet van 5 april 1995 houdende algemene bepalingen inzake milieubeleid met een titel betreffende de milieueffecten veiligheidsrapportage.

Gewijzigd bij… Decreet van 22 april 2005 (B.S. 13/05/2005)

Decreet van de Vlaamse regering houdende diverse bepalingen inzake leefmilieu en landbouw. >> wijziging art 10 §3 en §4 van Decreet van 18/12/2002

Decreet van 27 april 2007 (B.S. 20/06/2007)

Decreet van de Vlaamse regering houdende wijziging van titel IV van het decreet van 5 april 1995 houdende algemene bepalingen inzake milieubeleid en van artikel 36ter van het decreet van 21 oktober 1997 betreffende het natuurbehoud en het natuurlijk milieu. >> wijzigt gedeeltelijk het decreet van 18/12/2002

Decreet van 8 mei 2009 (B.S. 03/07/2009)

Decreet van de Vlaamse regering houdende wijziging van het decreet van 5 april 1995 houdende algemene bepalingen inzake milieubeleid en van het decreet van 21 oktober 1997 betreffende het natuurbehoud en het natuurlijk milieu. >> wijzigt gedeeltelijk het decreet van 5 april 1995 en het decreet van 21 oktober 1997

Besluiten Besluit van 23 maart 1989 (B.S. 17/05/1989)

Besluit van de Vlaamse regering houdende de organisatie van de milieueffectbeoordeling voor bepaalde categorieën van hinderlijke inrichtingen.

Besluit van 23 maart 1989 (B.S. 17/05/1989)

Besluit van de Vlaamse regering houdende de bepalingen voor het Vlaamse Gewest van de categorieën van werken en handelingen andere dan hinderlijke inrichtingen waarvoor een MER is vereist voor de volledigheid van de aanvraag om bouwvergunning.

Gewijzigd bij… Besluit van 10 december 2004 (B.S. 17/02/2005),

Besluit houdende vaststelling van de categorieën van projecten onderworpen aan milieueffectrapportage8.

Besluit van 12 oktober 2007 (B.S. 7/11/2007).

Besluit van de Vlaamse Regering betreffende milieueffectrapportage van plannen en programma’s.

Besluit van 19 juni 2009 (B.S. 16/07/2009).

Besluit van de Vlaamse Regering met betrekking tot het overnemen van de verplichting inzake plan-milieueffectrapportage over ruimtelijke uitvoeringsplannen van de bevoegde overheid.

8

de

Dit besluit vervangt de besluiten van 23 maart 1989.


9

DEFINITIEF RAPPORT

Het besluit van de Vlaamse regering van 10 december 2004 houdende vaststelling van de categorieën van projecten onderworpen aan milieueffectrapportage bevat in bijlage I de lijst categorieën van projecten die onderworpen zijn aan de m.e.r.-plicht en waarvoor een project-MER moet worden opgesteld. Bijlage II bij dit besluit bevat de lijst van categorieën van projecten waarvoor de initiatiefnemer een gemotiveerd verzoek tot ontheffing van de project-m.e.r.-plicht kan indienen. Het besluit van 12 oktober 2007 betreffende de milieueffectrapportage van plannen en programma’s bepaalt dat de plan-m.e.r.-plicht van rechtswege geldt voor plannen en programma’s, of de wijziging ervan, die tegelijkertijd: een kader vormen voor de toekenning van een vergunning voor de in bijlagen I en II van het besluit van de Vlaamse Regering van 10 december 2004 opgesomde projecten niet het gebruik regelen van een klein gebied op lokaal niveau, noch een kleine wijziging inhouden betrekking hebben op landbouw, bosbouw, visserij, energie, industrie, vervoer, afvalstoffenbeheer, waterbeheer, telecommunicatie, toerisme en ruimtelijke ordening of grondgebruik (artikel 4.2.3, §2, 1° D.A.B.M.); Plannen en programma’s waarvoor geval per geval moet geoordeeld worden of ze aanzienlijke milieueffecten kunnen hebben zijn niet van rechtswege plan- m.e.r.-plichtig, maar zijn screeningsplichtig. Hiervoor moet met andere woorden een screening naar de mogelijke aanzienlijke milieueffecten worden doorgevoerd. De ‘screening naar de plan-m.e.r.-plicht’ maakt geen deel uit van dit richtlijnenboek. Er zal hier verder in dit richtlijnenboek dan ook niet meer op ingegaan worden.

2.2.2

Categorieën uit het m.e.r.-besluit

De activiteitengroep ‘stadsontwikkeling en recreatie’ omvat enkel projecten die tot bijlage II van het besluit van de Vlaamse regering van 10 december 2004 behoren. Rubriek 10 b, Stadsontwikkelingsprojecten, met inbegrip van de bouw van winkelcentra en parkeerterreinen, met betrekking tot de bouw van 1000 of meer woongelegenheden, of met een brutovloeroppervlakte van 5.000 m² handelsruimte of meer, of met een verkeersgenererende werking van pieken van 1000 of meer personenauto-equivalenten per tijdsblok van 2 uur. Rubriek 12 a9, Vakantiedorpen, hotelcomplexen buiten stedelijke zones, permanente kampeer- en caravanterreinen, themaparken, skihellingen, skiliften en kabelspoorwegen, met bijhorende voorzieningen, met een terreinoppervlakte van 5 ha of meer, of met een verkeersgenererende werking van pieken van 1000 of meer personenauto-equivalenten per tijdsblok van 2 uur. Rubriek 12 c, Aanleg van golfterreinen van 9 holes of meer Rubriek 13, Wijziging of uitbreiding van projecten van bijlage I of II, waarvoor reeds een vergunning is afgegeven, die zijn of worden uitgevoerd en die aanzienlijke nadelige gevolgen voor het milieu kunnen hebben (niet in bijlage I opgenomen wijziging of uitbreiding).van de bijlage II.

9

Rubriek 12 b wordt niet meegenomen omdat deze ook niet in het oorspronkelijke richtlijnenboek opgenomen was. Voorliggend rapport betreft een actualisatie van dit richtlijnenboek.


10

DEFINITIEF RAPPORT

Wat betreft interpretatie van de bovenstaande rubrieken en inschatting van mer-plicht, kan altijd contact opgenomen worden met de Administratie. Voor een aantal hulpmiddelen voor het aftoetsen van het criterium 1000 pae/2u wordt naar onderstaand kader verwezen.

KADER 1 – AFTOETSING VAN HET CRITERIUM VERKEERSGENERATIE 1000 PAE / 2U Het criterium ‘verkeersgeneratie10 van 1.000 pae11 per 2 uur’ is van toepassing op zowel rubriek 10b als rubriek 12a en is in een vroegtijdig stadium meestal niet eenvoudig toetsen. De vraag is hoe deze verkeersgeneratie in de startfase van een plan of project kan worden bepaald, opdat enerzijds in het planningsproces tijdig rekening kan worden gehouden met de integratie van de te volgen m.e.r.procedure en anderzijds wordt vermeden dat overbodig of dubbel werk wordt gedaan. Hiervoor worden enkele hulpmiddelen aangereikt. Allereerst worden in Tabel 2 naast elkaar de criteria gegeven voor de in dit Richtlijnenboek beschouwde projecten en onderdelen daarvan met betrekking tot de verplichting tot m.e.r. en andere mobiliteitsstudies. Hierbij dient er rekening gehouden te worden met het gegeven dat stadsontwikkelingsprojecten veelal zijn samengesteld uit verschillende functies, die in de bijlage van het besluit niet alle afzonderlijk worden vermeld, maar die in het besluit van 28 mei 2004 (B.S. 26/11/2004)12 en in het Richtlijnenboek Mobiliteitseffectenstudies wel afzonderlijk worden vermeld. Tabel 2:

Functie

Ondergrenzen voor toepassing mobiliteitsstudie13

Richtlijnenboek mobiliteitseffectenstudies

Mobiliteitsstudie

Aanbeveling richtlijnenboek

Besluit 28 mei 2004

m.e.r. Besluit 10 dec 2004

woonfunctie

100 woningen

kantoren zonder loketfunctie

3000 m² bvo

kantoren met loketfuncctie

2000 m² bvo

7500 m² bvo

5.000m² bvo 1.000 pae/2u

handel in dagelijkse sector

750 m²

7500 m² bvo

5.000m² bvo

handel in niet-dagelijkse sector

1.250 m² bvo

7500 m² bvo

5.000m² bvo 1.000 pae/2u

mortuarium

wachtruimte 50 zitplaatsen

7500 m² bvo

1.000 pae/2u

andere activiteiten met parking

50 parkeerplaatsen (ppn)

200 ppn

1.000 pae/2u

Onderwijsvoorzieningen (uitbreiding /

altijd

15

250 woningen

14

7500 m² bvo

1.000 woongel. 1.000 pae/2u

1.000 pae/2u

10

Zowel toekomend als vertrekkend verkeer.

11

Pae: personenauto-equivalenten: alle voertuigen worden omgerekend naar personenauto’s. De in Vlaanderen gebruikelijke omrekeningsfactoren zijn: 1 voor lichte vrachtwagens, ( bestelwagens e.d.) , 1,5 voor eendelige middelzware en zware vrachtwagens en bussen, en 2 voor gelede vrachtwagens, gelede bussen en slepen (trekker met oplegger en vrachtwagen met aanhanger).

12

Besluit van de Vlaamse Regering van 28 mei 2004 betreffende de dossiersamenstelling van de aanvraag voor een stedenbouwkundige vergunning (BS 26/11/2004 ) (Bron: http://www.ruimtelijkeordening.be/Default.aspx?tabid=13773). De verplichting van het toevoegen van een mobiliteits(effecten)studie is toegevoegd bij besluit van 3 juli 2009.

13

Voor de meest recente criteria met betrekking tot de mobiliteitstoets wordt verwezen naar de recentste versie van het ‘richtlijnenboek . Mobiliteitseffectenstudies, mobiliteitstoets en MOBER.’ van het Departement Mobiliteit en Openbare Werken.

14

Art. 1, 11° van Besluit van de Vlaamse Regereing van 28 mei 2004 definieert de mobiliteitsstudie als volgt: ‘11° mobiliteitsstudie: een document waarin de te verwachten of mogelijke mobiliteitseffecten van een voorgenomen project worden geanalyseerd en geëvalueerd, en waarin aangegeven wordt op welke wijze de nadelige mobiliteitseffecten vermeden, beperkt of verholpen kunnen worden;’

15

Bruto vloeroppervlakte


11

DEFINITIEF RAPPORT

verplaatsing) ziekenhuis (uitbreiding / verplaatsing)

altijd

1.000 pae/2u

(uitbreiding /functiewijziging) bioscoop, feestzaal, theater, concertzaal, evenementenhal, congrescentrum

altijd

5.000m² bvo of 1.000 pae/2u

(uitbreiding) voetbalstadion, sporthal

altijd

5.000m² bvo of 1.000 pae/2u

(uitbreiding / verplaatsing) culturele centra, tentoonstellingsruimtes

altijd

5.000m² bvo of 1.000 pae/2u

16

16

16

Overkoepelende thema’s Stadsontwikkelingsprojecten Vakantiedorpen, kamperen, themaparken,…

Cf samenstellende functies

1.000 woongel. 5.000m² bvo 1.000 pae/2u 5 ha Golfterrein 9 holes 1.000 pae/2u

De verplichting tot het opmaken van een mobiliteitsstudie heeft niet alleen betrekking op het aanleggen zelf. Ook indien door het wijzigen van een hoeveelheid de drempel of een veelvoud ervan wordt overschreden geldt deze verplichting. Een tweede instrument is het stroomschema van Figuur 2 waarin de stappen worden voorgesteld op basis waarvan voor een dergelijk project de te volgen procedure kan worden vastgesteld of op voorhand ingeschat. Hierin is de te volgen weg volgens het Richtlijnenboek Mobiliteitseffectenstudies geïntegreerd met de toetsing aan de criteria van de m.e.r.. Het is een proces dat de initiatiefnemer dient te doorlopen in overleg met de ter plaatse bevoegde mobiliteitsambtenaar van het Vlaamse Gewest. De beslissing ‘Volstaat Mobiliteitstoets’ daarin wordt genomen door deze ambtenaar.

16

Geldt enkel indien er ook winkel/handelsruimte mee gecombineerd wordt.


12

DEFINITIEF RAPPORT

Figuur 2:

Beslissingsproces opmaak verkeersluik stadsontwikkelingsen recreatieprojecten

Ten derde is er behoefte aan een hulpmiddel, waarop in een vroegtijdig stadium de verkeersgeneratie van een plan of project kan worden bepaald. Hiervoor kan gebruik gemaakt worden van een instrument dat het CROW in Nederland voor dit doel heeft ontwikkeld. Probleem van dit hulpmiddel is dat het gebaseerd is op de Nederlandse situatie, met hun kencijfers, maar zolang er geen Vlaamse versie van bestaat, kan deze dienen voor een eerste ruwe benadering door de initiatiefnemer van het project. Deze aftoetsing kan gebeuren door de initiatiefnemer van een project met behulp van de Rekentool Verkeersgeneratie. Men vindt de ‘rekentool’ op de website http://www.crow.nl/nl/Online_Kennis_en_tools/Verkeersgeneratie/Verkeersgeneratie-Verkeersgeneratie.html


13

DEFINITIEF RAPPORT

Om de rekentool goed te gebruiken, volgen hier wat tips: Het is een hulpmiddel voor eigen gebruik, dat toelaat, om een eerste inschatting te maken en kan dus niet gebruikt worden als verantwoording naar de overheid. Vul zoveel mogelijk van de parameters en liggingskenmerken in, zeker als kan worden verwacht dat deze tot een hogere verkeersgeneratie kunnen leiden. U heeft er geen belang bij uzelf in dit stadium rijk te rekenen. Als u in een later stadium wordt verplicht toch een MER op te maken, heeft u waardevolle tijd verloren. Spelen met de variabelen en parameters heeft zijn nut: het geeft meteen inzicht in de mogelijkheden om naar een duurzame oplossing voor uw project te zoeken. Voor de woningtypen: 2-onder-1 kap staat gelijk met halfopen bebouwing, kies voor appartementen ‘woning, koop etage’ of ‘woning, huur etage’, voor serviceflats ‘woning, huur senioren’ Houdt er rekening mee, dat het resultaat is uitgedrukt in etmaalintensiteiten en dat deze nog moeten worden vertaald in intensiteiten over twee maatgevende uren. Voor woonprojecten is dit de avondspitsperiode en is deze intensiteit de helft van de etmaalintensiteit. Voor andere functies is het afhankelijk van de activiteit: worden de verplaatsingen door werknemers gegenereerd, dan geldt dezelfde berekening als bij woningen. Betreft het verplaatsingen van bezoekers, dan worden deze gegenereerd over de gehele openingsperiode over de dag en moet dus een kleiner deel van het resultaat aangehouden worden. Welk deel, hangt sterk af van de aard van de activiteit en de al dan niet gelijkmatige spreiding van bezoekers/klanten over de openingsperiode. Als vuistregel kan worden aangehouden:

=

×2

waarin Ietmaal de berekende etmaalintensiteit is, Topening de periode in uren, dat de functie open is voor het publiek en C een correctiefactor voor de mate waarin de bezoekersfrequentie in een uur van de maatgevende periode hoger ligt dan het gemiddelde over de hele periode. C is dus altijd groter dan 1, bijv. 1,2 of 1,5. Maak bij gemengde projecten de berekeningen voor wonen, werken en voorzieningen elk apart en sommeer, indien de maatgevende periodes samenvallen, de verkregen intensiteiten. Indien ze niet samenvallen, moet de berekening gemaakt worden voor de maatgevende periode van de functie, die de grootste bijdrage levert. Voor de andere functies kan dan bovenstaande formule worden toegepast, waarbij in dit geval C gelijk is aan 1, of zelfs kleiner kan zijn dan 1. Tot slot kan in dit kader ook iets vermeld worden over activiteiten die een verkeersgenererende werking van meer dan 1000 pae/2u hebben, maar in de tijd slechts zelden voorkomen. Een voorbeeld hiervan is een stadsvernieuwingsproject waarbij een publieke ruimte wordt voorzien waar in de zomer ook concerten kunnen worden gegeven. Bij het bepaling van de m.e.r.-plicht zal in dit geval ook rekening gehouden worden met de frequentie van bepaalde activiteiten.


14

DEFINITIEF RAPPORT

3. 3.1

SCOPING VAN DE RELEVANTE INGREEP-EFFECTRELATIES Algemeen proces

Het ‘scoping’-proces identificeert de onderwerpen die naar alle waarschijnlijkheid belangrijk zijn in het milieubeoordelingsproces en elimineert deze die van weinig belang zijn. Het bepaalt de reikwijdte en het detailleringsniveau van de effectbeoordeling. Het ‘scoping’-proces valt grotendeels samen met de ‘kennisgevingsfase’ (tenzij voor de ontheffing van de project-m.e.r.-plicht, waarbij de scoping deel uitmaakt van de ontheffingsnota). Het proces garandeert dat het studiewerk focust op de significante effecten en er geen tijd en geld verspild wordt aan overbodige onderzoeksactiviteiten. De doelstelling van de ‘scoping’, in een ruimer kader gesteld, is de identificatie van: De relevante onderwerpen die behandeld worden in het m.e.r.: De aangepaste tijds- en ruimtebegrenzing voor het bestuderen van de milieueffecten; De significante effecten die in detail te bestuderen zijn; De noodzakelijke informatie voor beoordeling en besluitvorming. ‘Scoping’ levert bovendien een bijdrage aan het definiëren van haalbare alternatieven. ‘Scoping’ houdt een zeker verband met ‘screening’ aangezien de significantiecriteria die leiden tot de beslissing inzake m.e.r.-plicht, reeds aangeven welke onderwerpen als significant moeten worden beschouwd. De ‘significantie’ van de effecten is ondermeer te beoordelen in het licht van: De aard, schaal, duur en omkeerbaarheid van de effecten; De gevoeligheid of kwetsbaarheid van de milieufactoren voor verandering of herstel; De belangrijkheid en zeldzaamheid van de milieufactoren; De locatie van het voorgenomen initiatief, in relatie tot de beleidsdoelstellingen voor het gebied (milieuprioriteiten); Samengevat wordt de scoping bepaald door de gemene deler van de effectgroepen die voortvloeit uit (Figuur 3); De kenmerken van de activiteit of plan; karakteriseren op een globaal niveau van de activiteit (welke ingrepen?) en de bijhorende effecten. Het m.e.r.-niveau; op elk m.e.r.-niveau worden slechts die effectgroepen bestudeerd die zouden kunnen bijdragen aan de te nemen beslissing17. Het studiegebied; scoping dient niet enkel te gebeuren op het niveau van de effectgroepen maar ook op het niveau van het studiegebied. Hierbij moet de studie van gebieden waarvan de bescherming of kwetsbaarheid klein is vermeden worden. De karakteristieken van de potentiële impact.

17

Dit wil niet zeggen dat enkel effectgroepen worden meegenomen die onderscheidend zijn voor de te beschouwen alternatieven. Indien er belangrijke effecten op een bepaald m.e.r.-niveau te verwachten zijn, moeten de betreffende effectgroepen in elk geval worden meegenomen.


15

DEFINITIEF RAPPORT

Figuur 3:

Verschillende aspecten bepalen mee de scope

Zoals ook zal worden aangegeven in hoofdstuk 6, vormt bij projecten de scoping ook een belangrijke initiële stap in de keuze voor een ontheffing van de project-m.e.r.-plicht of een project-MER.

3.2

Karakteristieken van de activiteitengroep

Ter inleiding worden hier kort de kenmerken van de plannen en projecten die behoren tot deze activiteitengroep beschreven. Ook de verschillen in de activiteitengroep worden specifiek belicht.

3.2.1

Kenmerken

De activiteitengroep wordt gekenmerkt door een groepering van activiteiten die in principe in verschillende typen gebieden uitgevoerd worden. Stadsontwikkelingsprojecten omvatten de bouw van woningen, winkelcentra, kantoorruimten, parkeervoorzieningen,… onafhankelijk van de geografische ligging ervan. Recreatieprojecten kunnen afhankelijk van hun specifieke invulling ook zowel in een stedelijke (of peri-urbane zone) als in een landelijk gebied of de open ruimte ingericht worden. Direct ruimtebeslag De aanleg van projecten die behoren tot deze activiteitengroep gaan, voor zover de aanleg in de open ruimte voorzien is (dit kan zowel in het buitengebied als in randstedelijk gebied zijn), nagenoeg steeds gepaard met een groot ruimtebeslag. Daardoor worden directe effecten veroorzaakt op; - De bodem (wijziging bodemgebruik, wijziging bodemgeschiktheid, verdichting en verslemping). - Het water (wijziging oppervlaktewaterkwantiteit en -kwaliteit, wijziging grondwaterkwantiteit en kwaliteit). - De fauna en flora (direct biotoop- en/of soortenverlies of versnipperen van groene ruimtes). - Het landschap (wijziging structuurkenmerken, bestaand landschappelijk, onroerend erfgoed (al dan niet beschermd) kan belangrijke vormen functiewijzigingen ondergaan, visuele beïnvloeding,…). - Mens-ruimtelijke aspecten (wijziging ruimtegebruik, functiewijzigingen en wijziging van het sociaal-organisatorisch functioneren van de ruimte, visuele impact, eventuele onteigeningen) Barrière-effecten en structuurwijzigingen Een ander kenmerk (weliswaar gerelateerd met ruimte-inname) dat de plannen en projecten in deze activiteitengroep gemeenschappelijk hebben is het creëren van barrière-effecten. In de open ruimte kan het dan gaan om het versnipperen van groene ruimtes met effecten op de fauna en de flora


16

DEFINITIEF RAPPORT

(scheiden van habitats en populaties), terwijl het in meer stedelijke gebieden kan gaan om het doorsnijden van functionele verbindingen voor bijvoorbeeld voetgangers en fietsers, het doorbreken van de samenhang van bepaalde erfgoedwaarden… . Landschapstructuren kunnen, zowel in stedelijke context (bijvoorbeeld verdwijnen historische stratenpatroon, landgebruik…) als in buitengebied (verdwijnen van vegetatiestructuren, versnippering van open ruimte…) wijzigen of verdwijnen ten gevolge van dit type projecten. Wijzigingen in verkeer en transport Een volgend kenmerk van de activiteitengroep zijn de effecten tengevolge van een verhoogde verkeersintensiteit die dit type projecten tot gevolg heeft. De effecten op de bereikbaarheid en de verkeersleefbaarheid op elke functie, problemen in verband met parkeren en het stimuleren van de uitwerking van degelijke openbare vervoersnetwerken en trage verbindingen moeten hierbij nagegaan worden. Als gevolg van de gewijzigde verkeersstromen kunnen effecten op de menselijke gezondheid (wijziging geluidsniveaus en wijziging luchtkwaliteit), op de aanwezigheid van fauna (wijziging geluidsniveaus), op het klimaat (transport is verantwoordelijk voor 16% van de Vlaamse uitstoot van broeikasgassen18) ontstaan. Wijzigingen aan het watersysteem (kwantiteit en kwaliteit) Wijzigingen in het bodemvochtregime en de grondwaterhuishouding (grondwaterstand en -voeding) door verminderde infiltratie a.g.v. verharding, door (tijdelijke) bemaling, drainering (bijvoorbeeld een golfterrein), betreding of het permanent doorsnijden van grondwaterlagen (bijvoorbeeld ondergrondse parkeergarage) en de indirecte effecten op grondwaterstandsafhankelijke vegetaties zijn kenmerkend voor de activiteiten van deze groep. Versnelde hemelwaterafvoer door verharding veroorzaakt piekafvoeren naar de riolering en het opperrvlaktewater. Soms wordt het oppervlaktewatersysteem rechtstreeks beïnvloed (zie ook bij ruimte-inname) door wijzigingen aan het waterloopsysteem. Dit kan de (structuur)kwaliteit van de waterloop wijzigen maar ook de waterkwantiteit (door gewijzigde doorstroming van stroomafwaartse waterlopen). De projecten in deze activiteitengroep hebben daarnaast nagenoeg allemaal een mogelijke (al dan niet directe) impact op de waterkwaliteit. De grondwater- en oppervlaktewaterkwaliteit kan worden beïnvloed door lozingen van afvalwater, gebruik van pesticiden en meststoffen (bijvoorbeeld recreatieprojecten), calamiteiten en accidentele situaties. Maar ook regenwater kan aangerijkt zijn met verontreinigende componenten. Ook het lozen van bemalingswater kan het ontvangende oppervlaktewater negatief beïnvloeden (waterkwaliteit). Dit kan effecten hebben op zowel terrestrische als aquatische ecosystemen in de omgeving. Tot slot vormt water ook een belangrijk aspect voor adaptatie aan de gevolgen van klimaatverandering. Vergraving Projecten uit deze activiteitengroep gaan dikwijls gepaard met vergraving. Vergraving heeft een impact op de (potentieel) aanwezige archeologische erfgoedwaarden binnen de site. Vergraving kan leiden tot het verdwijnen van het bodemarchief. In historische steden is er steeds een bodemarchief aanwezig en is dit veelal complex gestratifieerd. Het gaat hier vaak om een permanent en onomkeerbaar effect (herstellen van bodemarchief is onmogelijk). Door vergraving treedt in de bodem structuur- en profielwijziging op, maar wordt ook het bodemvochtregime, al dan niet permanent, gewijzigd. Dit heeft indirecte effecten op de aanwezige ecotopen of op bodemarchief. 18

Bron: http://www.milieurapport.be/nl/feitencijfers/MIRA-T/milieuthemas/klimaatverandering/emissie-vanbroeikasgassen/emissie-van-broeikasgassen-per-sector-(co2-ch4-n2o-sf6-hfks-pfks)/


17

DEFINITIEF RAPPORT

Ook vergroot vergraving het risico op zettingen, indien de vergraving plaatsvindt in de onmiddellijke omgeving van gebouwen. Indien plaatselijke verontreinigde bodemlagen vergraven en/of verwijderd worden kan dit de bodem- en waterkwaliteit ter plaatse of elders negatief beïnvloeden. Een positief (milderend) effect van vergraving is dat er ‘uitgegraven bodem’ vrijkomt. Deze uitgegraven bodem is een (alternatieve) grondstof. Indien deze vergraving selectief zou gebeuren, d.i. dat elke geologische laag apart wordt ontgraven, dan kunnen deze (alternatieve) grondstoffen maximaal nuttig ingezet worden in de (Vlaamse) economie (deels binnen de werf maar ook deels buiten de werf). Indien deze (alternatieve) grondstoffen maximaal nuttig ingezet worden is dit een efficiënter gebruik van grondstoffen en dienen er bv. minder primaire delfstoffen gebruikt te worden en heeft dit dus een positieve (milderende) impact op het milieu. In de huidige gevallen wordt dikwijls nog gestreefd naar een grondbalans 0 op de werf waardoor deze uitgegraven bodem niet altijd even nuttig wordt ingezet. Hinder (andere dan verkeershinder) Een ander kenmerk dat de projecten in deze activiteitengroep gemeenschappelijk hebben is het creëren van hinder, afhankelijk van het type project tijdens de aanlegfase en/of de exploitatiefase. Een permanente impact op de luchtkwaliteit en op het klimaat (emissies broeikasgassen) zal enkel optreden indien de geplande activiteit aanzienlijke emissies veroorzaakt (bv. motorcrossterreinen, verwarming van kantoorgebouwen of winkelcentra…). Voor andere projecten (bv. golfterreinen) worden voornamelijk tijdelijke effecten tijdens de aanlegfase tengevolge van de emissies van de gebruikte machines of minder significante effecten verwacht (stofhinder, geurhinder…)19. Projecten in deze activiteitengroep kunnen mogelijk tijdens de exploitatiefase een permanente of tijdens de aanlegfase een tijdelijke toename van rustverstoring veroorzaken in de omliggende gebieden; - Rustverstoring door een toename van menselijke aanwezigheid (bijvoorbeeld recreatiedruk) Wat betreft de impact op de draagkracht van een gebied moeten zeker de mogelijke cumulatieve effecten door de uitbouw van verschillende functies (bijvoorbeeld verschillende recreatieve functies) in een welbepaald gebied nagegaan worden. - Rustverstoring door een verhoging van de geluidsniveaus (bijkomend (werf-)verkeer, attracties,…). - Rustverstoring door een verlichting van de gebieden Indirect kan door deze hinderaspecten ook de gezondheid en het sociale gedrag van de mens mogelijk beïnvloed worden, voornamelijk in het geval van permanente hindereffecten. Deze hindereffecten treden voornamelijk op in een stedelijke omgeving, aangezien de concentratie aan bewoning daar het grootst is (alsook het voorkomen van kwetsbare groepen). Het hinderaspect rustverstoring is ook, zij het met andere criteria, van toepassing voor fauna. Tot slot kan visuele hinder verwacht worden, zowel tijdens de aanleg- als tijdens de exploitatiefase van het project. Wijzigen van het uitzicht Een ander kenmerk van de activiteitengroep zijn tot slot de visuele effecten tengevolge van de bouw van infrastructuren. De inplanting en het architectonisch ontwerp zullen mee beoordeeld en ontwikkeld moeten worden naar de landschappelijke integratie, ruimtelijk voorkomen, perceptie, de invloed op de belevingskwaliteiten, het sociale veiligheidsgevoel,….

19

Ook voor dergelijke plannen of projecten is hinder echter niet uit te sluiten bij bepaalde evenementen. Dergelijke hinder zal echter wel minder frequent voorkomen en daardoor minder relevant zijn.


18

DEFINITIEF RAPPORT

Impact op het (micro-)klimaat Plannen en projecten van deze activiteitengroep kunnen een invloed hebben op het klimaat. Ten eerste zullen deze projecten meestal een belangrijk energieverbruik kennen (verwarming, elektriciteitsverbruik,…) en treedt veelal een verkeersgenererende werking op. Energie-efficiëntie, rationeel energiegebruik (REG) en alternatieve vervoersmodi zijn in die zin belangrijke aandachtspunten voor deze activiteitengroep. Ten tweede kan, zoals hoger beschreven, een belangrijke impact op de groen- en watersystemen optreden. Dit laatste houdt in dat, vooral in een stedelijke context, wel belangrijke effecten kunnen optreden op het microklimaat (bv. negatieve effect van verhardingen en emissies, positieve effect van de aanleg van waterpartijen en groenzones, veranderingen in luchtstromingen (wind) tengevolge van de aanleg van een hoog gebouw,…). Gebruik van natuurlijke bronnen Tot slot hebben de projecten die behoren tot deze activiteitengroep gemeen dat ze in meer of mindere mate natuurlijke bronnen aanwenden; water, bouwmaterialen (al dan niet natuurlijk), energie (waaronder elektriciteit en (fossiele) brandstoffen),…. Daarnaast zullen ook afvalstromen gecreëerd worden. Dit kan gaan van bouwen sloopafval tijdens de aanlegfase tot huishoudelijk afval, groenafval, afvalwater,… tijdens de exploitatiefase. Ook hier kan opnieuw gewezen worden op het feit dat projecten binnen de activiteitsgroep niet enkel natuurlijke bronnen aanwenden maar ook natuurlijke bronnen (alternatieve delfstoffen) kunnen genereren (zie vergravingen hierboven).

3.2.2

Verschillen

Naast een groot aantal gemeenschappelijke kenmerken, zijn er een aantal punten waarop bovenstaande kenmerken toch kunnen verschillen. De activiteitengroep omvat haast uitsluitend locatiegebonden activiteiten (geen lineaire activiteiten). De inplantingsplaats van de activiteiten kan echter sterk verschillen. Hoewel de definitie van een stadsontwikkelingsproject onafhankelijk van de geografische ligging geïnterpreteerd wordt, zal in praktijk het grootste aandeel van deze plannen en projecten plaatsvinden in stedelijke en randstedelijke gebieden. Recreatieve voorzieningen worden dan in praktijk weer voornamelijk uitgebouwd in peri-urbane gebieden, landelijke gebieden of in de open ruimte. De diepgang van bepaalde disciplines en thema’s zal hiervan afhankelijk zijn. Zo zal het aandeel van de discipline ‘Fauna & Flora’ voor projecten in stedelijke en randstedelijke gebieden meestal eerder beperkt zijn, deze van de discipline ‘Mens’ daarentegen zeer uitgebreid. Dit neemt niet weg dat in deze projecten toch aandacht naar fauna en flora kan uitgaan. Hoewel ruimte-inname voor alle projecten binnen deze activiteitengroep kenmerkend is, zal het type project dat hiertoe leidt wel sterk kunnen verschillen. Bepaalde activiteiten zullen steeds gepaard gaan met het aanleggen van veel en/of grote gebouwen (kantoor- en woongebouwen, winkelcentra, vakantiedorpen, bioscoopcomplexen, sportcomplexen,…), terwijl bij andere activiteiten geen of weinig (nieuwe) gebouwen voorzien worden (golfterreinen, surf- en zeilwateren, campings,…). Dit zal zijn weerslag hebben op de diepgang van de discipline ‘Landschap, Bouwkundig Erfgoed en Archeologie’ (landschappelijke integratie, perceptie, invloed op belevingskwaliteiten), maar ook op de disciplines ‘Bodem’ (noodzakelijke verhardingen) en ‘Water’ (infiltratiemogelijkheden). De exploitatie- en onderhoudsfase, verschillen tot slot sterk tussen de verschillende mogelijke projecten. Ook de spreiding van de activiteiten in de tijd is zeer verschillend. Zo zullen bepaalde recreatieve voorzieningen voornamelijk gebruikt worden tijdens weekends en vakantieperioden, waar activiteiten in stadsontwikkelingsprojecten zich het hele jaar door kunnen voordoen. Hier zijn echter toch ook verschillen te merken tussen de functies woningen, kantoorgebouwen, cinema- en sportcomplexen, hotels, winkelcentra,…


19

DEFINITIEF RAPPORT

De karakterisatie van de effectengroep maakt het mogelijk een overzicht (Tabel 3) te construeren van typerende kenmerken voor de aanleg en exploitatie van stadsontwikkelingsen recreatieprojecten. Tabel 3:

Overzicht van de kenmerken voor de activiteitengroep

Kenmerk

Veroorzaakt door

Effecten op disciplines

Direct ruimtebeslag

Aanwezigheid van stadsontwikkeling en recreatie

Bodem, Water, Fauna en Flora, Landschap, Bouwkundig Erfgoed en Archeologie, Mens-Ruimtelijke aspecten

Barrière-effecten en structuurwijzigingen

Aanwezigheid van stadsontwikkeling en recreatie

Fauna en Flora, Landschap, Bouwkundig Erfgoed en Archeologie, Mens-Verkeer, Mens-Ruimtelijke aspecten

Wijzigingen in verkeer en transport

Bijkomende verkeersproductie en attractie

Geluid & Trillingen, Lucht, MensVerkeer, Klimaat, Fauna en Flora, Mens-Gezonheid, MensRuimtelijke aspecten, Licht, Warmte & Straling

Wijzigingen aan het watersysteem

Wijzigingen in grondwaterstand en grondwatervoeding

Bemalingen, verharding, drainage, betreding, aanleg van onderlatende ondergrondse constructies

Wijzigingen in hydraulisch regime van oppervlaktewater

Aanpassingen aan waterhuishoudingsnetwerk

Wijzigingen in waterkwaliteit

Lozingen van afvalwater, aanpassingen aan waterhuishoudingsnetwerk

Vergraving

Hinder

(Micro)klimaat

Bodem, Water, Fauna en Flora, Mens-ruimtelijke aspecten, Klimaat, Mens-gezondheid, Landschap, Bouwkundig Erfgoed en Archeologie

Nivellering terrein, aanleg ondergrondse constructies

Bodem, Water, Fauna & Flora, Landschap, Bouwkundig Erfgoed en Archeologie

Verminderde luchtkwaliteit

Emissies (verkeer of gebouwen) tijdens de aanleg- of exploitatiefase, stofhinder, geurhinder

Lucht, Klimaat, Mens-Ruimtelijke aspecten, Mens-gezondheid

Rustverstoring door toename van menselijke aanwezigheid

Werkzaamheden tijdens aanlegfase, verhoogde recreatiedruk op wandelpaden,…

Fauna & Flora, Mens-Ruimtelijke aspecten

Rustverstoring door geluid

Geluidsemissies van verkeer, menselijke activiteit, installaties, machines…

Fauna en Flora, Mens-Ruimtelijke aspecten, Mens-gezondheid

Rustverstoring door licht

Verlichting

Fauna en Flora, Mens-Ruimtelijke aspecten, MensGezondheidsaspecten, Energie, Licht, Warmte & Straling

Visuele verstoring

Bouwen van infrastructuur

Landschap, Bouwkundig Erfgoed en Archeologie, Mens-Ruimtelijke aspecten

Emissies (verkeer en gebouwen), energieverbruik, waterverbruik, wijzigingen aan het natuurlijk waters

Water, Lucht, Klimaat, MensRuimtelijke aspecten, Mensgezondheid, Energie


20

DEFINITIEF RAPPORT

Kenmerk

Veroorzaakt door

Effecten op disciplines

Gebruik van natuurlijke bronnen

Aanwenden van water, bouwmaterialen (al dan niet natuurlijk), energie (waaronder electriciteit en brandstof).

Mens-Ruimtelijke aspecten, Mens-gezondheid, Klimaat, Energie, Afval, Duurzaamheid, Licht, Warmte & Straling

Deze kenmerken zijn echter nog te weinig gedetailleerd om een onderscheid naar relevantie te maken op plan-m.e.r.- en project-m.e.r.-niveau. Hieruit kunnen echter wel reeds de mogelijk relevante te onderzoeken disciplines en thema’s voor deze activiteitengroep afgeleid worden; Discipline Bodem Discipline Water Discipline Mens-Verkeer Discipline Geluid & Trillingen Discipline Lucht Discipline Fauna & Flora Discipline Landschap, Bouwkundig Erfgoed en Archeologie Discipline Mens-Ruimtelijke aspecten Discipline Licht, Warmte en Straling Discipline Klimaat Discipline Mens-Gezondheid Thema’s Duurzaamheid, Energie en Afval Gezien de grote diversiteit aan plan- of projectkarakteristieken (zie hoger), de grote verscheidenheid aan mogelijke omgevingsfactoren (zie verder, bv. zeer verschillend voor open ruimte of verstedelijkt gebied), het verschil in m.e.r.-niveau (zie 3.3),… is het niet mogelijk om in dit richtlijnenboek een standaard lijst van de te behandelen disciplines aan te geven. Onderstaande Tabel 4 tracht echter, rekening houdend met deze diverse variabelen, een eerste aanzet te geven welke disciplines of thema’s in welke situaties als relevant beschouwd moeten worden. Hierbij wordt een onderverdeling gemaakt volgens sleutel-, optie- of niet-relevante disciplines/thema’s20. Sleuteldisciplines/thema’s Dit zijn disciplines/thema’s die in principe steeds in het MER onderzocht moeten worden door erkende m.e.r.-deskundigen21. Een sleuteldiscipline wordt diepgaand bestudeerd, er kunnen onomkeerbare effecten optreden die significant negatief kunnen zijn. Optiedisciplines/thema’s Dit zijn disciplines die voor deze activiteitengroep niet standaard, maar naargelang de specifieke situatie (studiegebied, karakteristieken activiteit en m.e.r.-niveau); - verschuiven naar een sleuteldiscipline en diepgaand bestudeerd worden;

20

Er wordt hierbij gefocust op de opmaak van een plan- of project-MER. Voor de opmaak van een ontheffing van de projectm.e.r.-plicht is de indeling in sleutel-, optie- en niet-relevante disciplines uiteraard ook relevant, met dit verschil dat zowel de sleutel- als de optiedisciplines niet verplicht door een erkende deskundige moeten worden uitgevoerd. Dit is in de meeste gevallen echter wel aan te raden.

21

Voor wat betreft de disciplines.


21

DEFINITIEF RAPPORT

- als optiediscipline in het MER aan bod komen en beperkt bestudeerd worden onder verantwoordelijkheid van een erkend deskundige of de coördinator; - niet bestudeerd worden in het MER. Niet relevante disciplines De disciplines, waarbij zowel voor de aanleg-, gebruiks- als onderhoudsfase geen effecten optreden, worden als niet relevant beschouwd en worden bijgevolg niet bestudeerd in het MER.


22

DEFINITIEF RAPPORT

Tabel 4: STUDIEGEBIED

Leidraad te onderzoeken disciplines

STEDELIJK GEBIED

KARAKERISTIEKEN

STADS-

ACTIVITEIT

ONTWIKKELING

m.e.r.-NIVEAU

PL

PR

RECREATIE PL

PR

RANDSTEDELIJK GEBIED GOLF22 PL

PR

STADSONTWIKKELING PL

PR

BUITENGEBIED

RECREATIE PL

PR

STADS-

GOLF PL

ONTWIKKELING PR

PL

PR

RECREATIE PL

PR

GOLF PL

PR

BODEM WATER MENS-VERKEER GELUID & TRILLINGEN

1

1

1

LUCHT

1

1

1

2

FAUNA & FLORA

2

LANDSCHAP, BOUWKUNDIG ERFGOED 3 EN ARCHEOLOGIE MENS-RUIMTELIJKE ASPECTEN

LICHT , W ARMTE STRALING4 KLIMAAT

EN

5

MENS-GEZONDHEID

6

DUURZAAMHEID 7

ENERGIE AFVAL

22

In deze tabel wordt ‘Aanleg en exploitatie van golfterreinen’ als een aparte activiteit beschouwd (gezien de 3 rubriekgroepen die tot het onderwerp van deze studieopdracht behoren, zie ook paragraaf 2.2.2). Voor het vervolg van dit document zullen de golfterreinen beschouwd worden onder recreatie (tenzij er specifieke aandachtspunten specifiek voor golfterreinen zijn, dan zullen deze wel expliciet in de tekst vermeld worden).


23

DEFINITIEF RAPPORT

KADER 2 – LEGENDE EN TOELICHTING Sleuteldiscipline of -thema Optiediscipline of -thema Niet relevante discipline of -thema 1

Relevant indien het hoogdynamische recreatie betreft. Dit wil zeggen indien een belangrijke verkeersgenererende werking of permanente geluidsgenererende werking van de activiteit zelf tijdens de exploitatiefase verwacht wordt. Dit is bijvoorbeeld niet noodzakelijk het geval bij een golfterrein. Eveneens relevant wanneer de effecten tijdens de aanlegfase een permanente impact teweeg kunnen brengen (bijvoorbeeld rustverstoring van hiervoor zeer gevoelige fauna). Wanneer het plan- of projectgebied gelegen is in stedelijk gebied, wordt gezien de locatie uitgegaan van een eerder hoogdynamische recreatievorm, waarbij deze discipline wel als sleuteldiscipline beschouwd wordt.

2

De mogelijke impact op de fauna & flora is ook in binnenstedelijk gebied relevant. De discipline dient echter enkel als volwaardige discipline beschouwd te worden, indien de effectbespreking niet ondervangen kan worden binnen andere sleuteldisciplines/thema’s (Duurzaamheid, Landschap, Bouwkundig Erfgoed en Archeologie, Mens-Ruimtelijke aspecten,…).

3

Verlies erfgoedwaarde: in een stedelijke structuur (eeuwenlange organisatie en herinrichting door de mens) is het bodemarchief altijd aanwezig en veelal complex en gestratifieerd. Het aspect onroerend erfgoed en archeologie is hier altijd relevant.

4

Voor de discipline Licht, Warmte en Straling is het aspect ‘Licht’ niet onbelangrijk. Indien het aspect Licht echter voldoende onder de receptordisciplines ‘Fauna & Flora’, ‘Mens-Ruimtelijke aspecten’ of ‘Mens-Gezondheid’ of onder het thema ‘Energie’ aan bod komt, is het niet nuttig hier een afzonderlijke discipline Licht, Warmte en Straling voor te voorzien. De aspecten Warmte en Straling zijn immers weinig relevant voor deze activiteitengroep.

5

De impact op het klimaat wijkt in zijn aard in meerdere opzichten af van andere milieuaspecten die bij de m.e.r. aan de orde zijn; bijvoorbeeld het schaalniveau in ruimte en tijd waarop de gevolgen zich afspelen, de potentieel zeer grote economische en sociale gevolgen en de relatief grote onzekerheid in oorzaken en gevolgen. Aspecten van (de bijdrage van een plan of project aan) klimaatverandering worden, hoewel belangrijk, tot op heden dan ook weinig tot niet behandeld in een m.e.r.-proces23. De impact van klimaatverandering wordt veelal beperkt tot de CO2 en broeikasgasemissies als gevolg van een toename in transport, en dit als onderdeel van luchtkwaliteitstudies in de discipline Lucht. In MER’s wordt de discipline dan ook dikwijls niet diepgaander behandeld dan tot het niveau van de emissies en het respecteren van de geldende luchtkwaliteitsnormen. Bovendien zijn de effecten op het globale klimaat, de cumulatieve effecten van bijkomende projecten en klimaatadaptatie momenteel dikwijls weinig beschouwd in een MER. Om voor MER’s voor deze activiteitengroep een betere invulling aan de effecten op/van ‘klimaat’ te kunnen geven, worden richtlijnen gegeven in hoofdstuk 5.2.9. Wanneer de discipline Klimaat in een m.e.r. aan bod moet komen, en onder welke vorm, wordt in het RLB nader toegelicht.

6

Hoewel deze discipline als een optiediscipline beschouwd kan worden, is dit voornamelijk in (rand-)stedelijk gebied een belangrijke discipline. Indien ervoor gekozen wordt deze discipline niet door een erkend deskundige te laten uitvoeren, moet de concrete invulling in nauw overleg met de Afdeling Toezicht Volksgezondheid van LNE gebeuren.

7

Enkel wanneer dit hoogdynamische recreatie betreft, waarbij verlichting, energieverbruik,… in belangrijke mate aanwezig zijn. Dit is bijvoorbeeld niet noodzakelijk het geval bij een golfterrein, kampeerterrein,…. Wanneer het plan- of projectgebied gelegen is in stedelijk gebied, wordt gezien de locatie uitgegaan van een eerder hoogdynamische recreatievorm, waarbij dit thema wel als sleutelthema beschouwd wordt.

23

Report from the commission to the council, the European parliament, the European parliament, the European economic and social committee and the committee of the regions on the application and effectiveness of the EIA Directive (Directive 85/337/EEC, as amended by Directives 97/11/EC and 2003/35/EC)


24

DEFINITIEF RAPPORT

Deze tabel vormt echter slechts een eerste leidraad, die nader geïnterpreteerd moet worden. In de scoping die deel uitmaakt van de nota publieke consultatie, de kennisgeving of de ontheffing van de project-m.e.r.-plicht zal verantwoord worden welke disciplines verder aan bod moeten komen. Een niet relevante discipline wordt in principe niet in het MER of de ontheffing van de project-m.e.r.-plicht bestudeerd, maar zal ook moeten verantwoord worden. We geven hierna een omschrijving van de aspecten die relevant geacht worden op plan-m.e.r.- en project-m.e.r.-niveau. Voor de concrete uitwerking per discipline wordt verwezen naar paragraaf 5.2 (per discipline is een tabel opgegeven met de relevante effectgroepen en de bestudeerde parameters per effectgroep).

3.3 3.3.1

Het m.e.r.-niveau bepaalt mee de scope Plan-m.e.r.-niveau

De milieueffecten die bestudeerd moeten worden, zijn deze die kunnen bijdragen tot de uiteindelijke besluitvorming over het plan, i.e. die toelaten een keuze te maken inzake de ruimtelijke inrichting van het gebied. Het zijn dus effectgroepen die bijdragen aan deze keuze: versnippering, direct ruimteverlies, inname overstromingsgevoelig gebied, generatie van verkeer,…. Hierbij is het ook van belang de methodiek en diepgang van de milieubeoordeling af te stemmen op de doelstelling, reikwijdte en detailleringsgraad van het plan. In vergelijking met de op project-m.e.r.-niveau gehanteerde technieken, zijn deze op plan-m.e.r.niveau generieker (bijvoorbeeld gebruik van kwetsbaarheidskaarten), is de effectbeschrijving vaak meer kwalitatief en zal vaak gebruik moeten gemaakt worden van hypothesen omdat veel plangegevens nog niet beschikbaar zijn (bijvoorbeeld precieze functionele invulling van ruimten). De effectbeoordeling is vaak sterker gericht op het sturen van de inrichting en het benutten van potenties, waardoor de negatieve effecten beperkt blijven en de positieve milieueffecten gemaximaliseerd worden. Na scoping wordt een onderscheid gemaakt tussen sleutelaspecten en niet-relevante aspecten (die dan ook niet verder worden onderzocht). Effecten die via eenvoudige maatregelen te beperken of tot niet-significantie niveau te brengen zijn, worden niet diepgaand onderzocht en zijn niet sturend voor de verdere planvorming of -ontwikkeling (tenzij het gaat om een specifiek engagement ten behoeve van duurzaamheidsambities). Effecten die zich enkel tijdelijk tijdens de aanlegfase (aanleg infrastructuur, bouw winkels of kantoorgebouwen, …) voordoen, wegen in veel mindere mate op het planningsniveau (en worden beschouwd als niet-sturend voor verdere planvorming) dan permanente effecten tijdens exploitatie of door aanwezigheid van de activiteit. De effecten die worden bestudeerd, moeten voldoende lokaal zijn (dit wil zeggen voldoende differentiërend om bij te dragen aan de besluitvorming en mogelijke optimalisatie van het plan24) opdat ze ruimtelijk onderscheidend kunnen zijn. Op basis van de scoping van het plan en rekening houdend met de huidige functie en kwaliteit van het plangebied, wordt een selectie gemaakt van de disciplines waarvoor mogelijk relevante effecten kunnen voorkomen. Sleutelaspecten die als potentieel te onderzoeken worden aangegeven kunnen ofwel sturend ofwel niet-sturend zijn voor het verder onderzoek, de verdere planvorming of optimalisatie van het voorgenomen plan. Dit heeft te maken met in welke mate deze

24

Dit wil niet zeggen dat enkel effectgroepen worden meegenomen die onderscheidend zijn voor de te beschouwen alternatieven. Indien er belangrijke effecten op een bepaald m.e.r.-niveau te verwachten zijn, moeten de betreffende effectgroepen in elk geval worden meegenomen.


25

DEFINITIEF RAPPORT

onderzoekselementen impact hebben fasering, ontwikkelbare oppervlakte,… .

op

verschillende

ontwikkelings-/inrichtingsconcepten,

Sleutelaspecten die beschouwd worden als niet-sturend maar wel bestudeerd zullen worden zijn effecten die enkel van belang zijn in functie van een relevante kennisoverdracht naar andere effectgroepen of disciplines. Een m.e.r. is een middel, geen doel op zich. Het MER is de weerslag van het denkproces dat uitgevoerd wordt om het plan bij te sturen en aan te passen om het enerzijds realiseerbaar te maken en anderzijds te optimaliseren in functie van milieueffecten. Het m.e.r. onderzoek kan ook aanleiding geven tot een wenselijke of noodzakelijke bijkomende afstemming en/of verfijning van reeds bestaande voorstudies. In voorliggend geval is het m.e.r. duidelijk een middel, wat onder andere naar voor komt uit het gebruik van evaluerend ontwerpen en de daarbij horende situatie dat de exacte uitwerking van het plan bijgestuurd kan worden in functie van de te verwachten milieueffecten. Bij de milieubeoordeling in het plan-MER wordt ingezoomd op die aspecten die er toe doen bij de besluitvorming over de inplanting en het planconcept van de geplande ontwikkelingen. De beoordeling vindt plaats aan de hand van criteria die passen bij de voorgenomen planontwikkeling en die gericht zijn op maatgevende milieueffecten. In de beoordelingskaders staan beoordelingscriteria die zijn afgeleid uit: Beleid en regelgeving i.v.m. milieubescherming (het milieubeleidsplan); Globale locatie- en inplantingsprincipes uit het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen, haar herziening en verdere evolutie ervan; Meekoppelende en tegenstrijdige belangen die spelen bij het reserveren van gebieden voor stadsontwikkelings- of recreatiegebieden, bij de aanleg en de functie die een dergelijke activiteit kan hebben. Daar het plan in vele gevallen een uitvoering is van goedgekeurde ruimtelijke beleidsplannen worden de globale locatie- en inplantingsprincipes die hierin beschreven zijn als beoordelingskader gehanteerd25, zoals de ligging in stedelijk, randstedelijk of buitengebied, concentratie van activiteiten,…. Concrete bepalingen die over het plan of het plangebied opgenomen zijn in de ruimtelijke structuurplannen maken in die zin deel uit van de verantwoording van het plan. Andere concrete bepalingen uit de Ruimtelijke Structuurplannen, die mogelijk interfereren met het plan, worden als ontwikkelingsscenario behandeld (voor zover deze nog niet gerealiseerd zijn). Grote uitvoeringsalternatieven (bijvoorbeeld voorzien van ondergrondse parking of parkeergebouw) kunnen best reeds op plan-m.e.r.-niveau onderzocht worden. De mate waarin dit relevant is hangt ondermeer af van de lokale grondwaterkarakteristieken. Indien ervoor geopteerd wordt om dit enkel later op project-m.e.r.-niveau te bestuderen, moet rekening worden gehouden met de mogelijkheid dat het project-MER aantoont dat het gekozen bouwconcept ernstige negatieve gevolgen heeft voor het watersysteem en er bijgevolg een ander ‘masterplan’ onderzocht dient te worden. De aanlegfase wordt op plan-m.e.r.-niveau slechts eerder uitzonderlijk als relevant beschouwd omdat in normale omstandigheden de milderende maatregelen die in een project-MER gedefinieerd worden, kunnen volstaan om de effecten tot een aanvaardbaar niveau te reduceren. Ingrepen die plaatsvinden tijdens de aanlegfase en die permanente milieueffecten kunnen verzoorzaken, behoren tot deze uitzonderingen die ook op plan-m.e.r.-niveau steeds beschouwd moeten worden. Voorbeelden hiervan zijn; Aantasting van het archeologisch erfgoed; Tijdelijke bemaling waardoor toch permanente effecten optreden (zettingen met effect op gebouwen, permanente effecten op verdrogingsgevoelige vegetaties…).

25

Doelstellingen die worden aangegeven in andere plannen (bijvoorbeeld een goedgekeurd Milieubeleidsplan) kunnen hier een aanvulling of verfijning op vormen.


26

DEFINITIEF RAPPORT

Hetzelfde geldt voor de effecten ten gevolge van calamiteiten. De gevolgen van mogelijke calamiteiten van activiteiten in stadsontwikkelingsen recreatieprojecten zijn in het algemeen eerder beperkt en ze kunnen ook door de nodige milderende maatregelen en voorzorgen grotendeels vermeden worden. Omgekeerd kan de aanleg van stadsontwikkelingsprojecten en recreatieprojecten binnen de risicozone van bestaande SEVESO-bedrijven, wel aanleiding zijn tot het ontstaan van bijkomende risico’s. In de Vlaamse Codex Ruimtelijke Ordening werden bepalingen ingevoegd die de ruimtelijke planner verplicht om rekening te houden met de aspecten van risico's van zware ongevallen van Seveso-inrichtingen. In het decreet Algemeen Milieubeleid werd in een titel IV een hoofdstuk IV ‘Veiligheidsrapportage over ruimtelijke uitvoeringsplannen’ ingevoegd, dat de procedure opmaak ruimtelijk veiligheidsrapport regelt. Het Besluit RVR-criteria bevat de criteria om te beslissen of bij een ruimtelijk uitvoeringsplan effectief een ruimtelijk veiligheidsrapport vereist is. Om erop toe te zien dat bij ruimtelijke ontwikkelingen het risico van zware ongevallen niet vergroot of de gevolgen van zware ongevallen niet ernstiger kunnen worden, definieerde de Vlaamse overheid zogenaamde aandachtsgebieden. Dit zijn gebieden die bij het opmaken van ruimtelijke uitvoeringsplannen bijzondere aandacht vragen ofwel vanwege de aanwezigheid van grote groepen van personen: het zijn de gebieden met woonfunctie, de kwetsbare locaties, de door het publiek bezochte gebouwen en gebieden (incusief de recreatiegebieden) en de hoofdtransportwegen voor personenvervoer; ofwel vanwege hun milieu- en/of natuurwaarde: het zijn de waardevolle of bijzonder kwetsbare natuurgebieden26; ofwel vanwege de intrinsieke mogelijkheid om zware ongevallen te veroorzaken: het zijn de externe gevarenbronnen. Meer informatie over de beschrijving van aandachtsgebieden vindt u in het Richtlijnenboek voor veiligheidsrapportages. De gebieden onder het eerste opsommingspunt zijn aandachtsgebieden omdat ze de gevolgen van een zwaar ongeval ernstiger kunnen maken (meer mogelijke menselijke slachtoffers); de gebieden onder het tweede opsommingspunt zijn aandachtsgebieden vanwege de mogelijke verhoging van milieuschade; de gebieden onder het laatste opsommingspunt zijn aandachtgebieden omdat ze een extra oorzaak kunnen zijn van een zwaar ongeval (en dus de kans op een zwaar ongeval, en aldus ook het risico van een zwaar ongeval, vergroten). De Vlaamse overheid ontwikkelde een procedure die de wisselwerking tussen bestaande en/of geplande Seveso-inrichtingen enerzijds en bestaande en/of geplande aandachtsgebieden anderzijds moet bestuderen teneinde mogelijke onverenigbaarheden tijdig (d.w.z. tijdens de planningsfase) op te sporen en er op gepaste wijze op te reageren. Het moet voorkomen dat in de toekomst aandachtsgebieden te dicht bij Seveso-inrichtingen ingeplant worden (en vice versa) waardoor mens of milieu aan te hoge risico's van zware ongevallen zouden blootgesteld worden. De ruimtelijke veiligheidsrapportage verbindt aldus het beleid ruimtelijke ordening met het industriële veiligheidsbeleid inzake risico's van zware ongevallen waarbij gevaarlijke stoffen betrokken zijn. Dit komt tegemoet aan de fundamentele eis van artikel 24 van het Samenwerkingsakkoord 27.

26

27

De waardevolle of bijzonder kwetsbare natuurgebieden die worden aangeduid als aandachtsgebied zijn:

-

de speciale beschermingszones, de definitief vastgestelde gebieden die in aanmerking komen als speciale beschermingszone en de waterrijke gebieden van internationale betekenis overeenkomstig het decreet van 21 oktober 1997 betreffende het natuurbehoud en het natuurlijk milieu; dit zijn de Habitatrichtlijngebieden, de Vogelrichtlijngebieden en de RAMSAR-gebieden;

-

de natuurgebieden met wetenschappelijke waarde en de ermee vergelijkbare gebieden, aangewezen op plannen van aanleg en de ruimtelijke uitvoeringsplannen van kracht in de ruimtelijke ordening; dit zijn de gebieden die op het gewestplan, op een RUP of op een BPA groen gekleurd zijn met overdruk 'R'.

Artikel 12 van de Seveso II-richtlijn legt aan de lidstaten van de Euopese Unie enkele verplichtingen op met betrekking tot de ruimtelijke ordening. Bij de omzetting van de Sveso II-richtlijn in Belgisch recht werd artikel 12 nagenoeg letterlijk, zonder verdere praktische invulling, overgenomen in artikel 24 van het Samenwerkingsakkoord. Het Samenwerkingsakkoord legt


27

DEFINITIEF RAPPORT

Een voorbeeld voor deze activiteitengroep is de inplanting van een woongebied in de buurt van een bestaande Seveso-inrichting. Hierdoor kan het groepsrisico van die inrichting groter worden en het criterium overschrijden, of kan de isorisicocontour van 10-6 per jaar van de inrichting (een deel van) het woongebied omsluiten. Hierdoor overschrijdt de inrichting dan buiten zijn wil om de risicocriteria voor het externe mensrisico, wat zijn verdere exploitatie kan hypothekeren. In dit voorbeeld zal ruimtelijke veiligheidsrapportage de minimumafstand bepalen die het in te planten woongebied ten opzichte van de bestaande Seveso-inrichting moet bewaren. Uiteraard moet geval per geval steeds kritisch beoordeeld worden in hoeverre al deze aspecten mogelijk toch op plan-m.e.r.-niveau moeten in rekening gebracht worden.

3.3.2

Project-m.e.r.-niveau

Bij de beoordeling in het project-MER wordt vooral ingezoomd op het definiëren en afwegen van uitvoeringsvarianten en op maatregelen voor mildering van milieueffecten. Het scopingproces vindt plaats op twee niveaus, namelijk de scoping op ruimtelijk niveau en de scoping op functieniveau. Hieronder volgt een toelichting. Scoping op ruimtelijk niveau Scoping op het ruimtelijk niveau refereert naar het toetsen van relevante milieueffecten als gevolg van het reserveren van ruimte voor stadsontwikkelings- of recreatieprojecten. Scoping op functieniveau Scoping op functieniveau refereert naar het toetsen van relevante potentiële milieueffecten die gerelateerd zijn aan de stedelijke- of recreatieve activiteit. De verkeersgeneratie zal hiervan in veel gevallen een belangrijk aspect vertegenwoordigen. Op project-m.e.r.-niveau fungeren onder andere de ruimtelijke beleidsplannen zoals de Ruimtelijke Structuurplannen, gewestplannen, BPA’s en RUP’s ook als beoordelingskader.

3.3.3

Plan-m.e.r. op projectniveau

In een plan-MER waarbij het milieuonderzoek op het projectniveau wordt uitgevoerd, in de optiek een latere ontheffing van project-m.e.r.-plicht mogelijk te maken, dient de effectbeoordeling op de onderscheiden niveaus van plan- en project te worden uitgevoerd. Het is hierbij belangrijk om te zorgen voor een duidelijke herkenbaarheid tussen de effectbeoordeling op plan- en projectniveau. Dit verschil tussen plan- en projectniveau wordt bijvoorkeur in het volledige rapport aangehouden, maar moet zeker in de synthese of niet technische samenvatting duidelijk naar voor komen.

3.4

Het studiegebied bepaalt mee de scope

Zoals hoger reeds vermeld speelt scoping niet enkel op het vlak van de effectgroepen die onderzocht worden, maar ook op het vlak van de karakteristieken van het studiegebied. Voor iedere effectgroep moeten de parameters aangegeven worden die toelaten de aandachtsgebieden af te bakenen waarvoor de effecten uitvoerig onderzocht worden. Het focussen op de aandachtsgebieden, waarvoor mogelijk significante effecten kunnen optreden, vermijdt immers overbodig onderzoek.

de uitvoering van de Seveso-verplichtingen inzake ruimtelijke ordening op aan de gewesten. Elk van de gewesten staat zelf in voor de praktische invulling van deze verplichtingen.


28

DEFINITIEF RAPPORT

Hierna volgen een aantal voorbeelden van vraagstellingen die relevant kunnen zijn bij het bepalen van deze aandachtsgebieden; Zijn er milieukarakteristieken aanwezig binnen het studiegebied, die door het plan of project beïnvloed kunnen worden? - Internationaal of nationaal ecologisch, landschappelijk, culturele,… beschermde zones - Andere gebieden die gevoelig zijn door watersystemen, kustzone, bosgebieden,…).

hun ecologische

kwetsbaarheid

(wetlands,

- Gebieden gebruikt door beschermde, belangrijke of gevoelige fauna- en florasoorten. - Wegenis of faciliteiten die gebruikt worden voor toegang tot recreatie of andere faciliteiten. - Transportroutes die gevoelig zijn aan congestie of die milieuproblemen kunnen veroorzaken. - Gebieden van historische of culturele waarde. Bevindt het plan of het project zich in een zone die sterk zichtbaar is? Bevindt het project zich in een voorheen niet-ontwikkelde zone, waardoor er verlies van groene ruimte optreedt? Welke landgebruiksvormen worden in en in de omgeving van het studiegebied aangetroffen? Zijn er ontwikkelingsscenario’s waarbij landgebruiksvormen in de omgeving van het studiegebied voorzien worden, die mogelijk beïnvloed worden door het plan of project? Zijn er binnen het studiegebied zones die dichtbevolkt zijn of zones met kwetsbare bevolkingsgroepen, die beïnvloed kunnen worden door het plan of project? Zijn er in of in de omgeving van het studiegebied zones gesitueerd die belangrijke of schaarse bronnen omvatten? (bv. grondwaterwinningen, oppervlaktewaters, bossen, landbouwgronden,…). Zijn er in of in de omgeving van het studiegebied zones gesitueerd die reeds onderhevig zijn aan vervuiling of milieuschade (waar bestaande normering al overschreden is) en die beïnvloed kunnen worden door het plan of project? Is het project gevoelig aan overstromingen, erosie,… die milieuproblemen zouden kunnen veroorzaken? … Concreet zijn voor het bepalen van de aandachtsgebieden zowel de bijzonder beschermde gebieden als de bijzonder kwetsbare gebieden relevant. In dit opzicht vormt de bepaling van de aandachtsgebieden ook een belangrijk element in de keuze tussen een ontheffing van de project-m.e.r.-plicht of een project-MER. Wanneer een diepgaande milieubeoordeling vereist is voor de inschatting van de impact op de aandachtsgebieden, is het weinig realistisch dit onderzoek via een ontheffing van de project-m.e.r.-plicht te voeren.

3.4.1

Bijzonder beschermde gebieden

Met de term ‘bijzonder beschermde gebieden’ worden de gebieden bedoeld zoals geformuleerd in het Besluit van de Vlaamse Regering van 10 december 2004 houdende vaststelling van de categorieën van projecten onderworpen aan de milieueffectrapportage28. Categorieën van deze bijzonder beschermde gebieden die relevant zijn ten aanzien van het te beoordelen plan zijn: De speciale beschermingszones overeenkomstig het decreet van 21 oktober 1997 betreffende het natuurbehoud en het natuurlijk milieu; 28

(B.S. 17/02/2005)


29

DEFINITIEF RAPPORT

Natuurgebieden, natuurgebieden met wetenschappelijke waarde en de ermee vergelijkbare gebieden, aangewezen op plannen van aanleg en ruimtelijke uitvoeringsplannen van kracht in de ruimtelijke ordening; Bosgebieden, valleigebieden, brongebieden, overstromingsgebieden, agrarische gebieden met ecologisch belang of ecologische waarde en ermee vergelijkbare gebieden, aangewezen op plannen van aanleg en de ruimtelijke uitvoeringsplannen van kracht in de ruimtelijke ordening; Een beschermd landschap, stads- of dorpsgezicht, monument, een archeologische zone of erfgoedlandschappen; De waterwingebieden en bijhorende beschermingszones type I en II vastgesteld ter uitvoering van het decreet van 24 januari 1984 houdende maatregelen inzake het grondwaterbeheer Het Vlaams Ecologisch Netwerk overeenkomstig het decreet van 21 oktober 1997 betreffende het natuurbehoud en het natuurlijk milieu; Een gebied aangeduid overeenkomstig de Conventie van Ramsar inzake watergebieden van internationale betekenis; Een beschermd duingebied of voor het duingebied belangrijk landbouwgebied zoals aangegeven ter uitvoering van het decreet van 14 juli 1993 houdende maatregelen tot bescherming van de kustduinen; voorlopig of definitief aangeduide ankerplaatsen29. De bijzondere bescherming duidt op een bijzondere waarde van het gebied en bijgevolg ook op een bijzondere gevoeligheid ten aanzien van ontwikkelingen in het gebied zelf of de (directe) omgeving. In de scoping moet bijgevolg voor het studiegebied nagegaan worden welke bijzondere beschermde gebieden in of in de omgeving ervan gelegen zijn. (Deel)gebieden van het studiegebied die gelegen zijn in of nabij bijzonder beschermd gebied krijgen per definitie een diepgaande milieubeoordeling voor de direct met de bescherming gerelateerde disciplines. Voor (deel)gebieden van het studiegebied die gelegen zijn buiten bijzonder beschermd gebied, maar op korte afstand ervan, gebeurt een afweging rekening houdend met de aard van het bijzonder beschermd gebied en de karakteristieke effecten die optreden. Zijn er geen effecten ten aanzien van de bijzonder beschermde gebieden te verwachten, dan volstaat een beperkte bespreking ervan. Zijn er wel effecten ten aanzien van de bijzonder beschermde gebieden te verwachten, dan wordt een diepgaande bespreking van de relevante disciplines vooropgesteld.

3.4.2

Bijzonder kwetsbare gebieden

De aanwezigheid van bijzonder beschermde gebieden geeft een idee van belangrijke te beschermen waarden, veelal bevestigd in het geldende juridische en beleidsmatige kader, maar geeft vaak onvoldoende de kwetsbaarheid van een gebied weer. De kwetsbaarheid van een gebied is echter in belangrijke mate bepalend voor de te verwachten milieueffecten. Onder ‘bijzonder kwetsbare gebieden’30 kunnen deze gebieden begrepen worden die gevoelig zijn voor ingrepen ter hoogte van het studiegebied;

30

Deze komen niet noodzakelijk overeen met de ‘ruimtelijk kwetsbare gebieden’ zoals vermeld in de Vlaamse Codex Ruimtelijke Ordening.


30

DEFINITIEF RAPPORT

Overstromingsgebieden, zijnde recent overstroomde gebieden, watertoetskaarten, modelleringen van waterloopbeheerders, risicozones, eventueel van nature overstroombare gebieden Geklasseerde waterlopen Gebieden met een zeer slechte drainage Waardevolle of zeer waardevolle gebieden volgens de BWK Relictzones en ankerplaatsen volgens de landschapsatlas Specifieke aandachtsgebieden voor archeologische erfgoedwaarden in stedelijke gebieden zijn: CHE-zones (zones met cultuurhistorische en esthetische waarde), Stads-en Dorpsgezichten, concentraties uit inventaris Bouwkundig Erfgoed, Parken en tuinen, beschermde gebieden,… 31 Stiltegebieden Woonconcentraties Gevoelige bevolkingsgroepen Landbouwgronden met een hoge of zeer hoge waardering volgens de landbouwtyperingskaart Landbouwgronden gelegen binnen de herbevestigde agrarische gebieden

Naast de bijzonder beschermde gebieden zijn bijgevolg ook deze bijzonder kwetsbare gebieden bepalend in welke mate een diepgaande milieubeoordeling vereist is voor de direct met de kwetsbare gebieden gerelateerde disciplines.

3.5

Karakteristieken van de potentiële impact

Tot slot is het in de scopingfase ook belangrijk om de significantie van de potentiële impact in te schatten. Dit dient echter per discipline of thema in een specifiek significantiekader vastgelegd te worden. Hierbij kunnen volgende factoren een rol spelen; Aard van de impact (direct, indirect, tweedegraads, cumulatief, korte termijn, middellange termijn, lange termijn, permanent, tijdelijk, positief, negatief) Omvang van de impact (geografisch gebied, grootte van de aangetaste populatie/habitat/soort Grootte en complexiteit van de impact Waarschijnlijkheid van de impact Duur, frequentie en omkeerbaarheid van de impact Milderende maatregelen reeds opgenomen in het plan of project om significante effecten te verminderen, te vermijden of te compenseren Grensoverschrijdende impact

31

In het vooruitzicht gesteld zijn: afbakening van historische kernen (als onderdeel van BEWAER-zones) en daarop volgend de afbakening van BEWAER-zones (BEkend Waardevol Archeologisch Erfgoed)


31

DEFINITIEF RAPPORT

4.

4.1

PLAN- EN PROJECTBESCHRIJVING – DOELSTELLINGEN – ALTERNATIEVEN – MILDERENDE MAATREGELEN Plan- en projectbeschrijving

De projectbeschrijving is een belangrijk deel van de kennisgeving of nota voor publieke consultatie, het plan- of project-MER en de ontheffing van de project-m.e.r.-plicht. Deze heeft immers als doel om het plan of project te beschrijven zodat voor alle betrokkenen duidelijk is wat het onderwerp van de m.e.r. is. De beschrijving dient dan ook opgesteld te worden vanuit dit oogpunt. Om de duidelijkheid te vergroten, kan de plan- of projectbeschrijving mogelijk opgesplitst worden in twee delen; 1. Een technische beschrijving van het plan of project. 2. Een beschrijving van de relevante milieuaspecten (luchtemissies, watergebruik, geluid, transport,…) verbonden aan het project, evenals een beschrijving van de projectgeïntegreerde milieu- en duurzaamheidsmaatregelen. Kwantitatieve gegevens worden, voor zover al gekend, ook opgenomen in dit onderdeel32. Uit deze beschrijving moet duidelijk naar voor komen welke hoofdingrepen tijdens de verschillende relevante fasen van het plan of project (aanleg, exploitatie, onderhoud, afbraak) optreden. Een goed gekozen verdere opdeling in deelingrepen is essentieel om later een koppeling te maken met de relevante effectgroepen. Het is hierbij niet de bedoeling een zo gedetailleerd mogelijke indeling in alle mogelijke deelingrepen weer te geven, wanneer dit geen meerwaarde biedt voor de latere effectbeschrijving. De detailleringsgraad van de plan- of projectbeschrijving is immers plan- of projectspecifiek. Enerzijds zal een zeer concreet uitgewerkt plan of project weinig ruimte laten voor het voorstellen van alternatieven. Anderzijds kan men stellen dat juist een gedetailleerde projectbeschrijving mogelijkheden biedt om concrete alternatieven voor te stellen. Er kan echter van uitgegaan worden dat een minder gedetailleerde plan- of projectbeschrijving meer ruimte zal laten voor ontwerpvoorstellen en dat het MER beschouwd kan worden als ontwerp van een ‘milieuvriendelijk’ plan of project (zie ook 4.6 Ontwerpend onderzoek). Het nadeel van een vage plan- of projectbeschrijving is dat het voorspellen van effecten minder concreet kan gebeuren. De opmaak van de plan- of projectbeschrijving kan deels door de initatiefnemer gebeuren. De beschrijving dient echter nagekeken te worden door de m.e.r.-coördinator om ervoor te zorgen dat deze voldoende informatie bevat en voldoende uitgewerkt is om aan de doelstellingen van de kennisgeving of de nota voor publieke consultatie (en daarna het plan- of project-MER) of de ontheffing van de project-m.e.r.-plicht (indien de initiatiefnemer er voor kiest om met een m.e.r.coördinator en/of team van erkende deskundigen te werken) te voldoen. Wanneer op voorhand al duidelijk is dat bepaalde milderende maatregelen uitgevoerd zullen worden, dienen deze niet als milderende maatregel beschouwd te worden, maar als deel van het plan of project (specifiek voor wat betreft het integreren van duurzaamheidsprincipes in het plan of project, verwijzen we naar paragraaf 5.3.3.2.1). Dit heeft immers als voordeel dat deze maatregelen deel uitmaken van de integrale eindbeoordeling.

32

Een andere mogelijkheid bestaat erin om kwantitatieve gegevens op te nemen bij de betreffende disciplines/thema’s. Het is aan de MER-coördinator om hier de keuze te maken welke de duidelijkheid van het MER optimaliseert. In elk geval dient er over gewaakt te worden dat (1) kwantitatieve gegevens slechts eenmaal vermeld worden en dat op andere plaatsen in het MER er gewerkt wordt met duidelijke verwijzingen en (2) er een consequente benadering is met betrekking tot in welk deel van het MER kwantitatieve gegevens over het plan of project worden beschreven.


32

DEFINITIEF RAPPORT

Het is aan te bevelen om, zoals het in Nederland gebruikelijk is, bij de opmaak van een project-MER een terreinbezoek uit te voeren met de initiatiefnemer, de m.e.r.-deskundigen, de Administratie en de adviesverlenende instanties. Dit leidt tot een veel beter begrip van de lokale situatie.

4.2 Doelstellingen In het onderdeel ‘doelstellingen’ wordt zo precies mogelijk geschetst voor welk vraagstuk de voorgenomen activiteit (of één van de alternatieven) een oplossing moet bieden. Het formuleren van duidelijke doelstellingen is essentieel, gezien dit het kader moet vormen waarbinnen het definiëren van alternatieven hoofdzakelijk zal gebeuren. Bij het onderzoeken van ‘doelstellingsalternatieven’ is het verband met de geformuleerde doelstellingen uiteraard het meest direct. Voor het formuleren van alternatieven, andere dan doelstellingsalternatieven, leveren deze doelstellingen uiteraard ook een toetsingskader. Enkel wanneer een voldoende duidelijk doelstellingenkader is afgebakend is het mogelijk om op basis hiervan; te bepalen of en op welk niveau nog alternatieven mogelijk zijn, zonder hierbij de doelstelling van het plan of het project te hypothekeren; de alternatieven zodanig te formuleren dat deze voldoen aan de doelstelling van het plan; een concrete aftoetsing te doen.

KADER 3 – EEN VOORBEELD VAN EEN DOELSTELLINGENKADER EN PROGRAMMA-ELEMENTEN (VOOR EEN RECREATIEF PLAN/PROJECT) DIE AFGELEID ZIJN UIT HET BELEIDSKADER. Planinitiatief: wildpark met verblijfsvoorzieningen, een golfbaan en aanvullende voorzieningen.

Randvoorwaarden en uitgangspunten van het beleidskader Ruimtelijke Gewestelijk niveau

Ordening,

Behoefte aan nieuwe vormen van openlucht- en verblijfsrecreatie. Recreatiesector kan uitgroeien tot een economische drager van het landelijk gebied. Complexen van recreatiewoningen waar het recreatieve gebruik door middel van een bedrijfsmatige exploitatie kan worden verzekerd, kunnen planologische positief worden beoordeeld.

Natuurbehoud

Ruimtelijke Provinciaal niveau

Decreet Natuurbehoud verankert de gebiedsbescherming van Natura 2000, bestaande uit Speciale Beschermingzones (SBZ's) op grond van de Europese Vogel- en Habitatrichtlijn en vormt de wettelijke basis voor de instandhoudingsdoelstellingen. Ordening,

Het provinciale toeristische beleid richt zich op selectieve groei van het toerisme, waarbij kwaliteitsverbetering, productvernieuwing en promotie de belangrijkste begrippen zijn. Specifieke speerpunten zijn cultuurtoerisme/plattelandstoerisme. Ingezoomd op de gemeente is een van de belangrijkste opgave het realiseren van economische ontwikkeling in samenhang met de groei van werkgelegenheid. Hierbij zijn er kansen voor stedelijke recreatie en cultuurtoerisme. Ligging van het plangebied in een zone voor recreatief medegebruik en ontwikkeling van toeristisch-recreatieve bedrijven. Het gebied is aangeduid als voorkeursgebied voor verblijfsrecreatie. Dit is alleen toegestaan als vooraf een visie wordt opgesteld voor een groter gebied, waarin landschap, natuur en landbouwkundige ontwikkelingen worden betrokken. Een integrale aanpak heeft hierbij meerwaarde.


33

DEFINITIEF RAPPORT

Op het gebied van water mogen maatregelen in het gebied een nabijgelegen hydrologische aandachtsgebied (natuurgebied X) niet negatief beïnvloeden (gronden oppervlaktewater). Milieu, Provinciaal niveau Toeristisch-recreatief Gemeentelijk niveau

Natuurgebied X is aangewezen als stiltegebied. plan,

Toeristisch-recreatieve sector versterken,met doel om de economische ontwikkeling te stimuleren en werkgelegenheid te genereren. Als vaste uitgangspunten gelden het toekomstige leefklimaat, de ruimtelijke kwaliteit en de landschappelijke inpassing.

Ruimtelijke Ordening, Gemeentelijk niveau

Voor “leisure” liggen er bijzondere kansen voor grootschaligere vormen van verblijfsrecreatie in combinatie met andere functies, zoals waterretentie. Voor het nabijgelegen natuurgebied X wordt ingezet op een hydrologische buffer tussen natuur en landbouw. De bufferzone biedt volop kansen voor de koppeling met recreatieve functies. In het gebied zijn er mogelijkheden om de waterbergende functie te vergroten door herstel van beekdalen en vergroting van de capaciteit van het kanalenstelsel.

Bestaande toestand autonome ontwikkeling

en

In de nabijheid van het plangebied ligt een grootschalig glastuinbouwgebied. Intentie om de glastuinbouwsector verder door te laten groeien. De gemeente heeft het voornemen om het recreatief fietsgebruik in het studiegebied te bevorderen en fietspadennetwerk in de directe omgeving uit te breiden.

Doelstellingen en programma-elementen Doelstelling Gezien de beleidsmatige randvoorwaarden, gelden voor dit project de volgende hoofddoelen: het realiseren van nieuwe (recreatieve) functies met een duurzaam economisch en werkgelegenheidsbevorderend belang; het landschappelijk inrichten van het gebied op basis van een recreatieve invulling; het aanbieden van gezonde, op natuur gerichte ontspanningsmogelijkheden te midden van natuurlijke flora en fauna; het verbeteren van het huidige waterhuishoudingsysteem tot een meer duurzaam systeem; het zodanig inrichten van het gebied dat geen relevante negatieve effecten op omliggende natuurgebieden waaronder met name het Natura 2000-gebied ontstaan. De ontwikkeling streeft ruimtelijke kwaliteit, duurzaamheid, rust en welzijn na. Dit betreffen nevendoelen die voortvloeien uit de hoofddoelstellingen. Met ruimtelijke kwaliteit wordt bedoeld: een doelmatig gebruik en samenhang tussen verschillende functies en een goede belevingswaarde (beleving diversiteit flora en fauna, beleving van het landschap en eigen identiteit gebied). Programma Hierbij gelden de volgende concrete doelstellingen en programmapunten: de realisatie van een wildpark met verblijfsvoorzieningen (gebouwde verblijven en kampeerplaatsen); realiseren van een sterk vergroot wateroppervlak met een aangepast oppervlaktewatersysteem; de aanleg van een golfbaan inclusief bijbehorende voorzieningen, al dan niet in combinatie met een terrein voor dagrecreatie en evenementen); de aanleg van een terrein van beperkte oppervlakte voor dag en/of verblijfsrecreatieactiviteiten. Voor de aantrekkelijkheid van het nieuwe recreatieve gebied is de landschappelijke uitstraling van de recreatieve onderdelen van groot belang. Naast het beschermen van natuurwaarden, zullen condities worden geschapen waarbinnen nieuwe natuurwaarden tot ontwikkeling zullen kunnen komen. In dit kader zijn te noemen:


34

DEFINITIEF RAPPORT

door de aanleg van veel waterpartijen, zullen gevarieerde oeverzones en plasdras-situaties ontstaan waar oever- en moerasbegroeiingen zich kunnen ontwikkelen; door het herstellen van de oorspronkelijke grondwaterstanden en behoud van het gebiedseigen water, komt er een einde aan de huidige verdroging van het gebied waardoor nieuwe ontwikkelingskansen voor natuurwaarden ontstaan; het grondverzet binnen het gebied is mede gericht op het scheppen van natuurlijke overgangen van hoog en schraal naar laag en voedselrijk; bij de inrichting wordt gestreefd naar een zo groot mogelijke variatie tussen bos, ruigten en bomen enerzijds en meer open terreinen met gras- en heidevegetaties anderzijds; bij de aanplant zal gebruikgemaakt worden van Europees plantmateriaal.

Enkele richtlijnen voor het formuleren van hoofd- en nevendoelstellingen, waarbij naast de inpassing in het ruimtelijk structuurplan of ander beleid, onderbouwing of verantwoording wordt gegeven van onder andere (niet-limitatieve lijst); Behoefte aan functies (verwijzen naar woonbehoeftestudie, parkeerstudie, groenbehoeftestudie, socio-economische studie voor bepalen van behoeften aan commerciële ruimten, …). Bijdrage van het plan of project aan beleidsdoelstellingen inzake ruimtelijke ordening, toerisme en recreatie, milieu, socio-economie,… bijvoorbeeld versterking van functionele assen, versterken centrumfunctie, integratie met andere functies, stimuleren van wijzigingen in demografisch profiel, positie in het toeristisch-recreatieve aanbod, vernieuwing en innovatie,…. Oppervlakte van de verschillende programmaonderdelen. Keuzes voor ontsluiting (bijvoorbeeld scheiding lokaal en doorgaand verkeer, bereikbaarheid met openbaar vervoer, trage assen, parkeergelegenheid, ...). Doelstellingen formuleren voor milieu- of omgevingskwaliteit, duurzaamheidsaspecten,…. Architectuur en stedenbouwkundige beeldkwaliteit. Daarnaast moeten in de mate van het mogelijke ook al milieudoelstellingen mee opgenomen worden (bijvoorbeeld duurzame modal split). Dit kan resulteren in een ‘duurzaam alternatief’, waarop in paragraaf 5.3 verder ingegaan wordt.

4.3 Alternatievenonderzoek 4.3.1

Aanpak

Uitwerking en onderzoek van alternatieven gebeuren in functie van het onderzoek naar het zo mogelijk vermijden van milieueffecten. Er is geen uniforme methode aan te geven voor het ontwikkelen van alternatieven. Elk plan of project vraagt in feite om maatwerk. In hetgeen volgt worden een aantal uitgangspunten gegeven. Het is steeds voordelig om reeds alternatieven te ontwikkelen ter voorbereiding van het m.e.r.-proces . Hierdoor is het bij de start voor alle partijen duidelijk wat wel en wat niet zal worden onderzocht en waarom. In het MER moeten ‘redelijkerwijs te beschouwen alternatieven’ meegenomen worden. Vanuit dit opzicht is het noodzakelijk dat duidelijk aangegeven wordt welk doel bereikt moet worden en aan welke eisen en randvoorwaarden dit verbonden is (zie ook Kader 3).


35

DEFINITIEF RAPPORT

4.3.2

Relevantie voor de besluitvorming

De doelstelling van een MER kan sterk verschillen naargelang het MER kadert in een procedure voor besluitvorming over strategische oriëntatie van beleid, over bestemmingswijzigingen in plannen van ruimtelijke ordening of over (milieu- of stedenbouwkundige) vergunningen. Om een MER te kunnen laten bijdragen aan het maken van keuzes in deze besluitvormingen, is het wenselijk om bij het ontwikkelen van alternatieven rekening te houden met de relevante vraagstukken. Bij het onderzoek naar de alternatieven die in het MER moeten worden opgenomen, moet steeds de vraag gesteld worden ‘waarover moeten in het besluit keuzes worden gemaakt?’. Voorbeelden van relevante vraagstukken voor stadsontwikkelingsprojecten of recreatieprojecten worden hierna gegeven in Tabel 5. Tabel 5:

Plan-MER

Relevante vraagstukken met betrekking tot de besluitvorming op plan- en project-m.e.r.niveau Bestemmingswijziging

Ja of neen? Voor welk doel? Wat? Hoeveel? Waar? Omvang, dichtheid en capaciteit van het programma Functiemenging of -scheiding Leefbaarheid waarborgen door buffering en passende functies per deelgebied: zonering van de programma-onderdelen binnen het plangebied Ontsluitingsprincipes voor verkeersmodi Benutten van potenties: (natuur- en landschapswaarden, natuurverbindingen, archeologische waarden,… Strategische waterdoelen (vasthouden, bergen) realiseren via zoneren en bestemmen Flankerende maatregelen op planniveau

ProjectMER

Stedenbouwkundige vergunning Milieuvergunning

Hoe? Waar specifiek? Ruimtegebruik op microniveau: parkeren, inrichting binnengebieden,… Waterbeheer: vergroten waterberging, beperken verharding,… Afschermen van geluid, geluidsarme wegverhardingen,… Ruimte voor groen, natuurvriendelijke inrichting,… Inrichting autoluwe delen, parkeervoorzieningen, fietsenstallingen,... Voorkomen van waterverontreiniging Openingsuren recreatie Flankerende maatregelen op projectniveau

Het detailniveau van alternatieven moet bijgevolg passen bij het detail van het te nemen besluit. Zo is het voor een plan-MER en een RUP van een camping niet altijd nodig om gedetailleerde inrichtingsplannen te maken. Wel moeten de deelactiviteiten naar aard en omvang gesitueerd worden teneinde de milieueffecten ervan te kunnen onderzoeken en de noodzaak voor milderende maatregelen te kunnen bepalen. Een project-MER van bijvoorbeeld een winkelcentrum kan echter niet zonder een inrichtingsplan met aanduiding van ontsluitingswegen, laaden loszones voor goederen, parkeerzones, bouwtechnische aanlegprincipes,.... Daarnaast moet een alternatiefbeschrijving zodanig zijn dat er voldoende informatie aan te ontlenen is om de effecten te kunnen beschrijven. In de beschrijving is -naast de feitelijke, zo mogelijk kwantitatieve gegevens van het alternatief- aandacht nodig voor het 'leidend principe' van het Actualisatie richtlijnenboek stadsontwikkeling & recreatie

36

DEFINITIEF RAPPORT

betreffende alternatief: waarop wordt met dat alternatief gemikt? Denk hierbij bijvoorbeeld aan het alternatief ‘Duurzaam’, waarbij maximaal duurzaamheidsaspecten worden geïntegreerd.

4.3.3

Relevant gezien milieugevolgen

Een alternatief moet (ten opzichte van andere alternatieven) relevant zijn vanwege mogelijk afwijkende milieugevolgen. Het heeft geen zin om nieuwe, andere alternatieven te ontwikkelen als die niet zullen leiden tot wezenlijk andere milieugevolgen. De te ontwikkelen alternatieven moeten juist rekening houden met gedetecteerde knelpunten. Voor een stadsontwikkelingsproject of recreatieproject kan het wenselijk zijn om alternatieven te ontwikkelen die rekening houden met bijvoorbeeld: Knelpunten i.v.m. verkeerscapaciteit van de bestaande ontsluiting; Belangrijke archeologische waarden in het gebied; Geluidsgevoelige bestemmingen; Ontwikkelen van een groene verbindingszone doorheen het gebied; Functionele integratie van cultuurhistorische gebouwen in het project; Enz.

4.3.4

Thematische ordening van alternatieven

In het geval van belangrijke stadsontwikkelingsprojecten met een grote functievermenging kan meestal een groot aantal alternatieven worden gemaakt. Om het aantal alternatieven te beperken en een noodzakelijke structuur aan te brengen is het in praktijk aan te bevelen om te werken met thematisch geordende alternatieven. Bij goedgekozen principes kunnen bouwstenen voor alternatieven logisch worden geordend in een klein aantal alternatieven, die de hele bandbreedte van keuzemogelijkheden dekken. Ook het werken met scenario's (bijvoorbeeld met een meer of minder sterke groei) kan bijdragen tot het aanbrengen van structuur in het alternatievenonderzoek. Zie voorbeeld in Tabel 6 en Tabel 7. Tabel 6: Functies

Alternatieven ontwikkelprogramma’s

Alternatief ‘minimum’

Alternatief ‘medium’

Alternatief ‘maximum’

1. Actieve sport

5.000 m²

7.000 m²

8.000 m²

2. Sportretail

6.000 m²

6.000 m²

6.000 m²

3. Supermarkt

5.000 m²

5.000 m²

5.000m²

Amusement

1.500 m²

2.500 m²

5.000 m²

Restaurant

2.000 m²

5.000 m²

7.000 m²

5. Hotel - zakencentrum

5.000 m²

7.000 m²

9.000 m²

6. Kantoorfuncties

1.000 m²

6.000 m²

12.000 m²

7. Onderwijs - academie

12.000 m²

17.000 m²

20.000 m²

8. Concerthal

2.000 m²

3.500 m²

5.000 m²

Totaal

39.500 m²

59.000 m²

77.000 m²

4. Horeca


37

DEFINITIEF RAPPORT

Tabel 7:

Doorvertaling ontwikkelprogramma’s naar bezoekersaantallen Alternatief ‘minimum’

Alternatief ‘medium’

Alternatief ‘maximum’

Oppervlakte plangebied (m²)

7,5 ha

7,5 ha

7,5 ha

BVO (m²) totaal uit te geven

39.500 m²

59.000 m²

77.000 m²

Verwacht aantal bezoekers op jaarbasis

2.000.000

3.500.000

4.500.000

4.3.5

Twee-zeven methode33

Zeker in gevallen waar subvarianten worden geformuleerd binnen verschillende thema’s kan het aantal theoretisch mogelijke alternatieven groot zijn. Drie thema’s met telkens 3 subvarianten leidt tot 27 alternatieven. Vooral op plan-m.e.r.-niveau komt dit vaker voor. In een dergelijk geval wordt een trechtering of zeving aanbevolen om een selectie te maken van de meest realistische en bruikbare alternatieven voor het onderzoek in het plan-MER. Hierbij wordt erover gewaakt dat er geen waardevolle varianten worden verworpen. Een dergelijke methode wordt een ‘twee-zeven’ methode genoemd. In de eerste zeef worden in een verkennende fase beschikbare alternatieven op basis van expert judgment en kengetallen gezeefd. Hierbij wordt gekeken naar doelbereik, probleemoplossend vermogen, kosten, show-stoppers34 (bijvoorbeeld vanuit ruimtelijke beperkingen zoals natuur, relevante aantasting van SBZ-gebieden) maar ook een zeving op alternatieven met onderscheidend grotere milieueffecten is mogelijk. Meestal kunnen bij de beoordeling op hoofdlijnen van de meest relevante milieueffecten, er ‘onderscheidende effecten’ worden bepaald tussen de verschillende alternatieven. Op basis hiervan kunnen reeds bepaalde alternatieven worden uitgesloten die met zekerheid veel grotere negatieve effecten veroorzaken dan andere alternatieven die worden meegenomen voor verder onderzoek. De alternatieven worden in zeef 1 dus globaal en op onderscheidend vermogen met elkaar vergeleken in plaats van zeer gedetailleerd (= zinvolle effectbepaling). Dit moet wel transparant in de kennisgeving of nota publieke consultatie verwerkt worden, zodat er op gereageerd kan worden door de Administratie, de adviserende instanties en het publiek. De overgebleven kansrijke alternatieven worden in een plan-MER (zeef 2) in meer detail met elkaar vergeleken. Het voorkeursalternatief wordt –nadat politieke besluitvorming heeft plaatsgevonden– in de planuitwerkingsfase, in een project-MER of een ontheffing van de project-m.e.r.-plicht in detail uitgewerkt.

33

Agentschap NL, Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer, Handreiking Milieueffectrapportage.

34

Zeer attractieve, publiekaantrekkende functies


38

DEFINITIEF RAPPORT

Figuur 4:

4.3.6

Trechteren van alternatieven 35

Nulalternatief

De effecten van het plan of project worden vergeleken ten opzichte van het nulalternatief, dit is de situatie waarbij het voorgenomen plan/project niet gerealiseerd zou worden, maar waarbij wel met gestuurde ontwikkelingen (beslist beleid, andere projecten en plannen) en autonome ontwikkelingen (bijvoorbeeld natuurlijke groei, demografische ontwikkelingen) rekening wordt gehouden. In principe komt dit overeen met de referentiesituatie (zie 4.4). Het niet uitvoeren van een stadsontwikkelingen recreatieproject vormt meestal voor de initiatiefnemer geen reële doelstelling. Het komt bij stadsontwikkelingsen recreatieprojecten zelden voor dat er een reëel te kiezen nulalternatief is dat aansluit bij de doelstelling van de initiatiefnemer. Dat betekent in de praktijk dat zou kunnen besloten worden dat het voldoende is wanneer de noodzaak van het bouwprogramma wordt onderbouwd. Bij het beschrijven van de milieugevolgen blijft het wel nodig de milieugevolgen af te zetten tegen de milieusituatie zonder nieuw bouwprogramma.

4.3.7

Doelstellingsalternatief

Doelstellingsalternatieven voor stadsontwikkelingsprojecten of recreatieprojecten zullen meestal voorkomen in het kader van de opmaak van strategische beleidsplannen voor bijvoorbeeld recreatie of wonen. De doelstellingsalternatieven kunnen bestaan uit verschillende ‘recreatie- of woonvormen’ teneinde eenzelfde woonbehoefte of recreatiebehoefte als doelstelling in te vullen. Voorbeelden van doelstellingsalternatieven voor recreatie: natuurgericht- of niet-natuurgericht recreatief medegebruik; recreatief medegebruik onder openstellingregels;

35

Bron: Agentschap NL, Milieueffectrapportage.

Ministerie

van

Volkshuisvesting,


Ruimtelijke

Ordening

en

Milieubeheer,

Handreiking

39

DEFINITIEF RAPPORT

vergund medegebruik (jagen, zweefvliegen, …). Enz … Voorbeeld van doelstellingsalternatieven stadsontwikkelingsprojecten:

voor

wonen

en

andere

verkeersgenererende

‘bundelen’ van woonuitbreidingen of stadsontwikkelingen. Vanuit oogpunt van behoud van het voorzieningenniveau in de steden, van het behoud van het karakter van het landelijk gebied en van het terugdringen van de groei van de automobiliteit. ‘deconcentreren’ van woonuitbreidingen of stadsontwikkelingen. Een beleidslijn kan zijn dat elke kern in de gelegenheid moet zijn om te bouwen voor de eigen lokale woningbehoefte. ‘gebundeld deconcentreren’ van woonuitbreidingen of stadsontwikkelingen. Een derde beleidslijn kan sterk inzetten op een prioriteitsvolgorde bestaande uit een goed beheer en vernieuwing van de bestaande voorraad, vervolgens op de mogelijkheden van inbreidingslocaties en tenslotte op de locatiekeuze en inrichting van uitbreidingsplannen. Op dit hoge abstractieniveau is het van groot belang de doelen, eisen en randvoorwaarden goed te omschrijven bij de alternatieven. Dit voorkomt dat alternatieven vanuit verschillende effectbeschrijvingen niet vergelijkbaar zouden zijn. Doelstellingsalternatieven kunnen echter ook voorkomen op het niveau van een ruimtelijk uitvoeringsplan of op projectniveau. Doelstellingsalternatieven van recreatieprojecten kunnen bijvoorbeeld bestaan uit recreatievormen met sterk uiteenlopende dichtheid van voorzieningen (sterk spreiden of zoneren van voorzieningen). Dit kan relevant zijn in functie van de kwetsbaarheid van de omgeving (hoge natuurwaarden). In dit voorbeeld zullen de geografische grenzen van de alternatieven verschillen met een grotere ruimtelijke inname tot gevolg, maar met mogelijk geringere effecten op natuur. Ruimtelijke uitvoeringsplannen voor stadsontwikkelingsen recreatieprojecten kaderen veelal in doelstellingen die geformuleerd werden in Ruimtelijke Structuurplannen op gewestelijk, provinciaal of gemeentelijk niveau. Naarmate deze doelstellingen nauwkeuriger bepaald en gekwantificeerd werden, zal het aantal vrijheidsgraden voor het formuleren van doelstellingsalternatieven beperkter zijn.

4.3.8

Locatiealternatief

Het onderzoeken van locatiealternatieven voor stadsontwikkelingsprojecten en recreatieprojecten kan zowel op plan- als project-m.e.r.-niveau voorkomen. Naarmate het onderzoek vroeger in de besluitvorming gebeurt zal het onderzoek veelal ook het meest effectief zijn. Op project-m.e.r.-niveau blijken vaak de verschillende keuzemogelijkheden voor locaties beperkt te zijn. Naarmate er meer besluiten over een voorgenomen project zijn genomen en naarmate het m.e.r. later in de besluitvorming plaatsvindt, zijn er minder locatiealternatieven te onderzoeken, omdat er steeds meer van het voorgenomen project is vastgelegd. Locatieafwegingen kunnen voor het project/plan als geheel worden onderzocht, maar kunnen ook voor componenten ervan (deelgebieden) zinvol zijn. Op een hoger planniveau (bijvoorbeeld ruimtelijk structuurplan) worden soms meerdere locaties aangeduid die gezamenlijk moeten bijdragen aan de realisatie van eenzelfde doelstelling. In een dergelijk geval kan het soms zinvol zijn om een fasering of tijdsprioriteit van de ontwikkeling van de locaties te onderzoeken, bijvoorbeeld in die gevallen waar een optimalisatie van de ontsluitingmogelijkheden voor één of meerdere van de locaties noodzakelijk is, maar aan een bepaalde tijdshorizon vast zit.


40

DEFINITIEF RAPPORT

4.3.9

Programma-alternatief

Gelet op de lengte van de planningstermijn van de meeste stadsontwikkelingsprojecten en onzekerheden in de marktontwikkelingen is het aangewezen om meerdere programmaalternatieven te beschrijven en te beoordelen (zie ook Tabel 6). Bijvoorbeeld een alternatief dat uitgaat van een groter of kleiner aantal woningen en/of meer bedrijvigheid. Gezien de mix van functies en deelgebieden zijn voor stadsontwikkelingsprojecten en recreatieprojecten vaak verschillende programma-alternatieven mogelijk. Elk alternatief heeft hierbij een minimale hoeveelheid functies om te kunnen voldoen aan de doelstellingen en bevat een minimale hoeveelheid maatregelen en voorzieningen om te kunnen voldoen aan de milieuambities. Naarmate de milieuambities hoger liggen en voor alle alternatieven van toepassing worden gesteld, is de variatie tussen de alternatieven beperkt. Om de verschillende opgaven helder in beeld te brengen, kan bij de presentatie van het masterplan of inrichtingsplan, gebruik gemaakt worden van de lagenbenadering. Dit is een gangbare methodiek in gebiedsontwikkeling. Er worden drie lagen onderscheiden: ondergrond, netwerken en occupatie. Deze worden schematisch voorgesteld in Figuur 5.

KADER 4 – DRIE LAGEN: ONDERGROND, NETWERKEN EN OCCUPATIE De ondergrond bestaat uit het samenhangende en levende systeem van water, bodem en het zich daarin bevindende leven. De bodem herbergt een historisch archief en ‘draagt’ de landschappelijke identiteit. De netwerken bestaan uit fysieke infrastructuur van wegen, spoorwegen, waterwegen, havens, luchthavens, overstap- en overslagpunten en ondergrondse buizen en leidingen. Beide typen netwerken vormen dragers van ‘stedelijke netwerken’ en vormen een belangrijke voorwaarde voor stedelijke en economische dynamiek. Met de occupatielaag worden de ruimtegebruikspatronen aangegeven die voortkomen uit het menselijk gebruik van de ondergrond en de netwerken. De ruimtelijke inrichting is vooral ook het gevolg van de manier waarop het grondgebruik is georganiseerd. Locatie en vorm van dit bodemgebruik worden daarbij niet alleen door de aard ervan bepaald (wonen, werken, recreatie, landbouw en grote delen van de natuur), maar ook door de bodem zelf en de relaties, waarmee de verschillende vormen van bodemgebruik met elkaar in verband staan. In en tussen de lagen zijn sporen aanwezig van de cultuur en de geschiedenis, in de vorm van cultuurhistorische en archeologische waarden, historische landschappen en gebouwde monumenten voor uiteenlopende functies en van diverse bevolkingsgroepen.

Figuur 5:

De lagenbenadering (ondergrond, netwerken en occupatie) als model voor de integrale afweging in het milieuonderzoek: elke laag heeft haar specifieke bijdrage aan de ontwikkeling. Een onderliggende laag stelt condities aan een bovenliggende. Belangrijk is de onderlinge wisselwerking tussen de lagen.

Door het milieuonderzoek en de afweging van de alternatieven op deze 3 structurerende lagen te enten, worden de sterke en zwakke kanten van de alternatieven en de potenties inzichtelijker. Bron: www.ruimtexmilieu.nl


41

DEFINITIEF RAPPORT

Het milieuonderzoek en de afweging worden op de 3 structurerende lagen geënt. In de afzonderlijke programma-alternatieven vinden er telkens aanpassingen plaats op het landschappelijk raamwerk (ondergrond), op het gebied van infrastructuur (netwerken) en binnen de ontwikkelvelden (occupatie). Hierbij kunnen minimum uitgangspunten en randvoorwaarden worden bepaald waaraan alle alternatieven moeten beantwoorden bijvoorbeeld: Realisatie van x aantal woningen, appartementen, winkels,…; Aanleg parkeergarages ondergronds, bovengronds, landschappelijk geïntegreerd in grondlichaam, …; Beperkingen en randvoorwaarden i.v.m. natuur, landschap, waterpeilen, …; Aanleg van infrastructuur, fietsen wandelpaden,…. Een voorbeeld van programma-alternatieven voor een randstedelijke ontwikkeling van een nieuwbouw-woonwijk, met telkens verschillende gevolgen voor de 3 lagen, wordt gegeven in Tabel 8. Tabel 8:

Voorbeeld van programma-alternatieven met verschillen in de 3 lagen landschap, infrastructuur en occupatie.

Alternatief 1 Duidelijke scheiding tussen verstedelijkende functies en groengebied.

Occupatie

Nieuwe functies aan de stadzijde van het groengebied.

Occupatie

Bestaande groenstructuur blijft volledig gehandhaafd.

Occupatie

De consequentie is dat op de ontwikkelingslocaties meer verdicht moet worden om het vastgestelde bouwprogramma te realiseren. Landschappelijk heeft dit belangrijke gevolgen.

Ondergrond

Verdichting, gepaard gaande met ondergronds bouwen, leidt tot effecten op bodem en (grond)water.

Alternatief 2 Verspreiding van het nieuwbouw programma.

Netwerk

Nieuwbouw kan eventueel worden ontsloten via bestaande wegen en/of nieuwe wegen zijn noodzakelijk.

Occupatie

Nadeel is versnippering van het groengebied en van het landschap.

Alternatief 3

Occupatie

Een natuurlijke verbindingszone wordt aan beide zijden begeleid door bebouwing.

Occupatie

Voordeel is dat er aantrekkelijke ontspannen woonmilieus kunnen worden gerealiseerd aan weerszijden van het nieuw groot aanééngesloten parkachtig gebied.

Netwerk

Nadeel is een geïsoleerde ligging van de nieuwe woonmilieus. Het netwerk mag de verbindingszone niet doorkruisen, met uitzondering van mogelijk enkele assen voor voetgangers- en fietsverkeer.

Nadruk op de realisatie van een natuurlijke verbindingszone. Het nieuwbouwprogramma is hieraan ondergeschikt, maar kan flankerend hieraan worden aangelegd.

4.3.10

Faseringsalternatief

De verschillende onderdelen van een activiteit kunnen in een andere volgorde of op een ander tijdstip worden uitgevoerd en hierdoor een verschillend milieueffect tot gevolg hebben. Ook gelet op de lengte van de planningtermijn en onzekerheden in de marktontwikkelingen wordt vaak een faseringsalternatief beschreven en beoordeeld. De ontwikkeling van programma’s is gebaseerd op een behoefteraming. Een dergelijke raming kent echter onzekerheden en kan positief of negatief afwijken. Daarom kiest een initiatiefnemer vaak voor een gefaseerde ontwikkeling voor winkels, woningen, recreatie, infrastructuur,…. Door het werken met faseringsalternatieven wordt het


42

DEFINITIEF RAPPORT

bovendien mogelijk om de diverse fases van ontwikkeling in beeld te brengen en daarmee ook een goed overzicht te geven van de effecten van deze fases. Dit is informatief voor de besluitvorming, maar zeker ook voor belanghebbenden en omwonenden. Een belangrijk aandachtspunt is ook de mate waarin de geplande ontwikkelingen van weginfrastructuur, openbaar vervoer en fietsverbindingen in het studiegebied, een voorziene evolutie inzake verkeersgeneratie door het plan of project kan volgen. Onderzochte faseringsalternatieven of milderende maatregelen kunnen dan ook betrekking hebben op de fasering van het plan/project. In dit geval kan bij de fasering van de ontwikkeling, i.f.v. de draagkracht van de verkeersinfrastructuur prioriteit gegeven worden aan de uitvoering van bepaalde onderdelen en bevriezing van andere delen in afwachting van de uitvoering van aanpassingen aan de ontsluitingsinfrastructuur. Een alternatief waarbij slechts een deel van het voorziene programma wordt gebouwd, kan ook waardevol zijn als terugval-alternatief en de beoordeling van de effecten ervan. In Figuur 6 wordt ter illustratie een voorbeeld van een fasering van de ontsluitende infrastructuur van een stadsontwikkelingsproject aangegeven.

De figuren fase 1 tot en met 4 illustreren welke ontwikkelingen inzake het netwerk per fase van het plan/project noodzakelijk zijn om de ontsluiting te kunnen garanderen. In fase 4 is de aanleg van een nieuwe tangentiële as voorzien (westelijk).

Figuur 6:

Fase 1

Fase 2

Fase 3

Fase 4

Voorbeeld van een fasering stadsontwikkelingsgebied

van

de

ontsluitende

infrastructuur

van

een

In sommige plan-MER’s is het doel om te bepalen welk ruimtelijk alternatief het meest optimale is. In een dergelijk geval kan het voorkomen dat het onderzoek van faseringsalternatieven niet zinvol is.


43

DEFINITIEF RAPPORT

De realisatietermijn van omvangrijke stadsontwikkelingsprojecten kan 20 jaren of meer bedragen. Niettegenstaande bepaalde inzichten door de lange tijdshorizon onzeker zijn, is het toch zinvol om niet alleen de milieugevolgen van de eerste fasen te beschouwen, maar ook de milieugevolgen van het op dat ogenblik verwachte ‘eindplaatje’. De beschouwing van milieugevolgen van volgende fasen zal zich concentreren op aspecten die voor het gehele plangebied relevant zijn, zoals verkeer, geluid en luchtkwaliteit. Het wordt in een dergelijk geval wenselijk geacht het MER voorafgaand aan iedere fase te actualiseren, gebruikmakend van de dan aanwezige informatie en inzichten.

4.3.11

Ontsluitingsalternatief

Ontsluitingsalternatieven hebben betrekking op alternatieve ontsluitingsroutes, maar ook op alternatieve verkeersmodi (een ontsluitingsalternatief kan bestaan uit een maatregelenpakket dat het autogebruik ontmoedigt en het openbaar vervoergebruik aanmoedigt). In de meeste m.e.r.’s worden ontsluitingsalternatieven op microniveau geformuleerd en beoordeeld, soms ook op meso- of macroniveau. De ontsluitingsprincipes van stadsontwikkelingsen recreatieprojecten op macro- en mesoniveau zijn in het algemeen reeds vastgelegd via bestaande mobiliteits- en structuurplannen. De functionele hiërarchie van het wegennet geeft de logische ontsluitingsroutes aan. Echter indien de huidige weguitrusting niet aangepast is aan de toegekende wegfunctie of indien door een grote verkeersaantrekkende werking van het project, sluipverkeer dreigt te ontstaan, zullen ontsluitingsalternatieven voor de diverse modi op mesoniveau onderzocht moeten worden. In dit laatste geval wordt, teneinde het aantal alternatieven te beperken, best een ‘twee-zevensysteem’ toegepast (zie 4.3.5). In een eerste zeef worden de meest kansrijke alternatieven op mesoniveau, op basis van de nieuwste verkeerskundige inzichten, geanalyseerd. De overgebleven kansrijke alternatieven worden meer in detail met elkaar vergeleken op het vlak van inrichtingsvarianten (uitvoering kruisingen, knooppunten, ontsluiting van lokale functies, landschappelijke inpassing, enz…). In Figuur 7 worden ter illustratie een aantal ontsluitingsalternatieven in concept getoond. Op basis van een eerste zeving, met het verwerven van inzicht in de milieueffecten op hoofdlijnen, kunnen waarschijnlijk de meest kansrijke alternatieven op mesoniveau worden geselecteerd. De overgebleven kansrijke alternatieven worden meer in detail met elkaar vergeleken op het vlak van inrichtingsvarianten (uitvoering kruisingen, knooppunten, ontsluiting van lokale functies, landschappelijke inpassing, enz…).

Figuur 7:

Voorbeeld van verschillende ontsluitingsalternatieven


44

DEFINITIEF RAPPORT

4.3.12

Uitvoeringsalternatief

Uitvoeringsalternatieven hebben betrekking op technische varianten of alternatieve uitvoeringen: technieken van bemaling, andere hydrologische inrichting (waterhuishouding), een afgesloten laaden loszone in plaats van één in open lucht, centrale versus individuele of gedecentraliseerde verwarming/koeling,… Voorbeelden van uitvoeringsalternatieven voor een golfterrein worden gegeven in Tabel 9. Er worden bij wijze van voorbeeld een aantal randvoorwaarden inzake inrichting die als vaststaand worden beschouwd. De variabele elementen van inrichting vormen potentiële uitvoeringsalternatieven, die eventueel in ‘thematische alternatieven’ op schaal van het volledige plan- of projectgebied kunnen worden ingewerkt. Tabel 9:

Voorbeeld van uitvoeringsalternatieven voor realisatie van een golfterrein

Vaststaande elementen van inrichting

Locatie van fase 1 met 9 holes golfbaan (locatie van fase 2 kan bijvoorbeeld variabel zijn) Locatie van golfresort (hotel /appartementen), bijvoorbeeld bepaald door ligging van bestaande gebouwen, … Locatie van clubhuis, driving range (verlichting) en oefenholes Oriëntatie en ontwerp van de holes (i.v.m. vermijden van hinder van buiten slaan van golfballen voor omgeving: veiligheid, golfballenvervuiling op aangrenzende percelen, …)

Variabele elementen van inrichting

Verkeersontsluiting Locatie van fase 2 met 9 holes Inrichting van de golfbaan Landschap en natuur - Landschappelijke inpassing, aansluiting op landschappelijke omgevingskarakteristieken: boskarakter, open agrarisch karakter, … - Lokaal ondiepere waterpartijen i.f.v. archeologische vindplaatsen in ondergrond - Natuurgerichte inrichting en beheer: - Realisatie natte biotopen, verbrede watergangen, natuurvriendelijke oevers of plasdraszones langs watergangen - Delen met aangepast maaibeheer en bemesting - Aanleg ecologische verbinding door golfterrein, - Faunavriendelijke maatregelen (steilwand oeverzwaluw, dakranden voor zwaluw, toegankelijke spouwmuren voor vleermuizen, …) - Realisatie extra wateroppervlak i.f.v. waterberging

4.3.13

Inrichtingsalternatief

Inrichtingsalternatieven hebben heel dikwijls betrekking op de lay-out of ruimtelijke configuratie van de geplande activiteit. Het gaan hierbij gaan over een bepaald deelgebied of over de gehele activiteit. De keuze voor de alternatieve configuratie wordt verantwoord vanuit overwegingen zoals geluidshinder, visuele hinder, efficiënt ruimtegebruik, esthetische aspecten, benutten van kansen voor natuurverbindingen, behoud van archeologische waarden, enz…. Uit het onderzoek van bijvoorbeeld de verkeersafwikkeling, van hinderaspecten of van duurzaamheidsaspecten zou kunnen blijken dat de interne schikking en dichtheid van gebouwen/functies of de oriëntatie van gebouwen bepaalde milieueffecten kunnen verminderen (bijvoorbeeld in functie van geluidsbuffering, verbeterde verkeersafwikkeling, vermijden slagschaduw, verhoogde zoninval, ...).


45

DEFINITIEF RAPPORT

Inrichtingsalternatieven voor verblijfsrecreatieve voorzieningen zijn bijvoorbeeld: Alternatief 1: gebundelde inplanting. Zo groot mogelijke concentratie van verblijfsplaatsen in de deelgebieden die het meest geschikt zijn voor bebouwing. Met een centrale as als ontsluitingsroute. Alternatief 2: verspreide inplanting. Met een vertakt netwerk van ontsluitingswegen. Alternatief 3: gedeconcentreerde bundeling. Verspreid liggende groepen van verblijfplaatsen. Met korte ontsluitingswegen naar een centrale ontsluitingsas. In theorie is, zeker voor stadsontwikkelingsen recreatieprojecten, een relatief groot aantal variatiemogelijkheden voor de inrichting denkbaar. Door het wensenpakket van de initiatiefnemer en door diverse specifieke randvoorwaarden van ruimtelijke ordening, milieu, mobiliteit en eventueel andere, wordt de keuzevrijheid in de inrichting en indeling echter reeds sterk ingeperkt. De inrichting en indeling van het plan/project is namelijk sterk gebonden aan specifieke uitgangspunten vanuit juridisch-beleidsmatige invalshoek. Deze uitgangspunten herleiden veelal de reële mogelijkheden voor variatie tot een beperkt aantal. Door middel van een nadere analyse moet worden nagegaan welke inrichtingselementen zich binnen de uitgangspunten lenen voor variatie op één van de (milieu)aspecten. Hieruit blijkt in het algemeen dat op een aantal onderdelen variaties mogelijk zijn binnen de gestelde doelen en wensen. In functie hiervan is het uitvoeren van een milieuruimte-onderzoek aangewezen. Een milieuruimteonderzoek geeft inzicht in de aanwezige milieuruimte binnen het plan- of projectgebied en de mogelijkheden die hierin aanwezig zijn om op basis hiervan inrichtingsalternatieven te kunnen definiëren. Tabel 10:

Voorbeeld van een plan/projectalternatief op basis van randvoorwaarden die kunnen volgen uit een milieuruimte-onderzoek

Aspect

Basisalternatief

Alternatief vanuit invalshoek milieu

Bodem

Bodemingrepen op het hele terrein

Bodemingrepen concentreren en minimaliseren

Landschap, onroerend erfgoed en archeologie

Logistiek optimale situering van gebouwen

Vanuit landschap en erfgoed optimale situering gebouwen.

Afschermende beplanting recreatiegebied

Open zichtlijnen behouden. Landschappelijke inpassing. Herkenbaar houden van landschapstype.

Bodemingrepen op het hele terrein nadelig voor archeologische waarden

Bodemingrepen concentreren en minimaliseren in zones met lage archeologische waarden

Logistieke route via bestaande wegen

Logistieke route via een interne parallelweg i.f.v. betere afwikkeling en minder geluidshinder

Laden en lossen in open lucht t.h.v. laadplatforms

Inpandig laden en lossen

Ondergrondse parkeergarage

Afzonderlijk parkeergebouw, landschappelijk geïntegreerd

Water

Waterbeheersbeheersing conform wetgevend kader

Alternatieve oplossingen watersysteem (geïntegreerde waterpartijen met ecologische, bufferende, waterkwaliteitsverbeterende functie) Groendaken

Duurzaamheid

Duurzaamheid conform wetgevend kader (energieprestaties, …)

Aanvullende duurzaamheidsmaatregelen

Geluid

Klassieke afschermingsmaatregelen

Vrijwaringszones (geen bebouwing) Zones voor niet-geluidsgevoelige

Verkeer en parkeren


46

DEFINITIEF RAPPORT

Aspect

Basisalternatief

Alternatief vanuit invalshoek milieu bestemmingen (kantoren en garages): afschermde werking voor achterliggende functies Realiseren van geluidsluwe plaatsen (beperken wegverkeer tot bestemmingsverkeer, geen P&R, …) Afschermen

4.4 Referentietoestand Referentiesituatie Een MER kijkt altijd in de toekomst. In een MER worden de effecten van de alternatieven altijd vergeleken met de referentiesituatie. Dat is de situatie die in de toekomst zal ontstaan als het project niet wordt gerealiseerd. Autonome ontwikkeling De toestand van het milieu in de referentiesituatie wordt altijd gebaseerd op de bestaande situatie van het milieu, samen met de gevolgen van de zogenaamde autonome ontwikkeling. Concreet houdt dit in dat de referentiesituatie ervan uitgaat dat vastgesteld overheidsbeleid (en de gevolgen daarvan) zal worden gerealiseerd. Denk hierbij bijvoorbeeld aan de realisatie van een woonuitbreiding op basis van een vastgesteld bestemmingsplan of - nog concreter - op basis van de verlening van een vergunning, de aanleg van een weg op grond van een m.e.r. en een investeringsprogramma of het schoner worden van de lucht door regels en beleid gericht op het terugdringen van emissies. Vastgesteld beleid en projecten waarover al definitieve besluitvorming heeft plaatsgevonden moeten dus worden meegenomen in de beschrijving van de referentiesituatie van het project. De beschrijving van de referentiesituatie moet inzichtelijk maken hoe de milieusituatie in het studiegebied zich zal ontwikkelen indien het project geen doorgang zou vinden (maar andere ontwikkelingen wél). Welke kenmerken van de milieusituatie in het studiegebied moeten worden meegenomen, hangt af van de aard en omvang van de te verwachten effecten van het project. Zo is een beschrijving van de hoeveelheid verkeer op de belangrijkste ontsluitingswegen relevant in een situatie waarin het project duidelijke effecten voor de hoeveelheid verkeer van en naar de locatie zal hebben. Verschil tussen feitelijke toestand en vastgesteld beleid Het beschrijven van de referentiesituatie vraagt om een goede analyse van de vraag hoe het studiegebied er in de toekomst uit zal zien. Daarbij moet gekeken naar nieuwe plannen en besluiten (die nog moeten worden gerealiseerd), als ook naar afgeleverde vergunningen. Er kan immers een verschil bestaan tussen de feitelijke situatie en de situatie die op grond van beslist beleid mogelijk is. Hier geldt dat dit goed moet worden beschreven en gemotiveerd. De referentiesituatie voor het plan- of projectgebied Stedelijke omgevingen zijn vaak zeer dynamisch en de in de toekomst te verwachten ontwikkelingen door gestuurd beleid en door autonome ontwikkelingen zijn niet altijd gemakkelijk te definiëren36. In principe zouden de van kracht zijnde ruimtelijke bestemmingsplannen een voldoende inzicht moeten 36

Een tijdige bevraging van de verschillende overheden over de termijn waarop bepaalde beleidsplannen effectief gerealiseerd worden is in die zin interessant.


47

DEFINITIEF RAPPORT

bieden in de mogelijke ontwikkelingen tot in het referentiejaar. Er moet echter in rekening gebracht worden dat deze ruimtelijke plannen voor het beschouwde plangebied vaak verouderd zijn, niet meer passen in de actuele context en juist om deze reden vervangen worden door een aangepast, actueel ruimtelijk plan voor het gebied. Het louter veronderstellen dat deze gebieden verder evolueren volgens de bestaande ruimtelijke bestemmingsvoorschriften, strookt in veel gevallen niet met de werkelijkheid. Het zijn immers vaak gebieden die ruimtelijk stagneren in afwachting van een nieuw ruimtelijk plan. Een mogelijke valkuil hierbij is dat de bouwdichtheid in het referentiejaar overschat wordt, waardoorbepaalde milieueffecten bij de vergelijking van geplande toestand ten opzichte van referentietoestand, onderschat worden. De referentiesituatie voor het studiegebied Als referentiesituatie (waar tegenover de milieueffecten van het plan worden onderzocht) dient normaliter het plangebied met de omgeving (het relevante studiegebied) te worden beschreven, met als tijdshorizon het ogenblik waarop het plan volledig tot ontwikkeling is gekomen. De omgeving van het plangebied (het studiegebied) kan echter ook aan een sterke evolutie onderhevig zijn binnen het tijdbestek tussen heden en referentiejaar. Vooral in dynamische omgevingen zoals stedelijke gebieden moet bij de beschrijving van de referentiesituatie rekening gehouden worden met een relevant gewijzigde omgeving. Belangrijk hierbij is dat enkel ontwikkelingen, kaderend in ‘beslist beleid’ en ‘autonome evolutie’ worden meegenomen. Beslist beleid is beleid dat effectief door alle nodige beleidsniveaus is goedgekeurd. De acties moeten in principe op een investeringsprogramma zijn opgenomen. Er kunnen ontwikkelingen plaatsgrijpen die de verkeersafwikkeling relevant wijzigen: infrastructurele aanpassingen of uitbreidingen van wegennetten, maar ook maatregelen die de modal shift in relatie tot het plangebied wijzigen bijvoorbeeld meer mogelijkheden voor openbaar vervoer door nieuwe tram- of buslijnen, belangrijke fietsverbindingen, enz…. Ook kunnen verschuivingen in de verkeersbewegingen plaatsgrijpen door afschaffing van bestaande wegen of het mogelijk maken van nieuwe wegverbindingen. Anderzijds kan de verkeersattractie in de onmiddelijke omgeving door nieuwe ontwikkelingen toenemen. Dit als gevolg van uitbouw van andere ontwikkellingslocaties. Soms wenselijk: beschrijving van twee referentiesituaties Bij onduidelijkheid over de referentiesituatie kan eventueel worden gewerkt met twee referentiesituaties. Een voorbeeld daarvan is een stadsontwikkelingsproject op een locatie waarvan bekend is dat in de directe omgeving een nieuwe woonwijk zal worden gerealiseerd waarover het definitieve besluit weliswaar nog niet is genomen, maar waarvan duidelijk is dat het vaste voornemen bestaat om die woonwijk aan te leggen. In zo'n geval kan eventueel worden gewerkt met twee referenties: mét en zónder de betreffende woonwijk. Dit zorgt ervoor dat u inzicht krijgt in beide situaties én dat het MER hierdoor ook robuuster37 wordt. Zichtjaar Naar welk jaar in de referentietoestand van een MER wordt vooruitgekeken (ook wel aangeduid als 'zichtjaar' of ‘referentiejaar’) hangt vooral af van het besluit waarvoor het MER wordt gemaakt. Meestal wordt gekozen voor het jaar dat het plan/project volledig gerealiseerd is of bijvoorbeeld een periode van 10 jaar na verlenen van de vergunning Soms kan het nuttig zijn om een zichtjaar te beschouwen voor een tussenliggende periode (cfr. supra: Referentiesituatie)

37

Robuustheid = de mogelijkheid om in alle omstandigheden door te kunnen werken


48

DEFINITIEF RAPPORT

Voor sommige milieuthema's is het jaartal minder van belang; denk bijvoorbeeld aan natuur of archeologie, waar de milieugevolgen vooral het gevolg kunnen zijn van de aanlegfase. Vanwege de beschikbaarheid van gegevens (bijvoorbeeld voor verkeer of luchtkwaliteit) kan het handig zijn een rond jaartal te nemen, bijvoorbeeld 2020 in plaats van 2019 of 2021. Bij projecten met een duidelijke fasering (bijvoorbeeld een inrichting die in twee fasen wordt gebouwd) kunnen meerdere jaren worden beschouwd, die aansluiten bij de voorgenomen fasering. Sommige projecten vragen om een nog langere termijn. Ga in die gevallen na wanneer effecten zich kunnen voordoen (aanleg of gebruik?) en in hoeverre ze afhankelijk zijn van, of gevoelig voor ontwikkelingen, bijvoorbeeld in ontwikkelingen van ontsluitingsinfrastructuur of openbaar vervoer, klimaatswijziging (voor plannen en projecten met een grote levensduur moet worden nagegaan of deze al dan niet kunnen blijven functioneren in gewijzigde klimaatomstandigheden (adaptatie)),…. Ga voor de verre toekomst alleen in op de onderdelen die relevant zijn voor de te maken keuzes. Eventueel kan met toekomstscenario's worden gewerkt. De aanvraag voor de stedenbouwkundige en milieuvergunning is hierbij uiteraard leidend.

4.5

Milderende maatregelen

Wanneer milieuaspecten onvoldoende vervat zijn in de doelstelling en/of in de alternatieven en uit de effectbespreking en -beoordeling blijkt dat er significante effecten te verwachten zijn, dan is het noodzakelijk om milderende en/of compenserende maatregelen voor te stellen. Algemeen is bij het formuleren van milderende maatregelen in een MER aandacht nodig voor indeling naar: Opdeling naar plan- en project-m.e.r.-niveau (in geval van plan-m.e.r.’s met detaillering op projectniveau); Opdeling naar al dan niet inpasbaarheid in de ruimtelijke plannen of onder vorm van flankerend beleid (plan-m.e.r.-niveau); Opdeling naar uitvoerbaarheid door initiatiefnemer of derden. Deze opdeling is niet steeds eenvoudig. Een aantal voorbeelden geven wel aan dat een samenwerking tussen de initiatiefnemer en derden (overheden,…) kansen biedt om het plan of project te optimaliseren op milieuvlak (zie onderstaand kader). In hoofdstuk 5 worden voor iedere discipline een aantal duidelijke voorbeelden van milderende maatregelen voor deze activiteitengroep gegeven, rekening houdend met deze indeling. Er wordt echter nogmaals aangehaald dat het procesgeïntegreerd opnemen van milieumaatregelen veel efficiënter is, zowel naar investeringskost als naar resultaat, dan naderhand pogen met effectgerichte milderende maatregelen te remediëren. Indien toch milderende maatregelen moeten worden voorgesteld, is het daarom belangrijk deze nog interdisciplinair af te toetsen.


49

DEFINITIEF RAPPORT

KADER 5 – PROJECT BLAUWE BOULEVARD TE HASSELT - DISCIPLINEOVERSCHRIJDENDE MILDERENDE MAATREGELEN EN PUBLIEK PRIVATE SAMENWERKING Het project De Blauwe Boulevard te Hasselt is een PPS-project voor de herontwikkeling van de site ten noorden van de stadskern (tussen de Grote en Kleine Ring) rond de kanaalkom van het Albertkanaal, door de creatie van nieuwe stedelijke functies. Het project is opgedeeld in verschillende deelprojecten: verlegging van het tracé van 2 wegen, creatie van 4 nieuwe wijken, herinrichting openbaar domein rond de kanaalkom, kwaliteitsverbetering voor 2 zones voor bedrijven en creatie van een parkgebied rond de Demer. De geplande ontwikkelingen kaderen in het BPA ‘Blauwe Boulevard’ dat goedgekeurd werd op 12 oktober 2004. De realisatie van het parkgebied wordt gefinancierd door de verschillende initiatiefnemers van de deelprojecten binnen het BPA. Hiertoe is in het BPA en de PPS-overeenkomsten geregeld dat op het ogenblik van het verkrijgen van de stedenbouwkundige vergunning, de begunstigden een bijdrage moeten storten in een fonds. De Stad Hasselt wendt deze financieringsbronnen aan om het gemeenschappelijk parkgedeelte te realiseren. Een vergelijkbare formule kan aangewend worden om milderende maatregelen bestaande uit het realiseren van publieke of semi-publieke ruimten (bufferzones, ecologische verbindingszones, ...) een meer bindend karakter te geven. In plaats van dergelijke milderende maatregelen als afzonderlijke realisaties te beschouwen –waarbij het meestal onduidelijk blijft wie als initiatiefnemer hiervoor optreedt– , wordt in het voorstel de realisatie ervan gekoppeld met het oorspronkelijke plan- of projectinitiatief. Bron: Project-MER Stadsontwikkelingsproject Blauwe Boulevard te Hasselt (Arcadis in opdracht van Stad Hasselt, 2009)

4.6 Ontwerpend onderzoek Dit is een manier van ontwerpen waarbij tijdens de ontwerpfase (zowel op het niveau van locatiekeuze van het tracé als de inrichting ervan) reeds rekening gehouden wordt met allerlei aspecten waaronder alle milieueffecten. Hierbij lopen de milieueffectbeoordeling en de ontwerpfase gelijktijdig, wat met zich mee brengt dat de milieubeoordeling niet gebeurt voor een plan/project dat reeds volledig tot in de puntjes uitgewerkt is. Dit staat in contrast met vele MER’s waarbij het plan/project reeds volledig bepaald is en een MER enkel een beschrijving kan geven van de effecten, gewoonlijk zonder nog een wezenlijke bijdrage te kunnen leveren aan het milieuvriendelijker uitwerken van het plan/project. Een proces van ‘ontwerpend onderzoek’ heeft dus als gevolg dat de plan/projectkenmerken doorheen het proces bijgesteld en geconcretiseerd zullen worden (gespreid over het proces van plan- en project-MER). Dit heeft ook als gevolg dat een groot deel van de effectbepalingen en -beoordelingen herhaaldelijk opnieuw bijgesteld dienen te worden in functie van nieuwe plan/projectwijzigingen. Het ‘ontwerpend onderzoek’ is dus geen rechtlijnig ontwerpproces, maar dient eerder als een cyclische beweging beschouwd te worden waarbij plan/projectbijstellingen en effectbepalingen elkaar afwisselen. Een proces van ‘ontwerpend onderzoek’38 is de meest aangewezen methode om van bij de start van de opmaak van een plan of project de milieuaspecten, de ruimtelijk-stedenbouwkundige aspecten en de operationele aspecten evenwichtig te laten doorwerken in het plan of project. Het vermijdt dat plannen of projecten, ruimtelijk-stedenbouwkundig relatief gedetailleerd worden uitgewerkt (op voorontwerpniveau) en vervolgens in een m.e.r.-proces de milieukundige toets nog moeten doorlopen. Deze laatste milieubeoordeling leidt immers vaak tot belangrijke aanpassingen aan het plan of project, die gezien de reeds bereikte detailleringsgraad, dikwijls als te ingrijpend worden ervaren. Door middel van dit ontwerpend onderzoek wordt het juiste evenwicht in functiemenging en interactie met de omgeving aangegeven, wordt getracht om zones te herdefiniëren en wordt het niveau van de

38

De term ‘evaluerend ontwerp’ wordt vaak gebruikt, vanuit de invalhoek van het ontwerpproces (‘ontwerpen’ middels integratie/evaluatie van de resultaten van de ‘milieubeoordeling’). Vanuit de invalshoek van het m.e.r.-proces is de term ontwerpend onderzoek meer representatief, aangezien het milieuonderzoek cyclisch toelevert aan- en verder bouwt op het ontwerpproces.


50

DEFINITIEF RAPPORT

nagestreefde ruimtelijke kwaliteit, het behoud van de natuurwaarden, haalbare dichtheid, programmatorische invulling,… aangezet. In plaats van het plan/project los van de milieukundige context uit te werken en vervolgens door de m.e.r.-procedures en vergunningsaanvragen te loodsen, is er bij het ontwerpend onderzoek voortdurende interactie tussen de zienswijzen/randvoorwaarden vanuit de verschillende invalshoeken en het ontwerp op de verschillende niveaus. In het ‘ontwerpend onderzoek’ van een stadsontwikkelings- of recreatieproject, worden idealiter de volgende stappen doorlopen: 1. Duidelijk stellen van de nagestreefde doelstellingen vanuit het perspectief van de verschillende invalshoeken: juridisch-beleidsmatige eisen, operationele- en klanteneisen, maatschappelijke eisen. 2. Een parallelle verkenning op hoofdlijnen van de gebiedsgerichte randvoorwaarden vanuit milieukundig en ruimtelijk-stedenbouwkundig oogpunt. 3. Hieruit kunnen ontwerpprincipes worden afgeleid, waarmee alternatieven worden gedefinieerd die binnen het m.e.r.-proces aan een milieubeoordeling worden onderworpen. In parallel aan deze stap, wordt uiteraard eveneens de ruimtelijk-stedenbouwkundige beoordeling uitgevoerd. De resultaten van beide worden teruggekoppeld. 4. De milieubeoordeling leidt tot de uitwerking van een ‘meest-milieuvriendelijk alternatief’ (of meerdere geoptimaliseerde MMA’s 39) Het voorgaande wordt geïllustreerd in Figuur 8, waarbij de vergelijking wordt gemaakt met het veel toegepast getrapt proces van ‘m.e.r.-na-ontwerp’. In Tabel 11 worden milieukundige- en ruimtelijkstedenbouwkundige parameters geschetst die in aanmerking kunnen genomen worden bij ‘ontwerpend onderzoek’. Tabel 11:

Milieukundige en ruimtelijk-stedenbouwkundige parameters die het algemeen kader schetsen van ‘ontwerpend onderzoek’ (zie ook Kader 4 en Figuur 5).

Fase

Te bestuderen parameters

Doelstellingen

Juridisch-beleidsmatige eisen (milieu, ruimtelijke ordening,…) Klanteneisen en gebruikerseisen (operationeel)

Milieuverkenning

Ondergrond: kwetsbaarheid van het fysisch systeem

Bodem Water

Netwerk: ontsluiting ten aanzien van verschillende modi

Structuur van de bereikbaarheid Doordringbaarheid Verkeersafwikkeling

Occupatie

Landschappelijke structuur Ruimtegebruik Ruimtelijke dynamiek Mono- en multifunctionaliteit

Duurzaamheid

Zoninval Dichtheid

Milieuhinder en belemmeringen vanuit verschillende (externe) bronnen

Geluidsklimaat geluidsbelastingsniveaus (weggeluid, industriegeluid) Geur Trillingen, …

Ruimtelijk-stedenbouwkundige verkenning (op hoofdlijnen)

39

Afhankelijk van de gehanteerde wegingsfactoren voor de afzondelijke milieusystemen, kunnen meerdere ‘‘‘meestmilieuvriendelijke-alternatieven’’’ naast elkaar bestaan.


51

DEFINITIEF RAPPORT

Fase

Te bestuderen parameters

Milieuruimteplan

Milieukundige randvoorwaarden die de ‘ruimte’ aangeven, waarbinnen bepaalde functies kunnen worden gerealiseerd

Kansen, keuzen, noodzakelijke maatregelen om bepaalde (gevoelige) functies te kunnen realiseren

Ontwerpprincipes

Zoneren

Schaal Hinder

Scheiden

Functionele relaties Hinder

Verweven

Toegankelijkheid Mobiliteit

Functies

Dichtheid Dynamiek

Ruimte

Spreiden Concentreren

Relaties

Verbinden Scheiden

Alternatieven

Milieueffectbeoordeling

Vooral in het geval van recreatieprojecten in het buitengebied of randstedelijk gebied kan de structurerende rol van het landschap bij het ontwerp van een plan of project van groot belang zijn. In deze situaties zal het ‘ontwerpend onderzoek’ sterk moeten focussen op een duurzame inpassing van plannen en projecten in het landschap, in het bijzonder voor het ondersteunen van het ruimtelijk functioneren en de samenhang met het omliggende landschap. Vaak ligt immers de focus te sterk alleen op beschermde en/of waardevolle landschappen en minder op de kwaliteit en potenties van het landschap. Ontwerpend onderzoek vergt een interdisciplinaire aanpak en heeft een groot aantal voordelen (vlottere procedure, een betere/evenwichtigere afweging van alle aspecten (milieu, verkeer,…) en de mogelijkheid om reeds in een vroeger stadium bij te sturen (vermijden van knelpunten in de latere fasen, optimale integratie van verschillende kwaliteiten…).


52

DEFINITIEF RAPPORT

Figuur 8:

Geschematiseerd verloop van ‘ontwerpend onderzoek’, in vergelijking met getrapt proces van ‘m.e.r.-na-(basis)ontwerp’.

Een (niet-limitatieve) afstiplijst met aandachtspunten en mogelijke bouwstenen (ontwerpprincipes) voor de alternatieven wordt weergegeven in Tabel 12. Tabel 12:

Indicatieve lijst met disciplines/thema’s en hun mogelijke ambities, uitgangspunten en maatregelen.

Huidige milieusituatie

Geluid

Industriegeluid Spoorweggeluid Wegverkeergeluid

Luchtkwaliteit

Luchtkwaliteit

Archeologie

Archeologische potenties

Bodem

Verontreinigingssituaties

Water, Fauna & Flora, Duurzaamheid, Energie, Klimaat

Energieprestaties (energievraag en energievoorziening) Natuur (groenstructuur) Water (overstromingsgebied, waterwinning, infiltratie en buffering)

Geur

Geurbelasting

Trillingen

Bestaande schade of klachten (bijvoorbeeld spoorverkeer)


53

DEFINITIEF RAPPORT

Geluid

Voorkeurgrenswaarden binnen planontwikkeling en aangrenzende woonbuurten. Bestaande situaties mogen zo min mogelijk of niet verslechteren (bestaande situaties verbeteren) Rekening houden met luchtkwaliteit t.g.v. verkeer.

Luchtkwaliteit Ambities en uitgangspunten

Voorkomen dat grenswaarden luchtkwaliteit voor relevante parameters (fijn stof, stikstofdioxide, …) worden overschreden.

Archeologie

Archeologische waarden in de context bewaren of in plangebied inpassen

Bodem

Risico’s achtergebleven verontreiniging (na sanering)

Water, Fauna & Flora, Klimaat, Energie en Duurzaamheid

Energetisch kengetal (energieneutraliteitenergiezelfvoorzieningsgraad) Natuur en water (groenzones, waterretentie) Watertoets Zoneren en afschermen tegen geluid - Vrijwaringszones (geen bebouwing i.f.v. milieuhinder of i.f.v. vrijwaren van ontwikkelingen langs transportroutes van spoor en wegverkeer) -

Geluid

Zones voor niet-geluidsgevoelige bestemmingen (kantoren en garages): afschermde werking voor achterliggende functies

Realiseren van geluidsluwe plaatsen (beperken wegverkeer tot bestemmingsverkeer, geen P&R, …) - Geluidsschermen - Afschermen van woningen Bronmaatregelen geluid - Voorzieningen aan wegdek -

Afschermende werking van kantoorgebouwen en garages verbetert luchtkwaliteit van achterliggende woningen

Maatregelen

4.7

Lucht

Zonering: aanpassing stedenbouwkundig plan, andere verkeersroutes, … Bronmaatregelen: schonere OV bussen

Archeologie

Archeologische waarden in ontwerp inpassen

Bodem

Sanering van verontreiniging afstemmen op fasering en functies van de planontwikkeling

Water, Fauna & Flora, Klimaat, Energie en Duurzaamheid

Uitgebalanceerd maatregelenpakket bijvoorbeeld: - Energetisch kengetal gebouwen - Collectieve installaties voor energieopwekking - Groenzones i.f.v. verhoogde leefbaarheid in woonzones - Dak- en geveltuinen - ….

Projectvergadering

Initiatiefnemers van grote bouwen verkavelingsprojecten kunnen, eens een realistische projectstudie voorhanden is, verzoeken om een projectvergadering met de vergunningverlenende overheid en


54

DEFINITIEF RAPPORT

de adviesverlenende instanties (Besluit van de Vlaamse Regering van 19 maart 2010 betreffende stedenbouwkundige attesten, projectvergaderingen en stedenbouwkundige inlichtingen40). De projectvergadering beoogt de procedurele afstemming tussen de betrokken organen en instanties en de bespreking van eventueel nodig of nuttig geachte inbreng, zoals flankerende beleidsacties en het initiëren van duurzaamheidsambities. Een projectvergadering kan worden aangevraagd voor ondermeer m.e.r.-plichtige projecten, projecten die kunnen genieten van een m.e.r.-ontheffing of op te richten constructies met een totaal volume van meer dan 2000 m³, een totale vloeroppervlakte van meer dan 500 m² of een totale lengte van meer dan 200 meter. Voor meer informatie over de procedure: http://www.rwo.be/Default.aspx?tabid=12666.

40

BS 13.4.2010


55

DEFINITIEF RAPPORT

5.

UITWERKING VAN DISCIPLINES EN THEMA’S

5.1 Receptorgerichte- of disciplinebenadering: voor- en nadelen Tot op heden wordt voor de bespreking van een MER meestal gewerkt met een disciplinegerichte benadering. Deze traditionele aanpak heeft als voordeel dat dit een eenvoudige manier van werken is, omdat de verschillende m.e.r.-deskundigen ieder instaan voor hun eigen, duidelijk afgebakende discipline en omdat deze werkwijze overeenstemt met de manier waarop een MER gewoonlijk opgebouwd is. Om deze reden en aangezien het te actualiseren richtlijnenboek uit 1999 ook deze traditionele aanpak volgde, wordt ook in dit richtlijnenboek deze benadering gevolgd. Recent worden echter ook MER’s uitgewerkt via de receptorgerichte benadering en dit is uiteraard ook voor plannen en projecten binnen deze activiteitengroep een mogelijke werkwijze. Hierbij wordt per receptor een beoordeling opgesteld vanuit de optiek van die specifieke receptor. De receptoren zijn zo gekozen dat ‘dubbeltellingen’ van effecten niet voorkomen, in tegenstelling tot wat het geval is bij de disciplinegerichte benadering waar dit dikwijls problemen oplevert. Als receptoren worden ‘natuur’, ‘landschap’ en ‘mens’ beschouwd. Het gebruik van deze receptoren vereist een degelijke kennisoverdracht vanuit de abiotische disciplines (Bodem, Lucht, Geluid,…) naar receptordisciplines en daaropvolgend de inzet van receptorgerichte dosis-effectrelaties, expertinschattingen en beoordelingskaders. Er wordt hier bijgevolg een meer thematische benadering gevolgd, waarbij een beoordeling van receptorgerichte effecten een onderliggend abiotisch onderzoek essentieel maakt en de abiotische effecten en de gevolgen voor de receptoren in samenhang worden bestudeerd. Deze thematische benadering wijkt af van de klassieke aanpak die hier in het richtlijnenboek gevolgd wordt. Ook voor deze receptorgerichte aanpak blijft de inzet van discipline-deskundigen echter noodzakelijk en moet de inzet van de verschillende deskundigen zelfs nog beter gecoördineerd worden om tot een discipline-overschrijdende effectbeoordeling en hieruit volgend interpreteerbare conclusies te komen.


56

DEFINITIEF RAPPORT

5.2

Disciplines

5.2.1

Bodem

5.2.1.1

Afbakening en beschrijving van het studiegebied

De horizontale afbakening van het studiegebied wordt bepaald door; de zone van het plan- of projectgebied; de werkstrook; de ontsluitingwegen voor bezoekers en werfverkeer; de zone in de omgeving waar gebruikers en recreanten zich kunnen bewegen. De ruimtelijke afbakening van de plan- of projectzone met de werkstrook is relatief eenvoudig en gebeurt op basis van de informatie die de initiatiefnemer aflevert. Het afbakenen van de mogelijk mee op te nemen zones in de omgeving, hangt af van de hoedanigheden van de bodems (bijvoorbeeld inklinking van veenbodems t.g.v. bemaling) en van de activiteiten die bezoekers en recreanten kunnen uitvoeren in de omgeving. Zones waarin betreding door recreanten door wandelen, paardrijden, fietsen, gemotoriseerde sporten, enz… op een ongeregelde wijze kan optreden, zijn onderdeel van het studiegebied. Bodems die gevoelig zijn voor wind- of watererosie, voor zetting, verdichting en verslemping en waar voornoemde recreatieve activiteiten deze processen kunnen initiëren, worden in het studiegebied opgenomen. Tabel 13:

Noodzaak tot kwetsbaarheidsanalyse van bodemgebruik door recreatie buiten het plan-of projectgebied

Recreatievormen

Gedrag

Verstorend voor bodem 41

Zacht (wandelen, fietsen, paardrijden, spelende jeugd, …)

Geregelde recreatie

Niet-geregelde recreatie

Ja

Hard (gemotoriseerde recreatie)

Geregelde recreatie

Ja

Niet-geregelde recreatie

Ja

Effectbeoordeling

Neen Effectbeoordeling i.f.v. bodemtype, waterhuishouding, gebruiksfrequentie, erosiegevoeligheid, …

De verticale afbakening van het studiegebied wordt bepaald door de geologische opbouw van de ondergrond, het aanzetpeil van de onderste bouwlagen of infrastructuren, mogelijke beïnvloeding van de bodemvochthuishouding, Binnen dit studiegebied wordt geconcentreerd op de kwetsbare zones en aandachtsgebieden. 5.2.1.2

Referentiesituatie

De beschrijving van de referentiesituatie geeft een overzicht van het huidige bodemgebruik in het studiegebied en van de mate van huidige verstoring van de bodem. Ook de globale bodemkwaliteit (inzake verontreinigingen) in het studiegebied zal aangegeven worden. Voor het aspect bodem speelt grondwater automatisch ook een rol. Een uitgebreide bespreking van dit aspect komt aan bod onder de discipline ‘Water’ (paragraaf 5.2.2). In relatie tot bodem is een

41

De effecten van een door bevoegde instanties geregelde recreatie, worden omreden van de geringe ruimtelijke verspreiding en aangezien het verlies aan bodemfuncties niet onherstelbaar is, als verwaarloosbaar beschouwd (A. Smit, K. Zwart; D. Brunt (2008), Duurzaamheidsanalyse van bodemgebruik ten behoeve van recreatieve voorzieningen in het landelijk gebied, Alterra rapport 1730).


57

DEFINITIEF RAPPORT

algemene omschrijving van het grondwatersysteem (watervoerende lagen, kwetsbaarheid, stromingsrichting, waterpeilen) en de grondwaterkwaliteit (verontreinigde locaties, verzilting, ...) noodzakelijk. Tabel 14:

Selectie van bodemparameters t.b.v. effectvoorspelling en mogelijke bronnen van basisinfomatie

Onderwerp

Bronnen

Relevantie voor bestuderen van effectgroep (kenmerken van project/plan)42

Geologische opbouw

Geologische kaart van België

Omvang van grondverzet (diepte, oppervlakte)

Databank Ondergrond Vlaanderen (DOV) Boorbeschrijvingen Bodemonderzoeken (OVAM)

Bodemopbouw (lithologie) Risico op verspreiding van verontreiniging tijdens werken en exploitatie

Kwetsbaarheidskaart grondwater Bodemkarakteristieken en bodemkwaliteit (dichtheid en verdichtingsgraad, vochttrappen en vochtregime, textuur, terreinmorfologie, chemische bodemsamenstelling, aanrijking, verontreiniging, erosiegevoeligheid, …)

Bodemkaart van België

Te verwachten zettingen in de omgeving

Bodemonderzoeken (OVAM)

Risico op verspreiding van verontreiniging tijdens werken (grondverzet) en exploitatie

Bodemgebruik (vegetatiedekking, verharding,…),

Bodemgebruikskaarten

Veranderingen in bodemkwaliteit

Topografische kaarten

Veranderingen in bodemvochthuishouding

Grondsonderingsverslagen In situ waarnemingen

Luchtfoto’s en orthofoto’s

Veranderingen in bodemerosiegevoeigheid

Terreinwaarnemingen

5.2.1.3

Effectvoorspelling en -beoordeling

Bestudeerde parameters Tabel 15: Ingreep/effectgroep

Bestudeerde parameters discipline Bodem

Detailniveau ?

Bestudeerde parameters

Relevantie

Verstoring van de bodemopbouw Structuurwijziging

PR-MER

SO Verdichting en verslemping werfverkeer en andere ingrepen.

ten

gevolge

R

van

Welke oppervlakte aan verdichtingsgevoelige bodems is onderhevig aan verdichting en verslemping door werfverkeer en andere projectingrepen of -activiteiten. In welke mate kunnen de activiteiten die verdichting veroorzaken, in minder verdichtingsgevoelige zones plaatsgrijpen? Verstoring

42

van

PL-MER

Vergraving van de bodem

De aard, reikwijdte en diepgang waarmee bodemkenmerken in de referentiesituatie worden beschreven, staan in relatie met de effectgroep en bijgevolg met de projecten plankenmerken


58

DEFINITIEF RAPPORT

Ingreep/effectgroep

Detailniveau ?


Relevantie

bodemprofiel

PR-MER

Zijn er unieke bodemwaarden (waardevolle bodemprofielen) in de ontwikkellocaties aanwezig? Welke oppervlakte met unieke bodemwaarden wordt vergraven?

Bodemzetting

PL-MER

Gevoeligheid van ontwikkellocaties voor bodemzetting of inklinking door ophoging of ontwatering.

PR-MER

Aanwezigheid van zettingsgevoelige bodemlagen. Welke oppervlakte aan zettingsgevoelige bodems wordt (tijdelijk) ontwaterd? Grondverzet/grondbalans

PL-MER

Duurzaam materialenbeheer

PR-MER

Het efficiënt en milieukundig verantwoord gebruik van materialen. Grondstoffen door selectief geologisch te ontgraven, zo hoogwaardig mogelijk te worden ingezet.

Beïnvloeding van bodemkwaliteit Beïnvloeding van de 43 kwaliteit van de bodem

PL-MER

Wijziging van bodemkwaliteit Gevoeligheid van de ontwikkellocaties (drinkwaterwinning, infiltratiekenmerken van de bodems) voor emissies naar de bodem (vermesting en eutrofiëring, calamiteiten) Aanwezigheid van bestaande bodemverontreinigingen binnen de ontwikkellocaties (aan- en afvoerzones voor grond) en risico’s op verspreiding van deze verontreinigingen door grondverzet.

PR-MER

Wijziging van bodemkwaliteit Omvang van grondverzet verontreinigde bodems.

in zones

met

bestaande

Wat is de impact van bemalingen op de verspreiding van bestaande bodemverontreinigingen in het studiegebied? Wat is de impact gevaarlijke stoffen?

van

mogelijke calamiteiten

met

Bodemerosie Bodemerosie

PL-MER

Wind- en watererosie Gevoeligheid van ontwikkellocaties voor bodemerosie. Welke risico’s zijn aanwezig op structurele, relatief grootschalige bodemerosie?

PR-MER

Oppervlakte aan erosiegevoelige bodems in de zones waarin wijzigingen in morfologie of bodembedekking optreden door de projectingrepen?

Beïnvloeding van bodemvochtregime Wijziging van bodemvochtregime

44

het

PR-MER

Wijziging bodemvochtregime Door mogelijke verandering in het systeem van infiltratie en verdamping of door vernatting of verdroging kan het bodemvochtregime in de onverzadigde zone van de bodem wijzigen. In veel gevallen worden de effecten van wijzigingen door vernatting of verdroging op de eindreceptoren (fauna & flora, landschap, mens) bestudeerd via de relatie tussen grondwaterstandswijzigingen en gevoeligheid van de receptoren voor deze veranderingen. In deze gevallen is het minder zinvol om ook de effecten op het

43

‘Bodemverontreiniging’ wordt onderscheiden van ‘grondwaterverontreiniging’, niettegenstaande beide in zeer veel gevallen tesamen optreden. Aangezien het richtlijnenboek handelt over het omgaan met/onderzoeken van ingrepen en effecten, is het aangewezen om ingrepen/effecten die verband houden met bodem (bijvoorbeeld verspreiden van verontreiniging door vergraving) en anderzijds deze die verband houden met water (bijvoorbeeld verspreiding van verontreiniging door bemaling), als onderscheiden aspecten te behandelen. Zoniet worden bijvoorbeeld bemalingseffecten behandeld onder het aspect bodem, hetgeen onlogisch is. Anderzijds kunnen verplaatsingen van grondwaterverontreinigingen ook aanleiding geven tot bodemverontreiniging op andere locaties.

44

‘Wijziging van het bodemvochtregime’ wordt behandeld onder bodem, ‘grondwatertafelveranderingen’ worden behandeld onder grondwater.


59

DEFINITIEF RAPPORT

Ingreep/effectgroep

Detailniveau ?


Relevantie

bodemvochtregime in detail te behandelen. Het is enkel in die gevallen waar de hoedanigheden van de bodem een relevant verschil kunnen maken ten aanzien van de ernst van de grondwaterstandsveranderingen, dat een effectbespreking in het kader van de discipline Bodem aan de orde is. Bijvoorbeeld wanneer door reliëfwijzigingen de verdampingscapaciteit vanuit de verzadigde zone relevant wijzigt en de bodemkenmerken (textuur) in sterke mate bepalend zijn voor de verdampingscapaciteit en bijgevolg de netto flux van infiltrerend water.

Meestal relevant Soms relevant Weinig relevant

SO R

Stadsontwikkelingsprojecten Recreatieprojecten

Analysemethoden en voorstellingswijzen 5.2.1.3.1 Verstoring van de bodemopbouw Verdichting en verslemping ten gevolge van werfverkeer en andere ingrepen. De draagkracht van de bodem, het volumegewicht en de vochttoestand van de uitgangssituatie zijn het meest maatgevend ten aanzien van verdichting. Op zeer natte gronden gaat verdichting gepaard met verslemping van de toplaag en/of korstvorming. Van de initiatiefnemer wordt verwacht dat hij zo nauwkeurig mogelijk de verplaatsingspatronen van het werfverkeer aangeeft. De deskundige onderzoekt waar structuurverval in het studiegebied kan optreden. Eventueel wordt dit weergegeven op kaart. Aandachtspunten: Berijden van onverharde bodems met zware machines in zones buiten de eigenlijke bouwwerken; Zones waar bodems en materialen in grote hoeveelheden worden gestockeerd; Fysieke draagkracht van de ondergrond. Vergraving van de bodem Voor de realisatie van de nieuwe bebouwing en infrastructuur, grijpen graafwerkzaamheden in de bodem plaats. Beoordeeld wordt in hoeverre er in het verleden reeds ontgravingen hebben plaatsgevonden en of de ontgravingen (in sommige gevallen niet dieper dan 1-2 meter) voor de te onderzoeken locaties een gevolg hebben voor de lokale bodemopbouw. Op basis van bodemkaarten en databanken wordt nagegaan of een ontgraving zal leiden tot verstoring van unieke bodemwaarden of dat er mogelijk effecten zijn op de (grond)waterhuishouding. De beoordeling is meestal kwalitatief. De waardevolle bodems kunnen via de zoekfunctie van DOV (https://dov.vlaanderen.be) cartografisch geraadpleegd worden. Aandachtspunten: Zones met aanwezigheid van waardevolle bodems; Verdichting van (omliggende) terreinen die veelvuldig betreden zullen worden door ruiters, wandelaars, vissers, fietsers, …. Als principe geldt dat in geval van grote grondverzetwerken dient nagegaan te worden of opportuniteiten kunnen worden gecreërd door het selectief geologisch afgraven en aanwenden van de gronden ter vervanging van primaire oppervlaktedelfstoffen. De hoeveelheden uitgegraven bodem, die met grondverzet gepaard gaan, bevatten een groot vervangingspotentieel voor primaire oppervlaktedelfstoffen. Met het grondverzet moet bijgevolg, in het kader van een duurzaam voorraadbeheer, op een efficiënte manier worden omgesprongen waarbij, afhankelijk van de


60

DEFINITIEF RAPPORT

geologische relevantie, via selectieve afgraving kan gekomen worden tot een maximale hoeveelheid volwaardige alternatieven voor primaire oppervlaktedelfstoffen en een minimale hoeveelheid bouwtechnisch en milieuhygiënisch slechte uitgegraven bodem. In het MER worden: De principes ingebouwd van het selectief geologisch afgraven en de aanwending als primaire oppervlaktedelfstof; De geologische gelaagdheid getoetst op potenties in dit verband (bepaalde bodemprofielen komen in aanmerking als primaire oppervlaktedelfstof, andere niet); Alternatieven onderzocht en afgewogen m.b.t. plaats en diepte van de afgraving i.f.v. een optimalisatie van de mogelijkheden voor hergebruik als grondstof. De operationele uitwerking in detail zal verdere doorwerking vinden via de “grondverzetsregeling” waarin (in de nabije toekomst) de principes van maximalisatie van selectieve geologische afgraving zullen worden vastgelegd. De opdrachtgever/aannemer zal (via de verplichtingen van de grondverzetsregeling) op het uitvoeringsniveau dienen te preciseren hoe dit selectief afgraven en het hergebruik precies worden geïmplementeerd. Bodemzetting Bodemzetting is een grondmechanisch proces waarmee de zakking van het oorspronkelijk maaiveld wordt aangeduid. Dit kan een gevolg zijn van ophoging van terreinen, oprichten van nieuwe gebouwen of van ontwatering of waterwinning. Aandachtspunten: Zones met natte, zettingsgevoelige bodems (kleigronden, veengronden,...); Ingrepen van ophogingen en grondwatertafelverlagingen, zelfs indien tijdelijk; Secundaire effecten op archeologisch waardevolle zones en kwetsbare natuur in de omgeving.


61

DEFINITIEF RAPPORT

Figuur 9:

Berekening van theoretische zetting in functie van afstand tot bouwput (boven) en in functie van de grondwaterstand (onder) (Bron: Smet, 2006).

5.2.1.3.2 Beïnvloeding van bodemkwaliteit Onder meer vanuit Vlarem en Vlarebo worden doelstellingen opgehangen aan de kwaliteit van het bodemsysteem. Maar ook de drinkwaterwinning en de natuur zijn gebaat bij het voorkomen van nadelige veranderingen van de bodem (en grondwater-) kwaliteit. Nagegaan wordt of voor het studiegebied er effecten zijn te verwachten op de bodemkwaliteit. Aandachtspunten: Vermesting en eutrofiëring, gebruik van pesticiden in relevante hoeveelheden (bijvoorbeeld door recreatieactiviteiten zoals golfterreinen, dierentuinen,…. Vooral relevant indien gelegen in- of langsheen kwetsbare gebieden); Emissies van intensief gebruikte parkings of parkings waar zich een hoger risico op verontreiniging kan voordoen (vb. parking vrachtwagens); Potentiële calamiteiten t.h.v. laaden loszones van winkelcomplexen waar gevaarlijke stoffen in relevante hoeveelheden kunnen worden behandeld: drogisterijproducten, meststoffen, pesticiden (tuincentra), enz…; Aanwezige bodemverontreinigingen in het studiegebied (mogelijke verspreiding door vergraving); Het verwijderen en elders deponeren van verontreinigde bodems. Welke aspecten relevant zijn voor het planniveau moet beoordeeld worden i.f.v. vooral de schaal van de activiteiten, de kwetsbaarheid van het systeem, en de mogelijkheden om de effecten te vermijden of te remediëren door milderende maatregelen. Uit de bovenstaande reeks aandachtpunten zijn


62

DEFINITIEF RAPPORT

‘vermesting en eutrofiëring’ en ‘aanwezigheid van bodemverontreiniging’ zeker elementen die op een plan-m.e.r.-niveau in de afweging van de milieueffecten moeten in beschouwing genomen worden. Bij de effectvoorspelling wordt inzicht gegeven in de stoffen en hun eigenschappen. Vanuit dit inzicht worden de bodemprocessen en de verspreiding van stoffen begroot. Vervolgens wordt samengevat welke handelingen tot kwaliteitswijzigingen leiden en of het een diffuus of puntverschijnsel betreft. 5.2.1.3.3 Bodemerosie De erosiegevoelige zones kunnen volgens gradatie van kwetsbaarheid via de zoekfunctie van DOV (watertoetskaart inzake erosie) cartografisch geraadpleegd kunnen worden. Aandachtspunten: wijzigingen van bodembedekking, bodemgebruik, vergravingen,… in erosiegevoelige zones. Op plan-m.e.r.-niveau is de effectgroep relevant, in geval van (risico’s op) structurele, relatief grootschalige veranderingen in de erosiegevoeligheid. Tijdelijke effecten door werkzaamheden tijdens de aanleg of zeer lokale effecten die door milderende maatregelen kunnen worden geremedieerd, worden behandeld op project-m.e.r.-niveau. 5.2.1.4


Het betreft hier geen limitatieve lijst, maar een aantal typevoorbeelden relevant voor deze activiteitengroep. Tabel 16:

Milderende maatregelen discipline Bodem45 S-RS-B

PL-MER

PR-MER

RUIMTE

VERGUN

INI

DERDEN

Verstoring van de bodemopbouw 46

Ontwikkellocaties kiezen in zones met geringe(re) kwetsbaarheid voor verdichting, bodemzetting, verstoring van unieke bodemprofielen

S-RS-B

Verleggen van de route van werfwegen door minder verdichtingsgevoelige zones of verminderen van verdichting door gebruik van rijplaten, voertuigen met brede banden of rupsbanden, ….

S-RS-B

Beperken van de breedte van onverharde werfwegen, vooral in delen van het terrein waar de betrokken zones in het kader van het plan/project niet ingericht worden als verharde wegen of gebouwen.

S-RS-B

Voorzien van ingerichte paden voor recreanten, eventueel ook buiten projectgebied.

S-RS-B

de het

Afsluiten voor het publiek van kwetsbare terreinen buiten het plan/projectgebied of beperken van toegankelijk.

S-RS-B

Selectief geologisch afgraven i.f.v. hergebruik van bodem als grondstof

S-RS-B

45

Maatregelen ter voorkoming van emissies naar het milieu, die deel uitmaken van de geldende wetgeving en codes van goede praktijk, worden niet herhaald. Bijvoorbeeld: VLAREBO-wetgeving i.v.m. voorkomen van verspreiding van verontreiniging door afvoer van sloopafval en verontreinigde gronden; VLAREA-wetgeving i.v.m. hergebruik van bouwen sloopafval.

46

Een andere locatie kiezen op het niveau van een RUP is vaak niet mogelijk. Dit dient te gebeuren op ruimtelijk structuurplanniveau. Herinrichting/zonering binnen een plangebied is echter wel mogelijk.


63

DEFINITIEF RAPPORT

S-RS-B

PL-MER

PR-MER

RUIMTE

VERGUN

INI

DERDEN

Beïnvloeding kwaliteit van de bodem 46

Ontwikkellocaties kiezen en bouwconstructies aanpassen i.f.v. het weggraven van bestaande bodemverontreiniging (werk-met-werk-maken)

S-RS-B

46

Ontwikkellocaties kiezen in zones die vrij zijn van bodemverontreiniging in het studiegebied

S-RS-B

Gewijzigde constructietechnieken i.f.v. het vermijden van bemaling of het tegengaan van grondwateronttrekking in zones met bestaande bodemverontreiniging.

S-RS-B

Maatregelen om verspreiding van gevaarlijke stoffen naar de bodem in geval van calamiteiten, te vermijden: opvangsystemen, ondoorlatende vloeren, …

S-RS-B

In (complexe) werfsituaties: optreden van calamiteiten op de werf voorkomen door de via VLAREM opgelegde maatregelen samen te brengen in een milieuzorgsysteem. Een werfverantwoordelijke voor het milieuzorgsysteem ziet toe op de daadwerkelijke implementatie ervan.

S-RS-B

Groenbeheer zo ecologisch mogelijk uitvoeren met maximaal gebruik van biologisch afbreekbare bestrijdingsmiddelen. Gebruik van kunstmatige en/of natuurlijke meststoffen verbieden in vermestingsgevoelige invloedzones.

RS-B

LEGENDE: S – RS – B; Maatregel specifiek voor stedelijk gebied (S) – Randstedelijk gebied (RS) – Buitengebied (B) PL-MER / PR-MER: Opdeling naar relevantie op plan- en/of project-m.e.r.-niveau RUIMTE: Wel ( ) of niet ( ) ‘overwegend verankerbaar’ in de ruimtelijke plannen (plan-m.e.r.-niveau en strategisch m.e.r.-niveau). Dit wil zeggen: het betreffen milderende maatregelen die binnen het plangebied ruimtelijk kunnen vertaald worden in bestemmingen, in stedenbouwkundige voorschriften of in andere bindende bepalingen. ‘Overwegend’ geeft aan dat dit geldt voor de meeste plan-m.e.r.’s. Er kunnen echter steeds bijzondere gevallen voorkomen, waarin de ruimtelijke vertaling niet mogelijk is. VERGUN: Wel ( ) of niet ( ) ‘overwegend verankerbaar’ in de vergunningen voor het project (project-m.e.r.-niveau). Dit wil zeggen: het betreft maatregelen waaraan een ruimtelijke situering en/of dimensie kan worden toegekend in de projectplannen (van de vergunningsaanvraag) of via de algemene- of bijzondere voorschriften van de vergunningen. Bijvoorbeeld het invoeren van venstertijden i.v.m. laden en lossen om hinder voor omwonenden te beperken. Dit is geen ruimtelijk inpasbare maatregel maar deze kan wel in een bijzonder voorschrift van de milieuvergunning worden vastgelegd. ‘Overwegend’ geeft aan dat dit geldt voor de meeste project-m.e.r.’s. Er kunnen echter steeds bijzondere gevallen voorkomen, waarin de verankering niet realiseerbaar is. INI: Milderende maatregelen uit te voeren door initiatiefnemer (of in opdracht van). DERDEN: Milderende maatregelen uit te voeren door derden.

5.2.1.5

Monitoring en postevaluatie

Enkele voorbeelden van situaties waarbij een monitoring een aangewezen manier is om informatie te vergaren over de milieueffecten van een project: Graafwerken ter hoogte of in de buurt van (potentieel) verontreinigde gronden (in geval van aangetoond risico): monitoring van bodemhygiëne door de initiatiefnemer. Voor graafwerken van een zekere omvang is een milieuhygiënisch onderzoek wettelijk verplicht. Er moet vermeden worden dat de ontvangende percelen niet verontreinigd worden (bodemkwaliteitsnormen in functie


64

DEFINITIEF RAPPORT

van de bodembestemming), conform de wetgeving VLAREBO. Monitoringmaatregel kan als bijzondere milieuvoorwaarde opgenomen worden in de milieuvergunning. Bemaling met een risico op het verplaatsen/aantrekken van een nabije verontreiniging (in geval van aangetoond risico): monitoring bodemhygiëne door de initiatiefnemer. Monitoringmaatregel kan als bijzondere milieuvoorwaarde opgenomen worden in de milieuvergunning. Meten van het vermestingseffect bij projecten waarbij het landgebruik wijzigt bijvoorbeeld in golfterrein: monitoring bodemhygiëne. Monitoringmaatregel kan als bijzondere milieuvoorwaarde opgenomen worden in de milieuvergunning of stedenbouwkundige vergunning. Bij graafwerken met bemalingen en risico’s op bodemzettingen, kan de verticale beweging van ondergrond gemonitored worden i.f.v. opvolging van bodemzetting en inklinking47 Monitoringmaatregel kan als bijzondere milieuvoorwaarde opgenomen worden in de stedenbouwkundige vergunning (bijvoorbeeld in geval van risico’s voor onroerend erfgoed). 5.2.1.6

Elementen van belang voor discipline-overschrijdende afweging?

Elementen voor interdisciplinaire gegevensoverdracht van- en naar de discipline Bodem staan beschreven in hoofdstuk 9 van het richtlijnenboek Bodem. Rekening houdend met de aard van de activiteiten stadsontwikkeling en recreatie zijn belangrijke discipline-overschrijdende afwegingen: Pedologische- en geologische opbouw van de bodem en de ondergrond: informatiedoorstroming naar discipline Water i.v.m. de inschatting van effecten van bemaling en de effecten van vergraving en profielverstoring op het watersysteem. Eventuele indirecte effecten op fauna en flora. Dit is ook van belang voor het archeologisch erfgoed. Bijvoorbeeld in alluviale gebieden, in gebieden onderhevig aan colluviale bodemprocessen of in gevallen van pleistocene archeologie (paleolithicum) is de doorstroming van deze informatie eveneens van belang. Kwetsbaarheid ten aanzien van bodemzetting en inklinking: informatiedoorstroming naar disciplines Water en Fauna & Flora (aanrijking door nutriëntenvrijstelling bij veeninklinking), Landschap, Bouwkundig Erfgoed en Archeologie (archeologische sporenvernieling) en Mens (schade aan bebouwing). Bodemverontreiniging: informatiedoorstroming naar disciplines Water, Fauna & Flora, Landschap, Bouwkundig Erfgoed en Archeologie en Mens-Gezondheidsaspecten (verplaatsing van verontreinigde pluim bij bemaling).

47

Hiertoe bestaan verschillende meetinstrumenten die relatieve verplaatsingen van grond dynamisch registreren: extensometer, peilregistratie, ...


65

DEFINITIEF RAPPORT

5.2.2

Water

5.2.2.1


De horizontale afbakening van het studiegebied wordt bepaald door: het stelsel van de waterlopen waarin hemelwater wordt geloosd; de ligging van de RWZI waarin afvalwaters worden behandeld; de berekende invloedszone van de grondwaterstandswijziging; de ligging van infiltratie- en kwelgebieden; de ligging van grondwaterbeschermingszones of de volledige hydrologische invloedszone. In geval van een inname van overstromingsgebied zijn er zowel stroomop- als stroomafwaartse effecten te verwachten en moet het studiegebied over de volledige hydrologische zone afgebakend worden, nl. waterloop en overstromingsgebied. Daarnaast dienen zones die nodig zijn om eventuele compensaties of herstelmaatregelen uit te voeren, eveneens opgenomen te worden in het studiegebied. De verticale afbakening van het studiegebied wordt bepaald door de hydrogeologische opbouw van de ondergrond en het aanzetpeil van de onderste bouwlagen of infrastructuren. Binnen dit studiegebied wordt geconcentreerd op de kwetsbare zones en aandachtsgebieden. 5.2.2.2

Referentiesituatie

Relevante bronnen voor de beschrijving van de huidige toestand inzake water zijn: eventuele bestaande hydrologische en hydrodynamische studies, stroomgebiedbeheerplannen, bekkenen deelbekkenbeheerplannen, het provinciaalen de gemeentelijke milieubeleidsplannen,…; kaartmateriaal (watertoetskaarten, waterkwaliteitskaarten, kwetsbaarheidskaart grondwater, de biologische waarderingskaart i.f.v. kwel, Vlaamse Hydrografische Atlas, ...); databanken (inventaris van grondwaterwinningen, VMM databank, vismigratiedatabank...). Voor grondwater wordt een algemene omschrijving van het grondwatersysteem (watervoerende lagen, kwetsbaarheid, stromingsrichting, waterpeilen) en de grondwaterkwaliteit (verontreinigde locaties, verzilting, ...) gegeven. De voorkomende oppervlaktewateren in het studiegebied worden geïnventariseerd en gekarakteriseerd naar onder andere de waterkwaliteit, de structuurkenmerken, de natuurlijkheid, het hydrologisch regime en de bestemming. Daarnaast wordt het bestaande afwateringssysteem (riolering en RWZI, grachten, waterlopen) en de afbakening van de ontvangende waterevacuatiesystemen en/of waterlopen beschreven, gekoppeld aan het hydrodynamisch regime en de knelpunten inzake wateroverlast. Potentiële bronnen van verontreiniging worden geïnventariseerd. In stedelijke omgevingen is het waterevacuatiesysteem vaak complex: waterlopen zijn vaak ingebuisd, gemengde en gescheiden rioleringen, pompstations en overstorten, de overbrenging van water naar naastgelegen (deel)stroomgebieden maken de potentiële kwantitatieve en kwalitatieve effecten vaak moeilijk om te inventariseren. In bepaalde situaties (vaker in landelijke gebieden) zal –afhankelijk van de geplande deelingrepen en de mogelijke effecten– het verkrijgen van inzicht in de processen en functies van water in het landschapsecologische systeem (relaties met fauna en flora en landschap) minder complex zijn.


66

DEFINITIEF RAPPORT

5.2.2.3


Bestudeerde parameters De realisatie van een stadsontwikkelingsproject en een recreatieproject gaat gepaard met een belangrijke ruimte-inname. Binnen die ruimte wordt –vooral bij stadsontwikkelingsprojecten– een grote oppervlakte verhard. Deze verharding veroorzaakt een toename van de hoeveelheid afstroming en afvoer van water. Wanneer geen milderende maatregelen worden genomen ontstaan verdroging en frequentere en grotere overstromingen door de toegenomen piekafvoeren. Afvalwaterlozingen van de bewoners, bedrijfsactiviteiten en gebruikers zijn ook oorzaak van de wijzigingen van de oppervlaktewaterkwaliteit en -kwantiteit in de ontvangende waterlopen en eventueel grondwaterkwaliteit, al dan niet na waterzuivering. Het bijkomende verkeer en andere menselijke activiteiten veroorzaken diffuse emissies en verontreinigingen van gronden oppervlaktewater. Het al dan niet permanent verlagen van de grondwatertafel brengt directe effecten teweeg op het grondwatersysteem en kan ongewenste neveneffecten teweegbrengen voor menselijke activiteiten, fauna en flora, landschap, archeologie. Een permanente grondwatertafelverlaging is niet in overeenstemming met het beleidskader (decreet integraal waterbeleid) en kan niet worden uitgevoerd. Vergravingen en het bouwen van diepe ondergrondse constructies kunnen door wijzigingen van de bodemgelaagdheid of door obstructie van de grondwaterstroming (afhankelijk van de opbouw van de ondergrond) de grondwatertafel plaatselijk verhogen of verlagen. Volgende elementen maken bijgevolg deel uit van de effectbeschrijving in relatie tot het plan/project: Het plan/project kan effecten hebben op het systeem van waterlopen, de structuurkwaliteit van waterlopen en oppervlaktewaterkwaliteit, (potentiële) overstromingsgebieden. Factoren die de waterkwaliteit kunnen beïnvloeden, worden in het algemeen kwalitatief besproken: lozingen, zuivering, andere emissies naar het watersysteem. Wijziging infiltratie- en afvoerkarakteristieken: gelet op de inrichting (bebouwing, verhardingen) vormt de gewijzigde afvoer van hemelwater en verminderde infiltratie een belangrijk aandachtspunt. De verschillende afwateringsmogelijkheden van het aan te snijden terrein en de invloed hiervan op stroomafwaarts gelegen gebieden in het (deel)bekken worden onderzocht. Er wordt nagegaan welke infiltratie- en buffercapaciteit noodzakelijk is. Relevante onderzoeksvragen voor de discipline Water zijn: Leidt het initiatief tot een wijziging in de hydrografische- of hydrogeologische kenmerken van oppervlakte- en grondwater, de hoeveelheid en kwaliteit van neerslag-, afval- en leidingwater? Welke wijzigingen zijn er te verwachten in de processen die de kringloop van het water sluiten, in het bijzonder inzake bijkomende verhardingen? In welke mate zijn het plan/projectgebied en verschillende deelzones overstromingsgevoelig? In welke mate bestaan er kansen ter vrijwaring (en opwaardering) van waterlopen?


67

DEFINITIEF RAPPORT

Tabel 17:

Bestudeerde parameters discipline Water Relevantie?

Ingreep/effectgroep

Detailniveau?

Bestudeerde parameters SO

R

Beïnvloeding oppervlaktewaterkwaliteit Inbreng van vreemde stoffen in het oppervlaktewater

PL-MER

Verontreinigingen door afstromend hemelwater.

PR-MER

In welke mate kan waardevolle natte natuur of kunnen kwetsbare oppervlaktewateren verontreinigd worden? Beoordeling kwalitatief ofwel kwantitatief op basis van kengetallen. Wijziging doorstroming watersystemen. In welke mate kunnen de activiteiten leiden tot wijzigingen in de doorstroming van watersystemen en daardoor ook in waterkwaliteit? Beoordeling kwalitatief ofwel kwantitatief op basis van kengetallen. Lozingen afvalwater waterzuivering.

of

effluentlozingen

In welke mate kunnen afvalwaterlozingen of effluentlozingen van projectgebonden waterzuiveringsinstallaties leiden tot een waterkwaliteitswijziging? Beoordeling kwalitatief ofwel kwantitatief op basis van kengetallen. PR-MER

Daarnaast gebeuren de kwantitatieve beoordelingen gedetailleerder nl. op basis van oppervlakte-, debietsen/of concentratieberekeningen of inschattingen en waar mogelijk toetsing aan kwaliteitsnormen.

Beïnvloeding van de waterhuishouding en het lokaal watersysteem (oppervlaktewaterkwantiteit) Wijziging van overstromingsregime en/of risico op wateroverlast

PL-MER

Risico op wateroverlast.

PR-MER

Ligging van de ontwikkellocatie in overstromingsgebied: kwalitatieve beoordeling van risico op wateroverlast op basis van kaarten met overstromingsgevoelige gebieden. Inschatting van de toename of verlies aan oppervlakte overstromingsgebied. Welke zijn de risico’s op wateroverlast door 48 overstroming (overstromingskaarten Watertoets , 49 kaart Recent overstroomde gebieden ROG-05 en 50 kaart met risicozones voor overstromingen ) of grondwaterstandsstijging met wateroverlast tot gevolg.

PR-MER

Wijziging piekdebieten t.g.v. afstroming hemelwater en/of risico op wateroverlast.

van

Welke is de omvang van verwachte piekdebieten i.f.v. de aanwezige afvoercapaciteit van waterlopen? Ligging van de ontwikkellocatie in overstromingsgebied: kwalitatieve beoordeling van risico op wateroverlast op basis van kaarten met overstromingsgevoelige gebieden. Berekening van oppervlaktetoename of -verlies en volume van overstromingsgebied. Het effect wordt beoordeeld a.h.v. bijvoorbeeld studies oppervlaktewaterkwantiteits-modellering.

48

De Watertoetskaart maakt onderscheid tussen mogelijk overstromingsgevoelige gebieden (NOG, potentiële overstromingsgebieden en mijnverzakkingsgebieden, maar die deels buiten de effectief overstromingsgevoelige gebieden vallen) en effectief overstromingsgeboelige gebieden (gabaseerd op gecorrigeerde versie van recent overstroomde ste gebieden ROG-O5, op gemodelleerde overstromingsgebieden langs onbevaarbare waterlopen van 1 cat. en sommige de van 2 cat. en langs bevaarbare waterlopen van Waterwegen en Zeekanaal N.V.).

49

De ROG-05 bevat alle gekarteerde overstromingen uit periode 1988-2005 met alle verbeteringsvoorstellen die in de voorbije jaren werden gemaakt

50

De kaart met risicozones voor overstromingen is opgesteld op basis van federale criteria: enkel overstromingsdiepten hoger dan 30 cm werden in rekening gebracht en de herhalingsperiode blijft beperkt tot 25 jaar.


68

DEFINITIEF RAPPORT

Relevantie? Ingreep/effectgroep

Detailniveau?


Wijziging afvoergedrag water

van

PL-MER

Veranderingen in de oppervlaktewaterstructuren

PR-MER

Leidt de inplanting van de ontwikkellocatie tot ingrijpende veranderingen in (waardevolle) oppervlaktewaterstructuren? Zijn er kansen aanwezig om deze structuren in te passen in het plan/projectgebied? Heeft dit een meerwaarde voor het plan/project?

PR-MER

Wijziging van piekdebieten in waterlopen als gevolg van volume afstromend hemelwater en andere lozingen Aandeel piekdebieten ontvangende waterlopen.

in

afvoercapaciteit

R

van

Berekening van vermindering infiltratie, dimensionering van bufferen infiltratiegebieden, berekening debietswijziging waterlopen door lozing van bemalingsen drainagewater. Beïnvloeding grondwaterkwaliteit Inbreng van vreemde stoffen in het water

PL-MER

Verontreinigingen door afstromend hemelwater

PR-MER

In welke mate wordt de waterkwaliteit van (kwetsbare) watersystemen bedreigd door verontreinigingen van hemelwaterafvoer van intensief verkeer of bedrijfsmatig gebruik van de terreinen? (kwalitatieve beoordeling). Sanering van grondwaterverontreiniging Aanwezigheid van kansen om bestaande (bodem- en) grondwaterverontreinigingen te saneren (werk-metwerk-maken)?

PR-MER

Daarnaast ook beoordeling van: risico’s op relevante calamiteiten (bijvoorbeeld laaden loszones gevaarlijke stoffen); risico’s op migratie van bestaande grondwaterverontreinigingen door bemaling.

Beïnvloeding van grondwaterstromen en –standen (grondwaterkwantiteit) Bemaling aanlegfase

Wijziging in waterbalans

tijdens

PR-MER

Grondwatertafelverlaging door bemaling Berekening van de invloedsstraal van de bemaling, berekening van de grondwaterstandsdaling, berekening van het opgepompt debiet.

de

Barrièrevorming in de watervoerende laag

PL-MER

Barrièrevorming of gewijzigde waterbalans

PR-MER

Door mogelijke verandering in het systeem van infiltratie en verdamping of door barrièrevorming in de ondergrond kunnen grondwaterstromen wijzigen. Nieuwe bebouwing en verhardingen zorgen voor een mogelijke verandering in het systeem van infiltratie en verdamping. Door deze veranderingen kunnen grondwaterstanden veranderen (verdrogingseffect). Kwalitatieve beoordeling van de ligging van ontwikkellocaties en activiteiten ten opzichte van kwelgebieden. Kwalitatieve beoordeling van risico’s op verstoring van kwelsituaties door ophogingen of door barrièrevorming in de ondergrond. Snelsurvey van grondwaterstandsstijging en eventuele wateroverlast. Door mogelijke verandering in het systeem van infiltratie en verdamping of door barrièrevorming in de ondergrond kunnen grondwaterstromen wijzigen. Nieuwe bebouwing en verhardingen zorgen voor een mogelijke verandering in het systeem van infiltratie en verdamping. Door deze veranderingen kunnen grondwaterstanden veranderen.


69

DEFINITIEF RAPPORT


Detailniveau?


PR-MER

Daarnaast ook: Kwantitatieve inschatting of grondwaterstandswijziging.

Permanente drainage en bemaling tijdens exploitatiefase

berekening

van

de

PL-MER

Permante drainage of bemaling

PR-MER

Is de ontwikkellocatie gelegen in gebieden met hoge grondwaterstanden? Is grondwatertafelverlaging noodzakelijk voor een normaal gebruik?

PR-MER

Daarnaast ook: Kwantitatieve inschatting of grondwaterstandswijziging.


SO R

R

berekening

van

de


Analysemethoden en voorstellingswijzen Zie ook disciplinerichtlijnenboek m.e.r. voor Water 51. De ontwikkeling van (nieuw) stedelijk- of recreatiegebied kan grote wijzigingen in functies en in de waterhuishoudkundige structuur met zich meebrengen. Het algemene uitgangspunt ‘integraal waterbeleid’ bij dergelijke ontwikkelingen is dat er bij realisatie van het plan/project géén afwenteling op de omgeving plaatsvindt. Hierbij geldt de trits ‘vasthouden – bergen – afvoeren’ voor de waterkwantiteit en ‘schoonhouden – scheiden – schoonmaken’ voor de waterkwaliteit. Daarnaast wordt ook rekening gehouden met de voorspelde klimaatontwikkelingen. De trits ‘vasthouden - bergen - afvoeren’ houdt in dat in eerste instantie getracht wordt het (gebiedseigen) water zo lang mogelijk –daar waar het valt– vast te houden (infiltratie in de bodem), indien dit niet mogelijk is dient het afstromend regenwater lokaal te worden geborgen in vijvers en watergangen. Pas in de laatste instantie –wanneer noch vasthouden, noch bergen afdoende is– kan overwogen worden het water zo traag mogelijk af te voeren naar de omgeving. De trits ‘schoonhouden - scheiden - schoonmaken’ omvat ten eerste het niet toelaten dat de kwaliteit van water verslechtert (schoon houden), vervolgens het gescheiden houden van schone en vuile waterstromen en als laatste het zuiveren (schoonmaken) van verontreinigd water. Door water schoon te houden en vuile waterstromen zoveel mogelijk gescheiden te houden kan de omvang van te zuiveren water worden beperkt en tevens het zuiveringsrendement worden verhoogd. De uitgangspunten tot het inrichten van (nieuw) stedelijk gebied en de omgang met wateraspecten hebben betrekking op: riolering, hemelwatervoorzieningen, ontwatering, onderhoud en diffuse bronnen. Op het plan-m.e.r.-niveau wordt nagegaan of het plan voldoet aan de relevante doelstellingen en beginselen i.v.m. waterbeheer ondermeer het decreet Integraal Waterbeleid. In het bijzonder wordt nagegaan of en hoe er door het wijzigen van de inrichting (het inspelen op kansen en potenties, het opleggen van maatregelen, het stellen van voorwaarden, het voorzien van compensatiemaatregelen, het wijzigen van de fasering, het voorstellen van flankerende beleidsmaatregelen,…) (beter) aan deze doelstellingen en beginselen kan worden voldaan. Waar op het plan-m.e.r.-niveau de toetsing gebeurt aan de hand van principes, concepten, zoneringen worden kan deze op project-m.e.r.-niveau in grotere mate worden gedetailleerd en/of

51

Momenteel in herziening.


70

DEFINITIEF RAPPORT

gekwantificeerd en afgestemd op vergunningsvoorwaarden. Op het projectniveau zijn de kenmerken van het initiatief (emissies, oppervlakten, aantallen, inrichting, beheer, …) uiteraard ook meer in detail gekend. 5.2.2.3.1 Beïnvloeding oppervlaktewaterkwaliteit Plan-MER Verontreinigingen door afstromend hemelwater. Intensief verkeer of bedrijfsmatig gebruik van de terreinen (calamiteiten, bijvoorbeeld bij laaden loskaden) kan leiden tot verontreiniging van afstromend hemelwater. Het gaat bij stedelijke gebieden vaak om verontreinigingen van PAK, olie, strooizouten. Houdt rekening met: De kwetsbaarheid van de ontvangende kwaliteitsdoelstellingen, ecologische functies);

oppervlaktewaters

(oppervlaktewater-

De nabijheid van waardevolle natte natuurfuncties; bronnen van verontreiniging van hemelwater binnen een plan. Wijziging doorstroming watersystemen. Als gevolg van het wijzigen van oppervlaktewaterstructuren (bijvoorbeeld dempen van afwateringsgrachten, wijzigen van afwateringsrichting, …) kan de doorstroming van watersystemen wijzigen en als gevolg ervan ook de waterkwaliteit. Onderzoek in het MER of wijzigingen aan de oppervlaktewaterstructuur kunnen vermeden worden of bepaalde potenties inhouden om tot een geoptimaliseerde toestand te komen. Kwalitatieve bespreking van de gevolgen van deze wijzigingen/potenties. Effluentlozingen waterzuivering. Indien het plan voorziet in een eigen waterzuiveringsinstallatie: beoordeling van de ligging het lozingspunt (is dit de beste keuze?) en van de waterkwaliteitsbeïnvloeding door de restverontreiniging in het effluent. In veel gevallen zal het huishoudelijk afvalwater geloosd kunnen worden via een RWZI. Nochtans kan het in bepaalde gevallen voorkomen dat geen aansluiting op de riolering mogelijk is en er een eigen waterzuiveringsinstallatie moet voorzien worden. In dit geval moet de planbeschrijving duidelijk aangeven welke effluentkwaliteitsnormen zullen nageleefd worden (alle relevante parameters). In de zoneringsplannen (http://geoloket.vmm.be/zonering/) wordt bepaald hoe het afvalwater van elke zone in Vlaanderen gezuiverd zal worden. De zoneringsplannen bepalen hoe het afvalwater van een huis in Vlaanderen gezuiverd wordt: door aan te sluiten op de infrastructuur die al onder de grond zit; of door aan te sluiten op de infrastructuur die nog gebouwd moet worden; of door het te zuiveren in een eigen installatie. In het geval het huishoudelijk afvalwater kan geloosd worden via een RWZI dient nagegaan te worden of het geloosde debiet de werking van de RWZI kan hypothekeren. Indien er tussen het lozingspunt en de RWZI overstorten op de riolering aanwezig zijn, dient kwantitatief nagegaan of de geplande lozing leidt tot een relevante toename van het overstortregime en de kwaliteit van de waterloop. Voorstellingswijze: bespreking van effecten op kwalitatieve wijze. Voor de problematiek van de lozing van afvalwaters dient overlegd te worden met de rioolbeheerder, Aquafin N.V., waterbeheerder en/of VMM om na te gaan welke aanpak i.v.m. de lozing dient gevolgd te worden. In sommige gevallen zullen er onzekerheden dienaangaande blijven bestaan, bijvoorbeeld indien de RWZI zijn maximum capaciteit bereikt heeft, er op middellange termijn een uitbreiding van de RWZI gepland wordt, enz…. In dergelijke gevallen wordt eventueel met scenario’s gewerkt van


71

DEFINITIEF RAPPORT

(naast uitbreiding van RWZI), bouw van meerdere groepsgewijze ingeplante KWZI’s of bouw van een centrale grootschalige AWZI binnen het plan. Het MER doet in dit geval voor de verschillende alternatieven, ook uitspraken over: de haalbare effluentkwaliteit voor nutriëntverwijdering (in relatie tot waterkwaliteitsdoelstellingen); risico’s op geurhinder; de haalbaarheid en de voorkeur van technische oplossingen van KWZI/AWZI i.v.m. seizoenale schommelingen van de afvalwaterproductie bij recreatieprojecten; de meest aangewezen inplantingsplaats. Project-MER Dezelfde aspecten zoals genoemd op het plan-m.e.r.-niveau worden beschouwd, echter meer in detail. Op dit niveau moeten preciezere, meer gekwantificeerde projectkenmerken inzake mogelijke calamiteiten, afvalwaterproductie en emissies worden gebruikt. Voorstellingswijze: Oppervlakte-, debietsen/of concentratieberekeningen of inschattingen en waar mogelijk toetsing aan kwaliteitsnormen; Raming van afvalwaterproductie in termen van IE’s en dagdebiet; Absolute en procentuele aandeel van afvalwaterproductie in de capaciteit van de RWZI; Voor de inschatting van de afvalwaterproductie voor recreanten, bezoekers, werknemers wordt een reductiecoëfficiënt toegepast ten opzichte van het kengetal voor bewoners (zie voorbeeld in Tabel 18)

KADER 6 – ZWEMBADEN 52 Een bijzonder aandachtspunt i.v.m. zwembaden zijn de Best Beschikbare Technieken, in het bijzonder met betrekking tot het lozen van spoelwater. Middelgrote tot grote zwembaden, uitgerust met een waterbehandelingssysteem, lozen in het algemeen spui- en spoelwater. Deze lozingen moeten beschouwd worden als afvalwaterlozingen. Typische milieuaspecten van zwembaden zijn het hoge wateren energieverbruik en het lozen van spoelwater. Dit spoelwater bevat weinig biologisch afbreekbare stoffen en is niet geschikt voor rioolwaterzuiveringsinstallaties. Bij lozing op oppervlaktewater moet aandacht besteed worden aan de aanwezigheid van zwevende stoffen, zouten en gechloreerde organische producten (chlooramines, AOX). AOX, adsorbeerbare organische halogeenverbindingen, resulteren uit de reactie van chloor met organische verontreinigingen in het water. Een BBT om de kwaliteit van het afvalwater te verbeteren is het toepassen van een performant meet- en doseersysteem om het gebruik van chemicaliën te beperken. Vermits in het afvalwater van zwembaden AOXconcentraties worden aangetroffen die hoger liggen dan de wettelijke voorziene kwaliteitsnormen, dienen deze inrichtingen in principe een milieuvergunning te hebben voor het lozen van deze stoffen. Er blijken echter nog geen BBT voorhanden om de AOX ver beneden de huidige concentraties te reduceren, zodat in de BBT-studie voorgesteld wordt om een (sectorale) norm van 600 g/ml voor AOX in de vergunning op te nemen. Samengevat lijkt het te verantwoorden om het spoelwater van zwembaden op oppervlaktewater te lozen, tenminste indien vooraf de zwevende stoffen verwijderd worden en indien rekening wordt gehouden met de kwaliteit van het ontvangend oppervlaktewater.

52

Liesbet Van den Abeele, Peter Vercaemst en Roger Dijkmans, Beste Beschikbare Technieken (BBT) voor de Zwembaden, Eindrapport, Studie uitgevoerd door het Vlaams Kenniscentrum voor Beste Beschikbare Technieken (Vito) in opdracht van het Vlaams Gewest, 2000/IMS/R/003, VITO, Januari 2000


72

DEFINITIEF RAPPORT

In Figuur 10 hierna wordt een massa- en energiebalans voor een middelgroot zwembad (cijfers uitgedrukt per jaar) weergegeven. De figuur geeft een algemene indruk van de geloosde waterhoeveelheden en de hoeveelheid verontreinigingen.

Figuur 10:

Massa- en energiebalans voor een middelgroot zwembad (cijfers uitgedrukt per jaar) (Bron BBT voor de zwembaden VITO, 2000)

Kengetallen afvalwaterproductie Er bestaan in de literatuur verschillende kengetallen voor het inschatten van de afvalwaterproductie voor winkels, recreatiefuncties, enz…. Veelal wordt een reductiecoëfficiënt gehanteerd t.o.v. de afvalwaterproductie voor huishoudens (1 IE per inwoner).In de praktijk blijken deze kengetallen zeer sterk uiteen te lopen en dikwijls te leiden tot overschattingen. De beste werkwijze is vaak om de afvalwaterproductie in te schatten aan de hand van waterverbruiksgegevens van vergelijkbare activiteiten. Hierna wordt een voorbeeld gegeven van een raming van de afvalwaterproductie, aan de hand van reductiecoëfficiënten. Tabel 18:

Voorbeeldtabel met raming van de toekomstige afvalwaterproductie, met toepassing van reductiecoëfficiënten voor afvalwaterproductie53

Type gebruiker

Aantal personen

Reductiecoëfficiënt t.o.v. IE voor wonen

IE

l/dag

Sporter

200

0,3

60

9000

Bezoeker - Voetbal

1500

0,01

15

2250

Bezoeker - Sporthal

1600

0,01

16

2400

Bezoeker - Winkels

120

0,01

1,2

180

Werknemer

20

0,15

3

450

Kampeerder

170

1

170

25500

-

-

4,6

700

266

40480

Zwembad Totaal

53

TECHNUM N.V., (2010), Plan-MER Site Hoge Velden - Posthoorn te Lier, Stad Lier.


73

DEFINITIEF RAPPORT

Hemelwater Stadsontwikkelingsprojecten en recreatieprojecten veroorzaken doorgaans geen zodanig hoge verontreinigingsniveaus van PAK, olie, strooizouten, zoals dit het geval is bij autosnelwegen. De bronintensiteit dient steeds beschouwd te worden in relatie tot de kwetsbaarheid van de betrokken oppervlaktewateren. Drukke verkeerswegen, parkings, busstopplaatsen, intensief gebruikte pleinen bij festiviteiten kunnen echter wel verontreinigd hemelwater veroorzaken. Voorstellingswijze: onderzoeksresultaten met metingen van emissies van activiteiten onder vergelijkbare omstandigheden kunnen bepaalde kengetallen leveren54. Deze kunnen worden getoetst aan emissienormen of immissienormen (na verdunning).

Andere oorzaken van gewijzigde oppervlaktewaterkwaliteit Als gevolg van het dempen van een watergang kan de doorstroming in het watersysteem verminderen en neemt de waterkwaliteit in aangrenzende watergangen mogelijk af. Anderzijds kan mogelijk de gemiddelde waterkwaliteit toenemen, doordat extra water wordt toegevoerd naar de aangrenzende watergangen. Voorstellingswijze: kwantitatieve inschatting van gewijzigde doorstroming, kwalitatieve beoordeling rekening houdend met de nutriëntbelasting en de risico’s op algenbloei. 5.2.2.3.2 Beïnvloeding van de waterhuishouding en het lokaal watersysteem Wijziging van overstromingsregime of risico op wateroverlast – Wijziging afvoergedrag van water Plan-MER Een plan legt ruimteclaims en functies vast en bevat veelal bijbehorende gebruiksbepalingen. Op de plankaarten en in de bijbehorende planvoorschriften wordt zonodig een nadere typering van water aangegeven. In de toelichting van het plan wordt onderbouwd hoe tot de ligging en typering van het water is gekomen. Deze aspecten zijn onderdeel van de watertoets. Daarbij moet altijd de ruimtelijke relevantie in het oog gehouden worden. Aspecten als inrichting, beheer en waterkwaliteit worden doorgaans niet in een bestemmingsplan vastgelegd, maar daar moet wel rekening mee worden gehouden. Voor de beoordeling van het thema waterkwantiteit worden de volgende criteria gehanteerd: veiligheid tegen overstroming en handhaving van overstromingscapaciteit; (grond)waterstanden, overlast; aspecten van wateraan- en afvoer; invulling van de bergingsopgave. Op planniveau wordt in eerste instantie gekeken naar de geschiktheden van het plangebied (en eventuele alternatieve locaties) voor de voorziene functies in relatie tot de waterfuncties of indien relevant naar geschiktheden van deelzones van het plangebied (indien de locatie op een hoger planniveau reeds globaal bestemd werd).

54

Waterkwaliteitsgegevens van afstromend hemelwater van autosnelwegen en drukke wegen zijn in het algemeen goed gekend (zie disciplinerichtlijnenboek Water). Voor parkings, busstopplaatsen, intensief gebruikte pleinen bij festiviteiten, ed. zijn deze niet gekend (zie ook hoofdstuk 9


74

DEFINITIEF RAPPORT

Voor het aspect waterkwantiteit wordt gekeken naar (on-)geschiktheden/potenties in relatie tot de grondwaterstanden, drinkwaterwinningsfuncties, infiltratiekenmerken, afvoerkarakteristieken van waterlopen. Om effecten te minimaliseren zijn een aantal inrichtingsmaatregelen mogelijk die maximaal in het plan worden verwerkt. De inrichtingsmaatregelen vormen de bouwstenen voor het meest milieuvriendelijke alternatief in het project-MER (zie verder) en worden dan ook nader onderzocht. Dit betreffen: compensatie van de bergingscapaciteit (graven van nieuw oppervlaktewater, alternatieve bergingsvoorzieningen zoals vegetatiedaken); handhaven of omleiden van bestaande waterstructuur. Dit kan leiden tot wijzigingen in het afvoergedrag van water naar stroomafwaartse watersystemen en functies. Tevens ruimte reserveren voor onderhoudsstroken langs waterlopen; handhaven van de bestaande waterpeilen; afkoppelen via de afkoppelbeslisboom en afvoer van vuil hemelwater (eventueel met bergingsbuffers); gebruik van duurzame, niet uitlogende materialen en afvoer of behandeling van afvalwater; vermijden van bebouwing in kwelgebieden en lagere delen van het gebied, ophogen van het gebied of toepassen van een drainagesysteem. Om de effecten van het voornemen inzichtelijk te maken volstaat een kwalitatieve beoordeling, gebaseerd op een systeemanalyse, kaartmateriaal en expert judgement. Uitzondering hierop vormt de waterbergingsopgave, deze wordt kwantitatief benaderd. Op plan-m.e.r.-niveau kan deze kwantificering veel meer benaderend worden uitgevoerd55. Project-MER Dezelfde aspecten zoals genoemd op het plan-m.e.r.-niveau worden beschouwd, echter meer in detail. Voorstellingswijzen: Welke is de omvang van verwachte piekdebieten i.f.v. de aanwezige afvoercapaciteit van waterlopen? Ligging van de ontwikkellocatie in overstromingsgebied: kwalitatieve beoordeling van risico op wateroverlast op basis van kaarten met overstromingsgevoelige gebieden; Berekening van oppervlaktetoename of -verlies en volume van overstromingsgebied. Het effect wordt beoordeeld a.h.v. bijvoorbeeld studies oppervlaktewaterkwantiteits-modellering; Berekening van vermindering infiltratie, dimensionering van bufferen infiltratiegebieden, berekening debietswijziging waterlopen door lozing van bemalingsen drainagewater. Op projectm.e.r.-niveau heeft deze quasi de nauwkeurigheid zoals bepaald in het berekeningsblad i.v.m. de toepassing van de hemelwaterverordening. Kwalitatief integraal waterbeleid Bij de herinrichting van het projectgebied dienen de algemene principes nageleefd te worden in kader van een kwalitatief integraal waterbeleid en een optimale inpassing van waterlopen in het projectgebied. Volgende aspecten worden binnen de discipline Water beschouwd als maatregelen of projectoptimalisaties: Mogelijkheden voorzien voor natuurlijke oevers, waterbuffers;

55

We verwijzen ondermeer naar CIW (2009), De watertoets bij ruimtelijke plannen, handleiding adviesverlening watertoets bij ruimtelijke plannen versie 1.0.


75

DEFINITIEF RAPPORT

Principes van kwalitatief geïntegreerd waterbeleid opnemen in stedenbouwkundige voorschriften: waterdoorlatende materialen, scheiding afvoer van hemel- en afvalwater, behoud, herstel of aanleg van waterbergende infrastructuur. Het water moet (vanwege de stedelijke verdichting en de klimaatverandering) een nieuwe plek in de ruimtelijke ordening krijgen. Robuustheid watersysteem Voor de beoordeling van de ontworpen infiltratie- en buffervolumes voor hemelwater, is het ‘besluit van de Vlaamse regering van 1 oktober 2004 houdende vaststelling van een gewestelijke stedenbouwkundige verordening inzake hemelwaterputten, infiltratie-voorzieningen, buffervoorzieningen en gescheiden lozing van afvalwater en hemelwater’ (B.S. 8/11/2004, wijz. B.Vl.Reg. 23/6/2006, B.S.22/8/2006) van toepassing. Dit besluit is van toepassing op het bouwen of herbouwen van gebouwen of constructies met een horizontale dakoppervlakte groter dan 75 vierkante meter. Het is eveneens van toepassing als de horizontale dakoppervlakte van een gebouw of constructie met meer dan 50 vierkante meter wordt uitgebreid, doch enkel op die uitbreiding. Als ‘herbouwen’ wordt beschouwd een bouwproject waarbij minder dan 60% van de buitenmuren wordt behouden. De provinciale verordeningen inzake afkoppeling van hemelwater afkomstig van dakvlakken en verharde oppervlakten, kunnen de voorwaarden van de gewestelijke verordening nog verstrengen. Op basis van de verharde oppervlakten en de dakoppervlakten worden minimum volumes en maximum afvoerdebieten bepaald voor hemelwaterputten, voor infiltratievoorzieningen (verplicht tenzij doorlatendheidsfactor van de bodem kleiner is dan 10-6 m/sec of de grondwaterstanden te hoog zijn), voor bufferbekkens en vertraagde afvoer uit deze bufferbekkens. Door sommige instanties wordt een berekeningsblad ter beschikking gesteld van gebruikers bijvoorbeeld http://www.landen.be/files/CMS/Berekening.pdf (volgens verordening provincie VlaamsBrabant). Ook berekeningsbladen voor de infiltratiecapaciteit met typische waarden inzake doorlatendheidsfactoren i.f.v. de textuur van de bodem, zijn beschikbaar. Aan deze verordening moet in alle gevallen worden voldaan. In functie van een milieubeoordeling van locatiealternatieven vormt dit aspect bijgevolg een minder doorslaggevend criterium. Wel dient rekening gehouden met voldoende potentiële ruimte voor waterberging. Op project-m.e.r.-niveau dient te worden nagegaan of de algemene principes van de verordening worden nageleefd. Voorstellingswijzen: een absolute en procentuele toename van het debiet van de waterloop waarin geloosd wordt weergegeven. Indien nodig worden gewijzigde ledigingsdebieten van bufferbekkens voorgesteld met bijhorende debietswijzigingen van de waterloop en het bijhorend buffervolume in m³/ha. Een voorbeeld van een overzicht van gegevens i.v.m. oppervlakte van verhardingen en infiltratie respectievelijk buffering, wordt hierna gegeven. Aangezien onderstaande gegevens en berekening ook deel uitmaakt van een stedenbouwkundige vergunningsaanvraag, is het noodzakelijk dat de gegevens in de MER en de stedenbouwkundige aanvraag, op hoofdlijnen overeenkomen met elkaar. Een voorbeeldtabel wordt hierna weergegeven.


76

DEFINITIEF RAPPORT

Tabel 19:

Voorbeeldtabel met gegevens in verband met oppervlakte van daken en verhardingen, groendakvoorziening, hemelwateropvang, infiltratie en buffering

Functies/oppervlakten

Bestaande toestand

Bestaande toestand, aandeel renovatie (1)

Nieuw bijkomend (2)

Totaal (1) + (2)

Dakoppervlakte (m²)

15.300

4.400

17.000

21.400

Verharde oppervlakte (m²)

5.760

0

7.100

7.100

Totaal

21.060

4.400

24.100

28.500

Functies/oppervlakten

Totaal

Groendak (m²)

10.700

Referentieoppervlakte verharding E (m²) Referentie dakoppervlakte H (m²) H=dakopp.-groendak

7.100 56

10.700

Totale oppervlakte verhardingen en daken I (m²) I=H+E

17.800

Hemelwaterputten (liter)

50.000

Oppervlakte verharding voor hemelwaterputten J (m²)

1050

Verharding waarvoor infiltratie M (m²)

1000

Oppervlakte waarvoor vertraagde afvoer N (m²) N=I-J-M

15.750

Buffervolume minimum 200 m²/ha (m³) (200x N/10.000)

315

57

In situaties waarin de riolering of het ontvangende oppervlaktewater om reden van kwetsbaarheid of afvoercapaciteit (overstortfrequentie), aan kwantitatieve beperkingen onderhevig is, kan de waterbeheerder, rioolbeheerder of bekkencoördinator, beperkingen opleggen aan de lozingen, die strenger zijn dan de hogergenoemde gewestelijke verordening inzake hemelwaterafvoer en behandeling. Zeker voor grootschalige projecten dient i.v.m. de problematiek van de lozing van hemelwater overlegd te worden met de rioolbeheerder, Aquafin N.V. en/of de waterbeheerder om na te gaan welke aanpak i.v.m. de lozing dient gevolgd te worden. 5.2.2.3.3 Beïnvloeding grondwaterkwaliteit Plan-MER Verontreinigingen door afstromend hemelwater Hemelwaterafvoer van intensief verkeer of bedrijfsmatig gebruik van de ontwikkellocaties, kan gepaard gaan met verontreinigingen. Het gaat bij stedelijke gebieden vaak om verontreinigingen van PAK, olie, strooizouten. Ga na in welke mate de ontvangende watersystemen kwetsbaar zijn voor de te verwachten verontreinigingen. Aandachtspunt: houd rekening met de ligging ten opzichte van drinkwaterwingebieden en grondwaterbeschermingszones. Beschouwingen over beheersaspecten van golfterreinen bijvoorbeeld over irrigatie en bemesting en de potentiële effecten, kunnen worden gevonden in de studie “Vlaamse Vereniging voor Golf vzw (2002), Golf, een milieueffectenstudie”. Deze studie beschrijft de potentiële milieueffecten van de aanleg en de exploitatie van een golfterrein. De studie verwijst naar een aantal 'Best Practice

56

Opmerking: sommige steden/gemeenten brengen oppervlakte groendak niet in mindering van de verharde dakoppervlakte.

57

21.400 m² - 10.700 m² = 10.700 m²


77

DEFINITIEF RAPPORT

Management' richtlijnen die werden bestudeerd om mogelijke effecten te vermijden of te milderen; tegen te gaan. Sanering van grondwaterverontreiniging58 In stedelijke omgevingen kunnen tal van percelen aangetroffen worden waar de bodem en het grondwater verontreinigd zijn. Het kan gaan om gronden die wachten op een sanering maar ook om verontreinigingen waarvan na onderzoek is gebleken dat ze geen relevant risico inhouden voor de volksgezondheid en het milieu. In elk geval is het te vermijden dat ingrepen op of rond de ontwikkellocatie (vergraven, bemaling, …) aanleiding geven tot een verspreiding van de verontreiniging. Locaties van grondwaterverontreinigingen kunnen worden geraadpleegd via de OVAM databank. In het algemeen zijn bodemonderzoeken uitgevoerd op percelen waarop mogelijk risicohoudende activiteiten hebben plaatsgevonden. Indien één van deze locaties ligt binnen een gebied waar effecten worden berekend (o.a. grondwaterstromingsveranderingen door bemaling), wordt nagegaan of de verontreinigende componenten van dien aard zijn, dat een verspreiding van de verontreiniging kan optreden. Productkenmerken zoals soortelijk gewicht en wateroplosbaarheid spelen een belangrijke rol in het verspreidingsgedrag. Relevant is ook om na te gaan of de ontwikkeling kansen biedt om bestaande (bodem- en) grondwaterverontreinigingen te saneren (werk-met-werk-maken). Overleg met OVAM is hier vanzelfsprekend noodzakelijk. Afgraven of isoleren van de verontreiniging, wanneer deze ingrepen passen in de geplande werken, kan als positieve maatregel beschouwd worden.

KADER 7 – KOUDE-WARMTEOPSLAG Niettegenstaande installaties voor koude-warmteopslag in de bodem, als duurzaam en energievriendelijk worden aanzien, kunnen ook negatieve effecten op de bodem en het grondwater optreden. Het opslaan van warmte is een belangrijk onderdeel van verschillende systemen voor duurzame energie en andere energie-efficiënte installaties. De lange termijn warmteopslag kan eventueel plaatsvinden in: Een aquifer: een voor warmte-opslag geschikte aquifer bestaat meestal uit een zandlaag die is omgeven door 'waterdichte' (horizontale) lagen klei. De grondwaterstromen in de zandlaag mogen slechts een beperkte snelheid hebben om warmteverliezen te beperken. De warmte wordt bij een aquifer rechtstreeks in het (grond)water en het zand opgeslagen. Aquifers kunnen gebruikt worden voor zowel opslag van hoge als lage temperatuur. Buizenstelsel in zand-, klei- en veenlagen: de warmte wordt via een buizenstelsel aan de bodem afgegeven en weer teruggewonnen. Naast positieve milieueffecten zijn er ook mogelijk negatieve effecten voor de bodem en het grondwater. De meeste drinkwaterbedrijven stellen zich op het standpunt dat KWO systemen in grondwaterbeschermingsgebieden ongewenst zijn zolang er onduidelijkheid bestaat over de effecten. Overheden overwegen om samen met betrokken partijen aangepaste eisen op te stellen rondom de aanleg, het gebruik, maar ook de beëindiging van een KWO systeem. Belangrijk is bijvoorbeeld bij het uitvoeren van boringen voor het inbrengen van buizen, de natuurlijke afsluiting tussen watervoerende lagen in stand wordt gehouden.

Project-MER Dezelfde aspecten zoals genoemd op het plan-m.e.r.-niveau worden beschouwd, echter meer in detail. Op dit niveau worden de risico’s op migratie van bestaande grondwaterverontreinigingen benaderd op basis van preciezere projectkenmerken inzake mogelijke potentieel verontreinigd hemelwater (calamiteiten t.h.v. laaden loszones), bemalingen in de omgeving van bodem- en grondwaterontreinigingen,….

58

Bodem- en grondwaterverontreinigingen treden vaak gecombineerd op. De verspreiding van de verontreiniging gebeurt in belangrijke mate via het grondwater.


78

DEFINITIEF RAPPORT

5.2.2.3.4 Beïnvloeding van grondwaterstromen en -standen Plan-MER Barrièrevorming Bij tal van bouwkundige constructietechnieken, zeker in stedelijke omgevingen, worden bodem- en grondwaterkerende wanden aangelegd die veel dieper reiken dan het hoofdvolume van de gebouwen. Na de constructie blijven deze wanden meestal in de ondergrond aanwezig. Wanneer grote structuren op deze wijze worden aangelegd kunnen deze aanleiding geven tot grondwaterstandswijzigingen en wijzigingen in de grondwaterflux (debiet). De directe en indirecte effecten van een dergelijke constructie moeten afdoende worden ingeschat. Dit dient te gebeuren door het relateren van de afmetingen van de ondergrondse constructies aan de hoogte en het stromingspatroon van de watervoerende laag. De veranderingen (opstuwing) die deze barrières kunnen veroorzaken dienen desgevallend modelmatig te worden begroot indien zich kwetsbare situaties in de omgeving voordoen. Een mogelijke milderende maatregel bestaat uit het intercepteren van het grondwater aan de stroomopwaartse zijde en het aanbrengen van een doorvoersysteem doorheen de constructie dat zorgt voor het voeden van de grondwatertafel aan de stroomafwaartse zijde. Desgevallend kunnen de ondergrondse constructies minder diep worden voorzien. Voorstellingswijze: Kwalitatieve beoordeling van de ligging van ontwikkellocaties en activiteiten ten opzichte van kwelgebieden. Kwalitatieve beoordeling van risico’s op verstoring van kwelsituaties door ophogingen of door barrièrevorming in de ondergrond. Snelsurvey van grondwaterstandsstijging en eventuele wateroverlast. Gewijzigde waterbalans Relevante wijzigingen in het systeem van infiltratie, (bijvoorbeeld door bebouwing, verharding, aanleggen van infiltratiesystemen of grondwaterwinningen die voorzien worden in het plan), kunnen verdroging en vernatting veroorzaken, ter plaatse en in de omgeving van het plan/projectgebied. Permante drainage of bemaling In stedelijke gebieden met een hoge grondwaterstand wordt de grondwatertafel lokaal soms neergeslagen door middel van een permanente drainage. Hetzelfde gebeurt vaak voor (gras)sportvelden, golfterreinen, kampeerzones, enz…. In andere gevallen wordt het maaiveldpeil verhoogd door grondophogingen. Dit laatste kan eveneens aanleiding geven tot grondwaterstandswijzigingen. Ook bijkomende grondwaterwinningen in het plan/projectgebied kunnen dezelfde effecten veroorzaken. Wijzigingen in de grondwaterstanden kunnen een impact hebben op de grondwaterstroming, op de aanwezige grondwaterwinningen, op grondwaterafhankelijke bodemgebruiksfuncties (effecten op natuur, landbouw en (woon-)bebouwing), op waterlopen in het studiegebied, op zettingen van bodems en gebouwen,…. Project-MER Dezelfde aspecten zoals genoemd op het plan-m.e.r.-niveau worden beschouwd, echter meer in detail. Op dit niveau moeten preciesere, meer gekwantificeerde projectkenmerken inzake bemalingen, mogelijke ondergrondse constructies die het grondwaterstromingspatroon kunnen wijzigen, enz…. Grondwatertafelverlaging door bemaling Wijzigingen in de grondwaterstandstanden kunnen een impact hebben op grondwaterstroming, op de aanwezige grondwaterwinningen, op grondwaterafhankelijke bodemgebruiksfuncties (effecten op natuur, landbouw en (woon-)bebouwing), op waterlopen in het studiegebied, op zettingen van bodems en gebouwen,….


79

DEFINITIEF RAPPORT

Grondwatertafelwijzigingen kunnen eventueel aanwezige grondwaterverontreinigingen ruimtelijk verplaatsen (cfr. supra). Voorstellingswijzen: berekende invloedsstralen (bij voorkeur verschilkaarten met grondwaterstand in huidige situatie en geplande situatie). Een projectie hiervan op een aantal themakaarten, kunnen het effect van verdroging relateren aan functies en waarden. Barrièrevorming Voorstellingswijzen: kwantitatieve inschatting of berekening van de grondwaterstandswijziging. Permante drainage of bemaling Voorstellingswijzen: berekende invloedsstralen of isopiëzen (bij voorkeur verschilkaarten met grondwaterstand in huidige situatie en geplande situatie). Een projectie hiervan op een aantal themakaarten, kunnen het effect van verdroging relateren aan functies en waarden. 5.2.2.4


Milderende maatregelen die de effecten op de waterhuishouding en waterkwaliteit beperken of verhinderen, worden voorgesteld. Het betreft hier geen limitatieve lijst, maar een aantal typevoorbeelden relevant voor deze activiteitengroep. Tabel 20:

Milderende maatregelen discipline Water S-RS-B

PL-MER

PR-MER

RUIMTE

VERGUN

INI

DERDEN

Beïnvloeding oppervlaktewaterkwaliteit Hemelwater van sterk vervuilde verharde oppervlakken kan worden afgevoerd via een verbeterd gescheiden rioolstelsel. Olieafscheiders, zandvangers

S-RS-B

Beïnvloeding van de waterhuishouding en het lokaal watersysteem Verharde oppervlakte compenseren in de vorm van retentie- of infiltratievoorzieningen (indien meer dan wettelijke verordeningen)

S-RS-B

Oppervlaktewaterstructuren verweven stedenbouwkundige plannen.

S-RS-B

in

de

59

Overstromingsvrij bouwen: Vermijden van kelders, garages of andere ondergrondse ruimten voor opslag van materiaal of voor bewoning. Ook ruimten met een waterdichte bodem en wanden, lopen het risico dat overstromingswater langs openingen en doorvoergaten voor leidingen binnenstroomt; Geen ondergrondse stookolietank. Bij elke overstroming van bewoonde gebieden komen er grote hoeveelheden stookolie uit ondergrondse tanks vrij.

S-RS-B

Zorg voor waterdichte deksels van hemelwaterputten en andere putten, om insijpeling van overstromingswater tegen te gaan; Verzeker de waterafvoer van de woning, plaats desnoods een pompinstallatie. Bij een

59

Bron: www.watertoets.be. CIW Warkgroep Watertoets (juli 2009), De watertoets bij ruimtelijke plannen. Handleiding adviesverlening watertoets bij ruimtelijke plannen versie


80

DEFINITIEF RAPPORT

S-RS-B

PL-MER

PR-MER

RUIMTE

VERGUN

INI

DERDEN

overstroming komen de riolen onder druk te staan, waardoor ze in de omgekeerde richting kunnen stromen; Zorg ervoor dat de vloerhoogte van de benedenverdieping hoog genoeg ligt ten opzichte van het omliggende terrein; Aanleggen van de vloer op een kruipkelder: een ongebruikte kruipkelder is in principe niet waterdicht en zal bij een overstroming probleemloos mee onder water kunnen komen, op die manier gaat er zo weinig mogelijk ruimte voor water (overstromingsvolume) verloren; Beperk terreinophogingen tot het strikt noodzakelijke voor de toegang tot de woning en voor terrassen; Het compenseren van alle ingenomen ruimte voor water is verplicht. Dit kan bijvoorbeeld door het oppervlakkig afgraven (boven de grondwatertafel) van een volume grond van hetzelfde perceel. Beïnvloeding grondwaterkwaliteit In de ‘boringsvrije zone’ een verbodsbepaling voorzien voor het in gebruik hebben van boorputten en het roeren van de bodem dieper dan x meter onder maaiveld. Hiermee wordt beoogd perforatie van beschermende lagen boven een waterwinning te voorkomen of in geval van kwelwaterafhankelijke natuurgebieden waar een afsluitende laag in de ondergrond een belangrijke rol speelt in de totstandkoming van kwelsituaties.

S-RS-B

Beïnvloeding grondwaterstromen en -standen In geval van een qua schaalgrootte relevante barrièrevorming in een watervoerende laag bestaat een mogelijke milderende maatregel uit het intercepteren van het grondwater aan de stroomopwaartse zijde en het aanbrengen van doorvoersysteem doorheen (om omheen) de constructie dat zorgt voor het voeden van de grondwatertafel aan de stroomafwaartse zijde.

RS-B



81

DEFINITIEF RAPPORT

5.2.2.5


Enkele voorbeelden van situaties waarbij een monitoring een aangewezen manier is om informatie te vergaren over de milieueffecten van een project: Bemaling met een risico op het verplaatsen/aantrekken van een nabije verontreiniging: monitoring grondwaterkwaliteit; Bemaling met een risico op zettingen als gevolg van inklinking t.h.v. kwetsbare functies (bijvoorbeeld onroerend erfgoed): monitoring van zettingen; Meten van het vermestingseffect in grondwater bij projecten waarbij het landgebruik wijzigt (bijvoorbeeld in golfterrein: monitoring grondwaterkwaliteit via peilbuizen); Lokale waterzuiveringsinstallatie: monitoring waterzuiveringsrendementen en overstortfrequentie (in gebieden waar deze emissies als potentieel problematisch werden beoordeeld). Indien leemten in kennis bestaan over afvalwaterhoeveelheden (stadsontwikkelingsprojecten en recreatieprojecten vertonen vaak sterk uiteenlopende kengetallen voor afvalwaterhoeveelheid en kwaliteit): monitoring afvalwaterhoeveelheid en -kwaliteit. 5.2.2.6


Elementen voor interdisciplinaire gegevensoverdracht van- en naar de discipline Water staan beschreven in hoofdstuk 9 van het richtlijnenboek Water60. Zoals blijkt uit de lijst van mogelijke milderende maatregelen, moet de afweging van te nemen milderende maatregelen gedeeltelijk interdisciplinair gebeuren. Er is ondermeer interdisciplinaire afweging noodzakelijk teneinde negatieve neveneffecten op andere disciplines te vermijden en de globale balans van positieve en negatieve effecten af te wegen. Alternatieve bemalingstechnieken of constructiewijzen die bemalingen overbodig maken of effecten verminderen bijvoorbeeld i.f.v. het vermijden van migratie van bodemverontreinigingen, vermijden van zettingen, vermijden van grondwatertafelverlagingen. Deze maatregelen kunnen neveneffecten hebben op bodem (vergravingen, zettingen), bodemgebruik en zonering van functies, fauna en flora (grondwaterstromingen), emissies van geluid en trillingen tijdens de werken,…. Alternatieven i.v.m. hemelwaterafvoer (infiltreren, open waterbassins geïntegreerd in plan/project, multifunctionele waterbassins, …) vereisen een afweging van effecten op andere disciplines zoals Bodem (grondverzet,…), Fauna & Flora (ecologische functies), Landschap, Bouwkundig Erfgoed en Archeologie (visueel, archeologie), Mens-Ruimtelijke Aspecten, Mens-Gezondheidsaspecten (recreatief medegebruik van water, drinkwaterwinning,…) en Klimaat (microklimaat) en op thema’s zoals Duurzaamheid (waterhergebruik,…). Alternatieven i.v.m. grondwaterwinning, vereisen een afweging van de effecten op de disciplines Bodem, Fauna & Flora, Mens-Gezondheidsaspecten en Klimaat en op het thema Duurzaamheid. Alternatieven ten aanzien van de de wijze en positie van lozingen van afval- en hemelwater (infiltreren, bufferen, lokaal zuiveren,…) vereisen een afweging van de effecten op de disciplines Bodem, Fauna & Flora (ecologische functies, aanrijkingen,…), Mens-Ruimtelijke Aspecten, MensGezondheidsaspecten, Klimaat en op het thema Duurzaamheid.

60

Dit wordt momenteel herzien.


82

DEFINITIEF RAPPORT

5.2.3

Mens-Verkeer

5.2.3.1

Algemeen

5.2.3.1.1 Inleiding In de ruimtelijke ordening en derhalve ook in de discipline ‘Mens-Ruimtelijke Aspecten’ worden vier menselijke activiteitengroepen onderscheiden, welke elk hun eigen specifieke ruimte vragen, namelijk wonen, werken, recreëren en verkeer. Verkeer wordt hierin gezien in de enge definitie van ‘verplaatsing van mensen en goederen’, niet in de ruime zin, waarbij elke vorm van communicatie tussen mensen tot verkeer wordt gerekend. In het klassieke paradigma worden wonen, werken en recreatie beschouwd als op zichzelf staande activiteiten, verkeer echter als een afgeleide. Deze wordt immers gegenereerd uit de dislocatie van de andere activiteiten, met andere woorden: tussen twee andere activiteiten, uitgeoefend door dezelfde persoon vindt doorgaans een verplaatsing plaats. Een trend in de huidige maatschappij is echter, dat de verplaatsing op zich steeds vaker als een (recreatieve) hoofdactiviteit wordt gezien. De stad als concentratie van menselijke activiteiten en ruimtes die deze plaats moeten geven, zal dan ook een belangrijk deel van de verkeersactiviteiten huisvesten. Het verkeer, en dan met name het gemotoriseerd verkeer, is een belangrijke veroorzaker van milieuhinder in vrijwel alle effectgroepen. De effecten van een aantal hiervan worden behandeld in andere disciplines (Lucht, Geluid & Trillingen, Klimaat, Landschap, Bouwkundig Erfgoed en Archeologie, Mens – Ruimtelijke Aspecten) en de verkeersdeskundige zal dan ook input moeten leveren aan deze disciplines teneinde de andere deskundigen in staat te stellen de effecten te kunnen berekenen of in te schatten en te beoordelen. De effecten die eigen zijn aan de discipline hebben te maken met: verkeersveiligheid verkeersleefbaarheid bereikbaarheid (waaronder parkeren en verkeersafwikkeling) toegankelijkheid milieu Deze zijn de sleutelwoorden van vijf hoofddoelstellingen van het Vlaams mobiliteitsbeleid. Art. 4 van het decreet betreffende het mobiliteitsbeleid stelt: Bij het voorbereiden, het vaststellen, het uitvoeren, het volgen en het evalueren van het mobiliteitsbeleid beogen het Vlaamse Gewest, de eronder ressorterende diensten en agentschappen, de provincies, de gemeenten en de publiekrechtelijke en privaatrechtelijke rechtspersonen die in het Vlaamse Gewest belast zijn met taken van openbaar nut, de verwezenlijking van de volgende doelstellingen: 1° de bereikbaarheid van de economische knooppunten en poorten op een selectieve wijze waarborgen; 2° iedereen op een selectieve wijze de mogelijkheid bieden zich te verplaatsen, met het oog op de volwaardige deelname van eenieder aan het maatschappelijk leven; 3° de verkeersonveiligheid terugdringen met het oog op een wezenlijke vermindering van het aantal verkeersslachtoffers; 4° de verkeersleefbaarheid mobiliteitsintensiteit;

verhogen,

onafhankelijk

van

de

ontwikkeling

van

de

5° de schade aan milieu en natuur terugdringen onafhankelijk van de ontwikkeling van de mobiliteitsintensiteit.


83

DEFINITIEF RAPPORT

5.2.3.1.2 Stedenbouwkundige vergunning Sinds 2009 is het in bepaalde gevallen verplicht aan een aanvraag voor een stedenbouwkundige vergunning een mobiliteits(effecten)studie toe te voegen. Deze verplichting is opgenomen in Artikel 16 (13°) van het Besluit van de Vlaamse Regering van 28 mei 200461 en geldt als de grenswaarden die vermeld zijn in Tabel 2 worden overschreden, ook als het een kleine wijziging betreft en als een veelvoud van die grenswaarden wordt overschreden. Een voorbeeld: indien een aanvraag wordt gedaan om een gebouw met 14.000m² bruttovloeroppervlakte met 1.500 m² uit te breiden, dan wordt een schijf van 15.000m² overschreden en is een mobiliteitsstudie bij de stedenbouwkundige aanvraag verplicht. In Bijlage IV van het besluit staan inhoudelijke vereisten voor een dergelijke mobiliteitsstudie. Artikel 16/1 stelt dan weer dat deze verplichting echter niet geldt ‘als het project is onderworpen aan een milieueffectenrapportage waarin de te verwachten of mogelijke mobiliteitseffecten van dat project al worden geanalyseerd en geëvalueerd. 5.2.3.1.3 Richtlijnenboek Mobiliteitseffectenstudies Er is door de Vlaamse Overheid een ‘Richtlijnenboek Mobiliteitseffectenstudies’ 62 uitgebracht. De verplichting om een mobiliteitseffectenstudie op te maken bij een aanvraag tot stedenbouwkundige vergunning, is hiervoor besproken. Besluit en Richtlijnenboek zijn als volgt aan elkaar gerelateerd: Het besluit stelt de ondergrenzen vast voor de verplichte opmaak van een ‘mobiliteitseffectenstudie’ en legt daar tevens een aantal vormvereisten voor vast. Het Richtlijnenhandboek verduidelijkt en verfijnt deze vormvereisten, maar introduceert meer soorten van mobiliteitsstudie met een getrapte structuur: - De Mobiliteitstoets, een vereenvoudigde procedure om mobiliteitseffecten in te schatten - Het Mobiliteitseffectenrapport of MOBER, dat de vormvereisten van het besluit volgt. Hierbinnen wordt dan weer onderscheid gemaakt tussen Plan-MOBER en Project-MOBER, naar analogie van plan-MER en project-MER. Naast de in het besluit genoemde ondergrenzen voor verschillende soorten projecten, waarvoor de opmaak van een MOBER63 verplicht is, worden in het Richtlijnenboek nog andere gevallen genoemd, waarin de opmaak van een mobiliteitsstudie gewenst is (maar niet verplicht): (deels) dezelfde functies, maar met lagere ondergrenzen, voor de opmaak van een zgn. Mobiliteitstoets een aantal functies, waarvoor bij nieuwbouw, uitbreiding of functiewijziging64 tenminste een Mobiliteitstoets nodig is. De structuur van de twee soorten studies is zodanig opgebouwd, dat bij voorkeur altijd gestart wordt met een Mobiliteitstoets; deze kan zelfstandig worden gehanteerd en kan in sommige gevallen volstaan, maar in voorkomend geval, wanneer blijkt, dat van een project substantiële mobiliteitseffecten te verwachten zijn, wordt de Mobiliteitstoets gebruikt als opstapje naar de opmaak 61

62

Besluit van de Vlaamse Regering van 28 mei 2004 betreffende de dossiersamenstelling van de aanvraag voor een stedenbouwkundige vergunning (BS 26/11/2004 ) (Bron: http://www.ruimtelijkeordening.be/Default.aspx?tabid=13773). De verplichting van het toevoegen van een mobiliteits(effecten)studie is toegevoegd bij besluit van 3 juli 2009 RICHTLIJNENBOEK MOBILITEITSEFFECTENSTUDIES: http://www.mobielvlaanderen.be/vademecums/mober.php

Mobiliteitstoets

en

Mober,

November

2009,

zie:

63

Het Richtlijnenboek Mobiliteitsstudies noemt de ‘‘‘mobiliteitsstudie’’’, waarvan sprake is in het besluit van 3 juli 2009 een Mobiliteitseffectenrapport of ‘‘‘MOBER’’’.

64

Bedoeld wordt hier een zodanige verschuiving tussen stedelijke functies binnen het project, dat daarvan een toename van de verkeersgeneratie of de parkeerbehoefte kan worden verwacht.


84

DEFINITIEF RAPPORT

van een MOBER, waarbij aan de hand van de bevindingen in de Mobiliteitstoets richtlijnen worden opgesteld voor de opmaak van het MOBER. Dit gebeurt door de voor de gemeente verantwoordelijke mobiliteitsbegeleider van MOW, aan de hand van de aanstiplijst die opgenomen is in het richtlijnenboek mobiliteitseffectenstudies. In voorkomend geval kan door deze persoon worden beslist meteen een MOBER op te stellen. In dat geval kan de Mobiliteitstoets meteen in het MOBER worden geïntegreerd. De in het Richtlijnenboek Mobiliteitseffectenstudies gehanteerde normen en grenswaarden zijn buiten deze, welke zijn overgenomen van het besluit van 3 juli 2009, niet bindend, want vooralsnog niet opgenomen in een besluit; maar het wordt sterk aanbevolen deze te hanteren, alsmede de daarin beschreven procedures. 5.2.3.1.4 Integratie van MOBER in milieueffectenrapportage In zeer veel gevallen en met name bij stadsontwikkelingsen recreatieprojecten is het gegenereerde verkeer oorzaak van milieuhinder. In dat geval moet in het MER een verkeersluik worden opgenomen, dat trouwens tevens input geeft aan andere disciplines. In het Richtlijnenboek Mobiliteitseffectenstudies wordt gepleit voor het integreren van het MOBER in de opmaak van een MER. Dit is inmiddels juridisch vastgelegd in het Besluit van de Vlaamse Regering van 28 mei 2004 betreffende de dossiersamenstelling van de aanvraag voor een stedenbouwkundige vergunning (BS 26/11/2004). Het is aan te bevelen de methodologie van het MOBER in een vroegtijdig stadium mee in rekening te brengen, zodat de plannen voortijdig kunnen worden bijgestuurd, zeker in het geval van de in dit Richtlijnenboek behandelde soort projecten, waarbij verkeer dikwijls de grootste bron van milieuhinder voor verschillende disciplines is en de receptor mens een belangrijke rol speelt. In wat hierna volgt wordt dan ook uitgegaan van een zo groot mogelijke integratie van de procedures van het MOBER in deze van de opmaak van het MER of de ontheffing van van de project-m.e.r.-plicht. Bij overlopen van de aanstiplijst, waarin aangegeven wordt welke aspecten dienen behandeld te worden in de MOBER, dient rekening gehouden te worden met mogelijke m.e.r.-plicht. We verwijzen hiervoor naar Tabel 21. Zo kan in een zo vroeg mogelijk stadium aandacht zijn voor alle noodzakeljike aspecten binnen m.e.r.. Het gebruik van deze aanstiplijst is dan ook ten sterkste aan te raden. Bijgevolg is het uit oogpunt van efficiëntie en verkleining van de planlast in hoge mate wenselijk om voor de inhoudelijke uitwerking van het luik mens – verkeer de structuur van een MOBER uit het Richtlijnenboek Mobiliteitseffectenstudies aan te houden. De inhoud hiervan wordt vastgelegd tijdens de vooroverlegfase zoals bepaald in de m.e.r.-procedure. Deze vooroverlegfase is dan eigenlijk de mobiliteitstoets voor het mobiliteitsluik van het MER. Hierbij dient zowel voldoende informatie verschaft te worden om de milieu- alsook de mobiliteitsimpact te kunnen inschatten. Vaak zijn de mobiliteitsaspecten die in een MER behandeld dienen te worden onvoldoende voor een grondige beoordeling van de mobiliteitseffecten. Het is dan ook zaak om bij de vastlegging van de inhoud in de mobiliteitstoets ervoor te zorgen dat de relevante vragen van de betrokken instanties beantwoord kunnen worden. Zo niet bestaat het risico dat achteraf (na het voltooien van het MER) bijkomende elementen zullen moeten worden aangeleverd waardoor de planningsfase verlengd wordt. De bepaling of een plan- dan wel een project-MOBER aangewezen is, wordt hier gekoppeld aan de beslissing om een plan- dan wel project-MER op te maken. In een aantal gevallen kan het, na uitvoering van een MOBER, trouwens nodig blijken om alsnog een MER op te maken. Een MOBER die uitgevoerd moet worden in het kader van een m.e.r., moet een antwoord kunnen bieden op de vragen die gesteld worden in het MER. Daarnaast dient de MOBER (inhoudelijk) ook behandeld te worden als een gewone project- of plan-MOBER zodat ook een volledige dekking vanuit de mobiliteitsproblematiek verzekerd is. Daarom wordt de opmaak van een plan- of project-MOBER


85

DEFINITIEF RAPPORT

gevraagd bij m.e.r.-plichtige projecten. Op basis van deze richtlijnen voor de opmaak van een MOBER kan binnen de m.e.r.-procedure tegemoet gekomen worden aan de inhoudelijke vereisten die vanuit de mobiliteitsproblematiek gesteld worden, en dit zonder verhoging van de planlast. In onderstaande tabel wordt aangegeven in welke hoofdstukken van het MOBER de noodzakelijk input naar het MER teruggevonden kan worden. Tabel 21:

Inhoudelijke overeenstemming hoofdstukken MER – MOBER.

MER

MOBER

Afbakening van het onderzoeksgebied

Bereikbaarheidsprofiel / Mobiliteitsprofiel

Analyse van de referentiesituatie

Bereikbaarheidsprofiel

Analyse van de geplande situatie

Mobiliteitsprofiel (Toekomstig bereikbaarheidsprofiel, in zo verre dit afwijkt van de referentiesituatie)

Overdracht naar de andere disciplines Beoordeling van de geplande situatie

Mobiliteitseffecten (evaluatie van het verkeerssysteem)

Beschrijving van de milderende maatregelen


Per geval dient onderzocht te worden welke punten zeker opgenomen moeten worden in het MOBER om tegemoet te komen aan de eisen van de m.e.r.. De specifieke evaluatiepunten worden in de aanstiplijst opmaak MOBER aangegeven. 5.2.3.2

Afbakening en beschrijving van het studiegebied (bereikbaarheidsprofiel)

Het Richtlijnenboek Mobiliteitseffectenstudies geeft in paragrafen 3.2.2. en 4.4 een duidelijke omschrijving over de wijze, waarop het bereikbaarheidsprofiel van een project/plansite moet worden beschreven op micro- meso-, en macroniveau en dit voor alle beschikbare modi. Het macroniveau geeft het gebied aan, waarbinnen het overgrote deel van de verkeersaantrekking van het plan/project wordt gegenereerd. Als vuistregel geldt dat 90% van het verkeer binnen het studiegebied zal worden gegenereerd. Op mesoniveau is dan weer dat gedeelte van het verkeerswegennet65 dat substantiële wijzigingen in de intensiteiten ondervindt, bepalend voor de omvang van het gebied, waarvoor de effectbeschrijving zal gebeuren. Deze is echter pas a posteriori vast te stellen en is sowieso kleiner dan het op macroniveau afgebakende gebied. Het microniveau is de projectsite en de directe toegangen daartoe. Overdracht naar andere disciplines: wanneer er een MOBER opgemaakt wordt in functie van een MER, dient er steeds gecheckt te worden welke informatie er (eventueel later in het traject) noodzakelijk is voor de andere disciplines. In de meeste gevallen is dit het geval voor Geluid (& Trillingen) en voor Lucht. Afhankelijk hiervan is het mogelijk dat het studiegebied verruimd dient te worden. De opsteller van het verkeersluik dient zich hiervan op voorhand bij de deskundigen van deze disciplines te vergewissen. Over de specifieke data, welke deze disciplines nodig hebben, wordt gesproken in paragraaf 5.2.3.7.

65

Bij andere modi (OV, fiets, spoor, binnenvaart,..) gaat het mutatis mutandis om de relevante OV-verbindingen, fietspadennet, spoorwegennet en waterwegennet. Hoewel er doorgaans sprake is van capaciteitsproblemen en hinder bij en veroorzaakt door gemotoriseerd verkeer, toch kunnen deze in specifieke gevallen ook voorkomen bij andere modi.


86

DEFINITIEF RAPPORT

Figuur 11:

5.2.3.3

Voorbeeld macrosituering66

Referentiesituatie

De referentiesituatie is niet per definitie gelijk aan de bestaande toestand (zie ook 4.4), maar zal in de fase van de richtlijnen worden vastgesteld. In het kader van de opmaak van het MER zal dan ook de verkeerssituatie in zowel de bestaande toestand als in het referentiescenario moeten worden beschreven. Een goede manier om de referentiesituatie op voorhand te bepalen is deze: Bepaal het jaar (tijdhorizon) waarin het project/plan wordt geacht gerealiseerd en volledig operationeel te zijn. Onderzoek welke ruimtelijke projecten en maatschappelijke ontwikkelingen (trends) worden voorzien (binnen het studiegebied), welke de mobiliteit en het verkeerspatroon in die tijdhorizon zullen beïnvloeden. De referentiesituatie is dan de te verwachten verkeerssituatie van die tijdhorizon in het studiegebied zonder de realisatie van het project/plan. Het is praktisch om voor de referentiesituatie gebruik te maken van gegevens uit de (provinciale) verkeersmodellen67, welke door de Vlaamse Overheid zijn opgemaakt en worden beheerd door het Vlaams Verkeerscentrum. Dit betekent doorgaans, dat de tijdhorizon wordt bijgestuurd naar een beschikbare tijdhorizon van een dergelijk model. Momenteel zijn toekomstscenario’s doorgerekend voor het jaar 2020, maar wellicht zal deze tijdhorizon bij actualisatie van een model verder 66

Bron: Plan-MER Hoge Velden te Lier, Technum 2009.

67

Soms zijn de provinciale modellen niet fijnmazig genoeg om een project mee te beoordelen. Een verfijning van het netwerk en zonering dringt zich meestal op om tot voldoende relevante uitspraken te kunnen komen over het studiegebied.


87

DEFINITIEF RAPPORT

opschuiven. Wellicht gaan er binnenkort resultaten voor een jaar verder in de toekomst beschikbaar zijn. De plaatselijke mobiliteitsbegeleider van de Vlaamse Overheid kan informatie verschaffen over en bemiddelen bij het verkrijgen van die resultaten. 5.2.3.4


Bestudeerde parameters Tabel 22:

Bestudeerde parameters discipline Mens-Verkeer Relevantie?

Ingreep/effectgroep

Detailniveau?


R

Bereikbaarheid plan- of projectgebied inplanting

PL-MER PR-MER

Liggingskenmerken: stadscentrum / centrumgordel / woonwijk / specifieke zone / stadsrand / buitengebied

locatiealternatieven

PL-MER

Indien aanwezig, aanduiding waar (per modus)

Ontsluitingsalternatieven

PL-MER

Indien aanwezig, aanduiding waar (per modus)

ontsluitingsinfrastructuur extern

PL-MER

PR-MER

PR-MER

voetgangers: bereikbaarheid vanuit nabije omgeving (10’), scheiding rijdend verkeer, conflictpunten ander verkeer fiets: bereikbaarheid vanuit nabije omgeving (10’), scheiding gemotoriseerd verkeer, conflictpunten ander verkeer openbaar vervoer: aanbod (lijnvoering, frequentie), aansluiting hoger netwerk, halteafstand en – bereikbaarheid auto: ontsluitingsniveau, bestaande knelpunten

ontsluitingsinfrastructuur intern

PL-MER PR-MER

wegcategorisering,

voetgangers: optimale looplijnen, scheiding rijdend verkeer, conflictpunten ander verkeer fiets: optimale rijlijnen, scheiding gemotoriseerd verkeer, conflictpunten ander verkeer, stallingsvoorzieningen (bereikbaarheid, nabijheid) auto: aansluiting op extern wegennet, capaciteit intern net, scheiding verkeerssoorten (andere modi, personenverkeer – vrachtverkeer)

Verkeersafwikkeling wegen per modus

PL-MER PR-MER

kwantitatief voor zover mogelijk, anders kwalitatief; keuze i.f.v. verwachte effecten: intensiteiten (paeh), i/c-verhoudingen

bestaande knelpunten

PL-MER PR-MER

kans op wachtrijen

PL-MER PR-MER

per wegvak / kruispunt: naar congestie, veiligheid, leefbaarheid, toegankelijkheid, draagkracht, milieu Lengte van wachtrijen bij rotondes, lichtengeregelde kruispunten of inrichtingen voor toegangsbewaking parkings (slagbomen,...) met toetsing aan afstand tot volgend kruispunt

Aansluiting op OV (ook in relatie tot frequentie) / bereikbaarheid OV basismobiliteit

PL-MER

Halteafstand (m)

PR-MER

Conformiteit bedieningsfrequentie dagdeel (spits, dal, weekend)


per

relevant

88

DEFINITIEF RAPPORT


Detailniveau?


PL-MER netmanagement PR-MER

R

Aanwezigheid juiste bedieningsniveau, bereikbaarheid bedieningsniveau per gebiedstype (aantal overstappen)

Invloed op de modal split PL-MER

reistijdverhoudingen per modus

Verplaatsingstijdfactor (Vf)

PR-MER

Verkeersveiligheid ongevallen ontsluitingsroutes gevaarlijke /zones

op

punten

aansluiting ontsluitingen op extern netwerk

PL-MER

P-waarde

68

per kruispunt / wegvak

PR-MER PL-MER

Aanwezigheid op ontsluitingsroutes

PR-MER PL-MER PR-MER

Conformiteit gekozen wegcategorisering

kruispunttype

met

Beoordeling van de verkeersveiligheid voor verschillende modi van het gekozen kruispunttype

de

Verkeersleefbaarheid Verkeersleefbaarheidsindex (VLI) : thema’s oversteekbaarheid, verkeerssnelheid kwalitatief beoordelen, ruimtelijke kenmerken naargelang de plandetaillering

PR-MER

Verkeersleefbaarheidsindex (VLI): thema’s oversteekbaarheid, verkeerssnelheid, ongevallendichtheid, ruimtelijke kenmerken

PL-MER

Verhouding parkeerbehoefte / parkeercapaciteit

binnen het plan voorziene wegen op direct aansluitende en interne weg(en)

69

PL-MER

Parkeerdruk parkeerbalans

per dagdeel (werkdag / weekend, vm / nm/ avond) PR-MER


SO R

intern / extern

Stadsontwikkelingsproject Recreatieproject

Voor de evaluatie van het plan/project dient er volgens de m.e.r. een referentiesituatie bepaald te worden. Wat deze referentiesituatie inhoudt, is hiervoor al uiteengezet. Het is bij de effectbeschrijving belangrijk dat de effecten van dit referentiescenario in dezelfde mate van detaillering besproken worden als deze van het plan- of projectscenario, zodat een duidelijk beeld kan worden gegeven, welke effecten ‘autonoom’ zullen optreden en welke dienen te worden toegeschreven aan het plan/project. In kader van een project-MER wordt vaak de aanlegfase mee besproken. Voor het verkeer zal dit meestal het geval zijn, als verwacht wordt dat er veel werfverkeer wordt gegenereerd. Het is dan ook van belang zich op voorhand te vergewissen van de noodzaak deze fase mee te nemen. Indien dit het 68

P-waarde: de prioriteitsscore, welke wordt berekend uit de gewogen sommering van aantallen doden, zwaar en licht gekwetsten op een ongevalslocatie over een periode van drie jaar. Deze P-waarde vormt de basis van selectie van gevaarlijke punten.

69

Niettegenstaande de gegevens voor uitvoering van de methodiek van de verkeersleefbaarheidsindex niet voor iedereen even vlot toegankelijk is, blijft dit voorlopig de enig bruikbare methodiek. Bovendien wordt de wetenschappelijke onderbouwing van de gebruikte methodiek, als gevolg van de onderlinge correlatie tussen verschillende verklarende variabelen van verkeersleefbaarheid, tot op zekere hoogte in vraag gesteld.


89

DEFINITIEF RAPPORT

geval is, zijn de nodige gegevens om de intensiteiten van het werfverkeer in te schatten te verkrijgen bij de initiatiefnemer (of het studiebureau dat de initiatiefnemer bouwtechnisch adviseert). De meest bepalende factoren zijn de aanvoer van grondstoffen en de afvoer van grond en puin bij afbraak. 5.2.3.4.1 Verkeersgevoelige omgeving Binnenstedelijke gebieden zijn dikwijls gevoelig voor verkeersoverlast en dit geldt zeker voor schoolomgevingen. Bij de effectbespreking moeten dergelijke gebieden zeker in acht genomen en expliciet vermeld te worden. 5.2.3.4.2 Verkeersgevoelige doelgroepen In de mate dat bij nieuwe voorzieningen voor de modi fiets, voet, openbaar vervoer de bereikbaarheid (wandelafstand, fietsafstand, afstand tot OV-halte), de verkeersveiligheid en de voorzieningen ter plaatse (bijvoorbeeld fietsenstallingen) mee in het onderzoek van een MER worden genomen dient speciale aandacht uit te gaan naar verkeersgevoelige doelgroepen, namelijk kinderen, jongeren, mindervaliden en bejaarden. Voor dergelijke voorzieningen in relatie tot de milieueffectrapportage wordt voor dit richtlijnenboek in de eerste plaats gedacht in de stedelijke en recreatieve sfeer. Stadsontwikkelingsplannen en projecten kunnen bijvoorbeeld ook onderdelen bevatten als parken, speelpleinen, sportvoorzieningen, scholen … Dit betreft dus de mogelijkheid om via milieueffectrapportage (maar ook vanuit een integrale benadering en zo vroeg mogelijk bij het ontwerpen) bij nieuwe voorzieningen (stad en recreatie) er aandacht voor te hebben dat de modi die voor deze doelgroepen van primair belang zijn (voet, fiets, OV) optimaal georganiseerd zijn. Het gaat hierbij dus vooral om de toegankelijkheid van deze systemen. Daarnaast komen deze doelgroepen als kwetsbaar deel van de bevolking uiteraard ook aan bod waar het gaat over bijvoorbeeld de impact van allerlei mogelijke projecten die de verkeersleefbaarheid (met de afgeleide effecten naar geluid, fijn stof…) negatief beïnvloeden, of bestaande goede fietsverbindingen (woon-school) onderbreken. Vermelding van en aandacht voor deze specifieke doelgroepen is dan ook bij de effectbeschrijving en -beoordeling een must. Analysemethoden en voorstellingswijzen 5.2.3.4.3 Bereikbaarheid plan- of projectgebied Beschrijvend (tekst), maar vooral grafisch (kaartmateriaal). De detaillering zal voor plan-MER en project-MER verschillen, in het laatste geval zal het beeldmateriaal concreter zijn. Er worden drie schaalniveaus onderscheiden, zie hiervoor paragraaf 5.2.3.2.


90

DEFINITIEF RAPPORT

Figuur 12:

Voorbeeld invloedsgebied.70

Het bepalen van een invloedsgebied voor een ruimtelijk plan is minder eenduidig dan dat van een project, waarin concreet aangegeven wordt welke functies in welke omvang zullen worden gerealiseerd. Uit de doelstellingen van het plan zelf of voorafgaande beleidsdocumenten (zoals een structuurplan, een masterplan, e.d.) is echter dikwijls af te leiden welke het beoogde invloedsgebied is. Zo zal bij een plan in een kleinstedelijk gebied het invloedsgebied samenvallen met de omliggende gemeenten, waarvoor dit gebied als verzorgingscentrum fungeert.

Figuur 13:

Herkomstpatroon bestaande winkelvestiging71

Bij projecten, waarbij het gaat om uitbreiding van een bestaande vestiging is het aangewezen een herkomstonderzoek te doen door middel van een bevraging van personeel en/of cliënteel en deze gegevens te gebruiken als basis voor de bepaling van het (toekomstig) invloedsgebied. Een voorbeeld van het resultaat van zo’n onderzoek is opgenomen in Figuur 13.

70

Bron: TV Belgroma-Libost (2004). Locatiestudie/MOBER Bioscoopcomplex te Lommel

71

Bron: TRITEL


91

DEFINITIEF RAPPORT

5.2.3.4.4 Verkeersafwikkeling wegen Voor de bestaande toestand zal doorgaans gebruik moeten worden gemaakt van representatieve verkeerstellingen. Indien deze niet representatief72 of in onvoldoende mate aanwezig zijn, is het aangewezen, dat deze alsnog worden uitgevoerd. Belangrijk hierbij is, dat de telling wordt uitgevoerd gedurende een representatieve periode en dat onderscheid wordt gemaakt naar voertuigcategorieën. Een lustelling gedurende (tenminste) een week met resultaten per uur leveren doorgaans de benodigde gegevens. In geval van de aanwezigheid van een kruispunt met belangrijke afslagbewegingen in de nabijheid, is het aan te bevelen om tijdens de spitsuren van een of twee maatgevende dagen (doorgaans dinsdag en donderdag, maar voor recreatieve of winkelprojecten kan dit ook in het weekend zijn73!) eveneens een kruispunttelling uit te voeren, waarbij de afslagbewegingen afzonderlijk worden geregistreerd per kwartier. Ook kan gebruik gemaakt worden van gegevens uit een verkeersmodel (het Vlaams Verkeerscentrum beheert provinciale modellen) die niet alleen een beeld geven van de bestaande situatie, maar tevens een prognose kunnen geven van een toekomstige referentiesituatie. In complexe situaties of bij plannen / projecten waarvan een zeer grote impact wordt verwacht, is het aangewezen de plan/projectsituatie apart te laten doorrekenen74. Hiervoor zal normaliter de verwachte verkeersgeneratie (aankomsten / vertrekken) door de MER-deskundige verkeer moeten worden aangeleverd. Voorbeelden van zulke complexe situaties zijn strategische plannen die een groot gebied met verschillende bestemmingen beslaan, of projecten binnen een wegennet met veel alternatieve aankomsten vertrekroutes. Bij een zeer grote impact moet men denken aan verkeerseffecten die significant zijn op een groot aantal straten, bij voorbeeld een wijk of een hele binnenstad. Pragmatisch kan men ook stellen, dat gebruik van een verkeersmodel is aanbevolen als het gebruik van eenvoudige rekenmethoden met gebruik van een spreadsheet teveel werk kost of te onoverzichtelijk wordt. Belangrijk bij het gebruik van modelgegevens voor de referentiesituatie is om na te gaan, of de tijdhorizon van het verkeersmodel wel overeen komt met deze van het MER; zoniet dan zal een correctie op de modeloutput moeten plaatsvinden, dan wel een aparte modelberekening voor de gewenste tijdshorizon. Verkeersmodellen hebben de mogelijkheid om de verkeersstromen grafisch weer te geven, maar het is ook nodig om de intensiteiten getalsmatig te presenteren in tabelvorm. Ook voor bestaande telgegevens en met de hand uitgevoerde prognoses is presentatie in zowel grafische als tabelvorm gewenst. Voor de plan- of projectsituatie is uiteraard de eigen verkeersgeneratie de doorslaggevende factor. Deze zal moeten worden bepaald op een van de volgende manieren: 1. De voorkeur geniet het gebruik van meetgegevens van een vergelijkbare bestaande situatie, bijvoorbeeld de verkeersgeneratie van een winkelcentrum op basis van tellingen van aankomsten en vertrekken van auto’s, bezoekerscijfers, statistieken van kastickets en dergelijke. 2. Indien plan of project niet vergelijkbaar is met een bestaande situatie, zal gebruik moeten worden gemaakt van kencijfers. Naast de al eerder vermelde website heeft het Nederlandse

72

Het is belangrijk dat de beschikbare tellingen representatief zijn. De mobiliteitsbegeleider MOW oordeelt hierover (zie methodiek richtlijnen MOBER).

73

Indien de mogelijkheid bestaat dat het mobiliteitseffect zich vooral op zaterdag of zondag zal manifesteren, is een telling op die dag(en) nodig.

74

Het Vlaams Gewest beschikt over provinciale verkeersmodellen en kan in zulke modellen zelf een doorrekening doen. De ter plaatse bevoegde mobiliteitsambtenaar van de provinciale afdeling BMV kan hierover informatie verstrekken. Indien de effecten op lokale wegen dienen te worden onderzocht, zal het nodig zijn hiervoor een specifiek model te laten maken door een verkeerskundig studiebureau.


92

DEFINITIEF RAPPORT

CROW publicaties75 die hiervoor kunnen gebruikt. Voorzichtigheid is hierbij geboden, omdat deze data gebaseerd zijn op de Nederlandse situatie en dus in Vlaanderen kritisch moeten worden bekeken.

Figuur 14:

Voorbeeld van toedeling bestemmingsverkeer van een project op het wegennet.76

In functie van herkomst, c.q. bestemming moet dit door het project gegenereerde verkeer aan het wegennet worden toegedeeld (zie Figuur 14) en aan het verkeer van de referentiesituatie worden toegevoegd, eventueel na aftrek van de verkeersgeneratie van functies, welke op die plaats ten gevolge van plan/project gaan verdwijnen. In een project-MER zal de verkeersgeneratie worden gebaseerd op de concrete functies en hun omvang, die worden voorzien, terwijl bij een plan-MER veeleer gekeken moet worden naar de functies die door het plan mogelijk worden gemaakt. Daarbij moet worden uitgegaan van het principe van het worst case scenario. In dit geval zal dus moeten worden onderzocht welke functie het meeste hinder veroorzaakt. Dit is niet per se de functie die per eenheid het meeste autoverkeer genereert, want de periode binnen een etmaal kan van grote invloed zijn: voor de verkeerssituatie is dit de spitsuursituatie, voor geluid kan dit de nacht zijn. Zo veroorzaakt een vrachtwagen ’s nachts evenveel hinder als 100 personenauto’s overdag. Leveringen per vrachtauto aan een winkelcentrum in een binnenstad kunnen vóór zeven uur ’s ochtends extra hinderlijk zijn. In een schoolomgeving moet dan weer vooral aandacht geschonken worden aan verkeer, gegenereerd rond aanvang en einde van de lessen, hetgeen geldt voor plan- en project-MER. Dit moet ook meegenomen worden in de bepaling van de ‘worst case’ Bij de analyse dient aandacht te gaan naar mogelijke verstoring van (de draagkracht van) het systeem: wat zijn de gevolgen van de toename van het verkeer op de kans op congestie binnen het systeem of aanverwante systemen (bijv. congestie op de weg belemmert de doorstroming van de bussen van het openbaar vervoer)? De opmaak van het MOBER bij voorkeur als luik van of voorafgaand aan de opmaak van het MER, zal hier de nodige aandacht aan moeten besteden. Ook hierbij kan het gebruik van een verkeersmodel een nuttig hulpmiddel zijn en de resultaten grafisch en in tabelvorm presenteren.

75

CROW (2007), Publicatie 256 ‘Verkeersgeneratie woon- en werkgebieden - vuistregels en kengetallen gemotoriseerd verkeer’ Publicatie 272 ‘Verkeersgeneratie voorzieningen - kengetallen gemotoriseerd verkeer’.

76

Bron: TRITEL


93

DEFINITIEF RAPPORT

Voor het onderzoek naar het ontstaan van wachtrijen aan rotondes wordt gebruik gemaakt van de gebruikelijke capaciteitsberekening van rotondes (Bovy77), welke tevens wachtrijlengtes berekent. Hetzelfde geldt voor lichtengeregelde kruispunten (methode Webster 78). Bij gecontroleerde toegang van parkings79 zal een aan de installatie gerelateerde methode moeten worden gebruikt, maar meestal is de methode van Webster bruikbaar. De berekende wachtrijlengte moet worden getoetst aan de afstand tot het volgende conflictpunt, want het ontstaan van een wachtrij op een dergelijk punt is een bijkomend veiligheidsprobleem. 5.2.3.4.5 Aansluiting op OV (ook in relatie tot frequentie) / bereikbaarheid OV Bij een project-MER is de halte-afstand grafisch te bepalen door het meten van de afstand van de hoofd-/bezoekersingang(en) tot de meest nabije haltes (richtingafhankelijk) en daaruit het gemiddelde van beide te berekenen. Indien andere haltes op grotere afstand liggen met een beter OV-aanbod, dan deze afstand ook berekenen. Hoewel de basismobiliteit80 alleen van toepassing is op woongebieden, is het zinvol om sowieso de berekende afstanden te toetsen aan de normen uit dit besluit. Basismobiliteit gaat niet uit van een bepaalde (minimum) vervoersvraag, maar stelt absolute maximumeisen aan de halteafstand in woongebieden naar stedelijkheidsgraad, zie Tabel 23. Ook voor andere functies geldt, dat de OVbereikbaarheid als onvoldoende moet worden beschouwd, als de afstand tot de meest nabijgelegen halte groter is dan de norm. Daarnaast moet het aanbod aan bussen naar bestemming en frequentie ook worden geëvalueerd. Tabel 23:

Normen OV-aanbod uit Besluit Basismobiliteit minimum uurfrequentie

gebiedstype

Belbus toegestaan?

dal

za / zo / feestdagen 8:00 – 23:00

4x (20’)

3x (30’)

niet tijdens spits

werkdagen

halteafstand [m] spits

81

5x (15’)

82

grootstedelijk

500

stedelijk

500

4x (20’)

3x (30’)

2x (40’)

niet tijdens spits

randstedelijk

650

3x (30’)

2x (40’)

1x (75’)

ja

kleinstedelijk

650

3x (30’)

2x (40’)

1x (75’)

ja

buitengebied

750

2x (40’)

1x (75’)

1x per 2u (140’)

ja

Bij een plan-MER, al dan niet met locatie-alternatieven, zal de exacte ligging van de ingang(en) dikwijls nog niet gekend zijn en is deze nog te bepalen. Dan kunnen niet alleen de bestaande haltes binnen en nabij de bestemmingsvlakken meegenomen worden, maar tevens de lijnen zelf. Een advies voor de ontsluiting in functie van de optimale bereikbaarheid van het openbaar vervoer behoort dan tot het plan-MER. Deze optimale bereikbaarheid dient bepaald te worden in functie van de kwaliteit van

77

Mauro, M (2010). Calculation of roundabouts. Capacity, waiting phenomena and reliability. Springer. 155p.

78

Webster, F.V. and Cobbe, B. M. (1966). Traffic Signals. Road Research Technical Paper No. 56. HMSO London UK

79

bv. parkeerkaart, nummerplaatherkenning, telsystemen

80

Besluit van de Vlaamse regering betreffende de Basismobiliteit in het Vlaamse Gewest, 29/11/2002. (BS 23/01/2003).

81

Spitsuren: 6:00 – 9:00 en 16:00 – 19:00, daluren: 9:00 – 16:00 en 19:00 – 21:00.

82

Tussen haakjes wordt de maximum wachttijd gegeven.


94

DEFINITIEF RAPPORT

het openbaar vervoer. Denk hierbij zowel aan modus (trein, tram, bus), als aan aantal bedienende lijnen en frequentie. In dit kader moet ook het Netmanagement83 worden vermeld. Netmanagement gaat uit van de vraag naar vervoer, terwijl basismobiliteit uitgaat van een basisaanbod aan vervoer. Met netmanagement wil men het stads- en streekvervoer verder verfijnen: nieuwe verbindingen voorzien of de frequentie van bestaande lijnen aanpassen. Netmanagement is een methode om het bus- en tramnet te optimaliseren: men onderzoekt waar het aanbod niet is afgestemd op de vraag naar openbaar vervoer. Netmanagement hanteert objectieve onderzoeksmethodes84 waarmee we nagaan waar de grootste noden zich voordoen. Op die manier kunnen op een objectieve manier prioriteiten85 bepaald worden. Een sterke toename van het vervoerspotentieel ten gevolge van plan of project kan in het kader van Netmanagement leiden tot een verruiming van het aanbod, hetzij in frequentie, hetzij in lijnvoering, of zelfs opwaardering van bus naar tram. Een goed voorbeeld van dat laatste is de aanleg van een nieuwe tramlijn naar de terreinen van Flanders Expo in Gent.

Figuur 15:

Analyse van het OV-potentieel.86

83

http://www.delijn.be/over/aanbod/netmanagement.htm?ComponentId=216&SourcePageId=348

84

Een potentieelonderzoek (waarbij het multimodaal verkeersmodel gehanteerd wordt), wijst uit wat de verwachte reizigersen/of tijdswinst van een aanpassing aan het openbaar vervoer theoretisch zou kunnen zijn. Dit wordt aangevuld met een marktonderzoek (enquêtes, tellingen van het aantal reizigers op de bus,…) wanneer nodig om het potentieel beter te kunnen inschatten (aangezien het multimodaal verkeersmodel enkel de vervoersstromen tijdens spitsuren berekent).

85

Prioriteiten worden bepaald op basis van 6 criteria; (1) de totale reizigerswinst, (2) de reizigerswinst per kost, (3) de modal shift, (4) de modal-shift specifiek gericht op het woon-werkverkeer, (5) milieu, (6) verkeersveiligheid. Bron: http://www.delijn.be/images/opeenlijn_71_tcm7-9712.pdf

86

Bron: Vectris (2006). Mober Spreeuwenhoek stad Mechelen.


95

DEFINITIEF RAPPORT

5.2.3.4.6 Invloed op de modal split Invloed op de (goede) verdeling van de vervoerwijzekeuze (modal split): in hoeverre veroorzaakt het plan/project een verschuiving (modal shift) ten gunste van de alternatieve modi OV, fiets, te voet (positief), dan wel ten gunste van de auto (negatief), of in geval van goederenvervoer (spoor en water ten opzichte van wegvervoer)87? Effecten van stadsdistributiesystemen moeten in stadsontwikkelingsprojecten in dit kader worden beoordeeld, maar ook alternatieven als randparkings met pendelvervoer, park+ride, derdebetalerssystemen voor openbaar vervoer en dergelijke. 5.2.3.4.7 Verkeersveiligheid Te verwachten effecten op de verkeersveiligheid: de toename van verkeersintensiteiten op gevaarlijke punten88 brengt een verhoogd risico op ongevallen met zich mee. Daarnaast kan in het algemeen gebruik worden gemaakt van risicomodellen van het steunpunt Verkeersveiligheid (www.steunpuntverkeersveiligheid.be) die het aantal ongevallen geven in functie van verkeersintensiteit89,90,91. Veelal zal men echter de specifieke situatie kwalitatief moeten benaderen op basis van ‘expert judgment’. Er dient ook in het bijzonder aandacht te worden besteed aan de verkeersveiligheid van de zwakke weggebruikers: voetgangers en fietsers. Wordt in beleidsplannen daaraan voldoende aandacht besteed? Wordt in ruimtelijke plannen voldoende ruimte voorzien om deze een eigen plaats in het openbaar domein te geven? Zijn in projecten de conflictsituaties tussen voetgangers en fietsers enerzijds en gemotoriseerd verkeer anderzijds voor de gebruiker herkenbaar vorm gegeven? Zijn bij grote stromen lichtenregelingen of zelfs ongelijkgrondse kruisingen voorzien? 5.2.3.4.8 Verkeersleefbaarheid Verkeersleefbaarheid is een zo mogelijk nog subjectiever begrip, dat aangeeft in welke mate de druk van het verkeer op de omgeving het kwaliteitsvol functioneren van de mens in zijn directe omgeving in de weg staat. De verkeersleefbaarheidsindex (VLI)92 93 94 95 , integreert kwantitatieve aspecten samen met een aantal kwalitatieve elementen om te komen tot een globale beoordeling van de

87

In voorkomend geval moetenvoor goederenvervoer ook vervoer per (pijp)leiding en luchtvracht mee in rekening worden gebracht, waarbij uit maatschappelijk oogpunt bezien, van toename van eerstgenoemde een zeer gunstig, van laatstgenoemde een zeer ongunstig effect mag worden verwacht.

88

Deze moeten in het kader van de beschrijving van de bestaande toestand in kaart zijn gebracht en in de referentiesituatie moet worden aangegeven in hoeverre deze nog van toepassing zullen zijn, zie hiervoor het Richtlijnenboek Mobiliteitsstudies.

89

Van Hout, K. (2006). Ongevallen in doortochten. Een risicoanalyse van doortochten als geheel. Steunpunt Verkeersveiligheid

90

91

Van Hout, K., Hermans, E., Nuyts, E. & Brijs, T. (2005). Doortochten in Vlaanderen. Een risicoanalyse op basis van wegen omgevingskenmerken. Steunpunt Verkeersveiligheid Van Geirt, F. & Nuyts, E. (2005). Risicoanalyse op autosnelwegen. Deel 3 – Ongevallenmodellen voor Vlaamse autosnelwegen. Steunpunt Verkeersveiligheid

92

Asperges, T., o.l.v. P.Vansevenant, Langzaam Verkeer (1998): Methodiek objectieve verkeersleefbaarheid DWTC (MD/DD/022)

93

Asperges, T. (1999). Is leefbaarheid te vatten in cijfers? Onderzoek objectieve verkeersleefbaarheid in Mechelen. In: Verkeersspecialist nr. 62, p. 17-25

94

Asperges, T. (2001). Beleidskeuzes op basis van verkeersleefbaarheidsindex. In: Verkeersspecialist nr. 76, p. 3-7.

95

Niettegenstaande de gegevens voor uitvoering van de methodiek van de verkeersleefbaarheidsindex niet voor iedereen even vlot toegankelijk is, blijft dit voorlopig de enig bruikbare methodiek. Bovendien wordt de wetenschappelijke onderbouwing van de gebruikte methodiek, als gevolg van de onderlinge correlatie tussen verschillende verklarende variabelen van verkeersleefbaarheid, tot op zekere hoogte in vraag gesteld.


96

DEFINITIEF RAPPORT

verkeersleefbaarheid. Daarbij wordt enerzijds naar ruimtelijke aspecten gekeken, zoals aanwezigheid van verharde stoepen en groenvoorzieningen en anderzijds naar verkeerskundige aspecten, zoals verkeersintensiteiten, rijsnelheden, ongevallendichtheid, enz. De door Asperges ontwikkelde methodiek is verdienstelijk voor de uitvoering van een zelfstandig onderzoek, maar het gevaar is reëel dat bij integratie in een groter geheel, waarin aspecten zoals verkeersveiligheid, oversteekbaarheid en geluidhinder al expliciet aanwezig zijn, deze dubbel gaan worden meegenomen in de beoordeling. In het MER is dit (meestal) het geval. Er wordt dan ook aangeraden in het kader van het MER deze methodiek desgewenst slechts voor die onderdelen mee te nemen, die nog niet op een andere manier in het beoordelingsproces worden meegenomen. Zie hiervoor Tabel 24. De methode Asperges is specifiek ontwikkeld voor de bebouwde kom. Voor ontwikkelingen buiten de bebouwde kom (dit kunnen zowel stadsontwikkelings- als recreatieprojecten zijn) is de methodiek echter op onderdelen ook te gebruiken. Het onderzoeken van de V85 96 en de oversteekbaarheid van een weg buiten de bebouwde kom geeft ook inzicht in de verkeersleefbaarheid van die weg. Ook voor de beoordeling van verkeerssituaties binnen bijvoorbeeld een groot recreatiegebied kan de methodiek zijn nut bewijzen. Tabel 24:

Toepassing onderzoeksthema's methodiek objectieve verkeersleefbaarheid.97

Onderzoeksthema’s

hoofdverkeersstraten

tussenliggende gebieden

Plan-MER

Project-MER

Verkeerskenmerken Geluidshinder

Aparte discipline in MER:

Oversteekbaarheid

bestaande ontsluitende wegen

bestaande en in project voorziene ontsluitende wegen

Verkeerssnelheid (V85)

bestaande ontsluitende wegen

bestaande wegen: V85, in project: ontwerpsnelheid

Ongevallendichtheid

Apart i.f.v. verkeersveiligheid

Ruimtelijke kenmerken Oppervlakteverdeling Voetpadbreedte

afhankelijk plandetaillering

van

meenemen indien onderdeel project

Groenvoorziening

LEGENDE Relevant Niet van toepassing / facultatief

De oversteekbaarheid wordt bepaald in functie van de verkeersdrukte, de rijsnelheid en de breedte van de rijweg. Wanneer één van deze aspecten wijzigt ten gevolge van het bestudeerde project, wijzigt ook de oversteekbaarheid. Voor de berekening van de oversteekbaarheid bestaan, zoals 98 gezegd, rekenhulpen . Meer details vindt u in het Richtlijnenboek Mobiliteitseffectenstudies.

96 97

98

V85: voertuigsnelheid waar 85% van de passerende motorvoertuigen onder blijft. Bron: Methodiek Objectieve Verkeersleefbaarheid, Tim Asperges, 1998, Publicatie MOW: DWTC (MD/DD/022) en eigen bewerking (toepassing plan-MER/project-MER.

CROW: (2004). ASVV, Aanbevelingen voor verkeersvoorzieningen binnen de bebouwde kom


97

DEFINITIEF RAPPORT

5.2.3.4.9 Parkeerdruk In het kader van een plan-MER zal in veel gevallen een toetsing moeten worden gedaan aan de bijkomende parkeerbehoefte en zullen deze leiden tot aanbevelingen over hoe aan deze parkeerbehoefte dient te worden tegemoet gekomen. Daarbij dient tevens rekening gehouden te worden met (in voorkomend geval): Het gemeentelijk parkeerbeleid; dit kan er immers op gericht zijn door het beperkt houden van het parkeeraanbod in het betreffende gebied een modal shift99 ten gunste van het OV en de fiets te bereiken; een overaanbod kan in dat geval een funeste werking hebben; Het dubbelgebruik van parkeerplaatsen; menging van verschillende functies met piekbehoeften in verschillende dagdelen (bijv. winkelen overdag en wonen ’s avonds) kan leiden tot een lagere behoefte dan de som van de behoefte van beide functies; dit moet dan wel in voorschriften worden opgenomen, om te voorkomen dat een te groot aantal plaatsen wordt voorbehouden voor één functie of doelgroep. In het geval dat aan het plan reeds een inrichtingsschets is toegevoegd (dit is het geval bij een RUP), kan ook een toetsing van het aanbod plaatsvinden conform de beschrijving voor een project-MER hieronder. Men moet echter bedenken dat een inrichtingsschets geen juridische waarde heeft en dat deze inrichting bij realisatie daarvan kan afwijken. In alle gevallen is het doen opnemen van minimumen maximumcapaciteit in de voorschriften (eventueel gekoppeld aan de te variëren functies) een gewenste maatregel. In een project-MER moeten altijd zowel de vraag- als aanbodzijde worden geëvalueerd. De parkeerdruk kan (in een project-MOBER) bepaald worden aan de hand van de bijkomende parkeerbehoefte (bepaald in het mobiliteitsprofiel) en de huidige parkeerdruk (bepaald aan de hand van een parkeeronderzoek). Conform het besluit van 3 juli 2009 met betrekking tot de vergunningsaanvraag moet er een mobiliteitsstudie worden opgemaakt, telkens als er een schijf van 200 parkeerplaatsen wordt volgemaakt. In het kader van de (mogelijke) opmaak van een project-MER voor een stadsontwikkelings- of recreatieproject, bevelen we aan het parkeren altijd mee te nemen en dit in het verkeersluik expliciet te vermelden, waarbij dan als volgt te werk wordt gegaan: Vertrekkende van de parkeerbalans voor de bestaande toestand en de wijzigingen in de parkeervraag en het parkeeraanbod wordt de toekomstige parkeerbalans opgemaakt. Voor plannen of projecten die slechts in lage frequenties een hoge verkeersgenererende werking hebben (voorbeelden hiervan zijn een stadsontwikkelingsproject waarbij een publieke ruimte wordt voorzien waar in de zomer ook concerten kunnen worden gegeven, voetbalstadions waar slechts twee-wekelijks een grote wedstrijd doorgaat,…) kan bij de capaciteitsberekening uitgegaan worden van de vijfde drukste dag van het jaar. In de parkeerbalans wordt de aanbodzijde getoetst aan de vraagzijde, waarbij de laatste mede wordt opgemaakt op basis van ter plaatse geldende parkeernormen, ofwel op basis van algemeen geldende 100 kencijfers . Daarbij dient expliciet rekening gehouden te worden met een restrictief parkeerbeleid als instrument voor het stimuleren van alternatieve vervoerwijzen (modal shift). In deze stap wordt nu expliciet becijferd welke het parkeeraanbod zou moeten zijn, op basis van de vigerende normen of kencijfers en rekening houdend met een zekere leegstand101. Wanneer de voorziene parkeercapaciteit van het project niet voldoet, kan een deel van de bestuurders zijn toevlucht zoeken tot de omringende straten. Indien dit niet gewenst is, dient een afweging gemaakt te worden tussen verschillende mogelijke maatregelen: 99

Modal shift: verschuiving in de verhoudingen van de vervoerwijzekeuze (modal split).

100

CROW: (2004). ASVV, Aanbevelingen voor verkeersvoorzieningen binnen de bebouwde kom.

101

Ter voorkoming van zoekverkeer wordt bij rotatieparkings en in centrumgebieden bij straatparkeren rekening gestreefd naar een maatgevende bezettingsgraad van 85%. Dit geldt niet voor parkings t.b.v. evenementen, waarbij de bezoekers min of meer gelijktijdig aankomen en het parkeren onder toezicht gebeurd (cf. sportwedstrijden, optredens, jaarbeurzen e.d.).


98

DEFINITIEF RAPPORT

bijkomende parkeerrestricties in de directe omgeving (betaalparkeren, tariefverhoging, blauwe zone, ...) sensibilisering van de doelgroep(en) voor andere vervoerwijzen (OV, fiets, ...) de parkeercapaciteit alsnog ophogen. Het kan echter zijn dat een overloop naar aangrenzende straten of gebieden past in het kader van het gemeentelijk parkeerbeleid, dan wel aanvaardbaar is in het licht van dubbelgebruik, als hierboven uiteengezet. Ook willen we de parkeercapaciteit zoveel mogelijk beperken om mensen te ontmoedigen om (alleen) met de auto naar de locatie te komen. Daarom kan een extra stap worden ingevoegd, waarin beargumenteerd uit oogpunt van een gewenste modal shift een nieuwe balans wordt opgemaakt, welke het aanbod met een expliciet aantal plaatsen vermindert. Op deze wijze wordt voor alle betrokken partijen de beleidskeuze voor een duurzaam parkeerbeleid kwantitatief geëxpliciteerd. 5.2.3.5


Afgezien van fysieke milderende maatregelen, welke plan- of projectspecifiek zullen zijn, is het altijd wenselijk flankerende maatregelen in het mobiliteitsbeleid van zowel initiatiefnemer als gemeente op te nemen in de aanbevelingen. Drie facetten: Infrastructureel/ verkeerstechnisch Flankerende maatregelen Projectwijzigingen Het betreft hier geen limitatieve lijst, maar een aantal typevoorbeelden relevant voor deze activiteitengroep. Tabel 25:

Milderende maatregelen discipline Mens-Verkeer S-RS-B

PL-MER

PR-MER

RUIMTE

VERGUN

INI

DERDEN

Bereikbaarheid plan- of projectgebied Toepassen STOP-principe Streven naar fijnmazigheid van het voetgangersnet en fietsnet Beperking doordringbaarheid buffers en kwetsbare zones Situering sterk mobiliteitsgenererende functies nabij OV-knopen van het juiste niveau Vermijden sterk mobiliteitsgenererende functies in open ruimte gebied Toepassen boom-, kamof lusstructuur autonetwerk ter voorkoming sluipverkeer Beperken dimensionering auto-infrastructuur tot het strikt noodzakelijke Voorzien van extra voetgangers / fietsdoorsteken Uitbreiden van de externe netwerken (bestemmen nieuwe infrastructuur) Aanpassen van de interne netwerken (wijzigen of nader specifiëren nieuwe

S-RS-B S-RS RS-B S-RS RS-B S-RS-B RS-B S-RS-B 102

103

S-RS-B S-RS-B

102

Indien de initiatiefnemer identiek is aan de infrastructuurbeherende overheid (gemeente, provincie, gewest)

103

Indien de initiatiefnemer niet identiek is aan de infrastructuurbeherende overheid (gemeente, provincie, gewest)


99

DEFINITIEF RAPPORT

S-RS-B

PL-MER

PR-MER

RUIMTE

VERGUN

INI

DERDEN

infrastructuurbestemmingen) Aanpassen externe infrastructuur (rijbaanbreedte, fietsen voetpaden, herinrichting kruispunten...) Aanpassen interne infrastructuur (rijbaanbreedte, fietsen voetpaden, aansluitingen op externe netwerken,...)

S-RS-B S-RS-B

Verkeersafwikkeling wegen Verruimen capaciteit externe wegvakken (aantal rijstroken,..) en kruispunten (aanpassen lichtenregeling, herinrichting kruispunt,...) Verruimen capaciteit interne wegvakken (aantal rijstroken,...) Aanpassen interne auto-ontsluiting i.f.v. langere rijweg

S-RS-B S-RS-B S-RS-B

Aansluiting op OV (ook in relatie tot frequentie) / bereikbaarheid OV Verhogen frequentie, aanpassen aanbod aan projectgebonden spitsperiode Inplanting nieuwe OV-halte(s) met eventueel aanpassing bestaande routes Inleggen nieuwe OV-lijn

S-RS-B

Inleggen projectgericht gemeenschappelijk vervoer (bijv. pendelbussen naar OV-knooppunt) Keuze toegang i.f.v. bereikbaarheid OV

S-RS-B

Afzonderlijke toegang voor OV met halte in plan/projectgebied Inplanting OV-halte direct aan of op de site/ verbeterde bediening Inleggen projectgericht gemeenschappelijk vervoer (bijv. pendelbussen naar OV-knooppunt

S-RS-B

S-RS-B S-RS-B

S-RS-B

S-RS-B S-RS

Verkeersveiligheid Plaatsen waarschuwingsborden

S-RS-B

Verlagen maximum rijsnelheid

S-RS-B

Aanpassen interne infrastructuur (rijbaanbreedte, fietsen voetpaden, herinrichting kruispunten...) Aanpassen externe infrastructuur (rijbaanbreedte, fietsen voetpaden, verplaatsen aansluitingen op externe netwerken,...) Specifiek bij wachtrijvorming binnen project met verstorend effect op de externe verkeersafwikkeling: verlengen afstand tussen aansluiting en controlepunt toegang, of uitbreiden opstelcapaciteit daartussen (meer rijstroken) Verhoogd politietoezicht (incl. gemachtigde opzichters projectsite) bij evenementen. Bewegwijzerde (en desnoods verplichte) route bij evenementen.

S-RS-B S-RS-B

S-RS-B

S-RS-B S-RS-B

Verkeersleefbaarheid 104

Vergroten oversteekbaarheid: VOP , plaatselijke middenberm, lichtenregeling, ongelijkgrondse kruisingen Herinrichting openbaar domein i.f.v. vergroten erffunctie / verfraaiing. Beperking toeleveringsverkeer tot bepaalde tijdvensters

104

S-RS-B S-RS-B S-RS

VOP: voetgangersoversteekplaats


100

DEFINITIEF RAPPORT

S-RS-B

PL-MER

PR-MER

RUIMTE

VERGUN

INI

DERDEN

Parkeerdruk Verhoging aanbod alternatieve vervoerwijzen (modal split) Beperken van de parkeercapaciteit (i.f.v. beïnvloeding modal split) Verruimen parkeercapaciteit (binnen de marges van de gewenste modal split) Voorzien / benutten van overloopparkings elders (evenementen)

S-RS-B S-RS-B S-RS-B S-RS


KADER

8 – MODULES PROJECTONTWIKKELAARS

COFINANCIERING

OPENBARE

INFRASTRUCTUUR

DOOR

Zoals reeds aangegeven in paragraaf 4.5, bestaat de moeilijkheid bij het concreet realiseren van milderende maatregelen er dikwijls in dat de initiatiefnemer hiervoor geen bevoegdheid heeft. Dit is in het geval van de discipline Mens-Verkeer dikwijls aan de orde (wanneer het bijvoorbeeld gaat over aanpassingen aan de openbare weg, voorzien van bijkomende bushaltes of wijzigen van het traject van bussen,…). De modules voor cofinanciering van openbare infrastructuur door projectontwikkelaars, zijn voorbeelden van publiek-private samenwerkingen die ook in het kader van het realiseren van milderende maatregelen relevant kunnen zijn. Deze modules hebben betrekking op een overeenkomst tussen het Vlaams Gewest, een lokale overheid en een eventuele projectontwikkelaar. Een gelijkaardige overeenkomst is ook mogelijk tussen de projectontwikkelaar en een lokale overheid (indien geen gewestweg betrokken is). Daarbij kan de projectontwikkelaar instaan voor de aanleg van wegeninfrastructuur en voor de financiering. De lokale overheid (de gemeente) neemt dan later het beheer van de weg over en staat in voor het onderhoud. Module 14 van het mobiliteitsconvenant laat toe om een overeenkomst te sluiten tussen het Vlaams gewest, een lokale overheid en een beheerder/projectontwikkelaar van een tewerkstellings-, diensten- of winkelzone van bovenlokaal belang. Met dergelijke overeenkomst verbinden de partijen zich ertoe om een nieuwe weg aan te leggen of een bestaande weg her in te richten voor de ontsluiting van een project, met als doel de multimodale bereikbaarheid te verbeteren. In de overeenkomst staat de projectontwikkelaar in voor het cofinancieringsplan en voor het ontwerp, de aanbesteding en het toezicht op de werken. Het gewest betaalt maximaal 40% van (een deel van) de kosten voor nieuwe ontsluitingsinfrastructuur en 60% voor herinrichting van bestaande wegen. De lokale overheid staat in voor onderhoud van de nieuwe infrastructuur. De module handelt over de (her)aanleg van wegen tussen de zone waarbinnen het project ontwikkeld wordt en een bestaande gewestweg en is beperkt tot bepaalde categorieën van projecten. Volgende projecten komen in


101

DEFINITIEF RAPPORT

aanmerking: bedrijventerreinen, wetenschapsparken, bedrijvencentra en multifunctionele gebouwen; zones voor kleinhandelsactiviteiten en kantoren met minimaal 10000 m² verkoopsoppervlakte en minimaal 500 arbeidsplaatsen; campussen voor hoger onderwijs, ziekenhuizen, grootwinkelbedrijven, sportstadions, recreatieparken, evenementenhallen, congres- en tentoonstellingsruimten, penitentiaire instellingen. Overige modules van het mobiliteitsconvenant waarbij een private initiatiefnemer kan betrokken worden zijn modules 8, 10 en 15. Module 8 biedt de mogelijkheid om maatregelen te nemen om een goede doorstroming van het geregeld verkeer te garanderen (bv. vrije bus- of trambanen, herinrichting kruispunten, halteplaatsen, parkeerplaatsen). Het gewest en de lokale overheden financieren de maatregelen op de door hun beheerde wegen. De private partner kan betrokken worden bij maatregelen die op zijn domein van toepassing zijn. Module 10 gaat specifiek over de herinrichting van een schoolbuurt en is alleen van toepassing voor stadsontwikkelingsprojecten met een schoolcampus. De school wordt betrokken bij de uitwerking van de maatregelen. Module 15 tenslotte heeft betrekking op het nemen van flankerende maatregelen ter bevordering van een duurzaam mobiliteitsbeleid (bv. informatiecampagnes, infoavonden, duurzaam parkeerbeleid bevorderen,…). De private partner verbindt zich ertoe om geen maatregelen te nemen die ingaan tegen de afspraken die gemaakt zijn in de module. Bron: www.mobielvlaanderen.be

5.2.3.6


Monitoring en postevaluatie van de evolutie van het verkeer zijn essentieel voor stadsontwikkelingsen recreatieprojecten en moeten dan ook mee opgenomen worden in de aanbevelingen van het MER. De initiatiefnemer kan zich engageren om op regelmatige basis (bijv. jaarlijks) onderzoek te doen naar de verkeersgeneratie (m.b.v. tellingen aan in- en uitgang) en de bezetting van parkeerterreinen. Het is belangrijk dat, indien dit niet continu gebeurt, maar met een steekproef, er duidelijke regels gegeven worden, wanneer de telling moet plaatsvinden (maatgevende dag in de week, maand,...). Het is aangewezen dat de gemeente bij de behandeling van de stedenbouwkundige aanvraag de jaarlijkse monitoring en rapportering oplegt. Voor evenementenprojecten (zoals een evenementenhal, voetbalstadion, e.d.) moet bij de toetsing uitgegaan worden van de manier waarop de capaciteitsberekening heeft plaatsgevonden. Indien er wordt uitgegaan van de vijfde drukste dag van het jaar, dan dient tenminste op de vijf drukste dagen gemeten te worden. Beter is natuurlijk als bij ieder evenement wordt geteld, zodat a posteriori de vijfde drukste dag van het jaar kan worden vastgesteld. Het is aan te bevelen dat de provinciale afdelingen BMV in het kader van hun supervisie en coördinatie van mobiliteitsstudies tevens als inzamelpunt fungeren voor het bijhouden en nazien van de onderzoeksresultaten uit de monitoring en dat deze data centraal bij de Vlaamse overheid worden beheerd, bij voorbeeld bij het Vlaams Verkeerscentrum of bij het Departementaal Kenniscentrum (nog in opbouw), zodat op den duur een universele kennisdatabank ontstaat. 5.2.3.7


Andere disciplines, zoals Geluid & Trillingen en Lucht, hebben dikwijls gegevens nodig, welke door de verkeerskundige moeten worden aangeleverd. Omdat deze toch voor zijn eigen discipline de nodige prognoses moet maken, is dit op zich geen probleem, maar er zijn wel enkele aandachtspunten, welke in bepaalde omstandigheden tot problemen of misverstanden kunnen leiden. Per discipline worden daarom hieronder de specifieke wensen besproken.


102

DEFINITIEF RAPPORT

5.2.3.7.1 Geluid Een eerste aandachtspunt bij het aanleveren van verkeersgegevens voor geluidonderzoek zijn de voertuigcategorieën. Hieraan moet zeer zorgvuldig aandacht worden besteed, want vooral de inschatting van het aandeel vrachtverkeer ligt zeer gevoelig bij geluidsberekeningen. Ter vergelijking: door de toetsing aan een strengere norm (bijvoorbeeld geluidsnorm voor ‘avondperiode’) heeft een vrachtwagen die ’s nachts rijdt, evenveel effect als 100 auto’s overdag. De categorieën, waarvoor de geluidsberekeningen input moeten hebben, zijn105: LV (lichte voertuigen: personenauto’s en bestelwagens), MV (middelzware voertuigen: lichte vrachtwagens en bussen), ZV (zware voertuigen: zware vrachtwagens) Vroeger bestond er nog een categorie MR (motorrijders en in stedelijke situaties ook bromfietsers), maar deze is komen te vervallen. Voor de verdeling van deze categorieën moet in eerste instantie van tellingen worden uitgegaan, waarbij kritisch moet gekeken worden, of de getelde categorieën wel overeenkomen met de hierboven genoemde indeling. Indien er reden voor is, zal eerst een correctie moeten worden aangebracht. Dikwijls ontbreekt echter in bestaande telgegevens een dergelijke verdeling. Soms zijn alleen aantallen motorvoertuigen beschikbaar. In dat geval kan het volstaan om ter plaatse steekproefsgewijs een telling te doen van de verschillende categorieën. Het is dan zinvol om meteen een geheel etmaal te gaan tellen, zodat de uurgemiddelden per maatgevende periode rechtstreeks kunnen worden berekend. Indien de telgegevens nog actueel zijn en er tenminste een ter plaatse gemeten percentage vrachtverkeer bekend is, kan voor de verdeling MV/ZV gebruik worden gemaakt van een aanname. Hier geldt weer het principe van worst case, wat in het geval van het bepalen van de referentiesituatie neerkomt op het toedelen van alle vrachtverkeer aan MV, de minst hinder veroorzakende categorie van de twee. Voor de toekomstscenario’s geldt hetzelfde als bij de beschouwing over de intensiteiten: dikwijls zijn niet alle categorieën beschikbaar, maar voor het vrachtverkeer zal een juiste verdeling over MV en ZV wel van belang zijn voor de effecten van verkeerslawaai. Als deze al niet uit de bestaande situatie of uit gegevens van een vergelijkbaar project te halen zijn, dan zal ook hier weer het principe van de worst case moeten worden toegepast. In dit geval wordt dan alle bijkomend vrachtverkeer toegekend aan de categorie ZV, welke de meest hinderlijke van beide categorieën is. Uiteraard geldt ook hier weer: ieder gegeven dat leidt tot een beargumenteerde afwijking van deze aannames, moet worden benut. Een goede documentatie van alle aannames en bewerkingsstappen is belangrijk voor de controleerbaarheid en iedere verschil tussen scenario’s moet kunnen worden gerechtvaardigd. Bij geluidsberekeningen is de maatgevende periode zeer kritisch. Bij wegverkeerslawaai wordt onderscheid gemaakt tussen een dagperiode (7-19u), een avondperiode (19-23u) en een nachtperiode (23-7u). Voor elk van de periodes worden berekeningen gemaakt, waarbij binnen elke periode gerekend wordt met de gemiddelde uurintensiteit binnen die periode. De deskundige geluid zal dan ook voor elk scenario een bestand met drie sets intensiteiten verwachten. Voor de bestaande toestand is de beste bron dan ook een doorsnedetelling ter plaatse, waarbij onderscheid wordt gemaakt naar voertuigcategorieën, over een langere periode (tenminste een week), waarbij de resultaten per uur (en per categorie) worden gegeven. Hieruit kunnen dan gemiddelden per uur van de dag voor werkdagen, weekdagen en de zaterdag en de zondag worden berekend en hieruit weer de uurgemiddelden per maatgevende periode (dag, avond, nacht).

105

Voor voertuigcategorieën, zie Reken- & meetvoorschrift geluidhinder 2006 (NL)


103

DEFINITIEF RAPPORT

Voor de referentiesituatie (zonder plan/project) zijn dergelijke gegevens uiteraard niet beschikbaar. Indien er een verkeersmodel kan worden geraadpleegd, geeft dit doorgaans een ochtend- en/of een avondspitsgemiddelde. Op basis van de verdeling over de uren van de dag in de bestaande toestand en in de veronderstelling dat deze naar de toekomst niet wijzigt106, kunnen gemiddelde uurintensiteiten worden berekend op basis van volgende berekening:

×

, waarin I=uurintensiteit, c=categorie, d=dagperiode (dag, avond, nacht),

s=spitsuur, R=referentiescenario, BS=bestaande toestand De door het project gegenereerde verkeer zal in het projectscenario op grond van de in het MOBER opgenomen projectbeschrijving per dagperiode moeten worden bepaald als gemiddelde uurintensiteit. Dit betekent, dat bij duidelijke pieksituaties, zoals aankomsten en vertrekken bij sportwedstrijden en dergelijke, op grond van de methodiek, deze pieken additioneel moeten worden uitgesmeerd. Een voorbeeld: op een wegvak rijden in een gemiddeld avonduur in het referentiescenario 50 pae, terwijl tijdens een sportwedstrijd in het eerste avonduur een aankomende piekstroom van 1000 auto’s wordt gegenereerd, welke later op de avond weer als vertrekkende piekstroom optreedt. In dat geval zal de gemiddelde stroom in het projectscenario 50 + 1000/4107 + 1000/4 = 550 pae zijn. 5.2.3.7.2 Lucht De discipline lucht maakt voor prognoses doorgaans gebruik van het model CAR-Vlaanderen en IFDM-Traffic108 (waarbij een onderscheid wordt gemaakt tussen lichte, middelzware en zware voertuigen en bussen). De modellen maken gebruik van gemiddelde etmaalintensiteiten en dat noodzaakt in sommige gevallen een ophoging vanuit de berekende uurintensiteit van de avondspits in een verkeersmodel. De ophogingsfactor die daarbij wordt gebruikt, moet goed worden onderzocht, om significante afwijkingen te kunnen voorkomen. Anderzijds zullen verschillen tussen de resultaten van referentiescenario en projectscenario altijd verklaarbaar zijn uit de bijdrage van het project, zolang de niet-projectgebonden verkeersgegevens maar dezelfde zijn. De stappen voor de ophoging van de berekende cijfers voor elk scenario zijn dan: Berekening van de etmaalintensiteiten voor een maatgevende werkdag (a); Berekening van de etmaalintensiteiten voor een maatgevende zaterdag (b); Berekening van de etmaalintensiteiten voor een maatgevende zondag (c); Berekening van de gemiddelde etmaalintensiteiten op basis van: I

= (5a + b + c)/7

Voor de effectbeoordeling m.b.t. gezondheidsaspecten als gevolg van luchtverontreiniging (discipline Mens-Gezondheid) moeten de effecten van verhoogde luchtemissies zo concreet mogelijk gekwantificeerd worden. De gezondheidsaspecten kunnen immers maar beoordeeld worden op basis van dosissen. Effecten moeten ook in de tijd worden gedimensioneerd, omdat rekening gehouden moet worden met langetermijneffecten. De discipline Verkeer levert gemiddelde etmaalintensiteiten voor de luchtmodellering. De output van de luchtkwaliteitsmodellen bestaat uit indicatoren (jaargemiddelden, aantal overschrijdingen van PM10-dagen NO2-uurnormen, meest belangrijke percentielwaarden) voor fijn stof (PM10 en PM2.5) en NO2.

106

Dit is een bewuste, veelal tolereerbare fout. In zeer veel gevallen zal de groei van het verkeer in de spitsuren niet dezelfde zijn als in de daluren, maar omdat het hier om gemiddelde uren gaat en de sensitiviteit van het geluidsniveau ten opzichte van de intensiteit niet bijzonder hoog is, is een dergelijke aanname bij gebrek aan betere gegevens, aanvaardbaar. Uiteraard moet elk beredeneerde aanname die in een specifiek geval reden geeft tot een betere prognose, worden toegepast.

107

De avondperiode bestaat uit 4 uren. Zowel de aankomende als de vertrekkende voertuigstroom wordt over deze 4 uren gespreid

108

Het rekenmodel IFDM-traffic dient o.a. voor het doorrekenen van mobiliteitsscenario's naar luchtkwaliteit voor wegtransport op autosnelwegen, gewestwegen en buitenstedelijke wegen in Vlaanderen.


104

DEFINITIEF RAPPORT

5.2.4

Lucht

In het hoofdstuk lucht wordt specifiek aandacht besteed aan die elementen waarvoor aangenomen wordt dat een specifieke invulling/verdere detaillering van de elementen opgenomen in het actuele richtlijnenboek Lucht109 een meerwaarde kan bieden. Bedoeling is een mogelijke werkwijze aan te reiken die de vastgestelde knelpunten/aandachtspunten zo goed mogelijk kan invullen. In onderstaande paragrafen wordt een voorstel tot invulling van onderstaande knelpunten behandeld. De vastgestelde knelpunten voor deze activiteitengroep kunnen in grote lijnen teruggebracht worden tot: Afbakening studiegebied Achtergrondconcentraties Aanlegfase (voor project-MER) Problemen met betrekking tot modelleringen Impact verwarmingsemissies Aspecten inzake klimaat/CO2 neutraliteit Toe te passen beoordelingskader Milderende maatregelen 5.2.4.1


Er dient een onderscheid gemaakt te worden in studies waarbij al of niet het verkeer de bepalende factor is. 5.2.4.1.1 Geografische afbakening Het al of niet bepalend zijn van verkeer wordt vastgelegd door de m.e.r.-deskundige op basis van een inschatting van de emissieniveaus afkomstig van het plan of project ten opzichte van de emissieniveaus/dispersiekarakteristieken van de andere relevante bronnen in en nabij het studiegebied. Gezien de emissies van verkeer een onmiddellijke, rechtstreekse impact hebben op de luchtkwaliteit op leefniveau, daar waar verwarmingsemissies op hoogte geëmitteerd worden waardoor reeds een hogere mate van verdunning gerealiseerd wordt vooraleer een impact op leefniveau ontstaat, en een deel van de verontreiniging door de dispersie naar hogere luchtlagen zelfs geen rechtstreekse impact op leefniveau veroorzaakt, kan gesteld worden dat éénzelfde hoeveelheid van een polluent geëmitteerd door verkeer een veel hogere impact zal hebben op de luchtkwaliteit in vergelijking met verwarmingsemissies. Naar impact op aspect mens en fauna en flora dient hierbij wel nog rekening gehouden te worden met de plaats waar de emissies optreden. Zo zullen verwarmingsemissies uiteraard een effect hebben op de luchtkwaliteit nabij bewoning, terwijl verkeersemissies langsheen wegen die voldoende ver verwijderd zijn van bewoning minder effecten kunnen veroorzaken. Maar ook omgekeerde situaties zijn mogelijk, zoals in een situatie waarbij een beperkte emissietoename op een weg met aan beide zijden aaneensluitende bewoning reeds een aantoonbare impact van de luchtkwaliteit nabij bewoning kan veroorzaken terwijl belangrijke emissies van bijvoorbeeld een centraal verwarmingssysteem (stadsverwarming) een lagere impact kunnen veroorzaken indien voldoende aandacht besteed wordt aan bijvoorbeeld de schouwhoogte.

109

Dit richtlijnenboek wordt momenteel geactualiseerd.


105

DEFINITIEF RAPPORT

Het wordt dan ook niet mogelijk geacht om strikte regels voor te stellen welke dienen toegepast te worden maar blijft het de taak van de deskundige het al of niet relevant karakter van de emissies te beoordelen en in het MER te motiveren. Bij het afbakenen dient dan ook door de deskundige rekening gehouden te worden met de aard (en de grootte) van de emissiebronnen die de realisatie van het plan/project met zich meebrengen: Zijn emissies van gebouwverwarming een bepalende factor? Zijn emissies van verkeer een bepalende factor? Is verkeer geen bepalende factor dan kan, een uitzondering niet te na gesproken, het studiegebied beperkt worden tot een beperkte zone rondom het project- of plangebied. Tenzij het plan/project eveneens zou voorzien in bijvoorbeeld een centrale installatie voor warmte/elektriciteitsopwekking met zeer aanzienlijk vermogen en bijhorende relevante emissies, volstaat een zone van 0,5 km rondom het project/plangebied. Gezien de emissieniveaus voor gebouwverwarming sterk afhankelijk zijn van de aard van de installatie/gebruikte brandstoftypes, is het niet mogelijk om een ondergrens qua vermogen te vermelden beneden welke er geen impact verwacht wordt, temeer daar de impact sterk bepaald wordt door enerzijds de effectieve schouwhoogte en anderzijds de thermische pluimstijging. In dat geval dient de m.e.r.-deskundige na te gaan in hoeverre een uitbreiding van het studiegebied noodzakelijk is, rekening houdend met de potentiële inplantingsplaats van de bron, de fysische bronkarakteristieken (voornamelijk hoogte en thermische pluimstijging zijn hierbij bepalend) en de te verwachten emissies. Het is evenmin mogelijk hierbij drempelemissies aan te geven gezien de impact in belangrijke mate beïnvloed wordt door de bronkarakteristieken (ligging, hoogte,…). Is verkeer wel (mee) bepalend dan dient het studiegebied verder uitgebreid te worden tot de invloedsgebieden rondom de belangrijkste wegen die door het project/plan beïnvloed worden. De afstand tot de wegen die hierbij in rekening gebracht dient te worden is afhankelijk van de locatie, het al of niet aanwezig zijn van (aaneengesloten) bebouwing en het impactmodel dat gebruikt wordt. Volgende elementen zijn bepalend voor de keuze van het te gebruiken impactmodel: Screening model CAR Vlaanderen V2 in stedelijke omgevingen/locaties met aanzienlijke bebouwing in de onmiddellijke omgeving van de wegen. IFDM-Traffic voor wegen met meer ‘open’ karakter zoals bijvoorbeeld langs gewestwegen in meer open gebied, belangrijke verkeersassen in stedelijke gebieden die niet of slechts in beperkte mate omgeven zijn door bewoning, verkeersassen op hoogte (viaducten),…. Ook voor de beoordeling van de impact t.h.v. bruggen en tunnelmonden kan dit model aangewend worden. Volstaat het toepassen van het CAR-model dan kan het studiegebied beperkt worden tot een zone van 30 à 300 m ten opzichte van de weg (in functie van type weg). Dient daarentegen een ‘windafhankelijk’ dispersiemodel gehanteerd te worden dan is uitbreiding tot een zone van maximaal 1 km tot de wegen aan te raden. De zone van 1 km komt hierbij ook overeen met de maximale afstand tot de wegen die door het model IFDM-traffic kan beoordeeld worden naar impact van het wegverkeer op de luchtkwaliteit. Daarbij moet worden opgemerkt dat in IFDM traffic een gebiedsdekkend rooster moet worden geformuleerd waarbinnen het project een invloed uitoefent op de concentraties. Concrete invulling van de afstanden wordt bijgevolg door de m.e.r.-deskundige voorgesteld in functie van de aard van de wegen en de (te verwachten) verkeersintensiteiten. De keuze welke wegsegmenten er bij de beoordeling mee dienen opgenomen te worden hangt af van: Beschikbare verkeersgegevens (input vereist van de m.e.r.-deskundige mobiliteit en de opdrachtgever)


106

DEFINITIEF RAPPORT

Te verwachten wijziging van aantal voertuigen voor beschouwde wegsegmenten (wijziging qua absolute aantallen is hierbij richtinggevend) Wegkarakteristieken Kritische aantallen die in elk geval mee dienen beoordeeld te worden kunnen niet algemeen vastgelegd worden gezien de impact uitermate sterk afhangt van de wegkarakteristieken, snelheidspatronen, aard van de voertuigen,… . Vastlegging van de relevante wegsegmenten dient afgestemd te worden met de m.e.r.-deskundige Mens-Verkeer, Mens-Gezondheidsaspecten en de m.e.r.-deskundige Fauna & Flora bij aanwezigheid van belangrijke groen/natuurgebieden in de onmiddellijke omgeving van relevante bronnen die door het plan/project gewijzigd worden. Specifieke invulling kan ook vereist zijn indien het project/plan gepaard gaat met aanleg van grote parkeerfaciliteiten binnen in gebouwen (ondergrondse parkeergarages en parkeertorens), gezien de concentratie van emissies die hier kunnen optreden. De grootte van het studiegebied dient hierbij gekozen te worden in functie van de te verwachten emissies en de aard van de emissiebronnen (geleide of diffuse bronnen, hoogte emissiepunten,…). Niettegenstaande de grote variabiliteit aan bepalende factoren kan toch gesteld worden dat de impact zich niet over zeer grote afstanden zal uitstrekken. Beperking van het studiegebied tot 1.000 m tot de bron zal normaalgezien volstaan. Met betrekking tot het deeldomein ‘Impact luchtemissies ten aanzien van de impact op klimaat’ (emissie van broeikasgassen) kan éénzelfde studiegebied gehanteerd worden als afgeleid voor de beoordeling van de impact op de luchtkwaliteit. Tabel 26:

geografische afbakening studiegebied ten aanzien van aspect luchtverontreiniging/emissie broeikasgassen

Bepalend element verwachten impact

ten aanzien van emissies en te

Geografische afbakening studiegebied

Verkeer Binnenstedelijk met aaneengesloten bewoning

30 m tot de relevante wegsegmenten

Binnenstedelijk zonder aaneengesloten bewoning

30 à 1.000 m tot relevante wegsegmenten

Buitenstedelijk verkeer in open omgeving

30 à 1.000 m tot relevante wegsegmenten

Grote parkeerfaciliteiten in gebouwen

1.000 m tot de bron

Verwarming 1.000 m tot project/plangebied

5.2.4.1.2 Inhoudelijke afbakening Ten aanzien van de inhoudelijke afbakening kan niet alleen onderscheid voorzien worden naargelang de aard en grootte van de bepalende emissiebronnen, maar ook naargelang het een plan-MER een project-MER of een ontheffing van de project-m.e.r.-plicht betreft. Te bestuderen parameters Gezien de aard van de polluenten veroorzaakt door verwarming en door verkeer in grote mate gelijkaardig zijn, zeker ten aanzien van de meest relevante parameters, dient hiervoor geen onderscheid voorzien te worden. Omwille van het feit dat bij een plan-MER normalerwijze minder en/of minder nauwkeurige emissiegegevens beschikbaar zijn, kan de impactevaluatie doorgaans dan ook beperkt worden tot de meest relevante parameters: NOx/NO2 Actualisatie richtlijnenboek stadsontwikkeling & recreatie

107

DEFINITIEF RAPPORT

fijn stof (PM10 en PM2,5) desgevallend aangevuld met elementaire koolstof of aantal deeltjes als input voor de evaluatie van het aspect gezondheid, gezien deze parameters meer relevant zijn dan de gravimetrisch gedefinieerde (ultra) fijne stoffracties emissie van broeikasgassen als input voor discipline Klimaat Gezien bij dossiers waarvoor een ontheffing van de project-m.e.r.-plicht aangevraagd wordt in feite uitgegaan wordt van ofwel geen of nauwelijks impact, dan wel de beschikbaarheid van een voorgaande studie waarin detailbeoordeling werd opgenomen, kunnen voor de meeste van dergelijke dossiers dezelfde parameters behouden blijven als deze voor een plan-MER110. Indien voor bijzondere (bijzonder zowel naar aard als naar locatie) specifieke projecten andere parameters relevant kunnen zijn dienen deze mee opgenomen te worden. Het is aan de deskundige, wanneer de initiatiefnemer gebruik maakt van deskundigen om de ontheffingsaanvraag op te stellen, om dit te beoordelen. Een situatie waarbij dit mogelijk het geval kan zijn betreft een studiegebied dat gekenmerkt wordt door een zeer aanzienlijke benzeen belasting (bv. zeer drukke wegen in bebouwde omgeving), waarbij door realisatie van het project lokaal een bijkomende meer geconcentreerde emissie van benzeen zou kunnen ontstaan (bv. ondergrondse parkeergarage, tunnelmonden). In dergelijk specifiek geval is het uiteraard ook aangewezen om de impact ten aanzien van benzeen mee in detail te beoordelen. Een andere situatie die aanleiding kan vormen tot het evalueren van een bijkomende parameter kan zich voordoen indien een project met relevante verzurende emissies (bv. NOx) zich in de onmiddellijke omgeving situeert van groen/natuurgebieden. Het is evenwel niet mogelijk om een éénduidige massa uitstoten te definiëren waarboven het mee in rekening brengen van verzurende deposities noodzakelijk geacht wordt, gezien de belangrijke impact van de bronconfiguraties (hoogte, debieten, temperatuur, concentraties,…). Bij een indicatief uitgevoerde IFDM-berekening, rekening houdend met een NOx emissie van 1 ton per jaar in een gebied van 0,5 km², waarbij NOx via verschillende deelbronnen vrijkomt op lage hoogte en zonder thermische pluimstijging, wordt op 300 m afstand van dit gebied geen zure depositie meer berekend van meer dan 14 Zeq/ha.jaar. Men zou dan ook kunnen stellen dat bij een gelijkaardige NOx emissie afkomstig van verwarming van gebouwen, het mee beoordelen van NOx depositie op nabij gelegen groen/natuurgebieden niet meer relevant is. Bij een project-MER daarentegen dient naargelang de aard van de bronnen uitbreiding van de meer in detail te bestuderen parameters voorzien te worden, zonder dat daarvoor voor elke component een impactberekening vereist is. Stoffen die hierbij kunnen beoordeeld worden zijn: NOx/NO2 en (ultra) fijn stof (PM10, PM2,5) uitgebreid met EC (elementaire koolstof) en aantal deeltjes gezien belangrijke impact op gezondheid SOx, CO, zware metalen, VOS (bijvoorbeeld benzeen), PAK’s Dioxines bij gebruik van bijvoorbeeld biomassa in verwarmingsinstallaties Opwaaiend stof en stofdepositie in aanlegfase (voor beoordeling stofhinder) Zure depositie indien belangrijke relatieve wijzigingen nabij groen- en natuurgebieden te verwachten zijn Emissie van broeikasgassen Behoudens het in kaart brengen van de emissies van broeikasgassen (enkel emissieniveau is hierbij van belang) dient de m.e.r.-deskundige vast te leggen voor welke parameters een emissie- en/of immissiebeoordeling volstaat. Hierbij kan rekening gehouden worden met de aard en grootte van de emissies veroorzaakt door het plan/project, emissies van omliggende bronnen, plaats waar de emissies ontstaan en omgevingsfactoren zoals bijvoorbeeld aanwezigheid van bewoning of gevoelige

110

Dit geldt echter enkel voor projecten die effectief ook naar invulling en effecten logischerwijs in aanmerking komen voor een ontheffing.


108

DEFINITIEF RAPPORT

bevolkingsgroepen (af te stemmen met m.e.r.-deskundige Mens), aanwezigheid van groen- en natuurgebieden (af te stemmen met m.e.r.-deskundige Fauna & Flora). Bij afwegen van alternatieven kan evenmin aangegeven worden welke elementen er hierbij aangewezen zijn, gezien de variabiliteit ervan. Ook hier dient de m.e.r.-deskundige voor de nodige invulling te zorgen in hoever de alternatieven afgewogen worden op basis van emissie gegevens dan wel immissiegegevens. Vastlegging relevante grootte voor detailbeoordeling Voor het bepalen vanaf welke grootte specifieke projecten/plannen aanleiding kunnen geven tot minstens een beperkte impact kan verwezen worden naar de Nederlandse ‘Handreiking luchtkwaliteit: (NIBM) niet in betekenende mate bijdragen’ (Vrom, 2008). Hierin worden voor woningen kantoorbouw drempels opgegeven beneden welke er geen betekenende mate van impact te verwachten is. In een overgangsperiode werd hierbij een impact inzake PM10/NO2 voorop gesteld van 1% t.o.v. de luchtkwaliteitsgrenswaarde. Sedert het van kracht worden van ‘het Besluit Samenwerkingsprogramma Luchtkwaliteit’ ligt deze drempel op 3%. Gezien het Vlaamse richtlijnenboek lucht voor project-MER’s een bijdrage vanaf 1% niet meer aanziet als een verwaarloosbare bijdrage, dient in dit richtlijnenboek dan ook best van éénzelfde aanname uitgegaan te worden. Hierna wordt opgave gedaan van plan/projectgroottes waarbij minimaal een beperkte impact op de luchtkwaliteit te verwachten is. Deze waarden kunnen dan ook gebruikt worden als toetsingswaarden voor het bepalen in hoever een detailstudie naar impact op de luchtkwaliteit noodzakelijk geacht wordt.

Strikte criteria voor de beoordeling van een gelijkmatige verkeersverdeling werden hierbij niet opgelegd maar er werd wel aangegeven dat een verdeling 60/40 wel als aanvaardbaar te aanzien is. Uit de koppeling van aantal netto woningen met het aantal ontsluitingswegen blijkt dat er in deze Nederlandse richtlijn ook vanuit gegaan wordt dat de impact van extra verkeer door nieuwe woningbouw meer bepalend is dan de impact van verwarmingsemissies. Illustratie toepassing richtlijn: uitbouw van woningbouwlocatie van 700 woningen waarbij gebied ontsloten wordt door 2 wegen die op verschillende locaties aansluiten op het lokaal wegennet, en waarbij 70% van het gegenereerd verkeer langs dezelfde route ontsluit vereist een detailbeoordeling.


109

DEFINITIEF RAPPORT

Ook voor kantoorlocaties wordt relevantie gekoppeld aan het aantal ontsluitingswegen.

Bijkomend worden ook formules opgenomen voor de combinatie van woningen met kantoren.

Voor andere stedelijke projecten/plannen zoals recreatie, winkelcentra,… of voor combinaties van wonen/kantoren met andere bedrijvigheden, werden geen drempelwaarden opgenomen. Voor dergelijke projecten/plannen dient de deskundige de relevantie aan te tonen en in het MER te motiveren. Meestal zal ook hier verkeer bepalend zijn voor de impact.


110

DEFINITIEF RAPPORT

Hoger vermelde drempelwaarden hebben in feite enkel betrekking op de impact inzake NO2 en PM10. Gezien ten aanzien van verkeer de impact inzake NO2 aanzienlijk groter is dan deze van PM10 en PM2,5, kan men stellen dat voor verkeersgerelateerde projecten de NO2 impact meest bepalend is. Er dienen voor de beoordeling inzake PM2,5 dan ook geen strengere drempelwaarden gehanteerd te worden. 5.2.4.2

Referentiesituatie

5.2.4.2.1 Actuele luchtkwaliteit/achtergrondconcentraties Een uitzondering niet te na gesproken zijn er meestal voor het studiegebied geen concrete meetresultaten beschikbaar die de luchtkwaliteit in dit gebied in detail in kaart brengen. Zonder onderbouwde gegevens met betrekking tot achtergrondconcentraties is geen uitspraak mogelijk ten aanzien van de totaal te verwachten immissieniveaus na realisatie van een plan/project. Dit element is voor het aspect lucht op zich minder belangrijk (gezien de beoordeling gebeurt ten opzichte van de luchtkwaliteitsdoelstellingen) maar is voor de m.e.r.-deskundige MensGezondheidsaspecten van veel meer belang. Dit dient dan ook zo nauwkeurig mogelijk in kaart gebracht te worden. Ten aanzien van NO2 en PM10 wordt door middel van een webapplicatie van VMM aan de m.e.r.deskundigen de mogelijkheid geboden gebruik te maken van meerjaarse gemiddelde waarden. Echter een probleem van interpolatie en mogelijke zeer sterke concentratiesprongen ter hoogte van rasterovergangen blijft bestaan gezien waarden per raster van 4 x 4 km berekend worden (zie onderstaand voorbeeld waarbij uitermate grote sprongen ter hoogte van de rastergrenzen kunnen optreden)111.

111

In IFDM en CAR Vlaanderen versie 2.0 werden de achtergrondkaarten geïnterpoleerd waardoor in principe geen sprongen meer optreden op de rand van een 3x3 vak.


111

DEFINITIEF RAPPORT

KADER 9 – NIEUW GEOLOKET VOOR ADVISERING RUP - THEMA LUCHT Om initiatiefnemers van een RUP te helpen bij de opmaak van de screeningdocumenten, ontwikkelde de VMM het nieuwe geoloket ‘Advisering RUP – Thema lucht’. De informatie op het geoloket tracht een benadering te geven van de luchtkwaliteit in Vlaanderen. Het geoloket toont de geïnterpoleerde meetresultaten van stikstofdioxide (NO2) en fijn stof (PM10) en het al dan niet overschrijden van Europese grenswaarden voor deze stoffen. Resultaat van zoekopdracht; Orthofoto's

Totale index (gemiddelde 2006-2008)

Bron: http://geoloket.vmm.be/RUP/

Vastgestelde ‘problemen’ ten aanzien van de resultaten van dit geoloket: De beoordeling van het aantal overschrijdingen van de uurgemiddelde NO2 grenswaarde worden niet mee opgenomen (dit is evenwel geen dermate kritische waarde; de jaargemiddelde NO 2 waarde is, zeker nabij drukke wegen, veel relevanter ten aanzien van al of niet overschrijden van grenswaarden). Er zijn extreme verschillen mogelijk op de rastergrenzen zoals in bovenstaand voorbeeld vastgesteld. Ook bij het CAR Vlaanderen V2 model, waarbij de achtergrondwaarden op basis van interpolatie berekend werden voor een raster van 3 x 3 km, blijven grote sprongen mogelijk, zoals in onderstaand voorbeeld aangetoond. Dit voorbeeld, overgenomen uit een effectief plan-MER in Actualisatie richtlijnenboek stadsontwikkeling & recreatie

112

DEFINITIEF RAPPORT

uitvoering, situeert zich hierbij zelfs niet in een gebied met zeer intens verkeer, grote emissies inzake gebouwverwarming noch sterk verhoogde industriële emissies. Zelfs onder een dergelijke situatie worden uitermate grote verschillen aangetoond. De door CAR gegenereerde verschillen lijken in dit geciteerde voorbeeld moeilijk verklaarbaar. Dit probleem zou112, door de opmaak van een nieuwe webapplicatie (vermoedelijk beschikbaar eind 2011), waarbij geïnterpoleerde achtergrondconcentraties op wegsegmentniveau zouden berekend worden (wegvakken van ongeveer 100 m) opgelost worden. Tabel 27:

overzicht achtergrondconcentraties opgenomen in model CAR-Vlaanderen-V2, op 2 nabij elkaar gelegen locaties in een studiegebied van een plan-MER in uitvoering

Jaargemiddelde concentraties, in µg/m³ 2007

NO2

PM 10

PM 2,5

15-23

20-31

15-22

Gevaar op dubbeltelling van het effect van verkeersgerelateerde emissies, zeker in nabijheid van zeer drukke wegen. Gezien IFDM traffic, dat dient gebruikt te worden bij gewestwegen in open omgeving en bij autosnelwegen, hiervoor wel de noodzakelijke correctie berekent, kan dit probleem zich enkel voordoen in specifieke gevallen waarbij CAR zou gebruikt worden voor de impactberekening langsheen drukke wegen omgeven door gesloten bebouwing. De m.e.r.deskundige is verantwoordelijk voor de wijze waarop dit uitgevoerd wordt. Voor andere parameters dan NO2/PM10/PM2,5 blijft een grotere leemte bestaan en dient door de deskundige verdere invulling onderzocht te worden op basis van literatuurgegevens,… . De variabiliteit die hierbij kan optreden (aard componenten, beschikbare lokale informatie, info van vergelijkbare omgevingen,…) is dermate groot, dat geen éénduidige wijze kan aangegeven worden welke door de deskundige gevolgd dient te worden. Hier dient aan toegevoegd te worden dat dit niet enkel een probleem is voor dit RLB maar dat dit probleem zich algemeen manifesteert. 5.2.4.2.2 Achtergrondconcentraties in referentie situatie Gezien voornamelijk bij plan-MER’s een situatie dient beoordeeld te worden die zich ver in de toekomst kan uitstrekken (ook voor bepaalde project-MER’s is dit zo), is het beoordelen van de achtergrondconcentratie in de toekomstige situatie noodzakelijk teneinde uitspraak te kunnen doen over de te verwachten totale immissies (achtergrond + impact plan/project). Voor de meest courante parameters NO2/PM10/PM2,5 kan gerefereerd worden naar de waarden welke modelmatig beschikbaar zijn in de modellen CAR-Vlaanderen en IFDM-traffic. Er dient hierbij uiteraard wel rekening gehouden te worden met een verhoogde onzekerheid. Ook de hierboven vermelde problemen blijven van toepassing. 5.2.4.2.3 Impact bestaande bronnen in actuele en/of referentiesituatie Bij de realisatie van een plan of project voor deze activiteitengroep, in een gebied waar voorheen reeds ‘menselijke’ activiteit was (bijvoorbeeld voormalige industriegebieden, oude bedrijvenzones,…), wordt door de realisatie van het plan of project de voormalige impact gestopt. Vaak zijn deze ‘voormalige activiteiten’ reeds jaren stopgezet. In andere gevallen kunnen nog (deel)activiteiten aanwezig zijn. Het ontbreken van concrete gegevens laat meestal niet toe om de ‘bestaande’ impact, of de impact bij de ‘referentiesituatie’ (kan bijvoorbeeld het herinvullen met

112

Info ontvangen van Dienst Lucht, LNE


113

DEFINITIEF RAPPORT

bedrijfsactiviteiten zijn indien de actuele ruimtelijke plannen dit nog toelaten) kwantitatief in kaart te brengen. De m.e.r.-deskundige beoordeelt in hoever het meenemen van deze ‘voormalige’ impact nog relevant is en of deze louter kwalitatief of toch (semi-)kwantitatief in rekening kan gebracht worden, rekening houdend met: Tijdstip van stopzetting voormalige activiteiten (in geval er langer dan 1 jaar geen activiteit meer plaatsvond, wordt de voormalige activiteit niet meer in rekening gebracht); Actuele ruimtelijke plannen ten aanzien van het studiegebied en de voorziene wijzigingen; Indien een plan-MER betrekking heeft op een wijziging van bijvoorbeeld bedrijfsterreinen naar recreatie- of woongebieden kan het hanteren van twee referentiesituaties aangewend worden om de impact duidelijker in kaart te brengen. Bij een eerste referentie situatie kan een beoordeling opgenomen worden t.o.v. de situatie rekening houdend met de werkelijke actuele invulling. Bijvoorbeeld indien het gaat om verlaten bedrijfspanden zijn er uiteraard geen emissies. De gewijzigde referentie situatie daarentegen dient rekening te houden met het opnieuw invullen van het bestaande, wettelijk kader. Dus met het opnieuw uitbouwen van het gebied met nieuwe bedrijven. De impactbeoordeling voor het wijzigen van de zonering van bedrijvenzone naar bijvoorbeeld woongebied kan op deze wijze beter onderbouwd in kaart gebracht worden. In stedelijke omgevingen wordt de luchtkwaliteit in bepaalde mate beïnvloed door de emissies van gebouwverwarming. Deze emissies, en de impact ervan, zijn nauwelijks kwantitatief te beoordelen wegens het groot aantal kleinere bronnen, verschillende hoogtes van de bronnen, verschillende soorten emissies naargelang de brandstof,… . Het wordt dan ook niet mogelijk geacht om de impact op de lokale luchtkwaliteit van deze verwarmingsbronnen kwantitatief te beoordelen. Enkel een ruwe beoordeling op emissieniveau, uitgaande van emissies per gemeente, berekend door VMM, wordt hierbij mogelijk geacht. Hierbij kan rekening gehouden worden met bijvoorbeeld de oppervlakte van de gemeente versus de oppervlakte van het plan- of projectgebied, f met het aantal inwoners, de te verwachten evolutie van verwarmingsemissies,... . 5.2.4.3



Bestudeerde parameters discipline Lucht Relevantie?

Ingreep/effectgroep

Detailniveau?


R

Beïnvloeding luchtkwaliteit Inbreng van vreemde stoffen in de lucht en impact op luchtkwaliteit

Plan-MER

Emissies en impact van verkeer Emissies en impact van gebouwverwarming

Project-MER

Emissies en impact bij bouwwerken/aanlegfase Emissies en impact van verkeer Emissies en impact van gebouwverwarming Ventilatie emissies parkeergarages en impact ervan


SO R



114

DEFINITIEF RAPPORT

Tabel 29:

Bestudeerde parameters discipline Lucht/Klimaat Relevantie?

Ingreep/effectgroep

Detailniveau?


R

Emissies broeikasgassen Uitstoot broeikasgassen

Plan-MER

Emissies van verkeer Emissies bij gebouwverwarming

Project-MER

Emissies bij bouwwerken/aanlegfase Emissies van verkeer Emissies door gebouwverwarming Ventilatie emissies parkeergarages


SO R


Andere elementen die bij het vastleggen van de te bestuderen parameters belangrijk zijn werden reeds besproken bij de paragraaf over inhoudelijke afbakening van het studiegebied.

Analysemethoden en voorstellingswijzen In wat volgt wordt specifiek ingegaan op specifieke probleemsituatie in het kader van de opmaak van MER’s voor stadsontwikkelingsen recreatieprojecten, probleemsituaties die in het actuele richtlijnenboek Lucht voor project-MER’s113 mogelijk onvoldoende ingevuld worden. Hierbij dient ook aangegeven dat op project-m.e.r.-niveau de detailleringsgraad aanzienlijk groter dient te zijn dan op plan-m.e.r.-niveau. De hierna opgenomen elementen kunnen een basis vormen voor eventuele aanpassingen/aanvullingen van het disciplinerichtlijnenboek lucht (zie ook hoofdstuk 9). 5.2.4.3.1 Aanlegfase In kader van project-MER’s dient ook de impact tijdens de aanlegfase in kaart gebracht te worden. Dit is niet evident wegens niet beschikbaar zijn van detailgegevens over mogelijke emissies/emissiefactoren bij verschillende deelingrepen, en de uitermate belangrijke impact van de meteo tijdens de werken. Onvoldoende detailgegevens ten aanzien van de in te zetten machines, werkingsduur, brandstofverbruiken, de hieraan gekoppelde emissies, aantal transporten, impact opwaaiend stof,…., en dit in functie van de fasering van de werken, laten niet toe om de emissies/impact tijdens de aanlegfase nauwkeurig/kwantitatief in kaart te brengen. De meeste elementen kunnen dan ook enkel kwalitatief beoordeeld worden. Bijkomend kan de nadruk gelegd worden op mogelijke milderende maatregelen. 5.2.4.3.2 Hoe omgaan met bepaalde beperkingen van de beschikbare impactmodellen? Afhankelijk van de aard en locatie van de emissies worden verschillende impactmodellen gebruikt. De modellen die hierbij in eerste instantie in aanmerking komen zijn: 113

Dit richtlijnenboek wordt momenteel geactualiseerd.


115

DEFINITIEF RAPPORT

Screening model CAR Vlaanderen V2 in stedelijke omgevingen/locaties met aanzienlijke bebouwing in de onmiddellijke omgeving van de wegen; IFDM-Traffic voor wegen met meer ‘open’ karakter zoals bijvoorbeeld langs gewestwegen in meer open gebied, belangrijke verkeersassen in stedelijke gebieden die niet of slechts in beperkte mate omgeven zijn door bewoning, verkeersassen op hoogte (viaducten),…. Ook voor de beoordeling van de impact t.h.v. bruggen en tunnelmonden kan dit model aangewend worden; IFDM-model voor impactberekening ‘stationaire’ bronnen, zoals bijvoorbeeld verwarmingsemissies, emissies WKK installaties, ventilatie-emissies parkeergarages. Toewijzen van emissies aan een hypothetische oppervlakte bron kan leiden tot een zeer aanzienlijke onzekerheid ten aanzien van de berekende impact. Indien bijvoorbeeld de berekende emissie afkomstig van verwarming van een volledige wijk (met een zeer groot aantal kleinere geleide emissiebronnen) als oppervlakte bron in IFDM meegenomen wordt, kunnen aanzienlijke overschattingen van de berekende impact optreden. Omvorming tot hypothetische geleide bronnen kan hierbij aangewend worden om een bijkomende indicatieve impactevaluatie uit te voeren. Bij het gebruik van klassieke impactmodellen worden knelpunten gemeld op verschillende punten. Een aantal van deze knelpunten kunnen evenwel door het gebruik van de CAR-Vlaanderen versie V2 of het model IFDM-traffic opgelost worden. Gezien de beperkte ervaring die er momenteel is met het model IFDM-traffic (pas in najaar 2010 als webapplicatie bruikbaar voor m.e.r.-deskundigen) wordt het momenteel nog niet mogelijk geacht om de modelbeperkingen ervan reeds voldoende duidelijk in kaart te brengen. Onderstaande beschrijving is dan ook voornamelijk van toepassing op het model CAR-Vlaanderen en het IFDM-model. 1. Beoordeling van piekemissies (bijvoorbeeld bij manifestaties), tijdelijke emissies (bijvoorbeeld werfverkeer) of bij aanzienlijke wijzigingen inzake doorstroming (bijvoorbeeld aanzienlijk meer of minder fileverkeer bij realisatie van het plan/project). Het aangepaste model CAR-Vlaanderen (versie 2) laat toe om de impact van fileverkeer meer in detail te beoordelen door het hanteren van een percentage fileverkeer dat op de etmaalgemiddelde verkeersintensiteiten toegepast wordt. Teneinde het aandeel van actueel/toekomstig fileverkeer mee in rekening te kunnen brengen is extra input van de m.e.r.deskundige mobiliteit vereist. Teneinde de mate van impact van fileverkeer te kunnen beoordelen kan er aanbevolen worden om voor de meest kritische wegsegmenten (kritisch naar grootte van impact in combinatie met aanwezige bewoning) berekeningen uit te voeren op basis van verschillende aannames inzake het aandeel fileverkeer. Hierbij wordt dan een range bekomen waarbinnen het te verwachten effect zal liggen. Dergelijke berekeningswijze sluit in feite beter aan bij de onzekerheden die met modelberekeningen gepaard gaan. Het aanduiden van een range wordt hierbij als beter wetenschappelijk onderbouwd aanzien. Bij tijdelijke emissies die minder dan één jaar duren (bijvoorbeeld vrachtverkeer in aanlegfase bij project-MER gedurende bijvoorbeeld 6 maanden) zijn grosso modo 2 opties mogelijk. Ofwel wordt het verwachte verkeer van de aanlegfase uitgemiddeld over één jaar, ofwel wordt een volledig jaar doorgerekend met de daggemiddelde intensiteit tijdens de effectieve werken, of tijdens die periode waarop de hoogste intensiteit te verwachten is (indien deze periode voldoende relevant is (meerdere weken)). In feite kunnen best beide berekeningen uitgevoerd worden. Bij de eerste berekening wordt de ‘juiste’ jaargemiddelde bijdrage berekend, terwijl de tweede berekening kan aangewend worden om in te schatten wat de maximale impact kan zijn op het aantal overschrijdingen van uurgemiddelde/daggemiddelde grenswaarden. Het tweede resultaat dient in feite dan eerder als een ‘kans’ op overschrijdingen aanzien te worden.


116

DEFINITIEF RAPPORT

KADER 10 – TOEPASSING 2 BEREKENINGSWIJZEN TIJDELIJKE EMISSIES. Stel dat tijdens de werken gedurende 180 werkdagen (1/2 jaar) er gemiddeld 100 vrachtwagenbewegingen per dag optreden. Voor de berekening van de jaargemiddelde bijdrage kan dan gerekend worden met 50 bewegingen per dag. De berekende jaargemiddelde impactbijdrage kan als relatief nauwkeurig voorop gesteld worden. Dit is uiteraard los gezien van het feit dat het zou kunnen dat de periodes met veel verkeer bijvoorbeeld net zouden overeenkomen met periodes met goede dispersiekarakteristieken. Indien dit het geval zou zijn dan zal de effectberekening een overschatting opleveren. Uiteraard is ook het omgekeerde waar met name dat de periodes met veel werfverkeer juist optreden in periodes met slechte dispersiekarakteristieken zodat de werkelijke impact groter zal zijn dan berekend. Het wordt evenwel niet mogelijk geacht om de grootte van dit effect kwantitatief te beoordelen. Voor het inschatten van de impact op uur- of daggemiddelde grenswaarden (respectievelijk voor NO 2 of voor PM10) wordt de berekening in dit voorbeeld best wel uitgevoerd met 100 bewegingen per dag. Stel dat hierbij 4 extra overschrijdingen van de daggemiddelde grenswaarde berekend wordt dan zou men kunnen aannemen dat het vrachtwagentransport grootte-orde 2 extra overschrijdingen kan veroorzaken tijdens het halve jaar dat de werken duren. Hierbij speelt uiteraard de verdeling van het aantal transporten per dag wel een belangrijke rol, maar hiermee wordt modelmatig geen rekening gehouden. De m.e.r.-deskundige kan op basis van specifieke informatie van het plan/project hieromtrent een bijkomende duiding opnemen.

Gezien bij de berekeningen gebruik gemaakt wordt van een statistische omrekeningsformule van jaargemiddelde naar aantal overschrijdingen, dient het aantal overschrijdingen in feite als een indicatieve waarde aanzien te worden. In werkelijkheid zou het bijvoorbeeld kunnen dat er geen enkele extra overschrijding veroorzaakt wordt, maar zou het ook best kunnen dat er zelfs meer dan 4 zullen optreden (functie van achtergrondconcentratie en meteosituatie). Voor werken waarbij slechts in één specifieke fase er een zeer groot aantal transporten plaatsvindt, kan uiteraard de nadruk gelegd worden op de impactberekening van deze fase afzonderlijk. Desgevallend kunnen ook verschillende berekeningen gecombineerd worden. Gezien de werkelijke impact van werfverkeer in feite veel hoger is dan met de modellen berekend (gezien bij de modelberekeningen geen rekening gehouden wordt met opwaaiend stof dat vanop (werf-) wegen optreedt) lijkt het echter weinig zinvol om gecompliceerde berekeningen uit te voeren door met combinaties van berekeningen met verschillende verkeersaantallen te werken. Hoger vermelde methodiek kan in principe toegepast worden bij om het even welke verhouding tussen een werkelijke periode met intenser verkeer ten opzichte van de totale periode per jaar. Indien er echter slechts enkele dagen sterk verhoogde verkeersintensiteiten optreden, dan kan de impactbeoordeling ook als een kans op optreden van … uitgedrukt worden.

KADER 11 – TOEPASSING; IMPACTBEOORDELING UITGEDRUKT ALS EEN KANS INDIEN SLECHTS ENKELE DAGEN STERK VERHOOGDE VERKEERSINTENSITEITEN OPTREDEN. Stel dat er slechts 8 zeer drukke activiteiten zijn op jaarbasis (bijvoorbeeld bij exploitatie van een evenementenhal of sportstadium) en dat bij het berekenen onder de voorwaarde dat deze situatie zich elke dag zou voordoen er op jaarbasis 10 extra overschrijdingen van de daggrenswaarde PM10 berekend worden, dan kan het resultaat als een kans voorgesteld worden. Er zou dan benaderend een kans zijn van: 8 x (10/365 x (355/365)(8-1)) dat er op één van deze acht dagen een overschrijding van de daggrenswaarde zal optreden.

Op welke wijze er dan een finale beoordeling in verband met het effect dient afgeleid te worden is niet zo evident om vast te leggen (de vraag die hierbij dan dient beoordeeld te worden is: welke kans op een overschrijding wordt aanvaardbaar geacht voor een af en toe voorkomende


117

DEFINITIEF RAPPORT

gebeurtenis? Een dergelijke afweging kan in principe niet door de m.e.r.-deskundige uitgevoerd worden maar is een taak van de (vergunningsverlenende) overheid). 2. Gebruik van omrekeningsfactoren om van spitsuurintensiteiten naar etmaalintensiteiten te komen (bijvoorbeeld op basis van de factoren opgenomen in handleiding CAR-Vlaanderen) is voor bepaalde plannen/projecten niet zinvol. Bijvoorbeeld voor winkelcentra, cinema’s, theaters, organisatie evenementen,… kunnen de omrekeningsfactoren voorgesteld door CAR niet toegepast worden om voldoende nauwkeurige etmaaldensiteiten te bekomen. Voor dergelijke plannen/projecten leidt het gebruik van de omrekeningsfactoren zoals gebruikt in het CAR-model tot een foutieve inschatting van het ‘gemiddeld aantal voertuigen per etmaal’, gezien bij deze berekening uitgegaan wordt van een klassieke verdeling van het verkeer over een etmaal, terwijl het verkeer dat door dergelijke plannen/projecten gegenereerd wordt hieraan helemaal niet voldoet (bijvoorbeeld veel meer verkeer op vrijdagavond, of op zaterdag,…). Om de impactevaluatie voor dergelijke plannen/projecten te kunnen uitvoeren wordt voldoende specifieke invulling verwacht vanuit de discipline Mens-Verkeer, die hiertoe uiteraard dient te steunen op informatie die door de initiatiefnemer dient aangereikt te worden (bijvoorbeeld verwacht aantal bezoekers, aantal evenementen,….). 3. De beoordeling van de impact op hoogte114, in plaats van op grondniveau (bijvoorbeeld voor appartementsgebouwen gelegen nabij een viaduct of nabij relevante emissiebronnen op hoogte) is niet met klassieke modellen vast te stellen. Hiertoe zijn specifieke 3D-modellen noodzakelijk. Echter de rekentijd die voor dergelijke modellen vereist is, is dermate groot115 dat in het kader van een MER het niet mogelijk geacht wordt om berekeningen op ‘jaarbasis’, zelfs op ‘dagbasis’ uit te voeren. Door VITO werd een studie uitgevoerd waarbij de impact in functie van de hoogte in een street canyon onderzocht werd (Vito, 2009). Hiertoe werd gebruik gemaakt van het 3D-model ENVIMET. In deze studie werden slechts enkele ‘geïdealiseerde configuraties’ doorgerekend zodat de resultaten van deze studie, cfr de auteurs, niet kunnen veralgemeend worden. Het aantal potentiële impactbepalende parameters is zo groot dan slechts enkele type voorbeelden berekend werden. Er werd bijvoorbeeld een berekening uitgevoerd met een specifieke windrichting, daar waar voor een onderbouwde impactevaluatie in feite een totaal pakket aan berekeningen nodig is met alle mogelijke windrichtingen. De resultaten van de studie zijn dan ook niet geschikt om conclusies op dag- of jaarbasis te formuleren daar waar bij de beoordeling van de luchtkwaliteitsdoelstellingen dit wel een vereiste is. Het IFDM-traffic model heeft de mogelijkheid om een verhoogde wegligging in te voeren, maar de impact wordt berekend op leefniveau, en niet op een specifieke hoogte (bijvoorbeeld 5e verdieping van een flatgebouw). 4. Beoordeling van de impact van emissies in sterk bebouwde omgeving, bijvoorbeeld ‘natuurlijke’ ventilatie-emissies op omgevingsniveau vanuit parkeergarages, is niet evident. Het in Vlaanderen gebruikelijk toegepaste impactmodel (i.c. IFDM) laat niet toe om de impact op relatief korte afstand tot de bron nauwkeurig te berekenen, gezien de aanzienlijke verstoring van de dispersiekarakteristieken door de aanwezige gebouwen. Door de gebouwen worden aanzienlijke turbulenties veroorzaakt, die wel een bijzondere impact hebben op de dispersie.

114

Dit kan relevant zijn als input naar de discipline ‘Mens-Gezondheid’ toe.

115

Het gebruik van 3-dimensionele CFD-modellen voor de berekening van luchtkwaliteitsindicatoren in de buurt van obstakels is in volle ontwikkeling. De rekentijd voor de doorrekening van één grootschalige meteo-situatie kan oplopen tot één CPU-dag. De opschaling naar jaargemiddelden op basis van meerdere meteo-situaties wordt momenteel door VITO in het ATMOSYSproject ontwikkeld. Tegen het einde van het jaar worden concrete resultaten verwacht. Hierbij moet gedacht worden aan studiegebieden van enkele honderden meters.


118

DEFINITIEF RAPPORT

In afwachting dat het IFDM-model met een module zou uitgebreid worden die rekening kan houden met tenminste de gebouwconfiguratie waar de bron zich bevindt, kan voorgesteld worden om: -

Gebruik te maken van het Nederlandse Nieuw Nationaal model of van equivalente modellen, die wel over deze module beschikken. Er dient hierbij wel opgemerkt te worden dat de klassieke modellen slechts beperkte gebouwconfiguraties toelaten.

-

Om een indicatieve beoordeling te kunnen uitvoeren zou ook een fictieve emissiehoogte ingevoerd kunnen worden van bijvoorbeeld ½ x de effectieve bronhoogte (dergelijke benadering werd vroeger in Nederland toegepast vóór het beschikbaar zijn van het Nieuw Nationaal Model). Voor die emissies die al op grondniveau optreden kan een aanpassing van de bronhoogte uiteraard niet meer uitgevoerd worden en zou bijvoorbeeld kunnen gedacht worden aan een fictieve verdubbeling van de emissie.

Bij een inschatting dat de effecten (zeer) belangrijk kunnen zijn, maar dat de berekende impact gekenmerkt wordt door een te grote onzekerheid, dient in elk geval een voorstel tot postmonitoring mee opgenomen te worden. Een andere mogelijkheid in de plaats van postmonitoring na realisatie die kan overwogen worden, is het gebruik van windtunnelexperimenten. Hierbij kan er gerefereerd worden naar het gebruik van bijvoorbeeld windtunnelexperimenten in Nederland voor situaties waarbij een aanzienlijke impact verwacht wordt. Dit wordt in het kader van een plan-MER zeker als veel te vergaand aanzien. Zelfs voor de meeste project-MER’s kan dit als ‘overshoot’ beschouwd worden. Voor projecten die aanleiding kunnen geven tot sterk verhoogde emissies nabij bewoning (bijvoorbeeld bij de realisatie van tunnel(-monden) in bebouwde omgeving met zeer druk verkeer), kunnen de vermelde windtunnelexperimenten in elk geval een positieve bijdrage leveren om een beter onderbouwde effectbespreking mogelijk te maken. Er dient hierbij trouwens opgemerkt te worden dat met dergelijke windtunnelexperimenten slechts een beperkt aantal variaties van bepalende factoren kan gegenereerd worden, zodat de bekomen resultaten waarschijnlijk niet of nauwelijks kunnen gebruikt worden bij de beoordeling van dag- of jaargemiddelde impactniveaus op specifieke locaties. 5.2.4.3.3 Impact verwarmingsemissies Gezien doorgaans nog geen nauwkeurige gegevens beschikbaar zijn van noch verwarmingsbehoeften, noch de wijze waarop deze zullen ingevuld worden, is het niet steeds mogelijk dit element kwantitatief te beoordelen. In elk geval dient aan de wettelijke verplichtingen voldaan te worden. Gezien doorgaans slechts een beperkt effect verwacht wordt op de luchtkwaliteit kan mogelijk uitgegaan worden van volgende benadering: Plan-MER eerder kwalitatieve beoordeling, rekening houdend met verschillende mogelijke types van verwarmingssystemen, behoudens voor plannen waarbij een aanzienlijke bijkomende netto vloeroppervlakte gerealiseerd wordt, waarvoor een (semi-)kwantitatieve beoordeling opgenomen wordt. Project-MER eerder kwantitatieve beoordeling (vereist wel de nodige concrete input van opdrachtgever) zo nodig op basis van verschillende alternatieven te benaderen Voor het vastleggen van de grootte van plannen waarvoor een detailinvulling aangewezen is, kan verwezen worden naar de hierboven opgenomen bepalingen die in Nederland toegepast worden bij invulling van ‘niet in betekenende mate van bijdragen’, welke samengevat neerkomen op:


119

DEFINITIEF RAPPORT

Gezien de opsplitsing in functie van het aantal ontsluitingswegen betrekking heeft op de beoordeling van de impact van verkeer, kan men stellen dat voor de beoordeling van de impact van gebouwverwarming de hoogste geciteerde netto toename van aantallen woningen (i.c. 1.000) of de hoogste netto toename van bruto vloeroppervlakte (i.c. 66.667 m²) hierbij bepalend zijn. Voor plannen die betrekking hebben op realisatie van gebouwen zoals winkelcentra,… kan een vergelijkbare vloeroppervlakte als deze voor kantoorgebouwen in rekening gebracht worden voor het bepalen van de mogelijke relevantie van verwarmingsemissies, en de hieraan te koppelen noodzaak tot het uitwerken van een (semi-)kwantitatieve beoordeling.


120

DEFINITIEF RAPPORT

Voor specifieke projecten (functie van de aard en de grootte) legt de actuele wetgeving de studie op van verschillende mogelijke ‘energie’ systemen (Besluit betreffende de haalbaarheidsstudie naar alternatieve energiesystemen bij grote gebouwen116). Hierbij komt het erop neer dat een beoordeling van verschillende energiesystemen dient uitgevoerd te worden bij de realisatie van deze projecten. De aard van de te onderzoeken systemen werd hierbij wettelijk vastgesteld in functie van de aard en grootte van het project. Indien de aard van het project leidt tot de bouw van constructies die onder deze specifieke wetgeving vallen kan de aanzet van een dergelijke studie best reeds in het project-MER of ontheffing van de project-m.e.r.-plicht voorzien worden. Vastleggen van de mate van vereiste detaillering kan echter moeilijk in het kader van dit richtlijnenboek vastgelegd worden. De schaalgrootte van het plan of project in vergelijking met het omliggende gebied bepaalt eveneens mee welke mate van detaillering vereist kan zijn. Bij project-MER’s kan desgevallend de impact van de meest voorkomende situatie (met name verwarming op basis van conventionele verwarmingssystemen op aardgas) getalsmatig uitgewerkt worden, waarna andere systemen op kwalitatieve of semi-kwantitatieve wijze beoordeeld kunnen worden. Samenvattend kan voor de wijze van beoordeling van de emissies bij gebouwverwarming verwezen worden naar te onderzoeken elementen zoals in onderstaande tabel aangegeven. Tabel 30:

onderzoeksmatrix voor evaluatie verwarmingsemissies Plan-MER

Project-MER

ontheffing

Kwalitatieve beoordeling emissie niveaus met mogelijke impact op luchtkwaliteit voor plannen met beperkte vloeroppervlakte (netto minder dan 1000 woningen extra of minder dan 66.667 m² netto toename bvo) Kwantitatieve beoordeling emissie niveaus met mogelijke impact op luchtkwaliteit voor plannen met aanzienlijke vloeroppervlakte Kwantitatieve beoordeling emissie niveaus met mogelijke impact op luchtkwaliteit Kwalitatieve broeikasgassen

beoordeling

emissies

Kwantitatieve broeikasgassen

beoordeling

emissies

Kwalitatieve of semi-kwantitatieve beoordeling van impact op luchtkwaliteit Kwantitatieve beoordeling impact niveaus, Kwalitatief onderzoek verwarmingssystemen

naar

117

alternatieve

116

Besluit van de Vlaamse Regering houdende wijziging van het besluit van de Vlaamse Regering van 11 maart 2005 tot vaststelling van de eisen op het vlak van de energieprestaties en het binnenklimaat van gebouwen, wat betreft de invoering van de haalbaarheidsstudie voor alternatieve energiesystemen (BS 08/01/2008).

117

Enkel indien aanzienlijke emissies optreden t.h.v. geconcentreerde emissiepunten. Het wordt niet mogelijk geacht drempelniveaus in te voeren om aan te geven wanneer een kwantitatieve beoordeling zinvol is. Dit dient door de deskundige zelf beoordeeld te worden.


121

DEFINITIEF RAPPORT

5.2.4.3.4 Aspecten inzake klimaat/CO2 -neutraliteit In deze paragraaf wordt aandacht besteed aan de berekening en evaluatie van emissies van broeikasgassen, gezien deze vaak door de deskundige Lucht uitgevoerd wordt in het kader van de MER-procedure. Voor de verder invulling van het hoofdstuk Klimaat wordt specifiek naar dat hoofdstuk verwezen. Voor het berekenen en evalueren van de emissies van broeikasgassen in het kader van dit richtlijnenboek dient aandacht besteed te worden aan; Transportemissies Emissies verwarming, koeling,… Maatregelen ter beperking van emissies Teneinde het aspect klimaat te kunnen invullen is een evaluatie van de (equivalente) CO 2 emissies noodzakelijk. Er wordt hierbij enkel een kwantitatieve invulling op emissieniveau opgenomen. Een kwantitatieve invulling wordt enkel relevant geacht indien het plan/project verantwoordelijk is voor een aanzienlijke emissie. Het is evenwel niet evident om een onderbouwde grens voor te stellen van de wijziging van emissieniveau veroorzaakt door het plan/project waarboven een berekening van de emissies van broeikasgassen zinvol is. Als arbitraire grens wordt m.b.t. verkeer een (wijziging) van emissieniveau voorgesteld van 0,001 % van de door VMM gerapporteerde emissie voor 2009 te wijten aan verkeer. Dit komt neer op een extra emissie van 150 ton/jaar118. De reikwijdte van het studiegebied is afhankelijk van de aard van de emissiebronnen en hun intensiteit. Ter informatie: een dergelijke emissie komt overeen met de emissie van 1.000 extra personenwagens die per dag in het studiegebied een gemiddelde afstand afleggen van 3km, met een gemiddelde CO2 emissie van 135 g/km. Indien minder extra voertuigkilometers te verwachten zijn wordt een CO2 berekening minder zinvol geacht. Voor stadsontwikkelingsen recreatieprojecten zijn in het “businessplan” dikwijls publieksatrractiegegevens en inschattingen van het attractiegebied onderzocht. Wanneer er voor het project aldus gegevens beschikbaar zijn over de door bezoekers per auto totale afgelegde afstand, dan worden deze gegevens gebruikt voor de berekening van de CO2-emissie. M.b.t. het in kaart brengen van de rechtstreekse CO2 emissies te wijten aan gebouwverwarming kunnen dezelfde maatstaven gebruikt worden als deze die in het kader van een plan-MER voor de kwantitatieve bepaling van de verwarmingsemissies met impact op de luchtkwaliteit hierboven reeds aangehaald werden: Netto 1.000 extra woningen Netto 66.667 m² bvo voor kantoren, winkelcomplexen,…. 0,0004 x aantal woningen + 0,000006 x bvo kantoren, winkelcomplexen,… Het niet berekenen van de emissies van broeikasgassen betekent uiteraard niet dat geen aandacht aan het aspect besteed dient te worden. Aandacht zal dan ook slaan op maatregelen/alternatieven die een positieve impact hebben op de emissieniveaus, streven naar nuluitstoot,… zonder dat hiervoor een berekening noodzakelijk geacht wordt. Ten aanzien van woningbouw dient ook gewezen te worden op de wettelijke bepalingen die inzake isolatie/energie verliezen van toepassing zijn. Dergelijke wettelijke bepalingen die gebonden zijn aan de bouwaanvraag resulteren in lagere CO2 emissies dan deze die bij bestaande gebouwen van vergelijkbare grootte optreden. Het aanscherpen of het sneller van toepassing stellen van deze wettelijke bepalingen kunnen een groot effect hebben op de totale CO2 emissie in Vlaanderen. Voor m.e.r.-plichtige plannen/projecten is het hierbij wel aangewezen om alle maatregelen die vervat zitten in het plan/project te vermelden, en waar nodig de mogelijkheid van extra maatregelen ter beperking

118

Zie ook discipline-richtlijnenboek “Lucht”.


122

DEFINITIEF RAPPORT

van de CO2-emissies mee op te nemen bij de milderende maatregelen. De impact van gebouwenverwarming op concentraties van PM en NO2 mag, ondanks de moeilijke kwantificeerbaarheid, immers niet onderschat worden119. Het is in die zin sterk aangewezen dat aangetoond wordt dat in zowel grote als kleine plannen en projecten maatregelen worden geïmplementeerd om broeikasgasuitstoot te beperken. Mitigatiedoelstellingen waarbij energiezuinige woningbouw (en gebruik van zonne-, lucht en grondwarmte voor verwarming en SWW), de toepassing van een doordacht lokatiebeleid en ruimtelijke organisatie afgestemd op het gebruik van duurzame vervoersmodi,… een grotere rol spelen dan bijvoorbeeld vastgelegd in de EPB-normen, moeten in het plan- of project-MER dan ook ondersteund worden. Voor die plannen/projecten waarvoor een berekening van de emissieniveaus zinvol geacht wordt, kan afgebakend worden welke elementen er mee in rekening zullen gebracht worden. Om dit af te bakenen kan verwezen worden naar het GHG protocol. Voor het berekenen van de zogenaamde carbon footprint wordt onderscheid gemaakt in: Scope 1: directe emissies (afkomstig van brandstoffen) Scope 2: emissies te wijten aan aangekochte elektriciteit Scope 3: emissies afkomstig van aankoop van producten, verwerking van afval, drinkwaterverbruik, waterzuivering,… Niettegenstaande het opstellen van een carbon footprint (en zeker van een LCA) niet standaard deel uitmaakt van een MER, kan voor het in kaart brengen van de broeikasgasemissies naar deze methodiek verwezen worden. Hierbij dient minimaal scope 1 toegepast te worden. Desgevallend uit te breiden met scope 2. Het meenemen van scope 3 wordt als niet realistisch aanzien in het kader van een m.e.r.-procedure. Deze benaderingswijze laat ook toe om bepaalde varianten van een plan of project onderling te vergelijken, op voorwaarden dat de verschillen voldoende groot zijn. Gezien de aanzienlijke onzekerheidsmarges die met dergelijke berekeningen te maken hebben, zeker voor nog niet gerealiseerde plannen/projecten, met tal van aannames, zijn dergelijke berekeningen voor kleinere plannen/projecten minder zinvol. Hierna wordt een niet limitatieve lijst opgenomen van elementen waarmee rekening kan gehouden worden. Het is aan de deskundige om naargelang de aard van het project/plan desgevallend een meer concrete invulling op te nemen. Voor het berekenen van de transportemissies wordt rekening gehouden met: (wijziging van ) Verkeersaantallen per modus Afgelegde afstanden van gemotoriseerde voertuigen, snelheidsprofielen,…. brandstofverbruiken

Berekening van de emissies voor verwarming, koeling,… steunt op: Berekend/geschat brandstofverbruik Totaal elektriciteitsverbruik

Bepalende elementen zijn hierbij o.a.: Isolatiegraad (vergaande isolatie moet gepaard gaan met strengere voorwaarden inzake ventilatie)

119

In het bijzonder tijdens winterperiodes en smogepisodes (bijdrages van 10 tot 20%).


123

DEFINITIEF RAPPORT

Compactheid, oriëntatie van gebouwen,…120 Functionele mix , functie- en woondichtheden, lokatiebeleid en inrichting afgestemd op het gebruik van duurzame modi, de toegankelijkheidsvoordelen voor duurzame modi (vb. LEZ),… gebruik duurzame materialen,…120 gebruik materialen met lage uitstoot voor productie, transport, etc. (LCA) Wijze van verwarming (centrale/decentrale verwarming/stadsverwarming, brandstoffen, biobrandstoffen, gebruik van restwarmte, WKO, (micro)WKK,…

type

fossiele

…

De nauwkeurigheid van de berekeningen zal uiteraard toenemen met de beschikbaarheid van concrete gegevens. Op project-MER niveau zal dit element normaal gezien meer in detail kunnen uitgewerkt worden. Bij de behandeling/evaluatie van broeikasgassen mag echter de interactie met de impact op luchtkwaliteit niet uit het oog verloren worden. Ook de beoordelingshorizon121 kan een invloed hebben op de onderbouwdheid van de evaluatie. Zeker bij het afwegen van bepaalde varianten/alternatieven dient hiermee rekening gehouden te worden. Hierna worden enkele voorbeelden ter illustratie opgenomen van situaties waarbij het niet steeds evident is om onderbouwde uitspraken te formuleren, met éénduidige conclusies, welke ook op langere termijn staande blijven. Het spreekt vanzelf dat naast deze geschetste probleemsituaties er andere zullen voorkomen waar dergelijke problemen zich niet stellen (zijn dan ook niet als knelpunten te aanzien die detailinvulling in dit richtlijnenboek vergen). Voor verdere bespreking van deze elementen wordt verwezen naar hoofdstuk 5.2.9 Klimaat. Door de toekomstige evolutie kan de balans in andere richtingen doorslaan dan bij oorspronkelijke beoordeling vooropgesteld. Bijvoorbeeld met betrekking tot CO2-emissies bij kleinschalige installaties welke niet te remediëren zijn (bij kleine installaties is toekomstige opvang/opslag van CO2 in elk geval geen optie), terwijl dit bij bijvoorbeeld centrale voorzieningen mogelijk in de toekomst wel zou kunnen, zodat decentrale kleinere installaties mogelijk nu positief scoren terwijl dit in de toekomst122 mogelijk niet meer het geval is. Lokale opwekking van warmte/elektriciteit op gebouwniveau met kleinschalige of micro-WKK’s, welke tot een aanzienlijke energiebesparing en CO2 -emissiereductie kunnen leiden, veroorzaakt echter een veel hogere relatieve emissie inzake NOx, zelfs in vergelijking met afzonderlijke warmteen elektriciteitsproductie. De kostprijs om de NOx -emissie bij dergelijke kleine installaties te remediëren is dermate hoog dat dit geen economisch haalbare oplossing blijkt. Installaties die positief scoren ten aanzien van klimaat, kunnen bijvoorbeeld op vlak van impact op luchtkwaliteit slecht scoren (bijvoorbeeld gebruik van biomassa als brandstof kan aanleiding geven tot aanzienlijk hogere emissies van fijn stof, SO2, NOx, PAK’s, dioxines, zware metalen,… in vergelijking met bijvoorbeeld aardgas.

120

Interessante literatuur hieromtrent is bijvoorbeeld ‘Davoudi S., Crawford J., Mehmood A., Earthscan (2009). Planning for climate change: strategies for mitigation and adaptation for spatial planners. 319 pagina’s’ en ‘Reid Ewing, Keith Bartholomew, Steve Winkelman, Jerry Walters, and Don Chen (2008). Growing Cooler, The Evidence on Urban Development and Climate Change. 176 pagina’s.’

121

Deze is niet op voorhand te bepalen; hangt o.a. af van de aard van plan/project, aard gebruikte technieken, levensduur gebruikte technieken,…

122

Deze techniek is absoluut nog niet klaar voor praktische implementatie. De sector zelf verwacht niet dat dit voor 2030 zal gebeuren, en ook die datum lijkt niet realistisch.


124

DEFINITIEF RAPPORT

Voor specifieke installaties kunnen de door Vlarem-II toelaatbare emissiegrenswaarden voor kleine installaties aanzienlijk hoger liggen dan deze van grotere installaties, waardoor het effect op luchtverontreiniging bij gebruik van verschillende kleinere decentrale eenheden groter kan zijn dan deze van een grote centrale eenheid op afstand van de locatie, ongeacht het feit dat de centrale opwekking gekenmerkt kan worden door een lager brandstofverbruik en bijhorende CO2-emissies.

Er dient hierbij ook opgemerkt te worden dat binnen een MER weinig of geen aandacht aan economische/financiële aspecten besteed kan worden. Dit kan er dan ook toe leiden dat bijvoorbeeld maatregelen/varianten/alternatieven die klaarblijkelijk een gunstige impact hebben op broeikasgasemissies nauwelijks of niet door een projectontwikkelaar kunnen meegenomen worden wegens niet financieel haalbaar (tenzij hiervoor aanzienlijke subsidiëring zou kunnen bekomen worden). Als voorbeeld hiervan kan het gebruik van restwarmte, van bijvoorbeeld elektriciteitscentrales, afvalverbrandingsinstallaties,… vermeld worden. Dergelijke projecten worden als nauwelijks haalbaar aanzien indien de projectontwikkelaar zelf dient in te staan voor de aanleg van een warmtenetwerk. Dit betekent evenwel niet dat dergelijke technieken niet in een MER kunnen/hoeven belicht te worden. Bij de behandeling van dit hoofdstuk is het ook aangewezen specifieke aandacht te besteden aan een juiste invulling van termen. In tal van publicaties en op tal van fora wordt de term klimaatvriendelijk vaak verkeerdelijk omschreven als milieuvriendelijk. Zo wordt vaak systematisch het gebruik van biomassa (bijvoorbeeld houtpellets) als brandstof als een milieuvriendelijke maatregel omschreven terwijl dit zeker niet het geval is. De brandstof kan wel uiterst klimaatvriendelijk zijn maar veroorzaakt bij gebruik een aanzienlijke emissie van luchtverontreinigende stoffen, en kan in die zin moeilijk als milieuvriendelijk beschouwd worden. 5.2.4.4


Naargelang de aard van de studie dient een opsplitsing van mogelijke milderende maatregelen opgenomen te worden. Naast maatregelen die door de initiatiefnemer kunnen genomen worden kunnen ook milderende maatregelen die door de hogere overheid dienen genomen te worden relevant zijn. Deze zijn belangrijk en zullen hun effect hebben in de achtergrondconcentraties. In het kader van een MER is het echter belangrijk vooral zicht te geven op de bijkomende reducties die kunnen gerealiseerd worden door lokale maatregelen realiseerbaar door de initiatiefnemer123. In eerste instantie dienen dan ook die maatregelen geselecteerd te worden die door de opdrachtgever kunnen gerealiseerd worden, of in het kader van een plan-MER/(P)RUP ruimtelijk kunnen vertaald worden. Aanvullend kunnen er ook maatregelen voorgesteld worden welke door (hogere) overheden kunnen voorzien worden om een impactverlaging te bekomen. Dit wordt noodzakelijk geacht gezien ‘DE’ maatregel om de problematiek ten aanzien van fijn stof en NO2 op te lossen (zowel op concentratieniveau in het kader van overschrijdingen van grenswaarden als op globaal emissie niveau in het kader van (NEC) reductiedoelstellingen), meestal niet zal bestaan en er gezocht dient te worden naar een set van maatregelen (te nemen door verschillende instanties) om de doelstellingen te realiseren. Daarnaast zijn ook maatregelen te beschouwen die een impact hebben op de emissies van broeikasgassen. Milderende maatregelen die inzake verkeer aanleiding geven tot lager 123

Binnenkort start de afdeling LHRMG een studie naar de effectiviteit van lokale maatregelen bij de aanpak van luchtverontreiniging. De bedoeling is om een standaardeffect te bepalen dat lokale besturen dan gemakkelijk kunnen hanteren o.a. bij de modelleringen via CAR en/of IFDM traffic.


125

DEFINITIEF RAPPORT

brandstofverbruik, en die het energieverbruik bij gebouwverwarming en klimatisatie doen afnemen, zullen ook een positieve uitwerking hebben op de hoeveelheid uitgestoten broeikasgassen. Gezien het uitermate groot aantal maatregelen die op diverse overheidsniveaus en op projectniveau kunnen genomen worden is een oplijsting ervan in het kader van dit RLB weinig zinvol. Het is aan de deskundige om voor elke dossier een aangewezen selectie te maken. De maatregelen kunnen wel in een aantal groepen/verbetering van energieomzettingsubgroepen ondergebracht worden welke in onderstaande tabel opgenomen worden. Vaak is het niet duidelijk wie de bevoegdheid heeft om de vermelde maatregelen door te voeren. Het betreft hier geen limitatieve lijst, maar een aantal typevoorbeelden relevant voor deze activiteitengroep. Tabel 31:

Milderende maatregelen discipline Lucht en Klimaat S-RS-B

PL-MER

PR-MER

RUIMTE

VERGUN

INI

DERDEN

Beperken van emissies en impact op luchtkwaliteit Verkeer

S-RS-B

Beperking van autoverkeersaantallen Verbetering van verkeersdoorstroming met prioriteit voor duurzame vervoersmodi Verbetering kwaliteit uitlaatgassen Gebruik elektrische en hybride voertuigen Bevordering omschakeling voertuigenpark naar minder milieubelastende brandstoffen Bevordering omschakeling naar andere vervoersmodi (wandelen, fietsen, openbaar vervoer) Geschikte keuze van ligging van specifieke locaties t.o.v. drukke wegen (scholen, kinderdagverblijven, woningen, …) Oordeelkundige keuze van type en inplanting van groenstructuren Isolatiegraad (vergaande isolatie moet gepaard gaan met strengere voorwaarden inzake ventilatie) Een goede afstemming van de functionele mix om verplaatsingsafstanden te verkorten en de vervoerwijzekeuze te verduurzamen De hoogte van functie- en woondichtheden afstemmen op de openbare vervoersbereikbaarheid, Het lokatiebeleid en de inrichting afstemmen op het gebruik van duurzame modi (de integratie van openbare vervoershaltes, eventuele randparkings en/of transferia, , De toegankelijkheid bevorderen voor duurzame vervoersmodi en afzwakken voor vervuilende auto’s (vb. LEZ),… De beperking van het aanbod aan autoparkeerplaatsen en de verhoging van het aantal fietsstalplaatsen Wijze van verwarming (centrale/decentrale verwarming/stadsverwarming, type fossiele brandstoffen, biobrandstoffen, gebruik van restwarmte, WKO, (micro)WKK,….


126

DEFINITIEF RAPPORT

S-RS-B

Een goede gebouwen om beperken

PL-MER

PR-MER

RUIMTE

VERGUN

INI

DERDEN

winterzonoriëntatie van de energiebehoefte te

Een goede compactheidsgraad projecten en gebouwen om energiebehoefte te beperken

van de

… Ventilatie parkeergarages

S-RS

Sturing ventilatie Locatie emissiepunten Gebouwverwarming en klimatisatie

S-RS-B

124

Vermindering energiebehoefte Minimaal gebruik van fossiele brandstoffen en houtstook Hergebruik van energie (intern/extern) en gebruik van zonne-, lucht en grondwarmte voor verwarming. Verbetering van energieomzetting Sensibilisatie; slim omspringen met energie (bv. geen openstaande deuren bij handelszaken in de winter) Emissies tijdens aanlegfase

S-RS-B

Werfverkeer Ingezette machines Opwaaiend stof LEGENDE: S – RS – B; Maatregel specifiek voor stedelijk gebied (S) – Randstedelijk gebied (RS) – Buitengebied (B) PL-MER / PR-MER: Opdeling naar relevantie op plan- en/of project-m.e.r.-niveau RUIMTE: Wel ( ) of niet ( ) ‘overwegend verankerbaar’ in de ruimtelijke plannen (plan-m.e.r.-niveau en strategisch m.e.r.-niveau). Dit wil zeggen: het betreffen milderende maatregelen die binnen het plangebied ruimtelijk kunnen vertaald worden in bestemmingen, in stedenbouwkundige voorschriften of in andere bindende bepalingen. ‘Overwegend’ geeft aan dat dit geldt voor de meeste plan-m.e.r.’s. Er kunnen echter steeds bijzondere gevallen voorkomen, waarin de ruimtelijke vertaling niet mogelijk is. VERGUN: Wel ( ) of niet ( ) ‘overwegend verankerbaar’ in de vergunningen voor het project (project-m.e.r.-niveau). Dit wil zeggen: het betreft maatregelen waaraan een ruimtelijke situering en/of dimensie kan worden toegekend in de projectplannen (van de vergunningsaanvraag) of via de algemene- of bijzondere voorschriften van de vergunningen. Bijvoorbeeld het invoeren van venstertijden i.v.m. laden en lossen om hinder voor omwonenden te beperken. Dit is geen ruimtelijk inpasbare maatregel maar deze kan wel in een bijzonder voorschrift van de milieuvergunning worden vastgelegd. ‘Overwegend’ geeft aan dat dit geldt voor de meeste project-m.e.r.’s. Er kunnen echter steeds bijzondere gevallen voorkomen, waarin de verankering niet realiseerbaar is. INI: Milderende maatregelen uit te voeren door initiatiefnemer (of in opdracht van). DERDEN: Milderende maatregelen uit te voeren door derden.

124

Bijvoorbeeld voorschriften op planniveau met betrekking tot de compactheidsgraad van gebouwen en de zongerichtheid, het voorzien van ruimte voor hernieuwbare energie op buurtniveau,….


127

DEFINITIEF RAPPORT

5.2.4.5


Bij een inschatting dat de effecten belangrijk kunnen zijn maar dat de berekende impact gekenmerkt wordt door een te grote onzekerheid, dient in elk geval een voorstel tot postmonitoring mee opgenomen te worden. 5.2.4.6


Hierna worden enkel die aandachtspunten/problemen opgenomen die in het kader van dit specifiek richtlijnenboek naar voor komen. Voor de algemeen van toepassing zijnde aandachtspunten wordt verwezen naar het disciplinerichtlijnenboek lucht voor project-MER’s125. Andere disciplines, zoals Fauna & Flora en discipline Mens hebben dikwijls gegevens nodig, welke door de m.e.r.-deskundige Lucht moeten worden aangeleverd. Omdat deze toch voor zijn eigen discipline de nodige prognoses moet maken, is dit op zich geen probleem, maar er zijn wel enkele aandachtspunten, welke in bepaalde omstandigheden tot problemen of misverstanden kunnen leiden: Mate van onzekerheid is vaak aanzienlijk (ook onzekerheid in verband met bijvoorbeeld verkeersaantallen veroorzaken cumulatief effect) Vaak onvoldoende kennis met betrekking tot achtergrondconcentraties/emissies (hiermee wordt bedoeld de emissies en luchtkwaliteit in het studiegebied aanwezig zonder de realisatie van het project/plan). De beoordeling van de totaal te verwachten concentraties die voor de vermelde disciplines van het grootste belang zijn, wordt dan ook gekenmerkt door een verhoogde onzekerheid. Van belang is eveneens dat omgegaan wordt met onzekerheden die gepaard gaan met modelberekeningen en impactvoorspellingen. Een situatie waarbij de conclusie is ‘dat voldaan wordt aan de doelstellingen’ kan, rekening houdend met de onzekerheden, in werkelijkheid mogelijk wel leiden tot overschrijdingen. Uiteraard is ook het omgekeerde waar. Hierna worden een aantal elementen ten aanzien van het omgaan met onzekerheden opgenomen. - Duiding van de onzekerheden en de mogelijke invloed die dit kan hebben dient ook meegenomen te worden. Koppeling met post-monitoring kan hierbij dan ook aangewezen zijn. Ook het ‘achter de hand houden’ van milderende maatregelen kan in dit opzicht van belang zijn. Indien uit postmonitoring zou blijken dat, in tegenstelling met de verwachtingen, toch niet aan de grenswaarden zou voldaan worden, is het uiteraard interessant dat reeds in het MER zou aangegeven worden welke maatregelen er mogelijkerwijze nog kunnen toegepast worden, wat de impact ervan is, hoe snel deze implementeerbaar zijn,…. - De grootte van de onzekerheden zijn evenwel niet nauwkeurig gekend en kunnen vaak ook niet kwantitatief onderbouwd worden. Deze zijn functie van de gebruikte methodiek, de kwaliteit van de input (bijvoorbeeld met betrekking tot verkeersaantallen, doorstroming, achtergrondconcentraties,…), alsook van het tijdskader (toekomstige beoordelingen worden uiteraard gekenmerkt door een hogere onzekerheid dan de evaluatie van de actuele situatie). - Qua grootteorden van onzekerheden kunnen waarden gehanteerd worden gaande van ±10 à ±25% voor meetwaarden (hierbij is de onzekerheid van een jaargemiddelde kleiner dan deze van een daggemiddelde, welke op haar beurt kleiner is dan dat van een uurgemiddelde). De waarden zijn uiteraard ook functie van de aard van de parameter (onzekerheid NO2 kleiner dan deze van PM10, PM10 kleiner dan deze van PM2,5). - Voor de beoordeling van de totaal te verwachten concentraties in de omgevingslucht (totale concentratie = achtergrond + lokale bijdrage) kan als onzekerheidsmarge een grootte-orde van 20% en meer voorop gesteld worden. Voor parameters als zure depositie is de onzekerheidsmarge nog aanzienlijk groter. 125

Momenteel in herziening.


128

DEFINITIEF RAPPORT

Om bijkomende indicaties te geven met betrekking tot grootteorde van onzekerheden kan verwezen worden naar Matthyssen & Koelemeijer (2008) (zie Bijlage 1). Voor de effectbeoordeling m.b.t. gezondheidsaspecten als gevolg van luchtverontreiniging (discipline Mens-Gezondheid, paragraaf 5.2.10) moeten de effecten van verhoogde luchtemissies zo concreet mogelijk gekwantificeerd worden. De gezondheidsaspecten kunnen immers maar beoordeeld worden op basis van dosissen. Effecten moeten ook in de tijd worden gedimensioneerd, omdat rekeninggehouden moet worden met langetermijneffecten. De informatie-overdracht bestaat uit betrouwbare jaargemiddelde modelleringen van de luchtkwaliteit voor verschillende componenten. Hieruit zal de deskundige Mens-Gezondheid GES-scores, overschrijdingen van blootstellingsnormen en toetsingsparameters voor gezondheidseffecten (bijvoorbeeld MTR-waarden) afleiden. De deskundige Lucht zal in voorkomend geval aangeven of er een risico bestaat van een significante toename van de geurconcentratie in de woonomgeving als gevolg van de uitvoering van de verschillende alternatieven en zijn projecten.


129

DEFINITIEF RAPPORT

5.2.5

Geluid & Trillingen

5.2.5.1


Studiegebied Het studiegebied wordt bepaald door het plan- of projectgebied én de zone rondom het plan- of projectgebied, waarvoor een relevante geluids- en/of trillingsimpact van de ontwikkeling en aanleg van de uitbreiding te verwachten is. Relevante impact kan worden bekomen van de emitterende bronnen binnen het plan- of projectgebied én de verkeersafwikkeling op de voornaamste toegangswegen tot het gebied. Voor de inplanting van nieuwe geluidsgevoelige functies in de buurt van (bestaande) geluidsbronnen is de relatie ter bepaling van de geografische afbakening van het studiegebied net omgekeerd en wordt bepaald door de max. sfeer waarbij emissiebronnen uit de omgeving nog een geluids- en/of trillingsimpact op de woonfuncties kan uitoefenen. Referentiesituatie Om de invloed van de aanleg- en gebruiksfase van het plan of project op de omgeving (of van de omgeving op het plan of project in het geval van inplanting van geluidsgevoelige functies in de omgeving) te bepalen wordt de huidige omgeving geïnventariseerd. Bij de beschrijving van de referentiesituatie gaat aandacht uit naar het huidig geluids- en trillingsklimaat waarvoor een wijziging wordt verwacht. De bepaling van de referentiesituatie gebeurt aan de hand van meetresultaten. Geluidsmetingen worden uitgevoerd op basis van continu statistische metingen (op basis van min. 3600 meetwaarden per uur) aan nabijgelegen receptorgerichte bestemmingen (mens/woningen en fauna) van zowel de bestaande of in de toekomst gekende omsloten woongebieden/faunistisch waardevolle gebieden en andere geluidsgevoelige functies (ziekenhuizen, rustoorden, scholen, parken, bungalows, enz). Het aantal discrete meetplaatsen en de meetlocaties in het studiegebied, alsmede langs de voornaamste toegangswegen, zijn plan- of projectafhankelijk en moeten steeds oordeelkundig worden gekozen om de referentiesituatie in het studiegebied kenmerkend te kunnen beschrijven. Een aandachtspunt bij de inplanting van geluidsgevoelige functies is de oordeelkundige keuze van het aantal en de locatie van de discrete meetplaatsen, ter beschrijving van de referentiesituatie aan omgevingsgeluid van de bestaande (en toekomstige) geluidsbronnen in het ‘volledige’ bestemmingsgebied. Afhankelijk van de aard van het project kan de geluidshinder bij exploitatie verschillend zijn tijdens een gemiddelde weekdag of tijdens het weekend. Bij exploitatie tijdens weekdagen en weekend wordt bij de beschrijving van de referentiesituatie eveneens onderscheid gemaakt in meetgegevens verzameld tijdens weekdagen en weekend. Bij de beschrijving wordt afzonderlijk de referentietoestand vermeld voor de tijdsperiode van de dag waarbij naar verwachting de maximale belastingstoestand van het project zich zal voordoen. Om een representatief beeld te verkrijgen van het referentiesituatie aan geluids- en trillingsklimaat wordt de meetduur aldus voldoende lang genomen, bijvoorbeeld een week (omvattende 5 werkdagen en 2 weekenddagen). Indien gebruik wordt gemaakt van bestaande meetgegevens moeten deze voldoende recent zijn (maximum 3 jaar oud). Trillingsmetingen worden enkel uitgevoerd op die plaatsen waar naar verwachting impacten naar trillingshinder voor personen in gebouwen of trillingsschade aan gebouwen te verwachten zijn als gevolg van de aanleg- of gebruiksfase van het plan of project. Voor de meet- en analyseprocedure voor de geluidsmetingen wordt verwezen naar het disciplinerichtlijnenboek (hoofdstuk ‘geluidsimmisiemetingen en -berekeningen’). Actualisatie richtlijnenboek stadsontwikkeling & recreatie

130

DEFINITIEF RAPPORT

Voor de meet- en analyseprocedure voor de trillingsmetingen wordt verwezen naar het disciplinerichtlijnenboek (hoofdstuk ‘trillingsmetingen en -berekeningen’). 5.2.5.2


Bestudeerde parameters Voor een project-MER worden twee belastingsfases bestudeerd: de aanlegfase en de gebruiksfase. Voor een plan-MER is het afdoende om enkel de gebruiksfase te bestuderen. Indien een plan-MER op projectniveau wordt uitgevoerd dient ook de aanlegfase worden bestudeerd. De detailgraad van de effectvoorspelling, effectbeoordeling en van de basisdata is afhankelijk van het niveau en de scoop van het MER. Op plan-m.e.r-niveau is een globalere en minder nauwkeurige afweging aangewezen (tenzij de detailgraad op projectniveau wordt gewenst). Op project-m.e.r.-niveau worden evaluaties gemaakt op basis van aantallen en kan het aangewezen zijn om GIS analyses uit te voeren aan de hand van een functiekaart, die opgemaakt is op basis van terreinwerk, al dan niet naast GIS-analyses van de juridische bestemming (gewestplan, RUP) per perceel. Op plan-m.e.r-niveau is dergelijk detailniveau meestal niet noodzakelijk, en kunnen de juridische bestemmingen per perceel en de oppervlaktes al voldoende inzicht geven. Tabel 32:

Bestudeerde parameters discipline Geluid & Trillingen Relevantie?

Ingreep/effectgroep

Detailniveau?


R

Geluidshinder PL-MER PR-MER

Permanente wijziging in geluidsniveaus Welke hindergevoelige gebieden (afbakening) zullen permanent worden beïnvloed tijdens de exploitatiefase? Welke hindergevoelige gebieden (afbakening) zullen tijdelijk worden beïnvloed tijdens de aanlegfase?

Geluidshinder receptor mens PR-MER

Welke gebouwen (aantal) lopen risico op tijdelijke geluidshinder tijdens de aanlegfase? Welke gebouwen (aantal) lopen risico op permanente geluidshinder tijdens de exploitatiefase?

PL-MER PR-MER

Geluidsverstoring receptor fauna PR-MER

Permanente wijziging in geluidsniveaus Welke hindergevoelige gebieden (afbakening) zullen permanent worden beïnvloed tijdens de exploitatiefase?

Welke oppervlakte (aantal) geluidsverstoringsgevoelig gebied (aanwezigheid kwetsbare soorten) zal worden beïnvloed met een geluidswaarde boven de rustverstoringswaarde (i.f.v. kwetsbare soorten) tijdens de exploitatiefase? Welke oppervlakte (aantal) geluidsverstoringsgevoelig gebied (aanwezigheid kwetsbare soorten) zal tijdelijk worden beïnvloed met een geluidswaarde boven de rustverstoringswaarde (i.f.v. kwetsbare soorten)?

Trillingsschade Permanente wijziging in trillingsniveaus PL-MER Trillingshinder receptor mens

PR-MER

Welke hindergevoelige gebieden (afbakening) zullen permanent worden beïnvloed tijdens de exploitatiefase? Welke hindergevoelige gebieden (afbakening) zullen tijdelijk worden beïnvloed tijdens de aanlegfase?

Trillingsschade structuren PR-MER

Welke gebouwen (aantal) lopen risico op tijdelijke trillingshinder voor personen in gebouwen of trillingsschade aan de integriteit van het gebouw tijdens


131

DEFINITIEF RAPPORT


Detailniveau?


R

de aanlegfase? Welke gebouwen (aantal) lopen risico op permanente trillingshinder voor personen in gebouwen tijdens de exploitatiefase


SO R

Stadsontwikkelingsproject Recreatieproject

Analysemethoden en voorstellingswijzen 5.2.5.2.1 Rekenmethodieken, afwegingskader, presentatievormen en ontwerpdocument Rekenmethodieken Voor de beschrijving van de berekeningsmethodiek(en) bij uitvoering overdrachtsberekeningen wordt verwezen naar het disciplinerichtlijnenboek.

van

numerieke

Voor de numerieke geluidsoverdrachtsberekening van de plan- of projectbijdrage, desgevallend van de omgeving op het plan- of projectgebied, aan wegverkeersgeluid wordt gebruik gemaakt van de Nederlandse rekenmethodieken (SRM II – versie 2006)126. Voor de numerieke overdrachtsberekening van de plan- of projectbijdrage aan ‘vast opgestelde’ geluidsbronnen, desgevallend van de omgeving op het plan- of projectgebied, wordt gebruik gemaakt van de internationale overdrachtsmethodiek (ISO 9613 – versie 1996). Voor de beschrijving van de toepasbare Nederlandse rekenmethodiek (SRM II – versie 2006) voor verkeersgeluid en de internationale overdrachtsmethodiek (ISO 9613 – versie 1996) voor industrieel geluid, wordt verwezen naar het disciplinerichtlijnenboek 127, hoofdstuk ‘Overdrachtsberekeningen geluid’. Voor de numerieke trillingsoverdrachtsberekening van hinderlijke bronnen van het plan of project, desgevallend van de omgeving op het plan- of projectgebied, wordt gebruik gemaakt van een betrouwbare voorspellingsmethode (afgetoetst aan meetresultaten in de overdrachtsweg). Een mogelijke voorspellingsmethode werd opgenomen in het disciplinerichtlijnenboek - hoofdstuk ‘Trillingsmetingen en -berekeningen’. Afwegingskader De beoordeling van de effecten zijn functie van mogelijk te verwachten wijzigingen in de referentiesituatie en mogelijke overschrijdingen van toepasbare richtwaarden voor hinder en rustverstoring voor personen. In het disciplinerichtlijnenboek wordt een mogelijk afwegingskader voor de inplanting van geluidsgevoelige functies weergegeven. Presentatievormen De geluidsniveaus voor de evaluatie van de invloed van geluid op de omwonenden dient men in de ‘discrete rekenpunten’ voor de rekenparameters tabulair voor te stellen. Discrete punten geven de geluidsbelasting weer voor het invallend geluid op de gevels, minstens deze centraal in de meest belastende gevel met achterliggend woonfunctie in het vertrek. Het aantal discrete punten is plan- of projectafhankelijk en wordt oordeelkundig gekozen door de erkend milieudeskundige opdat de geluidsbelasting in het studiegebied maximaal wordt beschreven. In de tabel wordt het rekenpunt 126

VROM, 2006. REGELING van de Staatssecretaris van VROM van 12 december 2006, houdende regels voor het berekenen en meten van de geluidsbelasting ingevolge de Wet geluidhinder.

127

In opmaak


132

DEFINITIEF RAPPORT

gecodeerd met voorstelling van de coördinaten (Lambertstelsel) en de berekende waarden van de parameters. De ruimtelijke ligging van de rekenpunten wordt voorgesteld op een overzichtskaart (schaal 1/50000 of 1/25000) met achtergrond luchtfoto en op een uitvergroting (schaal 1/10000 of 1/5000). De geluidsniveaus voor de evaluatie van de invloed van geluid op de omwonenden worden ruimtelijk weergeven met geluidscontourenkaarten met een reikwijdte overeenkomstig met de geografische afbakening van het studiegebied. Voor de opmaak van de geluidscontourenkaarten worden afhankelijk van de gebruikte rekenparameter(s) volgende contourwaarden uitgezet: De Lden-belastingscontouren: > 75, 70, 65, 60, 55, en 50 dB De Lnight-belastingscontouren: > 70, 65, 60, 55, 50, en 45 dB De LAeq-belastingscontouren: > 75, 70, 65, 60, 55, en 50 dB De Lden-richtwaardecontour De Lnight-richtwaardecontour De LAeq-richtwaardecontour De kaarten worden voorgesteld voor de belastingscontouren en de richtwaardecontour onder de prestentatievorm: Overzichtskaart op schaal 1/50000 en/of 1/25000 van het volledige studiegebied Detailkaarten op schaal 1/10000 en/of 1/5000 van de geluidsbelaste woonzones met minstens volgende elementen op kaart weergegeven: - de rijweg - geluidswerende constructie (bestaande en nieuwe) - bebouwing (bestaande en nieuwe) De geluidsniveaus voor de evaluatie van de invloed van geluid op de fauna worden ruimtelijk weergeven met geluidscontourenkaarten met een reikwijdte tot aan de richtwaarde voor rustverstoring van fauna. Voor de opmaak van de geluidscontourenkaarten worden volgende contourwaarden uitgezet: De LAeq,24u belastingscontouren: > 65, 60, 55, 50, 45, en 40 dB De LAeq,24u richtwaardecontour De kaarten worden voorgesteld voor de belastingscontouren en de richtwaardecontour onder de prestentatievorm: Overzichtskaart op schaal 1/50000 en/of 1/25000 van het volledige studiegebied Detailkaarten op schaal 1/10000 en/of 1/5000 van de faunistisch waardevolle gebieden met minstens volgende elementen op kaart weergegeven: - afbakening natuurgebieden, habitat- en vogelrichtlijngebieden, faunistisch waardevolle gebieden (bestaande) - geluidswerende constructie (bestaande en nieuwe) Om het effect van het plan of project op de referentiesituatie en desgevallend het effect van geluidswerende maatregelen aan te geven voor zowel omwonenden als fauna, worden ‘verschilkaarten’ gemaakt van de rasterberekeningen van beide simulaties ‘geplande toestand versus referentietoestand’, desgevallend ‘geplande toestand met maatregelen versus geplande toestand zonder maatregelen’. De verschilwaarden worden ruimtelijk weergeven met


133

DEFINITIEF RAPPORT

geluidscontourenkaarten. Voor de opmaak van de geluidscontourenkaarten worden volgende contourwaarden uitgezet: De verschilcontouren < -6, -5, -4, -3, -2, -1, 1, 2, 3, 4, 5, > 6 dB Inhoud effectbeschrijving MER Voor het MER wordt een effectbeschrijving opgemaakt waarin bovenstaande elementen (rekenmethode, beschrijving invoergegevens, beschrijving ‘vaste punten’, beschrijving van de geluidswerende maatregelen, randvoorwaarden, berekeningsresultaten, onzekerheden en leemtes in kennis, monitoring- en evaluatieprogramma, conclusies, ...) worden besproken. 5.2.5.2.2 Analysemethodieken bij de effectbeschrijving Bij de effectbeschrijving van een project-MER worden de effecten beschreven met betrekking tot de exploitatiefase en de aanlegfase. Bij de effectbeschijving van een plan-MER wordt veelal enkel de effecten van de exploitatiefase beschreven. Indien een plan-MER op projectniveau wordt uitgevoerd dient ook de aanlegfase worden bestudeerd. Voor projecten en plannen op lange horizon (bv; uitvoering binnen 10 jaar) worden de effecten van de geplande exploitatietoestand bijkomend vergeleken met de autonome ontwikkelingstoestand. Om de impact van de mogelijke geluids- en trillingshinder van de aanlegfase (werf) te bepalen, wordt in een project-MER gebruik gemaakt van de karakteristieken van de in te zetten machines en metingen van gelijkaardige studies. Op basis van het aantal en het type machine per werffase en het emissieniveau per machine wordt het specifiek geluid (specifiek trillingsniveau indien relevant) op diverse afstanden van de werf geschat. De specifieke niveaus worden bepaald voor de bronnen op het terrein en op de werfwegen in een plan-MER zijn dergelijke gegevens meestal nog niet of onvoldoende gekend, vandaar dat de aanlegfase veelal niet wordt behandeld in een plan MER. De berekende geluidsniveaus kunnen getoetst worden aan de richtwaarden van Vlarem II en aan de meetgegevens voor de beschrijving van de referentiesituatie. Er moet echter aangestipt worden dat de Vlarem II-voorwaarden niet van toepassing zijn op bouwen infrastructuurwerken. De berekende trillingsniveaus kunnen getoetst worden aan gebruikelijke trillingsnormen (bv. de Duitse normering DIN 4150 delen 2 en 3) en aan de meetgegevens voor de beschrijving van de referentiesituatie. De effectboordeling worden begroot in functie van de duur en ernst van het effect. Als relevante beoordelingsfactor kan gebruik worden gemaakt van: 3

De grootte van de bouwwerken (m of tonnage aan te voeren materialen en omvang van de werktuigen); 3

De grootte van de grond- of sloopwerken (m of tonnage af te voeren materialen). Op basis van projectkenmerken wordt de verspreiding van de geluids- en trillingsbelasting in tijd en ruimte beschreven voor de afzonderlijke deelwerkzaamheden. Deelwerkzaamheden die niet gelijktijdig worden uitgevoerd worden afzonderlijk begroot. Indien nodig worden cumulatieve effecten tussen deelwerkzaamheden besproken. Bij de beschrijving van de exploitatiefase moeten de geluids- en trillingsvoorwaarden aan bod komen teneinde hinder te voorkomen aan bestaande of in de toekomst gekende omsloten woongebieden/faunistisch waardevolle gebieden en immissiegevoelige bestemmingen (ziekenhuizen, rustoorden, scholen, enz) binnen en buiten het plan- of projectgebied. De effecten worden bepaald voor minstens een pieksituatie van een representatieve drukke dag. Tijdens de exploitatiefase zijn de belangrijkste geluidsgenererende aspecten inherent aan het project of plan: de verkeersaantrekking, de vaste in open lucht uitstralende geluidsbronnen eigen aan de exploitatie (zoals koelgroepen, afvoer verbrandingsgassen van stookinstallatie op daken, laaden losactiviteiten, enz.) en de geluidsveroorzakende activiteiten (bv. ontspanningsinrichting, recreatie, openlucht evenementen, enz), waarvoor de effecten naar de omgeving binnen en buiten het plan- of projectgebied wordt geëvalueerd.


134

DEFINITIEF RAPPORT

Onoordeelkundige inplanting van nieuwe geluidsgevoelige functies (nieuwe woongelegenheden) in de buurt van (bestaande) geluidsbronnen kunnen leiden tot een verhoging van het aantal geluidsgehinderden (nl. de toekomstige bewoners). Bij nieuwe geluidsgevoelige functies is het van belang om de effecten van (bestaande) geluidsbronnen op de toekomstige bewoners in kaart te brengen: Er worden twee exploitatiescenario’s bestudeerd: een gemiddelde situatie en een pieksituatie. 1. Geluidsgenererende aspecten inherent aan het project of plan: Activiteiten in het plan- of projectgebied Indien er inrichtingen worden gepland die in de Vlarem-wetgeving ingedeeld worden als hinderlijke inrichtingen (ontspanningsinrichtingen) worden deze getoetst aan de Vlarem-wetgeving waarvoor de algemene geluidsvoorwaarden uit hoofdstuk 4.5. en de sectorale geluidsvoorwaarden uit hoofdstuk 5.32 van Vlarem II van toepassing zijn. In de studie wordt bijgevolg de haalbaarheid onderzocht aangaande de inplanting van de ontspanningsinrichtingen ten opzichte van de geluids- en trillingsgevoelige receptoren binnen en buiten het plan- of projectgebied. Er wordt nagegaan of er haalbare (bouwkundige) maatregelen kunnen worden getroffen om te beletten dat het gerucht dat uit de zaal voortkomt de buren buitenshuis (terras) of binnenshuis (woon- en slaapkamer) kan hinderen, desgevallend voor rustverstoring kan leiden naar faunistisch waardevolle gebieden. Hoewel het niet in de Vlarem II- vergunning wordt opgenomen is het toch raadzaam128 om voor openlucht activiteiten het effect van stemgeluid van de recreanten op de receptor mens te bepalen. De effecten op het omgevingsgeluid worden best ingeschat op basis van de vooropgestelde gegevens met betrekking tot de verwachte bezoekersaantallen en het geluidsvermogenspectrum van een verhoogd stemgeluid. Daar het stemgeluid niet wordt opgenomen in het wettelijk kader, vormt de effectbeoordeling geen onderdeel van het toetsingskader van de discipline. Het berekend specifiek stemgeluid (LAeq,T) van de recreanten t.a.v. de omwonenden zal wel worden vergeleken met de beschrijving van de referentietoestand en de geluidsimpacten ervan worden beschreven. De spectrale inhoud van het stemgeluid is verschillend voor een mannelijke of vrouwelijke stem. De gemiddelde geluidsdrukspectra op 1 m afstand zijn: Tabel 33:

Stemgeluid

De spectrale inhoud van een stem is verschillend voor een man, vrouw of kind. In onderstaande meettabel wordt het globaal geluidsdrukniveau (parameter LAeq,T) op 1 m, in dB, weergeven voor een aantal vormen van stemgeluid129: Man

Vrouw

Kind

Gemiddeld

Rustig

52

50

53

52

Normaal

58

55

58

57

Verhoogd

65

63

65

64

Luid

76

71

74

73

Schreeuw

89

82

82

85

128

Advies Dienst Milieuvergunningen, e-mail dd. 29/04/2010 van dhr. Jan Baeten

bron:

Pearsons, K.S. Bennett, R.L., and Fidel, S., ‘Speech levels in Various Noise Environments’, EPA-6001-77-025, U.S. Environmental Protection Agency, May 1977 ASTM E1130 Standard test method for objective measurement of speech privacy in open offices articulation index (www.astm.org/Standards/E1130.htm) ANSI S3.5 American National Standard methods for the Calculation of the Speech Intelligibility index (www.ansi.org)


135

DEFINITIEF RAPPORT

Figuur 16:

Geluidsspectra voor een mannelijke stem


136

DEFINITIEF RAPPORT

Figuur 17:

Geluidsspectra voor een vrouwelijke stem

Vaste bronnen in het plan- of projectgebied De belangrijkste permanente geluidsbronnen van het plan of project zijn meestal de installaties voor de klimatisatie van de gebouwen en de typerende geluidsbronnen gekoppeld aan het type plan of project (bv. themaparken bevatten ook geluidsemissie van de attracties (mechanische toestellen). Voornamelijk de geluidsemissies van technische uitrustingen, via de schoorsteen van de stookinstallaties en de koelgroepen, kunnen het geluidsklimaat aan gevelzijde van de omliggende


137

DEFINITIEF RAPPORT

woningen binnen en buiten het complex beïnvloeden. Ook de laaden losactiviteiten vormen een belangrijk aspect bij de evaluatie. In het MER wordt het effect onderzocht aangaande de inplanting van de vaste geluidsbronnen ten opzichte van de omwonenden. Er wordt uitgegaan van de voorziene inplanting van de geluidsbronnen, het aantal en de type-waarden voor gebruikelijke bronnen (literatuurgegevens aan vergelijkbare situaties). Er wordt nagegaan of er haalbare (bouwkundige) maatregelen kunnen worden getroffen om te beletten dat het geluid dat van de bron voortkomt de buren buitenshuis (terras) of binnenshuis (woon- en slaapkamer) kan hinderen, desgevallend voor rustverstoring kan leiden ter hoogte van faunistisch waardevolle gebieden. Verkeersafwikkeling Tijdens de gebruiksfase van het plan of project kan de huidige geluidsimmissie aan verkeersgeluid langsheen de voornaamste toegangswegen wijzigen. Het milieu-effect van de verkeersaantrekking door autoverkeer en vrachtwagens (toeleveranciers) rondom het plan of project zal worden onderzocht. De voorspellingen worden gemaakt voor relevante plaatsen en gebieden in het studiegebied. Bij de opbouw van het rekenmodel omtrent de bronnen binnen het plan- of projectgebied zullen betrouwbare geluidsgegevens (geluidsvermogenniveau) worden gebruikt van de geluidsgenererende activiteiten en de vaste geluidsbronnen. Bij de opbouw van het rekenmodel verkeersgeluid omtrent de verkeersaantrekking op de voornaamste toegangswegen wordt gebruik gemaakt van de verwachte verkeersstromen via interdisciplinaire gegevensoverdracht. De gebruikte invoergegevens voor het rekenmodel ‘geluid’ zal voldoende gedetailleerd worden toegelicht. Naast de toetsing met de leefbaarheidscriteria wordt ook het effect t.a.v. de referentiesituatie beschreven en beoordeeld. Voor verkeersstromen op korte afstand (< 100 m) tot trillingsgevoelige plaatsen zullen verwachte waarden van trillingsniveaus voor trillingsgevoelige plaatsen (bv. gebouwen) tabulair worden weergegeven en afgetoetst met de voorwaarden opgenomen in gebruikelijke trillingsnormen. (bv. DIN 4150 delen 2 en 3). Het gebruikte model en de betrouwbaarheid ervan zullen voldoende gedetailleerd worden toegelicht.

2. Inplanting van geluidsbronnen

nieuwe

geluidsgevoelige

functies

in

de

buurt

van

(bestaande)

Geluidsgevoelige functies, zoals nieuwe woonprojecten, worden steeds in een bestaande geluidsomgeving opgenomen. Voorafgaandelijk is het van belang om na te gaan of de vooropgestelde inplanting aanleiding kan geven tot negatieve milieueffecten (hinder/rustverstoring op mensen). De negatieve milieu-effecten kunnen zowel afkomstig zijn van het verkeer (weg, spoor en vliegtuig), als van industriële en recreatieve activiteiten, als van nabije gelegen ontspanningsinrichtingen. In de studie wordt het effect onderzocht van deze geluidsbronnen op de nieuwe geluidsgevoelige functie. De cumulatieve effecten van deze geluidsbronnen is inherent aan het onderzoek. Bij de opbouw van een akoestisch rekenmodel omtrent vermelde geluidsbronnen zullen betrouwbare geluidsgegevens (geluidsvermogenniveau) worden gebruikt. Bij de opbouw van het rekenmodel verkeersgeluid wordt gebruik gemaakt van de verwachte verkeersstromen in het referentiejaar. Bij de effectvoorspelling dienen minimaal de bestaande (en desgevallend de nieuwe) geluidsbronnen voor het referentiejaar in kaart worden gebracht. De presentatievorm omvat minstens de geluidsuitbreidingscontouren van de afzonderlijke bijdrage van de relevante geluidsbronnen (wegverkeer, spoorverkeer, vliegtuigverkeer, industrie, enz.) en van het gecumuleerd geluidsniveau. Bij de beoordeling van de effecten wordt nagegaan in hoeverre deze contouren impact hebben op de nieuw te bouwen woningen of nieuw te herbestemmen woonzone. Om een schatting te bevatten van


138

DEFINITIEF RAPPORT

het aantal geluidsgehinderde personen (hinder, slaapverstoring of andere gevolgen) worden het aantal nieuwe woongelegenheden (nieuw te bouwen woningen / nieuw te herbestemmen woonzones) binnen de verschillende geluidscontouren bepaald, met en zonder maatregelen. De gevelbelasting wordt kwantitatief bepaald voor de vertrekken met woonfuncties. De Belgische norm NBN S01-400-1 ‘Akoestische criteria voor woongebouwen- dd. 29/01/2008’ bepaalt de vereiste akoestische prestaties van een afgewerkt gebouw voor het bekomen van een normaal of verhoogd akoestisch comfort in gebouwen die geheel of gedeeltelijk voor bewoning bestemd zijn. Deze norm is een goed uitgangspunt voor de karakterisering van de vereiste gevelisolatie. Het effect van toepasbare milderende maatregelen (‘afstand houden’ of ‘afscherming’) op de geluidsbelasting in de nieuwe woningen moet kwantitatief worden begroot. Het effect van bijkomende maatregelen bij de ontvanger (zijnde gevel- en dakisolatie van het gebouw, het voorzien van ‘stille gevel’, oriëntatie van geluidsgevoelige vertrekken, enz.), wordt kwantitatief bepaald met betrekking tot de geachte akoestische isolatie.

Specifieke geluidsbronnen en bijzondere aandachtspunten bij een aantal categorieën In onderstaande tabel wordt voor de categorieën van deze activiteitengroep een overzicht gegeven van specifieke geluidsbronnen en bijzondere aandachtspunten.


139

DEFINITIEF RAPPORT

Categorieën uit het m.e.r. Besluit

Deelcategorie

Bouwprojecten woningbouw, ziekenhuizen, universiteiten, sportstadia, cinemacomplexen theaters

voor

Specifieke verstoringssituatie

geluidsbronnen

Bijzondere aandachtspunten

Rekenparameters

Woningbouw:/ziekenhuizen/ universiteiten: effect omgevingsgeluid op hinder en rustverstoring

Woningbouw: verkeer (incl. verkeersaantrekking v/h project), industrie, (ev. vliegtuigverkeer nabij vliegterreinen)

Woningbouw: geluidsbelasting in de nachtperiode; benodigde gevelisolatiewaarde voor woonfuncties om minimale comforteisen in de vertrekken te verzekeren

Woningbouw: periodegemiddeld Agewogen equivalent geluidsdrukniveau (LAeq,T – T: dag 07-19u/avond 19-23u/nacht 23-07u); Lden, Lnight

Sportstadia: effect pieksituatie evenement/wedstrijd op de omgeving

Sportstadia: sportevenementen (wedstrijden) en ev. occasionele openlucht evenementen, verkeersaantrekking piekmoment, stemgeluid toeschouwers

Sportstadia: geluidsbelasting tijdens een evenement/wedstrijd – waarde geluidsverhoging van het omgevingsgeluid bij piekmomenten; geluidsbelasting van het bestemmingsverkeer

Sportstadia: A-gewogen equivalent geluidsdrukniveau (LAeq,1h) meest belastende uren van de exploitatie

Cinemacomplexen theaters: effect evenement op de omgeving

Cinemacomplexen en theaters: technische installaties en opvoeringen, verkeersaantrekking piekmoment

Cinemacomplexen en theaters: geluidsbelasting van in openlucht uitstralende geluidsbronnen van technische installaties; belasting van het laagfrequent geluid tijdens opvoeringen (elektronisch versterkt) naar de omgeving (buitenshuis en binnenshuis)

Cinemacomplexen en theaters: periodegemiddeld A-gewogen equivalent geluidsdrukniveau (LAeq,T – T: dag 07-19u/avond 19-23u/nacht 23-07u); spectrale bijdrage (vnl laagfrequent) per octaafband.

Effect exploitatie omgeving

technische installaties, verkeersaantrekking (dag en ev. avond); verkeersaantrekking piekmoment (bv piekuur op zaterdag), laaden losactiviteiten

geluidsbelasting van in openlucht uitstralende geluidsbronnen van technische installaties; geluidsbelasting van het bestemmingsverkeer; piekbelasting van de laaden losactiviteiten

periodegemiddeld A-gewogen equivalent geluidsdrukniveau (LAeq,T – T: dag 07-19u/avond 19-23u/nacht 23-07u); Lden, Lnight

en

Rubriek 10b winkelcentrum

op

de

A-gewogen equivalent geluidsdrukniveau (LAeq,1h) meest belastend uur van de exploitatie A-gewogen piekgeluidsdrukniveau (LAmax) en equivalent geluidsdrukniveau over de werkingsduur (LAeq,T) bij het laden en lossen van vrachtwagens

Parkeerterreinen (wagens, bussen vrachtwagens)

of

Effect van het aan- en afrijden van wagens, bussen of vrachtwagens

Verkeersaantrekking

geluidsbelasting van bestemmingsverkeer; piekbelasting

het

frequentie en waardebepaling van de geluidsverhogingen van het

periodegemiddeld A-gewogen equivalent geluidsdrukniveau (LAeq,T – T: dag 07-19u/avond 19-23u/nacht 23-07u); Lden, Lnight A-gewogen


equivalent

140

DEFINITIEF RAPPORT

Categorieën uit het m.e.r. Besluit

Deelcategorie

Vakantiedorpen, hotelcomplexen, kampeercaravanterreinen

Specifieke verstoringssituatie

geluidsbronnen

Effect omgevingsgeluid op hinder en rustverstoring en

verkeer (incl. verkeersaantrekking v/h project), industrie, (ev. vliegtuigverkeer nabij vliegterreinen) stemgeluid openlucht

Rubriek 12a

Themaparken met recreatieve, educatieve of informatieve doeleinden ( bv. pretparken, sportstadia, aquaparken, dierentuinen, enz)

Effect exploitatietoestand (gemiddeld en pieksituatie) op de omgeving

recreanten

Verkeersaantrekking (periodegemiddeld piekmoment)

in

en

technische openlucht,

installaties

in

stemgeluid openlucht

recreanten

in

Bijzondere aandachtspunten

Rekenparameters

omgevingsgeluid bij aan- en afrijden

geluidsdrukniveau (LAeq,1h) meest belastend uur van de exploitatie

geluidsbelasting in de nachtperiode; geluid van recreanten bij openlucht activiteiten

periodegemiddeld A-gewogen equivalent geluidsdrukniveau (LAeq,T – T: dag 07-19u/avond 19-23u/nacht 23-07u); Lden, Lnight

aanvullend voor woningbouw/slaapvertrekken hotelcomplexen: benodigde gevelisolatiewaarde voor woonfuncties om minimale comforteisen in de vertrekken te verzekeren Geluid van mechanische toestellen, muziekgeluid en geluid van recreanten bij openlucht activiteiten

periodegemiddeld A-gewogen equivalent geluidsdrukniveau (LAeq,T – T: dag 07-19u/avond 19-23u/nacht 23-07u); Lden, Lnight A-gewogen equivalent geluidsdrukniveau (LAeq,1h) meest belastende uren van de exploitatie

muziekgeluid attractietoestellen toestellen)

Rubriek 12c

Ski-banen

Effect (evenement) omgeving

Golfterreinen

Effect pieksituatie omgeving


pieksituatie op de

op

de

(mechanische

Sportevenementen (stemgeluid recreanten/muziekgeluid); verkeersaantrekking piekmoment; technische installaties

Geluid van mechanische (kabelbanen)

installaties

Verkeersaantrekking piekmoment

geluidsbelasting van bestemmingsverkeer; piekbelasting

het

A-gewogen equivalent geluidsdrukniveau (LAeq,1h) meest belastend uur van de exploitatie A-gewogen equivalent geluidsdrukniveau (LAeq,1h) meest belastend uur van de exploitatie

141

DEFINITIEF RAPPORT

5.2.5.3


Milderende maatregelen die effecten van geluidsbelasting en trillingsbelasting beperken, verhinderen of compenseren worden voorgesteld. De maatregel wordt in de plan-MER kwalitatief beschreven, eventueel verduidelijkt aan de hand van figuren en/of kaarten van vergelijkbare situaties. Daarnaast worden in de project-MER de impact van de maatregel gekwantificeerd en de milderende effecten beoordeeld. Aangezien er een belangrijk onderscheid bestaat in maatregelen die genomen kunnen worden in (rand-)stedelijk of buitengebied wordt dit onderscheid hier gemaakt. Het betreft hier geen limitatieve lijst, maar een aantal typevoorbeelden relevant voor deze activiteitengroep. Voor een oplijsting van toepasbare geluidsmaatregelen en de omstandigheden waarbij bepaalde maatregelen best wel of niet worden toegepast, wordt vewezen naar het studierapport ‘Onderzoek naar maatregelen omgvingslawaai-eindrapport (dd. 15/06/2010)’, gepubliceerd door de Vlaamse Overheid – Departement Leefmilieu, Natuur & Energie – Afdeling Lucht, Hinder, Risicobeheer, Milieu & Gezondheid. In het studierapport worden een reeks geluidsreducerende maatregelen voor wegen spoorwegverkeer beschreven, zowel met betrekking tot geluidsreducties aan de bronzijde, als in de overdrachtsweg en bij de ontvanger. Tabel 34:

Milderende maatregelen discipline Geluid & Trillingen S-RS-B

PL-MER

PR-MER

RUIMTE

VERGUN

INI

DERDEN

Geluidshinder Milderende maatregelen voor geluidsgenererende aspecten inherent aan het project of plan: Werken met geluidsarme technieken/machines om de geluidshinder tijdens de aanlegfase tot een minimum te beperken.

S-RS-B

Beperken van de simultaan inzetbaarheid van luidruchtige machines om de geluidshinder tijdens de aanlegfase tot een minimum te beperken.

S-RS-B

Beperking van de werkingsperiode en –duur van hinderlijke activiteiten tijdens de aanlegfase

S-RS-B

Plaatsen van tijdelijke afschermingsmiddelen op kritische werfzones

S

Deskundige keuze van de werfwegen (bv. door dunbevolkt gebied)

S-RS-B

Beperking van de frequentie, intensiteit en snelheden voor werfwegen met aangrenzende bebouwing

S-RS-B

Deskundige keuze van het geluidsvermogen, inplanting en afscherming van de vaste geluidsbronnen om de geluidshinder tijdens de gebruiksfase te beperken

S-RS-B

Deskundige keuze van de verkeersafwikkeling met eventueel snelheidsbeperkingen en snelheidsremmende infrastructuur om de geluidshinder tijdens de gebruiksfase te beperken

S-RS-B

Deskundige keuze van de inplanting en de afscherming van de activiteiten om de geluidshinder tijdens de gebruiksfase te beperken

S-RS-B

Deskundige keuze van de laaden loskades en

S-RS-B


142

DEFINITIEF RAPPORT

S-RS-B

PL-MER

PR-MER

RUIMTE

VERGUN

INI

DERDEN

het uitvoeringstype van de kades (bv. luifel, inpandig, enz.) Het invoeren van tijdsvensters voor luidruchtige activiteiten bv bij laaden losactiviteiten) om de hinder naar de omwonenden te beperken

S-RS-B

Geluidsafschermende maatregel in de overdrachtsweg (bv gebouwen, schermen, aarden wal, enz.)

B

Milderende maatregelen voor nieuwe geluidsgevoelige functies in de buurt van (bestaande) geluidsbronnen Afstand houden of buffer voorzien bij inplanting van geluidsgevoelige functies (bv. bij herbestemming tot woonzone) in de buurt van een bestaande geluidsbron

S-RS-B

Geluidsafschermende maatregelen in de overdrachtsweg (bv geluidsscherm, winkel- of kantoorgebouw, aarden wal, enz) zodanig configureren dat de geluidsgevoelige functies worden afgeschermd van bestaande geluidsbronnen.

S-RS-B

Wanneer maatregelen in afstand en afscherming niet volstaan, aandacht voor functietoedeling van de interne vertrekken van de gebouwen: bv woongelegenheden aan de achterzijde afgeschermd van de aan voorzijde situerende geluidsbron (en geluidsongevoelige vertrekken zoals keuken, badkamer vooraan)

S-RS-B

Wanneer maatregelen in afstand en afscherming niet volstaan, extra akoestische gevel- en dakisolatie voorzien aan het gebouw zelf (ref. Belgische norm NBN S01-400-1 publicatie 2008) – creëren van stille gevel

S-RS-B

Trillingshinder en/of -schade Het aan- en afrijden van zware voertuigen door dichte bebouwing zoveel mogelijk vermijden

S-RS-B

Beperking van de aslasten, de snelheden van de vrachtwagens op slecht wegdek langsheen bebouwde werfwegen

S-RS-B

Geen heiwerkzaamheden uitvoeren op afstanden korter dan 100 m van woningen ’s nachts en langdurig overdag. Geen heiwerkzaamheden op afstanden korter dan 50 m zonder controlemetingen

S

Het nemen van voorzorgsmaatregelen bij het compacteren aan de hand van trillingen en het dynamisch verharden van de grond (verdichten) op korte afstand tot woningen

S

Bij afbraakwerkzaamheden dicht bij bouwconstructie of kritische installaties is het aangewezen om knabbelscharen te gebruiken in plaats van slingers of pneumatische hamers, desgevallend in combinatie met het afdekken van de bestrating met zand

S

Trillingsoverdracht van hinderlijke activiteiten/bronnen/transporten (inclusief opwekking van structuurgeluid) in gemeenschappelijke gebouwen of nabij gevoelige gebouwen beperken/isoleren

S


143

DEFINITIEF RAPPORT


5.2.5.4


Voor de postmonitoring en postevaluatie lijkt het installeren van permanente meetstations een te grootschalige aanpak voor de meeste projecten van deze activiteitengroep. Het is wel mogelijk en aangewezen om voor projecten met mogelijke geluids- en/of trillingsimpact volgens het MER, een beperkte meetcampagne over meerdere dagen uit te voeren. De postevaluatie heeft daarbij als doel om het specifieke geluidsof trillingsniveau van na gebruikname te evalueren. Hiertoe kunnen dezelfde (of vergelijkbare) meetplaatsen gekozen worden als deze voor de beschrijving van de referentiesituatie. Evaluatie kan dan gebeuren ten opzichte van de gekozen referentiesituatie (berekend en/of gemeten). De postmonitoring en -evaluatie dient worden uitgevoerd door een milieudeskundige, erkend in de discipline Geluid & Trillingen. Aanbevolen wordt om dit minstens te doen respectievelijk bij ingebruiksname, 1 jaar, 5 jaar, 10 jaar, 20 jaar en 30 jaar na ingebruikname van het project met het doel de evolutie van het specifiek geluidsof trillingsniveau op te volgen en te evalueren. 5.2.5.5


De discipline Geluid & Trillingen bezorgt input aan de discipline Mens-Gezondheidaspecten en de discipline Fauna & Flora. Voor de effectbeoordeling m.b.t. slaapverstoring, psychosomatische effecten (discipline MensGezondheid, paragraaf 5.2.10) moeten de effecten van verhoogde geluidsdruk zo concreet mogelijk gekwantificeerd worden. De gezondheidsaspecten kunnen immers maar beoordeeld worden op basis van dosissen. Effecten moeten ook in de tijd worden gedimensioneerd, omdat gehouden moet worden met langetermijneffecten. Belangrijk is om bij dit alles niet alleen uit te gaan van de klassieke benadering via Laeq of Lden contouren maar tevens gebruik te maken van recente inzichten. Zo zullen er naast Lden of Lnight ook andere parameters, voor zover de informatie bestaat en toepasbaar is op het gewenste detailniveau, meegenomen worden in het onderzoek. De WHO wijst in dat verband o.a. ook op het belang van ondermeer Lamax, aantal lawaaipieken, verschil met achtergrondlawaainiveau en frequentie-inhoud van de geluidsbron bij intermittent geluid. Per alternatief zal aangegeven worden in welke mate en waar ze bijdragen tot veranderingen in het geluidsniveau en daarmee het beïnvloeden van het gezondheidspeil van de bevolking in de omgeving.


144

DEFINITIEF RAPPORT

Voor de vergelijking van de situaties in de verschillende scenario’s en de huidige toestand is inzicht vereist in: de oppervlakte van het gebied waar de normen worden overschreden en het aantal mensen dat daaraan zijn blootgesteld. In voorkomend geval zijn voor wegen railverkeer, relaties tussen het percentage ernstig gehinderden (HA) en de geluidsbelasting aan de hoogst belaste gevel noodzakelijk. In de discipline Geluid & Trillingen kunnen milderende maatregelen voorgesteld vanuit de discipline effecten genereren in de andere disciplines (bv. de disciplines Landschap, Bouwkundig Erfgoed en Archeologie en Mens-Ruimtelijke aspecten). Voor de discipline Geluid & Trillingen is input van de discipline Mens-Verkeer (paragraaf 5.2.3) nodig: dit met betrekking tot de huidige verkeerssituatie op de ontsluitingswegen en met betrekking tot de verkeersgeneratie van het plan of project op de ontsluitingswegen.


145

DEFINITIEF RAPPORT

5.2.6

Fauna & Flora

5.2.6.1


Het studiegebied voor de discipline Fauna & Flora wordt in belangrijke mate bepaald door de ‘grootste gemene deler’ van de effecten die optreden in de disciplines ‘Geluid & Trillingen’, ‘Water’ en ‘Bodem’. Het studiegebied zal in dat opzicht variëren per effectgroep en naargelang het plan- of projectgebied zich in stedelijk, randstedelijk of buitengebied situeert. De gebieden met een belangrijke natuurwaarde (zogenaamde aandachtsgebieden) binnen de invloedssfeer van het plan of project zullen immers eerder voorkomen in het buitengebied of randstedelijk gebied, dan in binnenstedelijk gebied. Direct ecotoopverlies is meestal te situeren in het plan- of projectgebied zelf, ten gevolge van rechtstreeks ruimtebeslag. Verdroging of vernatting van vegetaties (met indirect biotoopverlies tot gevolg) zal echter bepaald worden door het invloedsgebied van de bemaling of de wijzigingen in de afvoer van het oppervlaktewater en ook rustverstoring van (avi-)fauna door geluidsproductie en lichtvervuiling zal in een groter gebied dan het plan- of projectgebied optreden. Wat betreft rustverstoring is in het kader van recreatieprojecten in het buitengebied ook de reikwijdte van mogelijke recreatiedruk een belangrijke parameter in de afbakening van het studiegebied (zie ook paragraaf 5.2.6.3.3). 5.2.6.2

Referentiesituatie

De rapportering over de referentiesituatie wordt maximaal gericht op die kenmerken van het biotisch milieu waarvoor een wijziging verwacht wordt. De huidige biologische toestand van het studiegebied zal beschreven en gewaardeerd worden. Hiervoor worden bestaande gegevens verzameld over de soortenrijkdom in de streek. Bij deze beschrijving van de huidige situatie komen volgende zaken aan bod: Analyse van de aanwezige vegetaties en diersoorten - een beschrijving en evaluatie van de globale ecologische structuur van het hele studiegebied, met specifieke aandacht voor de ecotopen van de door de inrichting beïnvloedde waardevolle gebieden: - een beschrijving en evaluatie van de ecotooptypologie met aanduiding van kensoorten, in de hoger vermelde gebieden en eventueel in beperkte mate op plaatsen waar de inrichting, indien relevant, rechtstreeks zeer waardevolle fauna of flora-elementen schaadt. Dit gebeurt aan de hand van de biologische waarderingskaart en bestaande inventarisatiegegevens. Op projectm.e.r.-niveau wordt dit bij voorkeur aangevuld en genuanceerd met gegevens uit gericht terreinwerk, op basis waarvan een gedeeltelijk geactualiseerde biologische waarderingskaart wordt opgesteld. - vaststellen van eventuele landschapsecologische relaties tussen de ecotopen onderling; - lokalisatie van bestaande barrières of hinderbronnen (verkeerswegen, watervervuiling); - nagaan van eventuele plannen van openbare besturen of ook van verenigingen met betrekking tot het behoud, beheer of ontwikkeling van natuurwaarden van de doorsneden gebieden (wegbermbeheer, structuurplanopties, ontwerp VEN, enz,…). - Voor het onderdeel fauna wordt op plan- en project-m.e.r.-niveau geen gerichte inventarisatie uitgevoerd, de belangrijke zoogdieren, vogelsoorten, amfibie-, reptielsoorten,… worden besproken op basis van literatuurgegevens en aan de hand van een gerichte bevraging bij natuurbeheerders, natuurverenigingen, gebiedskenners,…. Toevallige waarnemingen en vaststellingen van de deskundigen tijdens terreinbezoeken worden eveneens genoteerd en in rekening gebracht.


146

DEFINITIEF RAPPORT

Zowel op plan- als op project-m.e.r.-niveau is een beoordeling van de aanwezige natuurwaarden naar kwetsbaarheid (BWK-waardering, Rode Lijst-soorten,…) Globaal genomen is bovenstaande aanpak, of onderdelen ervan, van toepassing voor plannen en projecten gelegen in zowel het buitengebied, het randstedelijk gebied als het stedelijk gebied. Voor stadsontwikkelingsprojecten s.s. zal de concrete uitwerking van de beschrijving van de referentiesituatie wel verschillen in focus en diepgang. In de beschrijving moeten in dit geval ook stadsparken, plantsoenen, volkstuinen, bermen, braakliggende percelen, individuele tuinen, bomen e.d. en de levensgemeenschappen die karakteristiek zijn voor deze elementen die voorkomen in het studiegebied beschreven en gewaardeerd worden. Hiervoor kan gebruik gemaakt worden van; - De BWK - Steeds meer lokale besturen werken aan een digitaal groenbeheersysteem om de kwaliteit van het beheer te verbeteren en het onderhoud van groen beter te organiseren. Het is in dit opzicht raadzaam steeds de lokale te besturen te contacteren in welke mate reeds een inventaris en waardering van het stedelijk groen ter beschikking is. - De digitale dataset ‘Stedelijk Groen in Vlaanderen’ die bruikbaar is in een GIS (De DVD van Stedelijk Groen kan besteld worden via GIRAF – http://www.agiv.be > diensten > GIRAF onder de categorie 'beelden, topografie, landgebruik') - Een eigen kartering (enkel voor wat betreft project-m.e.r.-niveau). Globaal kunnen de kenmerken (of verschillen) van de natuurwaarden voor het (rand-)stedelijk en het buitengebied als volgt samengevat worden; Tabel 35:

Kenmerken referentietoestand natuur voor (rand-)stedelijk gebied en buitengebied (Rand-)Stedelijk gebied

Buitengebied

Natuurwaarde

Basiskwaliteit en plaatselijk verhoogd

Verhoogd tot zeer hoog

Natuurkernen

Tuinen en plantsoenen als groene eilanden, groenstroken

Natuurkernen, poelen, ecologische en waterstructuren zijn bepalend

Verbindingen

Aaneengesloten laanbeplanting of singel met natuurvriendelijke oevers en struweel

Aaneengesloten waterlopen

Beheer

Zeer intensief (voornamelijk overheid)

Extensief

5.2.6.3

groenstructuren

en



Bestudeerde parameters discipline Fauna & Flora Relevantie?

Ingreep/effectgroep

Detailniveau?


R

Ecotoop- en biotoopverlies PR-MER

Direct habitatverlies

PL-MER

Oppervlakte (potentieel) waardevol gebied dat permanent verloren gaat? De beoordeling ‘waardevol’ zal in de context van van een buitengebied of (rand)stedelijk gebied verschillen. Zijn er significante effecten te verwachten op de habitats van Vogel- of Habitatrichtijngebieden? Direct soortverlies Populaties/soorten die permanent verloren gaan? Zijn er significante effecten te verwachten op soorten van bijlage II of III of op vogelsoorten van bijlage I?

PR-MER

Oppervlakte van ecotopen en biotopen die tijdelijk


147

DEFINITIEF RAPPORT


Detailniveau?


R

verloren gaat en te herstellen zijn na bv. de werffase. Barrièrewerking PR-MER

Oppervlakteverkleining

PL-MER

In welke mate verkleint de oppervlakte aan biotopen (vergroten versnippering)? Verhoogde weerstand In welke mate heeft de inrichting van het plan of project een beperking van natuurlijke bewegingen tussen ecotopen binnen het studiegebied tot gevolg? Hierbij moet ook barrièrewerking als gevolg van recreatiedruk beschouwd worden.

PR-MER

Tijdelijke barrièrewerking tijdens bv. de werffase. Effect verbindingen voor specifieke soorten.

Rustverstoring PR-MER

Permanente wijziging in geluidsniveaus

PL-MER

Welke oppervlakte verstoringsgevoelig gebied (aanwezigheid kwetsbare soorten) zal permanent worden beïnvloed tijdens de exploitatiefase?

PR-MER

Welke oppervlakte geluidsverstoringsgevoelig gebied (aanwezigheid kwetsbare soorten) zal tijdelijk worden beïnvloed tijdens de aanlegfase?

PR-MER

Permanente wijziging in verlichting

PL-MER

Welke oppervlakte lichtverstoringsgevoelig gebied (aanwezigheid kwetsbare soorten) zal permanent worden beïnvloed tijdens de exploitatiefase?

Geluid

Permanente toename van verkeer en menselijke aanwezigheid

Visuele impact PR-MER

Welke oppervlakte lichtverstoringsgevoelig gebied (aanwezigheid kwetsbare soorten) zal tijdelijk worden beïnvloed tijdens de aanlegfase? Welke is de impact van de tijdelijke aanwezigheid van meer verkeer en mensen (tijdens bv. de werffase).

Indirecte beïnvloeding natuurwaarden PR-MER

Permanente bodemverstoring

PL-MER

In welke mate is na bodemverstoring (bv. verdichting tijdens de werffase) geen herstel van natuurwaarden meer mogelijk?

PR-MER

Tijdelijke impact natuurwaarden.

Bodemverstoring

bodemverstoring

op

de

PR-MER

Grondwater

PL-MER

Welk is de oppervlakte kwetsbaar gebied waarin een permanente waterstandswijziging (vernatting of verdroging) of een tijdelijke waterstandswijziging met permanente effecten op de natuurwaarden optreedt? Oppervlaktewater

Wijziging waterhuishouding

Wijziging waterkwaliteit

van

Welke wijzigingen in de oppervlaktewaterstructuur met permanent effect op de waterloopafhankelijke natuurwaarden treden op? PR-MER

Tijdelijke impact van grondwaterstandswijziging of ingrepen aan het oppervlaktewater (bv. tijdelijke inbuizing).

PR-MER

Verontreiniging van afstromend hemelwater en oppervlaktewater (het gaat voor deze activiteitengroep dikwijls om verontreiniging van PAK, olie, strooizouten, pesticiden en herbiciden).

PL-MER

In

welke


mate

worden

hiervoor

gevoelige

148

DEFINITIEF RAPPORT


Detailniveau?


R

natuurwaarden beïnvloed? PR-MER


S R

Tijdelijke impact van een wijziging van de waterkwaliteit tijdens bv. de werffase.


Analysemethoden en voorstellingswijzen 5.2.6.3.1 Ecotoop- en biotoopverlies en -winst De effectgroep ‘ecotoop- en biotoopverlies en -winst’ kwantificeert het verdwijnen of creëren van ecotopen en biotopen (en soorten) door het ruimtebeslag van het stadsontwikkelings- of recreatieproject. Het spreekt voor zich dat deze effectgroep voornamelijk relevant zal zijn voor plannen en projecten die zich in het buitengebied of randstedelijk gebied situeren. Voor de beoordeling van biotoopverlies in deze context kan verwezen worden naar de aanpak zoals beschreven in het disciplinerichtlijnenboek. In een stedelijke context vraagt de beoordeling van biotoopverlies- en winst echter een aparte benadering. In stedelijke gebieden vormen groene restruimten (bermen, bomenrijen, stadstuintjes, parken,…), hoewel deze dikwijls niet de uitzonderlijk hoge waarde hebben door voorkomen van zeldzame habitats of soorten, immers wel een laatste uitwijkmogelijkheid voor bepaalde soorten. Bij opmaak van een groenbalans in een stedelijke context is differentiatie nodig tussen grote delen primair bedoeld voor recreatie en kleine delen voor natuur met extensieve recreatie. Bij het aspect biotoopwinst dient hier dan ook vooral aandacht besteed te worden aan de soortenkeuze, de effectiviteit en efficiëntie van het beheer (omgaan met chemische bestrijdingsmiddelen, groenafval, energie-opwekking,…) en de maatschappelijke aspecten die gekoppeld moeten worden aan deze groenvoorzieningen. Voorstellingswijze; ‘groene boekhouding’ van het plan of project, waarbij naar kwantiteit en kwaliteit wordt aangegeven welke ecotopen en biotopen verdwijnen of nieuw voorzien worden. 5.2.6.3.2 Barrièrewerking De effecten van versnippering worden gedefinieerd als het verdelen van het leefgebied van plantenen diersoorten in kleinere eenheden die worden gescheiden door ongeschikte gebieden. Deze versnippering kan zowel het gevolg zijn van een oppervlakteverkleining van waardevolle habitats als van een verhoogde weerstand. Beide zijn relevant voor de plannen en projecten die behoren tot deze activiteitengroep. Ook hier is deze effectgroep voornamelijk relevant voor plannen en projecten die zich in het buitengebied situeren (zie hiervoor de aanpak zoals beschreven in het disciplinerichtlijnenboek). Ook in een stedelijke context kunnen bepaalde groenfragmenten als belangrijke stepstones (bijvoorbeeld privétuinen) of zelfs als corridors (bijvoorbeeld laanbomen) bij de migratie van bepaalde fauna en flora functioneren. Het is belangrijk de functie van dergelijke stepstones in te schatten. Dit kan zich op plan-m.e.r.-niveau beperken tot het effect op de ruimtelijke relatie met omliggend groen (zowel binnenstedelijk als Randstedelijk) op een groter schaalniveau. Op project-m.e.r.-niveau moet echter ook het effect op het specifieke functioneren voor bepaalde soorten in relatie tot het omgevingsgroen beoordeeld worden.


149

DEFINITIEF RAPPORT

Naast het directe effect van barrièrewerking door ruimtebeslag van het plan of project, is specifiek voor recreatieprojecten ook het indirecte effect van barrièrewerking dat optreedt als gevolg van ‘routegebonden recreatievormen’ in de omgeving van het plan- of projectgebied relevant. Dit effect is bijvoorbeeld relevant in de omgeving van verblijfsrecreatie (bv. campeerterreinen) in het buitengebied, waar wandelaars, fietsers,… zich in een ruime omgeving rond het plan- of projectgebied verplaatsen. Afhankelijk van de kwetsbaarheid van de omgeving kan, naast het directe effect van rustverstoring (zie verder), ook barrièrewerking optreden (Tabel 36). 5.2.6.3.3 Rustverstoring De effectgroep rustverstoring omvat alle effecten die de natuurlijke activiteiten van populaties van fauna door een menselijke ingreep verstoren. Het begrip kan heel ruim opgevat worden, waarbij verstoring alle effecten omvat die de habitat van een populatie minder geschikt maken. In het kader van deze activiteitengroep wordt de nadruk gelegd op auditieve, visuele verstoring (zowel aanwezigheid van verlichting als een toenemende recreatiedruk op bepaalde groen- en natuurgebieden,…). Het is waarschijnlijk dat in een stedelijke context de verstoring reeds in belangrijke mate in de referentietoestand aanwezig is, waardoor het effect beduidend minder significant zal zijn dan in een studiegebied in het buitengebied. Dikwijls treedt niet enkel een verstoring op die uitgaat van het brongebied zelf (het plan- of projectgebied, door bv. menselijke aanwezigheid, attracties, autoverkeer,…) maar is ook rustverstoring door ‘routegebonden recreatievormen’ in de omgeving van het plan- of projectgebied relevant. Dergelijke recreatiedruk door fietsen, wandelen (met honden), kanoën,… vormt, afhankelijk van de kwetsbaarheid van het gebied, mogelijk een belangrijk verstorende factor. Dit effect is voornamelijk relevant voor recreatiedomeinen met een verblijfsfunctie in het buitengebied. Er is tot op heden echter weinig gericht onderzoek gevoerd naar de effecten van dergelijke verstoring.


150

DEFINITIEF RAPPORT

KADER 12 – NATUUR EN RECREATIE IN ECOLOGISCHE VERBINDINGSZONES – INVENTARISATIE VAN DE EFFECTEN VAN RECREATIE OP NATUUR IN ECOLOGISCHE VERBINDINGSZONES IN DE PROVINCIE UTRECHT EN DE MOGELIJKE MITIGERENDE INRICHTINGSMAATREGELEN. Een rapport over de inventarisatie van de effecten van recreatie op natuur in ecologische verbindingszones in de provincie Utrecht, geeft aan dat de mate van impact afhankelijk is van de soort, de terreingesteldheid, het seizoen, het tijdstip van de dag, het aantal recreanten, de voorspelbaarheid van het verstorend object, de snelheid van de recreanten,…. Naast dit directe effect van verstoring is ook het indirecte effect van barrièrevorming door wandel- of fietspaden (al dan niet verhard) relevant. Onderstaande tabel geeft aan wat het effect is van routegebonden recreatie op een aantal soortengroepen. Er wordt een gewicht gegeven aan het directe effect dat de verschillende vormen van recreatie geven. Bij het indirecte effect is een omschrijving gegeven van het effect dat kan optreden, omdat de mate van effect per indicatorsoort niet kwantificeerbaar is. Uit Tabel 37 blijkt dat de mate van effect dat optreedt sterk uiteenloopt tussen verschillende soorten. Deze data kunnen als indicatieve gegevens gebruikt worden in de effectbeoordeling van deze effectgroep. Tabel 37:

Directe en indirecte effecten van routegebonden recreatievormen op een aantal soortengroepen

7 Het effect van honden is in de weging van de mate van effect niet meegenomen. 8 Het effect dat het ruimtebeslag heeft op de indicatorsoorten is sterk afhankelijk van de beschikbare ruimte. Bij 25 meter beschikbare ruimte zal het effect van de aanleg van bijvoorbeeld een fietspad van 2 meter breed veel kleiner zijn dan bij een beschikbare ruimte van 5 meter. 9 Een (half)verhard pad vormt voor amfibieën en de ringslang geen barrière, ze kunnen een dergelijk pad oversteken. Tijdens de oversteek van een pad is er kans dat deze dieren (vooral tijdens de jaarlijkse trek naar en van het voortplantingsgebied) worden overreden.

Bron: Teunissen, A. 27 november 2006. Natuur en Recreatie in ecologische verbindingszones – Inventarisatie van de effecten van recreatie op natuur in ecologische verbindingszones in de Provincie Utrecht en de mogelijke mitigerende inrichtingsmaatregelen. Provincie Utrecht, landelijk gebied en ontwikkeling, in samenwerking met Universiteit Utrecht. http://www.denatuurisgeenpretpark.nl/files/Natuur_en_recreatie_in_ecologiscgeverbindingszones.pdf

In een andere Nederlandse studie ‘Recreatie en Natura2000 op de Veluwe, Voorstel voor een strategisch kader ‘Groei & Krimp’ in relatie tot de Vogel- en Habitatrichtlijn’130 wordt onderzocht of het

130

Janssen, J.A.M. & R.J. Bijlsma. 2005. Recreatie en Natura 2000 op de Veluwe; Voorstel voor een strategisch kader ‘Groei & Krimp’ in relatie tot de Vogel- en Habitatrichtlijn. Wageningen, Alterra, Alterra-rapport 1184. 43 blz.; 1 fig.; 4 tab.; 24 ref.


151

DEFINITIEF RAPPORT

gevoerde groeien krimpbeleid ten aanzien van recreatiebedrijven op de Veluwe in overeenstemming is met de vereisten van de Vogel- en Habitatrichtlijn.

KADER 13 – CASE-STUDY ‘RECREATIE EN NATURA 2000 OP DE VELUWE, VOORSTEL VOOR EEN STRATEGISCH KADER ‘GROEI & KRIMP’ IN RELATIE TOT DE VOGEL- EN HABITATRICHTLIJN’ – BEPALING VAN BUFFERZONES VOOR RECREATIEDRUK Gezien er momenteel weinig informatie ter beschikking is voor wat betreft rustverstoring van fauna door recreatiedruk, vormt een dergelijke case een interessante informatiebron bij het bepalen van de grootte van het studiegebied als gevolg van deze effectgroep, alsook voor de concrete beoordeling ervan. Recreatie (vanuit recreatiebedrijven) heeft voornamelijk een verstorende werking op broedvogels en zoogdieren. Binnen het kader van Natura 2000 spelen zoogdieren in de habitats van de Veluwe een ondergeschikte rol, zodat de grootte van de bufferzone voor verstorende werking door recreatie wordt gebaseerd op de verstoringsgevoeligheid van broedvogels. Door Henkens (1998) is onderzoek gedaan naar de gevoeligheid van Nederlandse broedvogels voor verstoring door recreatie. Voor de broedvogels waarvoor de SBZ Veluwe is aangewezen staat hieronder vermeld in welke gevoeligheidscategorie ze vallen. Klasse 1. Zeer gevoelig voor recreatie: Velduil, Nachtzwaluw, Wespendief Klasse 2. Gevoelig voor recreatie: Duinpieper, Roodborsttapuit, IJsvogel, Grauwe klauwier, Tapuit Klasse 3. Vrij gevoelig voor recreatie: Boomleeuwerik, Draaihals, Zwarte specht Klasse 4: Tamelijk ongevoelig voor recreatie: -Voor stuifzanden, droge heiden en bossen wordt een bufferzone gehanteerd op basis van de gevoeligste categorie broedvogels, gezien de aanwezigheid van Nachtzwaluw, (potentieel) Velduil en Wespendief. Voor heiden en stuifzanden worden de bufferzones alleen bij een bepaald minimum oppervlakte gehanteerd, omdat heel kleine terreinen geen wezenlijke rol vervullen voor broedvogels. Voor bossen is een minimum oppervlakte niet relevant, daar het op de Veluwe vrijwel altijd grote aaneengesloten gebieden betreft. De verstorende invloed hangt mede af van het aantal recreanten per tijdseenheid dat in een territorium terecht komt. Voor zeer gevoelige soorten (klasse 1) ligt de afstand waarop effect optreedt (decimering van de populatiedichtheid met 50 %) op 100 m bij nul tot één groep passanten per uur. De effectafstand (EA) kan oplopen tot circa 1000 meter bij extreem hoge recreatiedruk (100 groepen passanten per uur). Voor gemiddeld grote recreatiebedrijven (6-15 groepen recreanten per uur) geldt een effectafstand van 300 meter. Voor beekdalen worden deze getallen gebaseerd op de tweede categorie (ijsvogel); de effectafstand voor grote, gemiddelde en kleine recreatiebedrijven is dan respectievelijk 30 m, 100 m en 600 meter. Voor het bepalen van de reikwijdte van de verstorende invloed vanuit recreatiebedrijven op broedvogels wordt de effectafstand opgeteld bij de afstand waarover (het merendeel van de) recreanten zich (gemiddeld) begeeft vanaf de locatie van de verblijfsrecreatie (RA). Deze recreatiedrukafstand wordt gebaseerd op wandelende recreanten. Fietsende recreanten zijn veel minder gerelateerd aan een zone rondom een verblijfsterrein, zodat hier andere aspecten dan de locatie van een verblijfsterrein van belang zijn. De totale invloedzone voor betreding wordt uitsluitend gebaseerd op de door wandelende recreanten afgelegde afstand (RA). Onderzoek heeft aangetoond dat wandelende recreanten gemiddeld 1,5 uur uittrekken voor een wandeling, wat overeenkomt met een maximale invloedssfeer van 3 km rondom een verblijfsterrein (bij heen en terug lopen in een rechte lijn). Omdat de afgelegde weg doorgaans nogal slingert, wordt hier een maximale recreatiedrukafstand van 2 km rondom verblijfsterreinen gehanteerd. In werkelijkheid zal de invloedssfeer vanuit een recreatiebedrijf variëren per bedrijf en naar verschillende windrichtingen, afhankelijk van onder meer het padenpatroon, de locatie van uitgangen/toegangen en harde hindernissen (snelwegen, hekken, etc.). Voor vennen en natte heide wordt uitsluitend de recreatiedrukafstand gehanteerd, omdat betreding hier de voornaamste storende factor is; de kwalificerende vogelsoorten gebruiken vennen en natte heide niet als broedbiotoop. Voor oude bossen wordt tenslotte een bufferzone van 100 m gehanteerd voor bedrijven met vaste staanplaatsen, vanwege de verspreiding van plantensoorten vanuit tuinen en tuinafval. Bron: Janssen, J.A.M. & R.J. Bijlsma. 2005. Recreatie en Natura 2000 op de Veluwe; Voorstel voor een strategisch kader ‘Groei & Krimp’ in relatie tot de Vogel- en Habitatrichtlijn. Wageningen, Alterra, Alterra-rapport 1184. 43 blz.; 1 fig.; 4 tab.; 24 ref.


152

DEFINITIEF RAPPORT

5.2.6.3.4 Indirecte beïnvloeding van natuurwaarden Deze effectgroep omvat alle milieueffecten die voortvloeien uit een antropogeen veroorzaakte (grond-) waterstandswijziging zoals bodemverstoring, verdroging, vernatting, wijziging vochtleverend vermogen, invloeden op kwel,…. Hiervoor wordt verwezen naar de disciplines die input hiervoor leveren, alsook naar het disciplinerichtlijnenboek Indien als gevolg van het plan of het project een betekenisvolle aantasting van de Vogel- of Habitatrichtlijngebieden kan optreden, dient een passende beoordeling opgemaakt te worden. 5.2.6.4


Milderende maatregelen die effecten van biotoopvernietiging, hydrologische veranderingen, geluidsbelasting,… beperken, verhinderen of compenseren worden voorgesteld. De effectvermindering wordt kwalitatief beschreven en/of gekwantificeerd aan de hand van figuren en/of kaarten. Aangezien er een belangrijk onderscheid bestaat in maatregelen die genomen kunnen worden in (rand-)stedelijk of buiten gebied wordt dit onderscheid hier gemaakt. Het betreft hier geen limitatieve lijst, maar een aantal typevoorbeelden relevant voor deze activiteitengroep, waaruit inspiratie gehaald kan worden. Het spreekt voor zich dat plan- of projectspecifiek een veel breder scala aan maatregelen mogelijk en nodig kan zijn. Tabel 38:

Milderende maatregelen discipline Fauna & Flora S-RS-B

PL-MER

PR-MER

RUIMTE

VERGUN

INI

DERDEN

Ecotoop- en biotoopverlies Nagaan mogelijkheden integratie bestaand groen in het inrichtingsplan.

S-RS-B

Voorzien in alternatieve begroeningsmogelijkheden te (groendaken, 131 gevelbegroening, mobiel groen …).

S-RS

Stedelijke biotopen aanleggen, bijvoorbeeld kalkrijke mortel voor begroeiing in muren en grachtenkaden

S

Keuze voor plantmateriaal.

inheems

en

autochtoon

In stedelijk gebied is echter een goede inplanting en soortenkeuze essentieel, om te voorkomen dat bomenoverlast veroorzaken (hars, luizen, opkomende wortels die de bestrating beschadigen,...) Bos- en natuurcompensaties

132

S-RS-B

RS-B

.

Barrièrewerking Aaneengesloten laanbomenstructuur vleermuizen, insecten en vogels voorzien.

voor

Herstellen van een aantal migratiemogelijkheden voor fauna (bv. aanleggen van netwerk van groenstroken doorheen een recreatiepark, camping,).

S-RS

S-RS-B

131

Groen dat in functie van omstandigheden verplaatst kan worden (bv. te verplaatsen bakken met aanplantingen).

132

Gelet op de impact hiervan op de ruimtelijke ordening en het direct ruimteverlies van veelal landbouw dient te worden aangegeven hoeveel ha compensatie er dient te komen en bij voorkeur ook waar (zo mogelijk precies aan te geven, anders door middel van zoekzones).


153

DEFINITIEF RAPPORT

S-RS-B

Bij aanleg van weginfrastructuur met impact op de migratiemogelijkheden; voorzien in ontsnipperende maatregelen (faunapassages).

RS-B

Aandacht voor nieuwe verbindingen van groene gebieden en waterpartijen, zowel intern het stedelijk gebied als extern met het randstedelijken het buitengebied (groene lobben).

S

PL-MER

PR-MER

RUIMTE

VERGUN

INI

DERDEN

Rustverstoring Tijdstip van realisatie van het project aanpassen aan de ontwikkelingsperiode van fauna en flora.

RS-B

Werken met geluidsarme machines om de rustverstoring van de aanwezige fauna tot een minimum te beperken.

RS-B

Voorzien van groene rustplekken met minimale verstoring

S-RS

Maatregelen met betrekking tot het verminderen van de lichthinder kunnen zowel op het niveau van de initiatiefnemer als op het niveau van de privépersonen (bv. latere eigenaars winkels, woningen, kantoorgebouwen,…) genomen worden. Voorbeelden van mogelijke maatregelen zijn terug te vinden op www.lichthinder.be.

S-RS-B

Indirecte beïnvloeding natuurwaarden Voor milderende maatregelen wat betreft de indirecte effecten wordt ook verwezen naar de disciplines Water en Bodem.

S-RS-B


5.2.6.5


Leemten in de kennis op het vlak van zowel de referentiesituatie (ontbrekende gedetailleerde inventarisatiegegevens voor fauna) als de effectvoorspelling, kunnen een monitoring wenselijk maken. In het disciplinerichtlijnenboek wordt aangegeven wanneer een monitoring relevant kan zijn. Het monitoren van vegetatie of fauna zal in het kader van deze activiteitengroep voornamelijk voor plannen en projecten die zich situeren in het buitengebied worden voorgesteld; Monitoring van een specifieke impact op vegetaties of diersoorten.


154

DEFINITIEF RAPPORT

Monitoring van verstoring. Monitoring van effectiviteit van voorgestelde ontsnipperingsmaatregelen. … In een stedelijke omgeving kan echter het monitoren van de efficiëntie van de aanleg van bepaalde groenelementen (groendaken, gevelbegroening,…) ook relevant zijn. Welke vegetatie, welke faunasoorten maken hier gebruik van,…. Het betreft in dit geval echter eerder een monitoring in functie van het vergroten van de kennis omtrent de werking van dergelijke systemen (momenteel beperkt), dan dat de focus ligt op het vermijden van eventueel onverwachte of in de fase van het MER onduidelijke negatieve impact. In dit opzicht valt een dergelijke monitoring ook buiten de reikwijdte van hetgeen door een initiatiefnemer gerealiseerd moet worden. De informatie die hieruit naar voor komt kan wel de effectiviteit van de voorgestelde maatregelen in toekomstige plannen of projecten vergroten. 5.2.6.6


De gegevens van de discipline ‘Fauna & Flora’ zullen als input worden aangewend door de disciplines ‘Landschap, Bouwkundig Erfgoed en Archeologie’ (paragraaf 5.2.7) en ‘Mens-Ruimtelijke Aspecten’ (paragraaf 5.2.8) en door het thema ‘Duurzaamheid’ (paragraaf 5.3.3). Hiertoe zullen de nodige gegevens (voornamelijk van belang zijn de situering van de verschillende vegetatietypengroenelementen naar perceptie en beleving toe) in kaart worden gebracht. Specifiek voor doorwerking naar de discipline ‘Mens-Ruimtelijke Aspecten’ (paragraaf 5.2.8) is de link met zogenaamde ‘groennormen’ interessant. Om verstedelijkte gebieden leefbaar te houden is een minimum aan groen nodig. Om te kunnen inschatten of het plan of project voldoet aan bepaalde normen qua oppervlakte en afstand tot groen, kan hiermee rekening gehouden worden.

KADER 14 – GROENNORMEN Groen moet voldoen aan bepaalde normen qua oppervlakte en afstand. We spreken dan over oppervlaktenormen en afstandsnormen. In Vlaanderen werden groennormen opgesteld om een planning op lange termijn op te stellen. De bedoelde richtnormen bestaan uit twee aspecten. Vooreerst een globale streefnorm, uitgedrukt als een ideaal aantal m2 per inwoner. En daarnaast normen die preciseren op welke maximum afstand het groen zich voor elke inwoner mag bevinden, in functie van het soort groen (buurtparkje versus groot stadspark). Het zijn geen wettelijke of bindende normen, enkel richtcijfers. Deze indicatieve normen worden hierna weergegeven in twee tabellen over oppervlaktenormen en afstandsnormen. In onderstaand overzicht staan de globale streefnormen, uitgedrukt als een ideaal aantal m2 per inwoner. Deze verschillen van gemeente tot gemeente, naargelang de indeling van de gemeente volgens de categorieën van het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen. Tabel 39:

Normen oppervlakte groen in relatie tot bevolkingsdichtheid (Langetermijnplanning Groenvoorziening) Grootstedelijk gebied

30 m²/inwoner

Regionaal stedelijk gebied

25 m²/inwoner

Structuurondersteunend kleinstedelijk gebied

20 m²/inwoner

Kleinstedelijk gebied op provinciaal niveau

15 m²/inwoner

Buitengebied

10 m²/inwoner

Deze normen gaan ervan uit dat het te bereiken groenareaal per gemeente variabel is in functie van de lokale behoeften en mogelijkheden. Zo zal in het buitengebied waar al veel open ruimte aanwezig is minder nood zijn aan groen dan in dichtbevolkte steden waar bebouwing domineert. De streefnormen qua oppervlakte hangen samen met normen over de maximum afstand waarop het groen zich voor elke inwoner mag bevinden, in functie van het soort groen. Immers, een gemeente kan perfect het algemene streefcijfer halen zonder dat dit leidt tot een goed en evenwichtig groenaanbod. In een extreme situatie zou één massief groengebied, ver van het centrum, kunnen leiden tot het vervullen van die groennorm. Actualisatie richtlijnenboek stadsontwikkeling & recreatie

155

DEFINITIEF RAPPORT

De kans is dan groot dat niet voldaan wordt aan de groenbehoeften binnen de gemeente. Belangrijk voor een kwaliteitsvolle leefomgeving is vooral het ontwikkelen van een netwerk aan groene ruimten, evenwichtig verspreid over de volledige oppervlakte van de stad of gemeente. Vandaar de streefnormen over afstanden en bereikbaarheid, in de onderstaande tabel, alsook de erna vermelde normen over de ideale oppervlakte van individuele groene ruimten (bron: MIRA S 2000). Tabel 40:

Afstandscriteria en oppervlakte voor verschillende functiegebieden (MIRA S 2000) FUNCTIENIVEAU

MAXIMUMAFSTAND

MINIMUMAREAAL

woongroen

< 150 m

buurtgroen

< 400 m

> 1 ha

wijkgroen stadsdeelgroen

< 800 m < 1600 m

> 10 ha (park: > 5 ha) > 30 ha (park: > 10 ha)

stadsgroen

< 3200 m

> 60 ha

stadsgroen (stadsbos)

< 5000 m

> 200 ha

Woongroen zou altijd aanwezig moeten zijn. Het is groen dat vooral een esthetische functie heeft en dat mee het karakter van een woonomgeving bepaalt. Aan het woongroen wordt niet direct een recreatieve functie gekoppeld. Woongroen moet zich zeker binnen een afstand van 150 meter van elke woning bevinden. Woongroen kan diverse vormen aannemen: van gemeenschappelijke voortuinstroken in sociale woonwijken tot een beeldbepalende solitaire boom op een klein plantsoen. Iedereen moet binnen de 400 meter kunnen beschikken over buurtgroen van in totaal minstens 1 hectare. Buurtgroen heeft al een zekere sociaal-recreatieve functie. Het zijn de plekken waar mensen terecht kunnen voor een kort rustgevend verblijf in het groen. Het zijn de groene ruimten waar mensen elkaar ontmoeten of de hond uitlaten, waar ouders komen met kinderen, waar kinderen kunnen spelen. De klemtoon ligt er vooral op de rustige, stille recreatie. Wijkgroen zou iedereen moeten vinden op minder dan 800 meter van zijn woonplaats. Minstens 10 ha staat ter beschikking. Gaat het om parken dan bestrijkt de oppervlakte minstens 5 ha. De grotere oppervlakte biedt op zich mogelijkheden tot een meer gevarieerde functie-invulling. Hoe gevarieerder de functies, hoe groter de bevolkingsgroep die zich richt naar dat groen om te voldoen aan een steeds diverser verwachtingspatroon. Met het groen op stadsdeelniveau bereiken we de categorie van de grotere groene ruimten. Stadsdeelgroen is beschikbaar binnen de 1600 meter. Zijn het geen parken maar bijvoorbeeld bossen of natuurgebieden, dan zijn ze minimaal 30 ha groot. Zijn het parken, dan is een minimale oppervlakte van 10 ha voldoende. Een kleinere oppervlakte is voldoende omdat parken er net voor ontworpen en ingericht zijn om op die kleinere oppervlakte op een meer intensieve wijze functies te vervullen. Zo kunnen parken een hogere recreatiedruk aan dan bossen en natuurgebieden. Stadsgroen (en soms is dit voor stadsdeelgroen al het geval) is bedoeld voor elke inwoner van de stad of gemeente. Stadsgroen vindt iedereen binnen de 3200 meter en is minstens 60 ha groot. Stadsbossen situeren zich bij voorkeur binnen de 5 kilometer van de stad en zijn optimaal gezien in totaliteit meer dan 200 ha groot. Bron: www.natuurenbos.be


156

DEFINITIEF RAPPORT

5.2.7

Landschap, Bouwkundig Erfgoed en Archeologie

5.2.7.1


De perimeter van het studiegebied voor de discipline Landschap, Bouwkundig Erfgoed en Archeologie is vaak veel ruimer dan de verwachte invloedssfeer van de milieueffecten. Van alle milieueffecten op landschap, bouwkundig erfgoed en archeologie is de visuele invloedssfeer van het plan of project in veel gevallen het grootst. Echter, vooral om alle landschapsecologische relaties en archeologische potenties te kunnen omvatten en beschrijven, is in de meeste gevallen een ruimere begrenzing van het studiegebied noodzakelijk. 5.2.7.2

Beleid en regelgeving

5.2.7.2.1 Conventies van Raad van Europa omtrent Onroerend Erfgoed Archeologie: Conventie van La Valetta (16.01.1992). Overeenkomst inzake de bescherming van het archeologisch erfgoed. Uitgangspunt van het verdrag is een integrale bescherming van het archeologische erfgoed. Dit is gevat in ondermeer volgende principes: - Streven naar behoud in situ van archeologische waarden. De bodem is de beste garantie voor een goede conservering van archeologische resten (artikel 4). - Tijdig rekening houden in de ruimtelijke ordening met de mogelijkheid of aanwezigheid van archeologische waarden, zodat er nog ruimte is voor archeologievriendelijke alternatieven (artikel 5). Zo wordt afstemming en overeenstemming voorgesteld tussen de onderscheiden behoeften van de archeologie en de ruimtelijke ordening door erop toe te zien dat archeologen worden betrokken bij: - het planningsbeleid, ten einde te komen tot evenwichtige strategieën voor de bescherming, het behoud en het beter tot hun recht doen komen van plaatsen van archeologisch belang - de verschillende fasen van ontwikkelingsprojecten. Zo wordt voorgesteld om steeds vooraf onderzoek te laten doen naar de mogelijke aanwezigheid van archeologische waarden om het bodemarchief beter te beschermen en om onzekerheden tijdens de bouw te beperken. Op deze manier kan daar bij de ontwikkeling van de plannen zoveel mogelijk rekening mee worden gehouden. - De verstoorder betaalt voor het doen van opgravingen en het documenteren van archeologische waarde, wanneer behoud in situ niet mogelijk is (artikel 6). Originele versie: http://conventions.coe.int/Treaty/en/Treaties/Html/143.htm Nederlandstalige vertaling: http://www.onroerenderfgoed.be/index.cgi?id=736&nav=true Monumenten: Conventie van Granada (08.06.1992) Overeenkomst inzake het behoud van het architectonische erfgoed van Europa Nederlandstalige vertaling: http://www.onroerenderfgoed.be/nl/index.cgi?id=735&nav=true Landschappen: Conventie van Firenze (28.10.2004). Europese Conventie met betrekking tot het landschap Nederlandstalige vertaling: http://www.onroerenderfgoed.be/nl/index.cgi?id=737&nav=true European code of good practice: ‘Archaeology and the Urban Project’ CULTURAL HERITAGE COMMITTEE, Activity ‘Archaeological heritage in urban development policies’, ‘ARCHAEOLOGY AND THE URBAN PROJECT’, A European code of good practice (adopted by the Cultural Heritage Committee at its 15th plenary session on 8-10 March 2000) Actualisatie richtlijnenboek stadsontwikkeling & recreatie

157

DEFINITIEF RAPPORT

5.2.7.2.2 Bestaande Vlaamse decreet- en regelgeving Gecoördineerde versie van de decreet- en regelgeving rond onroerend erfgoed (Bouwkundig erfgoed, Landschappen, Monumenten) http://www.onroerenderfgoed.be/nl/uploads/b1251.pdf Regelgeving Ruimtelijke Ordening http://www.ruimtelijkeordening.be/ 5.2.7.2.3 Regelgeving in voorbereiding Beleidsnota Onroerend Erfgoed 2009-2014, ingediend door de heer Geert Bourgeois, viceministerpresident van de Vlaamse Regering, Vlaams minister van Bestuurszaken, Binnenlands Bestuur, Inburgering, Toerisme en Vlaamse Rand http://www.onroerenderfgoed.be/uploads/b1109.pdf Onderzoekers zijn gestart met de afbakening van historische kernen (als onderdeel van BEWAERzones: Bekend Waardevol Archeologisch Erfgoed Zones). Op dit ogenblik zijn er reeds heel wat historische kernen afgebakend, waaruit nog een selectie gepuurd moet worden. Inzake criteria voor selectie is er binnen de sector nog geen eensgezind standpunt, behoudens het gegeven dat de historische kern afgebakend is door middel van een historische (lees ancien régime) stadsomwalling en een complexe archeologische stratigrafie bezit. Binnen deze historische kernen is het archeologisch bodemarchief altijd aanwezig, zeker gelet op de schaalgrootte die bepalend is of een project-MER moet opgemaakt worden. Conceptnota Onroerend Erfgoed http://www.rwo.be/Portals/100/PDF/Beleidsthema/OE/Conceptnota%20OE.pdf 5.2.7.3

Referentiesituatie

Naargelang de ligging van het geplande plan/project in het binnenstedelijk gebied, in de open ruimte of in het overgangsgebied, kunnen de landschappelijke kenmerken en bijgevolg de aandachtspunten en het detailleringsniveau in de beschrijving van de referentiesituatie, sterk uiteenlopend zijn. Gezien de aard van de activiteiten zullen in principe steeds de 3 belangrijke invalshoeken van de landschapswaardering aan bod komen: De erfgoedwaarde: cultuurhistorische elementen en structuren, geo-patrimonium, bouwkundig erfgoed, archeologische aspecten; Het landschap als relatiesysteem: de elementen in de landschapsecologische samenhang; De perceptieve kenmerken van het landschap. Wat het landschapsluik betreft in de discipline ‘Landschap, Bouwkundig Erfgoed en Archeologie’: landschappen dienen in deze discipline behandeld te worden als landschappen met erfgoedwaarde. Het begrip landschap verdient dan ook deze definitie. Verstedelijkende omgevingen zijn dikwijls gekenmerkt door een zeer snel veranderende verschijningsvorm. Daardoor is het voor een discipline als ‘Landschap, Bouwkundig Erfgoed en Archeologie’ zeer belangrijk om een correct beeld te kunnen geven van het systeem zoals het zal evolueren naar het gekozen referentiejaar. De landschappelijke verschijningsvorm en effecten van nieuwe voornemens als gevolg van beslist beleid en autonome ontwikkeling moeten hierbij zo goed mogelijk ingeschat worden. Dit is niet altijd eenvoudig gezien het soms ontbreken van gegevens over de concrete verschijningsvorm van deze toekomstige ontwikkelingen. Bovendien zal de beschrijving van de referentiesituatie voor het meer landelijk gebied in vergelijking met typisch stedelijke milieus, sterk verschillende klemtonen moeten leggen.


158

DEFINITIEF RAPPORT

Erfgoedwaarde: cultuurhistorische elementen en structuren (gebouwen, archeologie) komen in stedelijke milieus, in vergelijking met landelijk gebied, voor in een grotere dichtheid. De potentiële effecten van het plan/project op deze elementen en structuren zijn door hun onderlinge fysische nabijheid en de wens om delen ervan geheel of gedeeltelijk te wijzigen of zelfs te verwijderen, dikwijls veel groter en complexer. De interpretatie van de wetenschappelijke, culturele en esthetische waarden en kenmerken van de erfgoedwaarden, vergen om deze reden een andere detaillering in stedelijke milieus. Landschap als relatiesysteem: in het landelijk gebied bestaat in het algemeen een veelheid aan verbanden tussen de fysisch-landschappelijke structuur, de biotische structuur en de cultuurhistorische structuur. Veel van deze verbanden hebben relevantie voor de ingreepeffectrelaties van het plan/project. De beschrijving en interpretatie ervan is veel complexer dan het relatiesysteem in stedelijke gebieden, ondermeer omdat de functies die ermee samengaan (fauna en flora, landbouw, …) talrijker zijn en in een complexe relatie ermee staan. Relevante landschapsecologische relaties in stedelijke omgevingen zijn vaak minder complex. Perceptieve kenmerken: visuele openheid of geslotenheid, schaalgrootte en beelddragers zijn evengoed landschapskenmerken van stedelijke milieus als van landelijke gebieden. In stedelijke gebieden worden deze kenmerken dikwijls gedetermineerd door ritme, repetitie, verhouding, schaal en architecturale kwaliteiten van de gebouwen. In landelijke milieus is de variatie aan landschapselementen groter en de perceptieve kenmerken en waarden, complexer om te beschrijven.

Erfgoedwaarden Vast staat dat de stedelijke context (en de grote concentratie aan erfgoedwaarden daarin) een meer gedetailleerde benadering noodzakelijk maken van de cultuurhistorische waarden (dus vooral mesoen micro-niveau). Het gaat hierbij om zowel archeologie, de historische (steden)bouwkunde en de landschapshistorische aspecten. Ook in stedelijke gebieden komen deze 3 aspecten nog vaak samen voor. Denk bijvoorbeeld aan archeologische resten onder de grond, een kasteel als bouwkundig erfgoed en de context van een kasteelpark er rond als landschapshistorisch gegeven. Om de nadelige gevolgen van ruimtelijke ingrepen op cultuurhistorische elementen in beeld te brengen, moet eerst duidelijk zijn of en zo ja in welke mate er cultuurhistorisch relevante elementen in het plan- of projectgebied aanwezig zijn. In de praktijk is dat niet altijd even eenvoudig. Voor de inventarisatie van het bovengronds aanwezige (zichtbare) erfgoed is dit nog vrij goed haalbaar. Voor archeologisch (veld)onderzoek daarentegen ligt dit vaak moeilijker, vooral in situaties op plan-m.e.r.-niveau, waar tal van alternatieve locatiekeuzes tegenover elkaar worden afgewogen. Het onderzoek van de archeologische waarden verloopt in een stedelijke context vaak moeilijker, omdat het vooronderzoek vaak pas kan worden uitgevoerd wanneer de werken reeds aan de gang zijn (bv. na sloop van een bestaand gebouw). De hinder die een dergelijke aanpak meebrengt verdient ook binnen de context van m.e.r. de nodige aandacht. In een stedelijke context is er anderzijds vaak veel meer bronnenmateriaal over bouwkundig erfgoed en archeologie dat raadpleegbaar is. Stadsarchieven zijn toegankelijker, er bestaan veel meer historische kaarten, oude foto’s (cfr. Beeldbanken) en dergelijke meer. Er kan ook steeds informatie ingewonnen worden bij de Intergemeentelijke archeologische/onroerend erfgoed Diensten (IAD/IOED) en stedelijke diensten voor archeologie en monumentenzorg, die de erfgoedzorg behartigen op lokaal niveau. Contactgegevens van IAD/IOED’s kunnen teruggevonden worden op www.ruimte-erfgoed.be.


159

DEFINITIEF RAPPORT

5.2.7.4



Bestudeerde parameters discipline Landschap, Bouwkundig Erfgoed en Archeologie Relevantie?

Ingreep/effectgroep

Detailniveau?


R

Aantasting landschapsstructuur Landschap

PL-MER PR-MER

Verlies of aantasting van landschapsstructuren en elementen Kwalitatief en kwantitatief, beoordeling van omvang van verandering en kwetsbaarheid

PR-MER

Daarnaast ook; Tijdelijk verlies van landschapsstructuren en elementen, mogelijk te herstellen bv. na de werffase.

Landschap

PL-MER

Landschapsecologische verstoring of aantasting

PR-MER

Door hydro-ecologische verstoring, versnippering en barrièrewerking, door verstoring van fauna: kwalitatief, kwantitatief (oppervlakte, effectmodellering)

PR-MER

Tijdelijk landschapsecologische aantasting of verstoring, mogelijk te herstellen bv. na de werffase.

Verlies of aantasting van erfgoedwaarden Cultuurhistorie Archeologie

&

PL-MER PR-MER

Verlies of waarden

aantasting

van

cultuurhistorische

Door vernietiging, beïnvloeding ensemblewaarde, beïnvloeding context, processen van verzuring, trillingen, zetting, …: kwalitatief, expertbeoordeling

Cultuurhistorie Archeologie

&

PR-MER

Tijdelijke aantasting van cultuurhistorische waarden, bv. tijdens de werffase.

PL-MER

Verlies of aantasting van archeologische waarden

PR-MER

Door vergraving, grondwatertafelwijziging, landgebruik, deformatie door samendrukking, aantasting ensemblewaarde: waardering, kwalitatief beschrijvend, kwantitatief (oppervlakte)

Effect op visueel-ruimtelijke kenmerken Landschap

PL-MER PR-MER

Beïnvloeding openheid, schaal en andere visuele kenmerken van het landschap Verwijderen of toevoegen van landschapselementen: waardering van landschapselementen, veranderingen in patroon van ruimte en massa Inpasbaarheid van ingrepen in het landschap: beoordeling op basis van criteria i.v.m. omgevingskwaliteit Veranderingen in schaal van beoordeling van openheidsklassen Zichtbaarheid van beeldsimulatie

Landschap

PR-MER


S R

ingrepen:

het

landschap:

zichtbaarheidskaart,

Tijdelijke aantasting van visuele landschapskenmerken bv. tijdens de werffase.



160

DEFINITIEF RAPPORT

Analysemethoden en voorstellingswijzen 5.2.7.4.1 Beïnvloeding van landschapsstructuren en elementen Verlies of aantasting van landschapsstructuren en elementen Effecten van structuurwijzigingen en versnippering gelden ook voor de historische stad: een voorbeeld daarvan is het historische stratenpatroon (vaak ongewijzigd), de clustering van activiteitengroepen in delen van de stad (verkopers, beenhouwers, leerlooiers, …).

Landschapsecologische verstoring of aantasting Plan-MER Een kwetsbaarheidsonderzoek wordt uitgevoerd, waarbij onderzocht wordt of relevante punt-, lijn- of vlakrelicten worden verwijderd en in hoeverre structurele relaties in het landschap worden doorbroken. De landschapsatlas, de ruimtelijke landschapskenmerkenkaart, luchtfoto’s, topokaarten en bodemkaarten en bestaande landschapsanalysen en beleidsplannen worden in het onderzoek gehanteerd. Project-MER Daarnaast ook: Een gedetailleerder onderzoek van de landschapsecologische samenhang aan de hand van bijkomend onderzoek van Ecotopen (landschapsecologische samenhang op perceelsniveau); Grondwaterkarakteristieken (ecohydrologische relaties); Terreinwaarnemingen (kwel, grachten, beheersaspecten, …) enz …

Verlies of aantasting van cultuurhistorische waarden en archeologische waarden Plan-MER Overlay van deelprojectzones met een landschapskenmerkenkaart (GIS-analyse). Belangrijke bronnen zijn: de landschapsatlas; de landschapskenmerkenkaart; datalagen met beschermd erfgoed inclusief aangeduide ankerplaatsen. In de toekomst moeten deze aangevuld worden met een kaart met het bodemkundig erfgoed en een kaart met de BeWaEr-zones (kaarten van gebieden waarvan geweten is dat er archeologisch erfgoed (nog) aanwezig is in de bodem). Deze kaarten omvatten ‘stedelijke historische kernen’ maar ook zones in het buitengebied. Wel dient opgemerkt te worden dat onbekende archeologische waarden nog steeds een belangrijke rol moeten spelen in het m.e.r.-proces: deze zijn immers de minst aangetaste archeologische gebieden. De waardering van al deze landschapselementen vergt bijkomende interpretatie. Voor de effecten van verzurende depositie op monumenten, kan een zone met een kritische depositieklasse en het aantal elementen van bouwkundig erfgoed binnen deze contour, worden onderzocht. Beïnvloeding van contextverlies en aantasting van ensemblewaarde, wordt beoordeeld op basis van het onderzoek van de gaafheid van het landschap, de waardering van beelddragers, de schaal en


161

DEFINITIEF RAPPORT

openheid van het landschap, de relevantie ervan in de context van het bouwkundig erfgoed en de veranderingen die de activiteit hierop zal uitoefenen. Er zijn ook positieve effecten mogelijk door valorisering van bestaande bebouwing met erfgoedwaarde (nieuwe wijn in oude zakken), het meenemen van de geschiedenis van de plek in het projectvoorstel als identiteitsversterkend effect van de nieuwe ontwikkeling, … (zie ook Richtlijnenboek Landschap, Bouwkundig Erfgoed en Archeologie http://www.mervlaanderen.be/uploads/b215.pdf) Project-MER Daarnaast ook: Een aanvullende inventarisatie van punt-, lijnen vlakrelicten, op basis van een terreinverkenning, is noodzakelijk. Ongekende archeologische waarden worden onderzocht m.b.v. lucht- en orthofoto’s (sporen, structuren, verkleuringen), historisch kaartmateriaal, literatuur,…. De interpretatie van de wetenschappelijke, culturele en esthetische waarden en kenmerken van de erfgoedwaarden, wordt gedetailleerder uitgevoerd. Effecten van trillingen worden onderzocht in het licht van de noodzaak aan eventuele uitvoeringsvarianten in de aanlegfase. Evaluaties en voorspellingen gebeuren overeenkomstig de Duitse normering voor de beoordeling van structuurschade aan gebouwen DIN 4150/3. De hinderzone wordt cartografisch weergegeven en het aantal gebouwen hierbinnen wordt bepaald. Effecten van grondwatertafelverlaging en zettingen worden in basis beoordeeld binnen de disciplines Water en Bodem. Binnen de stedelijke context zijn deze aspecten vaak complex en minder onderzocht dan in landelijke gebieden. Voor effecten van luchtvervuiling op het bouwkundig erfgoed wordt eveneens een zone met een kritische depositieklasse en het aantal elementen van bouwkundig erfgoed binnen deze contour, onderzocht.

Beïnvloeding openheid, schaal en andere visuele kenmerken van het landschap Plan-MER Algemene beoordeling (kaarten en beschrijving) van de kwetsbaarheid voor landschapsvisuele veranderingen op basis van landschapskenmerkenkaart, landschapatlas, eventueel terreinbezoek en onderzoek van de ernst van de geplande verstoring. Uit de beoordeling moet blijken welke zones landschapsvisueel waardevol zijn, welke landschapselementen en beheersaspecten bepalend zijn voor deze waarden en welke door de realisatie van het plan potentieel worden beïnvloed. Project-MER Daarnaast ook: Zichtanalyse op basis van terreininventarisatie, analyse van positieve en negatieve beelddragers en onderzoek van de ernst van de geplande verstoring. Veranderingen in lichtemissie en lichtinval worden onderzocht in relatie tot de huidige graad van lichtverontreiniging in het landschap en de mate waarin negatieve beelddragers (bestaande en nieuwe) door de verlichting nog worden geaccentueerd.

KADER 15 – LANDSCHAPSONTWIKKELING: BEHOUD EN VERSTERKING VAN DE RUIMTELIJKE KWALITEIT VAN HET LANDSCHAP Stadsontwikkelingsprojecten bieden vaak kansen om stedelijke landschappen een nieuwe identiteit te geven en bestaande ruimtelijke kwaliteiten te versterken. Bij het opmaken van plannen en projecten en bij de impactbeoordeling ervan is het van belang om hier oog voor te hebben. Verschillende instanties en initiatieven spelen in op deze zienswijze. Grootschalige projecten zijn complex en brengen belangrijke veranderingen teweeg in zowel landelijk gebied als


162

DEFINITIEF RAPPORT

in (rand-)stedelijke omgeving. Een kwalitatief goede landschapsontwikkeling is hierbij belangrijk. Landschap ontwikkelen met kwaliteit houdt in dat ingrepen in het landschap zo ingepast, vormgegeven, uitgevoerd en beheerd worden dat de kwaliteit van het landschap verbetert. Meestal gaat het om ontwikkeling van het plan/project met inachtneming van de belangrijke waarden in het landschap. Daarnaast kunnen ook nieuwe landschappen ontstaan, die het gebied een (nieuwe) identiteit geven. Kwaliteitskamers (Vlaanderen) De Kwaliteitskamer is een instrument om de kwaliteit van investeringen in het publieke domein op het platteland te stimuleren en lokale besturen daarin te begeleiden en te ondersteunen. De kwaliteitskamers zijn per provincie georganiseerd. In de kwaliteitskamers zetelen ambtenaren, intercommunales en externe experten. De kwaliteitskamer richt de toetsing vooral op: een goede projectdefinitie met duidelijke omschrijving van de kwaliteitsdoelstellingen een goede selectieprocedure voor het aanduiden van ontwerpers/vormgevers de vormgeving de samenhang met de stedenbouwkundige, historische en landschappelijke context de publieke toegankelijkheid de communicatie en betrokkenheid van bewoners duurzaamheid

De rol van de kwaliteitskamer ligt in de begeleiding van bouwheer en ontwerper. Hiertoe formuleert de kwaliteitskamer aanbevelingen om de kwaliteit te verhogen. Dwingende maatregelen worden niet opgelegd. Het advies van de kwaliteitskamer maakt echter wel integraal deel uit van het projectdossier bij de verdere opvolging en besluitvorming door de bevoegde subsidiërende instanties. De kwaliteitskamer beoordeelt geen particuliere projecten. Het is niet de bedoeling dat elke stedenbouwkundige vergunningsaanvraag via de kwaliteitskamer passeert.

Regionale Landschappen (Vlaanderen) Een regionaal landschap is een streek met een eigen identiteit en met belangrijke natuur- en landschapswaarden. Er worden activiteiten ontwikkeld rond duurzame streekontwikkeling op basis van de actuele en potentiële kwaliteiten van de natuur, het landschap en de streekidentiteit. Vlaanderen telt momenteel zeventien regionale landschappen. Veertien daarvan zijn voorlopig of definitief erkend door de Vlaamse Minister voor Leefmilieu. http://www.regionalelandschappen.be/

Landschap ontwikkelen met kwaliteit (LOK) (Nederland) Vanuit de opgave om landschappelijke kwaliteiten te behouden, te versterken en te vernieuwen, vraagt het Nederlandse Rijk aan provincies en gemeenten om ervoor te zorgen dat ontwikkelingen bijdragen aan landschappelijke kwaliteit. Het rijk wil met dit beleid bereiken dat landschap een volwaardige plaats krijgt in ruimtelijke afwegingen. Ontwikkelingen in het landelijk gebied moeten de ruimtelijke kwaliteit van het landschap behouden en versterken. Het Rijk wil met LOK gemeenten en provincies faciliteren bij het ontwikkelen van hun landschapsbeleid. De website reikt kansen en ideeën aan voor een aantrekkelijk landschap. http://www2.minlnv.nl/thema/groen/ruimte/ols/intrtgro00.shtml Ondanks de behoefte aan aantrekkelijke landschappen als recreatieruimte en vestigingsomgeving vervlakt het landschap. Afzonderlijke ingrepen leiden tot het vervlakken van historische structuren en verbanden in het landschap zonder dat er nieuwe samenhangen ontstaan. Open gebieden slibben dicht, gesloten en kleinschalige gebieden worden open en grootschaliger. Op veel plaatsen zijn de oorspronkelijke bepalende factoren (bodem, water) van het landschap niet meer herkenbaar.


163

DEFINITIEF RAPPORT

Contrasten in het landschap nemen af. Terwijl variatie en contrasten in het landschap juist aantrekkelijk worden gevonden, wordt daar bij ruimtelijke ontwikkelingen niet op gelet. Dit proces van versnippering, verrommeling en afname van contrasten is al jarenlang sluipend gaande. Het denken in landschappelijke samenhangen strekt zich tegenwoordig uit tot in de stedelijke gebieden. Landschap is de totale waarneembare resultante van menselijk gebruik en natuurlijke krachten. Landschap is meer dan alleen het buitengebied en de groene landschapselementen. Bron: http://www.regionalelandschappen.be/ en http://www2.minlnv.nl/thema/groen/ruimte/ols/intrtgro00.shtml

KADER 16 – CULTUURHISTORIE IN M.E.R.: PLAN-MER WOON- EN WERKLOCATIES URK (2005) Een voorbeeld-MER waarbij binnen het thema cultuurhistorie, gewerkt werd met thematisch opgevatte alternatieven. Het plan van de gemeente Urk (Nederland) betreft de realisatie van 3.100 - 3.300 woningen en circa 132 hectare bedrijventerrein. In het richtlijnenadvies voor het MER ‘Woon- en werklocaties Urk’ is aangegeven dat het gehele gebied Belvedèregebied is en op de 'tentative list' van UNESCO staat. Volgend de richtlijnen moet uit het MER blijken welke landschappelijke veranderingen er plaatsvinden en moet worden nagegaan in welke mate er archeologische waarden in het gebied aanwezig zijn. In het MER zijn verschillende thema-alternatieven uitgewerkt. Eén van die thema-alternatieven was ‘cultuurhistorie en archeologie’ (bedoeld werd: bovengrondse en ondergrondse cultuurhistorie. Het bleek echter dat de bovengrondse en ondergrondse aspecten niet met elkaar samenhingen. De bovengrondse cultuurhistorische waarden bestonden uit het strakke polderontwerp. De archeologische waarden hielden verband met de geomorfologische opbouw van het gebied. Om dit probleem op te lossen is een tussenstap gemaakt waarin twee ‘pre-alternatieven’ zijn uitgewerkt: (1) (bovengrondse) cultuurhistorie en (2) archeologische en aardkundige waarden. Vervolgens zijn deze twee alternatieven samengevoegd tot het alternatief ‘cultuurhistorie en archeologie’. In het toetsingsadvies heeft de Commissie haar waardering uitgesproken voor de aanpak door middel van thema-alternatieven. Ook de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek (ROB, tegenwoordig opgegaan in de RACM) was positief. Het visualiseren van cultuurhistorische kenmerken en archeologische waarden heeft goed inzicht gegeven in de ruimtelijke mogelijkheden en onmogelijkheden. Het maakt de criteria die ruimtegebonden zijn goed zichtbaar. Bron: Commissie m.e.r. (2005). Woningbouw- en werklocaties Urk. Advies voor richtlijnen voor het milieueffectrapport. Rapportnummer 1526-45.

5.2.7.4.2 Transformatie van bouwkundig erfgoed Een belangrijke vraag die zich bij de effectbeoordeling van stadsontwikkelingsprojecten kan stellen is deze van ‘transformatie van bouwkundig erfgoed’. Tot hoever kan bouwkundig erfgoed gerenoveerd worden? In hoeverre is enkel restaureren aan de orde? Een belangrijk uitgangspunt hierbij is dat bouwkundig erfgoed niet enkel mag worden beschouwd vanuit het standpunt van de mogelijke negatieve impacten erop, maar evenzeer moet worden bekeken vanuit de ontwikkelingsperspectieven die geboden worden. Dit betekent dat soms een evenwichtsoefening nodig is tussen het bestaande en nieuwe volume ten opzichte van het historische gegeven. Om zowel de (her)waardering van het erfgoed als de stadsvernieuwing en -ontwikkeling met elkaar te verbinden moet op basis van een onderzoek nagegaan worden welke ontwikkelingsruimte aan een pand, een geheel van panden of een site kan verleend worden. Overwegingen en beschouwingen die daarbij moeten worden gemaakt en in rekening gebracht zijn: De erfgoedwaardering van het pand. Naast de waardering van de onroerende goederen als getuigen van het verleden op basis van historische en kunsthistorische aspecten (intrinsieke erfgoedwaardering, zoals in de inventaris ‘Bouwen door de eeuwen heen’) is ook een ruimer


164

DEFINITIEF RAPPORT

geïnterpreteerde erfgoedwaardering mogelijk op basis van bijvoorbeeld de esthetische waarde en de natuurwetenschappelijke waarde of waarden die te maken hebben met de ruimtelijke kwaliteit, zoals samenhang, variatie en contrast, gebruiksmogelijkheid, herkenbaarheid, contextualiteit. Een gebouw heeft ook een locuswaarde. Een soort stedenbouwkundige waarde, waarbij het gebouw wordt bekeken in zijn relatie met zijn omgeving: de stad, de straat (nabuurschap) en zijn positie in het stadsontwikkelingsbeleid. Naast de objectgerichte waarde wordt er zodoende aandacht gegeven aan de context waarbinnen een gebouw zich bevindt. Het programmaonderzoek: Wat is de draagkracht van het gebouw? Hoe is het gesteld met de fundering? Wat is de huidige functie en welke impact heeft het verleden gehad op het oorspronkelijke gebouw? Op basis van deze elementen kan een soort ontwikkelingsprofiel voor het gebouw worden bepaald.

KADER 17 – ERFGOEDWAARDEN VAN PANDEN Bij stadsontwikkelingsprojecten is het aspect integratie van historische panden in een nieuw op te zetten project, vaak aan de orde. Hierbij is het van belang om te beschikken over een kader voor de evaluatie van de erfgoedwaarden. De Stad Oostende heeft een methodiek ontwikkeld om de erfgoedwaarde van panden te kunnen evalueren in termen van ‘behoud door ontwikkeling’. Een literatuurstudie binnen Vlaamse context met aanzetten voor een actief bouwkundig erfgoedbeleid in Oostende werd uitgevoerd door M. Liefooghe en P. Uyttenhove , UGent i.o.v. AGSO, 2007-2008. http://www.kenniscentrumvlaamsesteden.be/beleidsdomeinen/erfgoed/Pages/default.aspx http://www.kenniscentrumvlaamsesteden.be/beleidsdomeinen/erfgoed/Documents/A.be%20publicatie%20Behou d%20door%20Ontwikkeling.pdf

Steeds meer wordt er naar gestreefd om ‘natuur- en cultuurhistorie’ integraal deel te laten uitmaken van het ontwerpproces. Belangrijk is de natuur- en cultuurhistorische identiteit in zowel het (rand)stedelijke als het landelijke gebied te erkennen en herkenbaar te houden als kwaliteit en als uitgangspunt voor verdere ontwikkelingen. De Nederlandse overheid heeft hieromtrent een beleidsvisie ontwikkeld die wordt vooropgesteld in de Belvederenota van het Nederlandse Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen133. De benadering die gevolgd wordt met betrekking tot de discipline Landschap, Bouwkundig Erfgoed en Archeologie is dan ook ‘behoud door ontwikkeling’. Natuur- en cultuurhistoriebeleid hoeft geen restrictief regime te zijn dat ontwikkelingen weert, maar zal veeleer randvoorwaarden stellen voor de vormgeving van ontwikkelingen. Het voorstellen van milderende maatregelen zal hiermee dan ook terdege rekening houden. Idealiter ontstaat een iteratief proces waarbij natuur- en cultuurhistorie van bij aanvang meegenomen wordt. Hierdoor kan een groot deel van de mogelijke effecten worden vermeden of op zijn minst gemilderd.

133

De doelstelling van de nota is de cultuurhistorische waarde meer prioriteit te geven bij de inrichting van Nederland. De overheid erkent daarmee dat cultuurhistorie een inspiratiebron kan zijn voor (landschaps) architectuur en ruimtelijk ontwerp, waardoor tevens de positie van het cultuurhistorisch erfgoed wordt versterkt. Erkend wordt dat er tussen de zorg voor het cultuurhistorisch erfgoed en de dynamiek van de ruimtelijke inrichting een spanning bestaat. Er moet gezocht worden naar een nieuw evenwicht tussen behoud en ontwikkeling. Er moeten nieuwe gebruiksmogelijkheden voor oude landschappen en bouwwerken worden gezocht, want zonder vitale functies gaat het cultuurhistorisch erfgoed verloren. De nota heeft niet de status van een wet, maar moet worden gezien als een bron van inspiratie voor provinciaal en lokaal beleid, voor concrete ontwerpopgaven en ruimtelijke plannen. De Nota Belvedere is een uitwerking van voornemens uit de Cultuurnota 1997-2000 en de Nota over het architectuurbeleid 1997-2000.


165

DEFINITIEF RAPPORT

Andere aandachtspunten: Façadisme (het behouden van de gevel van een gebouw, terwijl het achterliggende gedeelte volledig wordt vervangen door nieuwbouw). Façadisme is te vermijden vanuit erfgoedstandpunt, omdat het slechts de buitenkant van een gebouw bewaart en de kern van het pand vernielt. Toegankelijk maken van erfgoedsites. Archeologische sites worden na blootlegging, inventarisatie en archivering in veel gevallen terug afgedicht of vernietigd door de geplande bouwwerkzaamheden. In andere gevallen kan de archeologische site in opengelegde toestand, permanent blijven bestaan. In beide gevallen ontstaat dikwijls de vraag om de site tijdelijk of permanent open te stellen voor het publiek. Eén en ander is uiteraard functie van de waarde en de kwetsbaarheid van de site. Ook dit aspect kan desgevallend in het MER aan bod komen. Eenzelfde vraag naar openstelling van parken, gebouwen, landschappen, kan onderwerp van discussie zijn naar aanleiding van recreatieprojecten. Bij deze afweging moet in overweging genomen worden welke maatregelen noodzakelijk zijn om de toegankelijkheid en eventueel afscheiding van bepaalde delen fysisch te kunnen realiseren en in welke mate de effecten van deze maatregelen (van aanwezigheid, betreding, functioneren van de recreanten,...) de intrinsieke erfgoedwaarden van het geheel zouden kunnen aantasten (een draagkrachtafweging).

KADER 18 – CULTUURHISTORIE IN M.E.R. (COMMISSIE M.E.R., FACTSHEET NR. 17 CULTUURHISTORIE IN M.E.R.) Culturrhistorische waarden binnen de perimeter en in de onmiddellijke omgeving stadsontwikkelingsprojecten bieden vaak kansen voor verrijking van de geplande projecten.

van

Cultuurhistorie: lust of last? Aandacht voor cultuurhistorie bij ruimtelijke ontwikkelingen biedt kansen voor verrijking. Een project krijgt meer identiteit door archeologische vondsten, landschapspatronen of historische gebouwen erin te verwerken. Als vanaf de start gekeken wordt naar aanwezigheid van cultuurhistorische waarden, kunnen deze waarden een positieve bijdrage leveren aan de planontwikkeling. Als te laat aan het licht komt dat er cultuurhistorische zaken belangrijk zijn, levert dat vaak juist vertraging op. Daarom is het belangrijk om cultuurhistorisch waarden vroeg inzichtelijk te maken. M.e.r. is hier een goed instrument voor. De bevindingen uit de m.e.r. kunnen dan benut worden bij de planvorming. Voorbeelden en valkuilen Bouwhistorische waarde versus zichtbaarheid. In het plangebied voor een woningbouwlocatie staan een klein maar monumentaal kasteel en een onopvallende, wat vervallen ogende boerderij. Eén van de twee moet wijken. Uit het MER blijkt dat het kasteel na een brand in 1998 volledig nieuw is opgetrokken. De boerderij heeft in 1920 wel een facelift gekregen, maar de fundering, de balkenconstructie en grote delen van de muren dateren uit de veertiende eeuw. Relevante informatie: een keuze maken tussen enerzijds inhoudelijke kwaliteit en anderzijds beleefde kwaliteit. Verschillende keuzes in de stad In een dichtbebouwd stedelijk gebied komt een groot nieuw gebouw. Hiervoor moet het eeuwenoude stratenpatroon worden aangepast. Uit het MER blijkt dat het in één alternatief mogelijk is een zichtas vanuit het oude stadhuis te herstellen. Een straat die in een ander alternatief moet wijken, blijkt een oude veedrijfroute uit de ontstaansperiode van de stad te zijn. Later moeten keuzes worden gemaakt over aangrenzende panden; welke worden afbroken of minder zichtbaar? Uit het MER blijkt dat een schattig middeleeuws pandje een fantasiereconstructie uit 1968 is, terwijl het lelijke kantoorpand ernaast een zeldzame betonconstructie uit de wederopbouwperiode bezit. Om het MER bruikbaar te maken voor de bestuurder moeten zulke verschillende effecten goed worden weergegeven en niet zonder meer worden ‘opgeteld’. Cultuurhistorie of fantasie? Voor een ecologische verbindingszone in een beekdal wordt een ‘cultuurhistorisch ontwerp’ gemaakt. Het


166

DEFINITIEF RAPPORT

ontwerp is gebaseerd op middeleeuws waterbeheer, met onder andere ‘vloeiweiden’ en watermolens. Het blijkt echter helemaal niet zeker te zijn of deze elementen ter plekke aanwezig zijn geweest; er is onvoldoende grondig onderzoek gedaan door de ontwerpers. Dit gaat ten koste van draagvlak voor het ontwerp; bewoners herkennen er niet het oude landschap in. Cultuurhistorie kan dus een meerwaarde aan een plan verlenen, maar dan moeten wel de juiste gegevens tijdig beschikbaar zijn. Aandachtspunten Ruimtelijke projecten kunnen ook positieve effecten hebben op cultuurhistorie. Denk aan het weer herkenbaar maken van grafheuvels of zichtlijnen. Beschrijf positieve effecten ook in het MER. Zowel de aanleg- als de beheers- (of gebruik-) fase van een project kan gevolgen hebben. Laat de effecten zien op de drie ‘facetten’ afzonderlijk. Stel: alternatief A is positief voor archeologie en negatief voor het cultuurlandschap en alternatief B precies andersom. Opgeteld tot één totaalscore ‘cultuurhistorie’ lijkt het dan alsof beide alternatieven neutraal scoren. Dat is een vertekening van de werkelijkheid. Let ook op indirecte gevolgen voor cultuurhistorie. Door verandering van de grondwaterstand kunnen archeologische vondsten en funderingen van historische gebouwen worden aangetast. Door zetting van grondlagen verstoort de samenhang van archeologische vondsten. Maatregelen om andere milieueffecten te mitigeren kunnen zelf ook weer gevolgen hebben voor cultuurhistorie. Denk aan geluidsschermen die de openheid of zichtbaarheid verstoren, bodemsanering die de grondwaterstand (tijdelijk) verandert. De waarde van cultuurhistorische objecten hangt vaak deels samen met hun omgeving. Als de omgeving verandert kan dat de waarde van het object verminderen, ook al blijft het zelf ongestoord. Soms is het zinvol een ‘cultuurhistorisch alternatief’ te maken, waarin de doelstelling op een zo cultuurhistorievriendelijk mogelijke manier wordt behaald. Zo wordt nog duidelijker welke keuzes er gemaakt kunnen worden.

5.2.7.5


Het betreft hier geen limitatieve lijst, maar een aantal typevoorbeelden relevant voor deze activiteitengroep. Tabel 42:

Milderende maatregelen discipline Landschap, Bouwkundig Erfgoed en Archeologie134 S-RS-B

PL-MER

PR-MER

RUIMTE

VERGUN

INI

DERDEN

Aantasting landschapsstructuur Behoud van waardevolle ruimtelijke structuren of landschapselementen, een doordachte tracékeuze, inplanting en ontwerp.

S-RB-B

Selectie van een bouwplaats met betere inplantingsmogelijkheden voor het plan/project of deelgebieden.

S-RB-B

Het vermijden van barrièrevorming door een gewijzigde tracékeuze of inplanting van nieuwe functies. Het vermijden van een verhoogde toegankelijkheid (bijvoorbeeld recreanten), teneinde een veranderingen in ruimtegebruik of rustverstoring te vermijden.

S-RB-B

Aantasting erfgoedwaarden

134

zie ook Richtlijnenboek Landschap, Bouwkundig Erfgoed en Archeologie http://www.mervlaanderen.be/uploads/b215.pdf


167

DEFINITIEF RAPPORT

S-RS-B

Natuur- en cultuurhistorische identiteit in zowel het stedelijke als het landelijke gebied erkennen en herkenbaar houden als kwaliteit en als uitgangspunt voor verdere ontwikkelingen.

S-RB-B

In situ bewaren van het archeologische waarden. Archeologische sites inpassen in plannen bijvoorbeeld in een groenvoorziening,

S-RB-B

Aangepaste uitvoeringsmethodes om schade te voorkomen (bv. retourbemaling, schoring, trillingsarme uitvoeringsmethoden, niet verdringende palen of schroefpalen e.d.).

S-RB-B

Beperken van grondverzet, archeologievriendelijke bouwtechnieken

S-RB-B

Archeologische waarden documenteren/veldonderzoek (prospectie, boringen, proefsleufonderzoek en/of opgraving)

S-RB-B

Maatregelen om beleefbaarheid en behoud in situ van het bodemarchief te realiseren

S-RB-B

Schaalaanpassing van bestaande bebouwing

S-RB-B

het

project

aan

de

PL-MER

PR-MER

RUIMTE

VERGUN

INI

DERDEN

Effect op visueel-ruimtelijke kenmerken Vermijden van negatieve landschapsvisuele effecten: het vrijwaren of zelfs verbeteren van waardevolle vista’s, het reduceren van effecten van storende elementen, het behoud van kenmerkende ruimtematen, het behoud van schermpatronen en schermtransparantie, het behoud van percelleringspatronen, het vrijwaren van een bestaande skyline met hoge visuele waarden, enz…

S-RB-B

Verminderen van de zichtbaarheid van nieuwe elementen met negatieve impact: gewijzigde inplanting in de omgeving. Bijvoorbeeld door meer verzonken inplanting van het project in het bestaande reliëf, aangepaste verlichting, een tracékeuze gericht op samenhang met bestaande landschapsstructuren, aanleggen van nieuwe reliëfelementen en streekeigen vegetatie, camoufleren met groenschermen, bermen, geluidswerende schermen,….

S-RB-B



168

DEFINITIEF RAPPORT

5.2.7.6


Postevaluatie van de veranderingen die plaatsgrepen of plaatsgrijpen (tijdens aanlegfase) in het landschap zijn mogelijk: Monitoring van de mate waarin kenmerkende landschappelijke patronen en elementen werden in stand gehouden. Monitoring van de mate waarin openheid of beslotenheid als een kenmerkend aspect van landschappelijke kwaliteit werd in stand gehouden, zichten werden gerespecteerd. De monitoring is gericht op de veranderingen in de schaalkenmerken van het landschap en de gevolgen hiervan voor de identiteit van het gebied. Monitoring van veranderingen in het ruimtegebruik in relatie tot de draagkracht van het landschap. De manier waarop nieuwe ontwikkelingen worden vormgegeven is van belang voor de landschappelijke kwaliteit. Met nadruk wordt vaak gewezen op het belang van landschapsarchitectonische kwaliteiten bij grootschalige ingrepen. Monitoring van landschapsecologische processen (bijvoorbeeld eco-hydrologische relaties) Monitoren van de stabiliteit van bouwkundig erfgoed in de omgeving: systematische opmeting over een bepaalde periode, periodieke controles op scheurvorming,…; Meten van processen met mogelijke impact (bv. trillingsmetingen, grondwatertafelwijzigingen,…) in relatie tot bouwkundig erfgoed; Instellen van een opvolgingscommissie die contextveranderingen (bv. landgebruik) in relatie brengt tot impact op erfgoed; Controle van gebruik: nagaan in hoeverre het geplande gebruik van bouwkundig erfgoed correct wordt ingevuld en of bijkomende maatregelen noodzakelijk zijn (beperken van toegang, beheersmaatregelen e.d.); Het meten van de effectiviteit van de milderende maatregelen zoals gebruik van rijplaten i.f.v. bodemverdichting in archeologisch waardevolle zones. 5.2.7.7


Elementen voor interdisciplinaire gegevensoverdracht van en naar de discipline Landschap, Bouwkundig Erfgoed en Archeologie staan beschreven in hoofdstuk 9 van het disciplinerichtlijnenboek. Zoals blijkt uit de lijst van mogelijke milderende maatregelen, moet de afweging van te nemen milderende maatregelen gedeeltelijk interdisciplinair gebeuren. Er is ondermeer interdisciplinaire afweging noodzakelijk teneinde negatieve neveneffecten op andere disciplines te vermijden en de globale balans van positieve en negatieve effecten af te wegen: Milderende maatregelen ten aanzien van landschap hebben in het algemeen ook positieve effecten voor andere disciplines. Uitzonderingen hierop zijn bijvoorbeeld: - Nieuwe landschapsstructuren (hoogstammige bomen) kunnen negatieve effecten op archeologische waarden indien aanwezig, op energieprestaties van gebouwen (schaduwwerking), op mens (uitzichten vanuit particuliere eigendommen); - Reduceren van verlichting omwille van lichthinder kan nadelig zijn ten aanzien van veiligheidsaspecten en sociale controle; Anderzijds kunnen tal van milderende maatregelen, geformuleerd vanuit andere disciplines, negatieve neveneffecten hebben op landschap bijvoorbeeld: - Ongelijkgrondse kruisingen i.f.v. verkeersdoorstroming of verkeersveiligheid van zwakke weggebruikers, ecoducten,…;


169

DEFINITIEF RAPPORT

- Aanbrengen van geluidsdschermen en geluidsbermen; - Lokaal hergebruik van overschotgronden i.f.v. sluiten van grondbalans; - Verhoogde bouwdichtheid en hoogbouw i.f.v. duurzaam grondgebruik; - Parkeren in de randzones van stedelijk gebied; De opportuniteit van het nemen van dergelijke maatregelen moeten interdisciplinair worden afgewogen en zo mogelijk moeten bijkomende maatregelen worden genomen om ongewenste neveneffecten weg te nemen.


170

DEFINITIEF RAPPORT

5.2.8

Mens-Ruimtelijke aspecten

5.2.8.1


De afbakening van het studiegebied wordt bepaald door de onderzochte effectgroepen. Er wordt een onderscheid gemaakt tussen het macrostudiegebied, het mesostudiegebied en het microstudiegebied. Het macrostudiegebied kan nooit strikt afgelijnd worden; het omvat minstens de relevante aanwezige structuren die wijzigen door het plan of project. Dit kan bijvoorbeeld bij een stedelijk winkelcomplex een stadsdeel zijn van een grote stad, bij een kleine stad de volledige stadskern; bij een golfterrein in de open ruimte tot aan de duidelijke begrenzing van die open ruimte zoals een lijninfrastructuur, of een bebouwde kern. Op dit schaalniveau wordt dan ook de effectengroep ruimtelijke structuur bestudeerd. Op mesoniveau is het studiegebied het plan- of projectgebied en de onmiddellijk aangrenzende omgeving. Op dit schaalniveau worden de effectengroepen ruimtegebruik, gebruikskwaliteit, ruimtelijk voorkomen en belevingskwaliteit beschouwd. Voor bepaalde effecten uit de effectgroepen gebruikskwaliteit en belevingskwaliteit kan het wenselijk zijn om op bepaalde plan- of projectonderdelen in te zoomen. Zo kan het bijvoorbeeld voor de ruimtelijke aspecten die het sociale veiligheidsgevoel beïnvloeden enkel relevant zijn om de publiek toegankelijke plaatsen te beoordelen en is beschaduwing enkel relevant op de plaatsen waar volumes worden ingeplant. Dit microniveau omvat dus enkel de relevante locaties binnen het plan- of projectgebied. 5.2.8.2

Referentiesituatie

De referentiesituatie is voor de discipline Mens - Ruimtelijke Aspecten niet altijd eenduidig. Ruimtelijke structuurplannen zijn in se beslist beleid, maar zijn te weinig concreet om als referentiesituatie te hanteren. Ook zullen niet alle voorgenomen opties met zekerheid uitgevoerd worden. Daarom is het aangewezen om in de referentiesituatie te vertrekken van de bestaande toestand aangevuld met het concrete, goedgekeurde bestemmingsplan en ruimtelijke uitvoeringsplannen. De ruimtelijke structuurplannen worden afhankelijk van het m.e.r.-niveau en de specifieke situatie opgenomen. Op plan-m.e.r.-niveau, waarbij het plan een uitvoering is van een Ruimtelijk Structuurplan, maken de principes van het Ruimtelijk Structuurplan deel uit van de verantwoording van het plan. Indien het plan geen uitvoering geeft aan een Ruimtelijk Structuurplan vormt het een afzonderlijk ontwikkelingsscenario. In een project-MER vormen de diverse concrete doelstellingen van de Ruimtelijke Structuurplannen, zoals bijvoorbeeld woningdichtheden, of de gewenste ruimtelijke structuur, een toetsingskader bij de beoordeling van de effecten. Concreet wordt de referentiesituatie met betrekking tot de ruimtelijke structuur gebaseerd op eigen analyses van de bestaande toestand. Brondata die gehanteerd kunnen worden zijn divers kaartmateriaal, zoals de topografische kaarten, GIS-lagen met bedrijventerreinen, waterlopen, bosstructuren, … . Ook de analyse over de bestaande ruimtelijke structuur beschreven in de Ruimtelijke Structuurplannen kunnen als bron gehanteerd worden. Het ruimtegebruik kan geanalyseerd worden met behulp van percelen- en gebouwenkaarten. Het detailniveau van de beschrijving is afhankelijk van het m.e.r.-niveau en de specifieke m.e.r.-scoop. Op project-m.e.r.-niveau kan het aangewezen zijn om GIS-analyses uit te voeren aan de hand van een functiekaart, die opgemaakt is basis van terreinwerk, al dan niet naast GIS-analyses van de juridische bestemming (gewestplan, RUP) per perceel. Op plan-m.e.r.-niveau is dergelijk detailniveau meestal niet noodzakelijk, en kunnen de juridische bestemmingen per perceel en de oppervlaktes al voldoende inzicht geven. Voor de eventuele innamen kan ook gebruik gemaakt worden van de percelen- en gebouwenkaart, met indien relevant een detaillering naar bebouwde en onbebouwde getroffen percelen. Verdere detaillering van het ruimtegebruik, zoals de effectieve eigenaars, of teelten bij


171

DEFINITIEF RAPPORT

landbouwpercelen, horen niet thuis in een MER. Met betrekking tot landbouw kunnen deze wel in een LandbouwEffectenRapport behandeld worden. De beschrijving van de gebruikskwaliteit wordt beschreven aan de hand van de bestaande toestand. Een inschatting van de toestand op het referentietijdstip is vaak niet mogelijk. Er kan meestal aangenomen worden dat deze op dat ogenblik voor het studiegebied (in deze het plangebied) gelijkaardig zal zijn aan de bestaande. Het ruimtelijk voorkomen wordt enkel op project-m.e.r.-niveau bestudeerd. De maat van bouwblokken, percelen en gebouwen (de korrel), is bepalend voor het ruimtelijk voorkomen. Dit betreft zowel de maat van de voetafdruk, als deze van de hoogtes. Aan de hand van de percelen- en gebouwenkaart kan met behulp van GIS-analyses nagegaan worden wat de gemiddelde oppervlakte van de percelen, de bouwblokken of de individuele gebouwen is, … al dan niet per ruimtelijke subeenheid. Bijkomende informatie en het bepalen van het aantal bouwlagen 135 kan geput worden uit terreinopnames, of websites die een fotografische 3D weergave geven van het studiegebied (zoals Bing-maps of Google 3D, Google streetview en dergelijke). Bij bepaalde projecten kan ook een beschrijving van het reliëf relevant zijn, de DHM kan daarbij als input gehanteerd worden. Indien het DHM onvoldoende detailniveau bevat kunnen ook de hoogtelijnen op de topografische kaarten gebruikt worden als basis. De belevingskwaliteit tot slot is eveneens voornamelijk op project-m.e.r.-niveau een relevante effectengroep. De beschrijving van de bestaande toestand gebeurt op basis van terreinwaarnemingen en analyses, aangevuld met eventuele input van gebruikers. Terreinfoto’s kunnen een waardevolle aanvulling zijn. Voor de referentiesituatie kan overwegend aangenomen worden dat deze een verderzetting zal zijn van de bestaande toestand. Enkel wanneer er in de onmiddellijke omgeving van het projectgebied gestuurde ontwikkelingen verwacht worden, kan een wijziging verwacht worden. Opgelijst kunnen volgende bronnen gehanteerd worden bij de beschrijving van de referentiesituatie: Ruimtelijke structuur: topografische kaarten, diverse Gislagen (O.a. van het Agiv), beschrijving van de bestaande ruimtelijke structuur in Ruimtelijke Structuurplannen, structuur van autonome ontwikkelingen Ruimtegebruik: percelen- en gebouwenkaart, juridische bestemmingsplannen (gewestplan, RUP’s, BPA’s), eventueel aangevuld met eigen terreinopnames of inventarisaties, ruimtebalans van autonome ontwikkelingen in het meso-studiegebied. Gebruikskwaliteit: terreinopnames, plannen met de relevante circulaties van de autonome ontwikkelingen in het meso-studiegebied. Ruimtelijk voorkomen: percelen- en gebouwenkaart, eventueel DHM, terreinopnames, websites met fotografische 3D beelden, plannen en aanzichten van de autonome ontwikkelingen in het mesostudiegebied. Belevingskwaliteit: terreinwaarnemingen en observaties, foto’s van het terrein, eventueel panorama foto’s van het studiegebied, gesprekken met gebruikers, plannen en aanzichten van de autonome ontwikkelingen.

135

De exacte bouwhoogte is een correctere methode, maar deze gegevens zijn veelal niet ter beschikking en niet op een vlotte manier te inventariseren. Het aantal bouwlagen is vlot te inventariseren en geeft een duidelijke indicatie.


172

DEFINITIEF RAPPORT

5.2.8.3



Bestudeerde parameters discipline Mens-Ruimtelijke Aspecten Relevantie?

Ingreep/effectgroep

Detailniveau?


R

Ruimtelijke structuur PL-MER

Afhankelijk van de scoop en de in de omgeving van het plan aanwezige structuren: de ruimtelijke nederzettingstructuur de economische structuur de groenstructuur de verkeerstructuur de recreatieve structuur Er wordt nagegaan of het plan en de hoofdlijnen van het plan op deze structuren de bestaande versterken, barrières creëren of opheffen, of een nieuwe structuur aanbrengen.

PR-MER

Idem PL-MER, waarbij er gefocust wordt op de exacte inrichting van het project en de daaruitvloeiende wijzigingen aan de ruimtelijke structuren.

PL-MER

De gebruiksfunctie per perceel (wonen, handel, voorziening, agrarisch, …) in het meso-studiegebied. In buitengebied volstaat vaak een analyse op basis van gewestplanbestemming, in stedelijk en randstedelijk gebied is een verfijning naar de effectieve functies aangewezen.

PR-MER

Op project-m.e.r.-niveau de effectieve gebruiksfunctie per perceel. In buitengebied de perceelsoppervlakten, in stedelijk gebied kunnen ook de vloeroppervlakte per gebruiksfunctie of normen voor verschillende functies, zoals speelgroen per wooneenheid aangewezen zijn.

PL-MER

De wijziging in de eigendomstructuur of het aantal onteigeningen.

PR-MER

De wijziging in de eigendomstructuur of het aantal onteigeningen. Verdere verfijning, indien onderscheidend, mogelijk naar:

Ruimtegebruik Functioneel ruimtegebruik

Ruimte-innamen

bebouwde percelen met bebouwing binnen de onteigening, buiten de onteigening of zonder bebouwing functie van de in te nemen percelen Intensiteit van ruimtegebruik

het

PL-MER

De geplande vormen van medegebruik en de potenties voor medegebruik, de intensiteit van het ruimtegebruik. Op planniveau een kwalitatieve beschrijving.

PR-MER

De geplande vormen van medegebruik en de potenties voor medegebruik, de intensiteit van het ruimtegebruik. Op projectniveau kan dit naast een kwalitatieve beschrijving mogelijk onderbouwd worden door een kwantitatieve weergave van bepaalde normen / beleidsdoelstellingen,… zoals de woningdichtheid.

PL-MER

De toegankelijkheid voor verschillende gebruikersgroepen, zichtrelaties met de relevante functies in de omgeving.

PR-MER

De toegankelijkheid voor verschillende gebruikersgroepen (al dan niet gespreid in de tijd), zichtrelaties met de relevante functies in de omgeving.

Gebruikskwaliteit


173

DEFINITIEF RAPPORT


Detailniveau?


R

Ruimtelijk voorkomen Korrel

PR-MER

Perceels- en/of gebouwkorrel, met, afhankelijk van ligging en de specifieke projectscoop: oppervlaktes bouwhoogtes en vloeroppervlaktes; minder relevant bij niet bebouwde of beperkt bebouwde recreatieprojecten)

Reliëf

PR-MER

Wijzigingen van het reliëf.

Belevingskwaliteit Schaduw

PL-MER

Afweging locatie en hoogte van schaduwcreërende gebouwen.

PR-MER

Schaduwcreaties van nieuwe bebouwing op pleinen, tuinen, woningen …. .

PR-MER

Inpassing van het project of projectonderdelen in de skyline, balans tussen saai en gediversifieerd met zichtbakens en afwisseling. Ruimtelijke verhoudingen van het project.

PR-MER

De mate waarin de ruimte leesbaar is en als dusdanig herkenbaar is voor de gebruiker. Bijvoorbeeld bij wegenisaanleg leesbare en logische indeling, of weginrichting aangepast aan wenselijke snelheid, bij stadsontwikkelingsprojecten duidelijke ingangen en routes… .

Gebruikerscomfort

PR-MER

Comfort van materiaalgebruik voor gebruikers bijvoorbeeld verhardingen voor minder validen en fietsers, aanwezigheid van meubilair, …

Sociaal veiligheidsgevoel

PR-MER

Ruimtelijke elementen die het sociaal veiligheidsgevoel kunnen beïnvloeden, zoals de aanwezigheid van andere gebruikers, visuele interactie met deze andere gebruikers, onmiddellijk contact met andere gebruikers, verlichting.

Evenwichtig beeld

Herkenbaarheid leesbaarheid

/


S R


Een aantal effectgroepen overlappen met de beoordelingskaders die gehanteerd worden in de ruimtelijke ordening. Eventuele effecten op specifieke gebruikersgroepen, zoals op landbouwers, bewoners, recreanten,... worden niet per gebruikersgroep besproken. Wel wordt in de effectgroepen rekening gehouden met de verschillende ruimtegebruikers. Het detailniveau is daarbij altijd afhankelijk van de vrij beschikbare informatie. Zo kunnen er voor wat betreft effecten met betrekking tot landbouwbedrijven bijvoorbeeld effecten op de oppervlakte landbouwpercelen (effectief ruimtegebruik), landbouweigendommen (ruimte-innamen), bereikbaarheid landbouwpercelen (ruimtelijke structuur en gebruikskwaliteit)… zijn. Gedetailleerde effecten, zoals deze op één specifieke landbouwbedrijfsorganisatie, en bedrijfseconomische effecten, kunnen niet behandeld worden in een MER maar kunnen wel beschouwd worden in een LandbouwEffectenRapport (LER), dat als instrument naast en aanvullend op een MER moet worden aanzien. Een LER dient te worden opgemaakt indien als gevolg van het plan of project belangrijke effecten op de landen tuinbouwsector kunnen optreden en dit zowel op het niveau van de sector als van het individuele landbouwbedrijf.


174

DEFINITIEF RAPPORT

Analysemethoden en voorstellingswijzen 5.2.8.3.1 Ruimtelijke structuur De effectgroep ruimtelijke structuur wordt behandeld op plan-m.e.r.- en project-m.e.r.-niveau. De effectbeoordeling is een expertenoordeel, onderbouwd met concepten structuurschetsen. Er kunnen, afhankelijk van de scoop van het plan/project, diverse deelstructuren onderscheiden worden: De nederzettingstructuur: de verschillende concentraties zoals de kernen met hun belang/omvang; gaande van grootstedelijk gebied tot bebouwingsclusters (naargelang de bespreking op meso- of microniveau). De economische structuur: bedrijventerreinen, handelsapparaat, agrarische structuur… De natuurlijke structuur: ecologisch waardevolle gebieden, bossen, waterlopen en vijvers, indien relevant op het voorliggend schaalniveau markante bomenrijen,…. De verkeerstructuur: het verkeersnetwerk voor de verschillende modi en hun schaalniveau van functioneren. De recreatieve structuur: Voor recreatieve plannen / projecten is het zeker relevant om deze als een afzonderlijke deelstructuur te beschouwen, voor stadsontwikkelingsprojecten kan deze eventueel bij de nederzettingenstructuur beschreven worden. Er kan in de structuur een onderscheid gemaakt worden naar bijvoorbeeld openlucht en overdekte recreatie, intensieve en extensieve recreatievormen, dagen verblijfsrecreatie, doelgroepen,…. De agrarische structuur: in een MER worden wel effecten op de agrarische structuur beschreven, zonder af te dalen naar het bedrijfsniveau. Effecten op de landbouwstructuur moeten beschreven worden, afhankelijk van de beschikbare informatie. De te bestuderen effecten hebben in de eerste plaats betrekking op de agrarische structuur (verlies landbouwareaal, bodemkwaliteitswijzigingen, omleidingen door afsluiten van wegen,…), teeltverschuiving als indirect effect en het aantal getroffen landbouwers. Mogelijke bronnen van informatie zijn de landbouwstatistieken NIS, data opgenomen in de mestbank VLM en Departement Landbouw en Visserij. Er wordt nogmaals benadrukt dat het in een MER niet de bedoeling is af te dalen tot het individuele landbouwbedrijf en/of bedrijfseconomische effecten te bestuderen. De effectbespreking in een MER beperkt zich tot het niveau van de landbouw als ruimtelijke functie. De beoordeling van de effecten op de ruimtelijke structuur houden rekening met het al dan niet versterken of verstoren van de ruimtelijke structuur, of het aanbrengen van een nieuwe structuur. Een stadsontwikkelingsproject met handel en wonen kan in een commercieel centrum als een versterking beschouwd wordt, in een residentiële woonbuurt zou dit een verstoring kunnen zijn die negatief beoordeeld wordt. Maar het zou in tanende woonbuurt, waar nood is aan voorzieningen, ook een nieuwe structuur kunnen vormen die positief kan beoordeeld worden. Het doorsnijden van een verkeersverbinding kan positief beoordeeld worden als daardoor geen ongewenst sluipverkeer meer mogelijk is, negatief als de maasgrootte voor het langzaam verkeer kleiner wordt (als de omloopfactor voor langzaam verkeer groter wordt door het schrappen van een verbinding). Op project-m.e.r.-niveau vormen de gewenste ruimtelijke structuren zoals beschreven in de Ruimtelijke Structuur een toetsingskader. Dit betekent niet dat een project dat afwijkt van deze per definitie negatief beoordeeld wordt: het kan immers een ontwikkelingsoptie zijn die nog niet aan de orde was bij het opstellen van de Ruimtelijke Structuurplannen, maar wel een positieve impact genereert op de ruimtelijke structuur. De beoordeling is dus afhankelijk van de coherentie, samenhang en / of afstemming die de nieuwe structuur vertoont.


175

DEFINITIEF RAPPORT

5.2.8.3.2 Ruimtegebruik De effectgroep ruimtegebruik wordt onderzocht op plan-m.e.r.- en project-m.e.r.-niveau. De detailgraad kan daarbij verschillend zijn, net als het beoordelingskader. Het functioneel ruimtegebruik kan in beeld worden gebracht door het functioneel ruimtegebruik per perceel weer te geven. Een analyse waarbij het aantal percelen en de oppervlakte per functie worden weergegeven laat vergelijkingen toe tussen de verschillende alternatieven. Functies die beschouwd kunnen worden zijn wonen, handel, bedrijvigheid, landbouw, private voorzieningen, openbare voorzieningen, parken, leegstand…. De detailgraad van de analyse en van de basisdata is afhankelijk van het niveau en de scoop van het MER. Zo kan het bij een concreet stadsontwikkelingsproject aangewezen zijn om niet louter wonen als een functie te hanteren, maar een verdere verfijning te maken naar meergezinswoningen, sociale woningen… Of de effectieve vloeroppervlaktes te bekijken, of op basis van opmetingsplannen te werken. Op plan-m.e.r.-niveau is een globalere en minder nauwkeurige afweging aangewezen. Het gebruik van een kadastrale ondergrond creëert wel geen correcte exacte oppervlaktes. De plannen en de oppervlaktes bevatten afwijkingen ten opzichte van de reële toestand. Daar deze foutenmarge ook aanwezig is in de andere alternatieven, geven deze data wel voldoende inzicht in het onderscheidend effect van de alternatieven. Ook zijn er vaak geen nauwkeurigere bronnen beschikbaar. Dit wordt beschouwd als een leemte in de kennis. Op project-m.e.r.-niveau kan het aangewezen zijn om een aantal doelstellingen of normen na te gaan op basis van het ruimtegebruik: bijvoorbeeld aandeel speelgroen, publieke ruimte, sociale woningen…. Dit is relevant indien er vooraf in beleidsdocumenten duidelijke doelstellingen zijn vastgelegd. De effectbeoordeling is een kwalitatieve beoordeling die onderbouwd wordt door de kwalitatieve gegevens afkomstig uit de beschreven analyse. Het beoordelingskader is afhankelijk van het m.e.r.niveau en de aanwezigheid van duidelijke doelstellingen. Op plan-m.e.r.-niveau zijn meestal geen concrete doelstellingen aanwezig, of maken ze onderdeel uit van de verantwoording van het plan, of vormen ze een ontwikkelingscenario. De beoordeling zal dus gebeuren op basis van de principes voor een goede ruimtelijke ordening: een evenwichtige functiemix in het kader van de beoogde ruimtelijke structuur en het beoogde plan, voldoende flexibiliteit om ook andere functies te kunnen herbergen. Op project-m.e.r.-niveau kunnen, indien aanwezig, normen en doelstellingen uit Ruimtelijke beleidsplannen als kader gehanteerd worden, waar nodig aangevuld met de principes van de goede ruimtelijke ordening. Een afgeleid effect van de wijziging van het functioneel ruimtegebruik zijn ruimte-innamen of wijzigingen in de eigendomstructuur. Bij onteigeningen moet naast het aantal percelen en de oppervlakte ook een beeld van de bebouwde percelen en de betrokken hoofdgebouwen gegeven worden. Dit kan grafisch en in tabelvorm. Onteigeningen hebben altijd een negatieve impact, ook indien het huidige hinderniveau al slecht is en/of door het plan of project verslechtert en een onteigening gezien de overschrijding van de normen voor hinder (lucht, geluid,…) eigenlijk als een positieve maatregel en bijgevolg een minder negatief totaaleffect voor de betrokkenen kan worden beschouwd. De aanwezigheid van bebouwing versterkt de negatieve beoordeling. De effecten van onteigening worden niet beoordeeld op het niveau van het individu. De totaliteit inzake winst/verlies van ruimtelijke functies en de ruimtelijke samenhang (kwaliteit van bepaalde functies) moet in beeld gebracht worden. In de eindbeoordeling moet een gradatie aangebracht worden, rekening houdend met de bestaande en nieuwe kwaliteiten. De beoordeling is bijgevolg een expertenoordeel onderbouwd met kwantitatieve gegevens. De intensiteit van het gebruik maakt eveneens deel uit van het ruimtegebruik. De mogelijkheid tot medegebruik wordt als positief beoordeeld voor zover dit ruimtelijk-functioneel verenigbaar is; het medegebruik moet echter ook in verhouding staan tot de draagkracht van het gebied en mag de doelstellingen van het Plan / Project niet in het gedrang brengen. De beoordeling is dan ook een expertenoordeel waar deze afweging gemaakt wordt. In een project-MER waar voldoende data


176

DEFINITIEF RAPPORT

voorhanden is, kunnen data zoals de vloer/terreinindex en dergelijke daartoe bijdragen. Op projectm.e.r.-niveau kunnen naast de mogelijke medegebruikvormen ook, indien bestaand en relevant, doelstellingen en normen die vastgelegd zijn in beleidsplannen afgetoetst worden, zoals bijvoorbeeld woningdichtheden. In opdracht van Toerisme werd een Beoordelingskader voor recreatief medegebruik in het buitengebied opgesteld (zie onderstaand kader).

KADER 19 – BEOORDELINGSKADER VOOR RECREATIEF MEDEGEBRUIK IN HET BUITENGEBIED Doelstelling van het beoordelingskader is zowel toeristisch-recreatieve initiatiefnemers als de vergunningverlenende overheid een handreiking te bieden om aanvaardbare toeristische-recreatieve activiteiten te faciliteren en kwalitatief in te passen in hun omgeving. De afweging of een activiteit of infrastructuur voor recreatief medegebruik aanvaardbaar is ten opzichte van de ruimtelijke ontwikkelingsperspectieven van een gebied kan gemaakt worden volgens een ruimtelijke en een juridische afweging: De ruimtelijke afweging geeft aan of een bepaalde activiteit verweefbaar is als medegebruik binnen een specifieke omgeving van het buitengebied (bestemmingen bos, natuur, water, landbouw of parkgebied worden beschouwd). Hierbij wordt uitgegaan van een omgeving die in redelijke mate een toeristischrecreatieve activiteit kan opnemen, met andere woorden een omgevingscontext met een zekere mate van ‘verweefbaarheid’. De juridische afweging gaat na of een activiteit inzake recreatief medegebruik mogelijk kan gemaakt worden bijvoorbeeld door middel van een stedenbouwkundige vergunning. Met betrekking tot de beoordeling van recreatief medegebruik in het kader van een m.e.r.-procedure is voornamelijk de ruimtelijke afweging van belang. Er wordt een afwegingskader gepresenteerd, dat nagaat of aan een activiteit of infrastructuur een bepaalde mate van verweving kan toegekend worden. Recreatief medegebruik wordt hier beschouwd als een laagdynamische activiteit wat de impact op de omgeving betreft. De ruimtelijke kwaliteit van de omgeving wordt gerespecteerd, wat het functioneren van de hoofdbestemming verder niet in het gedrang brengt. Het beoordelingskader voor de ruimtelijke afweging is als volgt opgebouwd: 1.

2. 3.

Beschrijving van de ruimtelijke ingreep en de hierbij horende mogelijke effecten op basis van een analyse van de aard van de activiteit en de ondersteunende infrastructuur. De mogelijke impact wordt specifiek voor 5 domeinen beschouwd: ruimtelijke aspecten, mobiliteit, landschap en erfgoed, fauna en flora en bodem en water. Nagaan van de kwetsbaarheid van de omgeving om basis van een analyse van de gebiedskenmerken. Aangeven welke eventuele maatregelen kunnen genomen worden om de kwaliteit van het samengaan van een activiteit, als medegebruik, en omgeving te verbeteren.


177

DEFINITIEF RAPPORT

Bron: LDR en Grontmij in opdracht van Toerisme Vlaanderen (2010).

5.2.8.3.3 Gebruikskwaliteit De gebruikskwaliteit wordt onderzocht op plan-m.e.r.- en project-m.e.r.-niveau, de detailgraad van de onderbouwing is daarbij afgestemd op het m.e.r.-niveau. Een eerste belangrijke parameter is de toegankelijkheid. Daarmee wordt de betreding van de site zelf bedoeld, niet enkel de bereikbaarheid van de site via de omliggende wegenis. In een project-MER kan bijvoorbeeld het aandeel publiek toegankelijke ruimtes berekend worden. Dit is voornamelijk relevant bij projecten waarbij de interne doorwaadbaarheid een belangrijke randvoorwaarde is. Ook de relaties tussen de functies, zoals logische inplantingen, zichtrelaties tussen de verschillende gebruikseenheden en de omgeving zijn mogelijk relevante effecten. Zo kan een programma-onderdeel geluidshinder veroorzaken op het aangrenzende programma-onderdeel. De voorstellings- en analysemethodes van deze zijn specifiek voor de scoop. Schema’s, aanzichten en dergelijke kunnen onderbouwende elementen zijn bij de kwalitatieve beoordeling. Meer toegankelijkheid is bijna altijd positief. Enkel bij bijvoorbeeld installaties met veiligheidsrisico’s is dit niet aangewezen. Ook bijkomende zichtrelaties kunnen positief of negatief zijn. Bijkomende kwalitatieve zichten kunnen altijd positief beoordeeld worden. 5.2.8.3.4 Ruimtelijk voorkomen De effectengroep ruimtelijk voorkomen wordt enkel onderzocht op project-m.e.r.-niveau. De impact op de perceels- en gebouwenkorrel kan gemeten worden door met behulp van een GISanalyse het aantal percelen en gebouwen per oppervlakteklasse weer te geven. Deze kunnen ook procentueel geduid worden. Indien relevant (bv. hoogbouw) kan dieper ingegaan worden door voor de gebouwen niet enkel de footprint in rekening te brengen, maar ook de vloeroppervlakte, of desgevallend de bebouwingsindex per perceel. Vaak is dergelijk detailniveau van de bestaande toestand en de referentiesituatie niet gekend of is dit detailniveau niet relevant voor het desbetreffende project. De beoordeling is een expertenoordeel onderbouwd met deze kwantitatieve data. Daarbij is de afstemming op de omgeving belangrijk. Dit betekent niet dat een verzetting van een gelijke korrel als de omgeving of van de bestaande toestand positief is: soms vormt een grote korrel Actualisatie richtlijnenboek stadsontwikkeling & recreatie

178

DEFINITIEF RAPPORT

een verademing tussen erg kleine korrels, of zorgt deze er voor dat functies die er gewenst worden wel realiseerbaar zijn. Voor plannen of projecten die door hun schaal en omvang een grote impact op het landschap veroorzaken, of voor projecten die in een kenmerkend reliëf worden aangelegd (voornamelijk van toepassing in het buitengebied), kan bij het ruimtelijk voorkomen ook de impact op het reliëf beoordeeld worden. De maaiveldhoogtes zijn daarbij de parameter en kunnen grafisch worden voorgesteld aan een hoogtelijnenkaart of doorsneden. De expertenbeoordeling houdt rekening met de landschappelijke inpassing en mogelijke overlast (afstromen water, zichtrelaties…) op aangrenzenden. Een inpassing in het bestaande reliëf, door bijvoorbeeld gebruik te maken terrasvormen kan in de meeste gevallen positief beoordeeld worden. 5.2.8.3.5 Belevingskwaliteit De effectengroep belevingskwaliteit wordt in hoofdzaak onderzocht op project-m.e.r.-niveau. Niet alle opgesomde parameters zijn altijd van belang, deze zijn sterk afhankelijk van de desbetreffende m.e.r.scoop. Beschaduwing wordt ook als relevant beschouwd op plan-m.e.r.-niveau. Beschaduwing is op plan-m.e.r.-niveau relevant, aangezien op dit niveau een afweging gebeurt waar zones met bepaalde functies kunnen worden ingeplant, welke bouwhoogten mogelijk zijn,…. Op planniveau kan dergelijke analyse met betrekking tot schaduwwerking voornamelijk focussen op kwetsbare receptoren zoals woongebieden en op de algemene oriëntatie van zones ten opzichte van deze kwetsbare gebieden. Op project-m.e.r.-niveau kan de beschaduwing bij stadsontwikkelingsprojecten, maar ook bij sommige recreatieprojecten, een belangrijke impact creëren op omwonenden. Deze kan in beeld gebracht worden aan de hand van doorsneden, waarop de verschillende schaduwcreaties worden weergegeven. Relevant zijn de omvang van de winter en zomerschaduw (hoge en lage zon) en mogelijk ook de verschillende tijdstippen. Indien er een grote vorm van beschaduwing optreedt of er twistpunten zijn kunnen er ook simulaties worden opgemaakt in speciaal daartoe ontwikkelde softwarepakketten. Deze vragen echter een groot detailniveau van basisdata (3D model van het project en de onmiddellijke omgeving), wat niet altijd voorhanden is. Bij heel eenvoudige schaduwcreaties kan de weergave beperkt blijven tot een loutere omschrijving. De beoordeling is een expertenoordeel op basis van deze weergaves. Beschaduwing van tuinen, woningen, pleinen en akkers is negatief, van weilanden positief, van blinde gevels neutraal. Bij de beoordeling wordt ook rekening gehouden met de voornaamste tijdstippen van gebruik: beschaduwing van een tuin tijdens de late namiddag en avond heeft een negatiever impact dan enkele uren beschaduwing in de ochtend. Het effect op de beeldkwaliteit is een moeilijk meetbaar item. Objectieve parameters die hiervoor kunnen gehanteerd zijn worden zijn een voldoende evenwichtig beeld, waarbij er een zeker uniform patroon is met duidelijke aandachtspunten, verhoudingen van de ruimtes die afgestemd zijn op de schaal van de gebruikers,… . Te veel aandachtspunten maken het beeld chaotisch en moeilijk leesbaar, te weinig aandachtpunten saai. Te lage ruimtes kunnen net als te smalle ruimtes een benauwd gevoel geven aan de gebruiker. De beeldkwaliteit kan voorgesteld worden aan de hand van bewerkt fotomateriaal of zichten op relevante plaatsen. De beoordeling is een expertenoordeel. De leesbaarheid van een project draagt in grote mate bij aan de gebruikskwaliteit. Die leesbaarheid zit, naast aanduidingen zoals bewegwijzering, vaak in kleine details bijvoorbeeld het breedste wandelpad is het belangrijkste. Deze elementen zorgen ervoor dat voor de meeste gebruikers altijd duidelijk is hoe een ruimte is opgebouwd zonder dat ze er specifiek over moeten nadenken. Belangrijk is dat het project hierop gescreend wordt vanuit de ogen van een gebruiker. Voorstellingsmethodes kunnen planonderdelen zijn. De beoordeling is een expertenoordeel onderbouwd met een kwalitatieve beschrijving. Het gebruikscomfort beschouwt de specifieke inrichting: is er aandacht voor de toegankelijkheid van mindervaliden waar dit relevant is, zijn de fietspaden aangelegd in voldoende duurzame materialen en


179

DEFINITIEF RAPPORT

niet in ‘klinkers’ die vlug putten vertonen en heel oncomfortabel fietsen, is de aanleg van een stadsplein in een materiaal dat goed bewandelbaar is, zijn er afvalemmers, zitbanken aanwezig op de relevante plaatsen, … . Het gebruikscomfort wordt nagegaan voor de relevante gebruikersgroepen, de beoordeling is een expertenoordeel. De sociale veiligheid kan op zich niet gemeten worden: het is niet voorspelbaar of bij calamiteiten door een derde zal ingegrepen worden of niet, of er zich al dan niet calamiteiten zullen voordoen… Wat wel beschouwd kan worden zijn de ruimtelijke elementen die het gevoel van sociale (on-)veiligheid creëren. Zo zal een straat met enkel verwaarloosde, leegstaande panden in het donker voor iedere gebruiker als onveilig worden ervaren, een plein met veel andere mensen niet. De ruimtelijke elementen die het sociaal veiligheidsgevoel beïnvloeden hebben in hoofdzaak te maken met de mogelijkheden tot interactie met andere personen. Zijn er andere mensen aanspreekbaar, kijken er mensen uit op de publiek toegankelijke plaatse –dit gedurende alle uren dat er gebruikers aanwezig zijn– zijn er ramen op gericht, zijn er ingangen … Ook de vormgeving van de ruimtes kan hiertoe bijdragen: voldoende open ruimtes met doorzichten, geen sterk afgesloten plaatsen die eveneens een langzaam verkeersverbinding vormen. Bij toegankelijkheid in het donker is het de aanwezigheid en manier van verlichting die belangrijk is. De beoordeling is een expertenoordeel. 5.2.8.4


Milderende maatregelen voor de discipline Mens - Ruimtelijke Aspecten zijn bijna altijd op maat van het desbetreffende plan / project. De beoordeling is immers nooit of / of, maar bijna altijd een afweging waarbij verschillende elementen van belang zijn, die bovendien voor ieder plan / project verschillend kunnen zijn. Bij de analyses van de parameters komen mogelijke mitigerende maatregelen bijna altijd aan bod. Naast mildering van negatieve effecten is het in het kader van duurzaamheid ook van belang, om in deze discipline ook bij neutrale of positieve effecten niet na te laten om verbeterpunten aan te stippen. Het betreffen immers vaak aspecten die een maatschappelijke meerwaarde kunnen creëren, zoals een nieuwe mogelijkheid tot medegebruik, of een grotere belevingskwaliteit. In onderstaande tabel zijn een aantal voorbeelden van milderende maatregelen opgenomen, maar deze zijn zeker niet op ieder Plan / Project van toepassing, en kunnen zeker ad hoc aangevuld worden met plan- of projectspecifieke milderende maatregelen. Ook is het niet altijd generiek wie de milderende maatregel moet uitvoeren. Dit hangt af wie de initiatiefnemer juist is. Als dit een overheid is zullen meerdere milderende maatregelen door de initiatiefnemer kunnen uitgevoerd worden, maar dan ook afhankelijk van de overheidsdienst waar het om gaat. Het betreft hier bijgevolg geen limitatieve lijst, maar een aantal typevoorbeelden relevant voor deze activiteitengroep. Tabel 44:

Milderende maatregelen discipline Mens-Ruimtelijke Aspecten S-RS-B

PL-MER

PR-MER

RUIMTE

VERGUN

INI

DERDEN

Ruimtelijke structuur Aanbrengen ruimtelijk structurerend element, bijvoorbeeld groenas, bomenrij, water, …

S–RS-B

Aanbrengen verbinding, vb voet- en fietspad, brug, …

S–RS-B

Opmaak van een LER als milderende maatregel voorstellen

B

Ruimtegebruik Vrijwaren specifieke functies bijvoorbeeld wonen, landbouwbedrijfszetels, huiskavels…

S–RS-B

Gebruik beschikbare bestaande leegstaande en beschikbare panden als werfkeet.

S–RS-B


180

DEFINITIEF RAPPORT

S-RS-B

Werfzone faseren en opslagzones voor materieel concentreren volgens de plaats waar deze het minste impact hebben.

S–RS-B

Begeleiden eigenaars bij innamen, bereikbare contact- tussenpersoon, duidelijke fasering en afspraken, gebruiksrecht tot start werken, mee zoeken naar persoonsgebonden oplossingen onder de vorm van een grondenbank, nieuwe woningen…

S–RS-B

Compensatie of begeleiding voor gebruikers die geen eigenaars zijn bij innamen.

S–RS-B

PL-MER

PR-MER

RUIMTE

VERGUN

INI

DERDEN

Voor wat betreft landbouwgebruik, kan voorgesteld worden om een LER op te maken om dit te realiseren. Intensiever ruimtegebruik door vormen van medegebruik toe te laten. Bijvoorbeeld publiek toegankelijk wandelpad langs / door een golfterrein, publieke doorsteek en hal in winkelcentrum, kantoorparking die buiten kantooruren door omwonenden gebruikt wordt,….

S–RS-B

Gebruikskwaliteit Ruimte maximaal publiek maken (binnen randvoorwaarden), toegankelijk maken voor personen met vermindere mobiliteit.

S–RS-B

Zichtbeleving van en naar aangrenzende functies verhogen, door organisatie verschillende functies, inplanting massa’s … .

S–RS-B

Ruimtelijk voorkomen Perceels- en of gebouwkorrel beter in evenwicht brengen met omgeving, kan een contrastueel tegengewicht zijn of gelijk als de omgeving.

S–RS-B

Terrasgewijze reliëfwijzigingen, kwalitatieve reliëfovergangen door bijvoorbeeld zeer langzame taluds, of knappe keermuur, …

S–RS-B

Belevingskwaliteit Aanpassen gebouwhoogtes, toepassen 45° regel, andere gebouwinplanting …

S–RS(B)

Aangepast materiaalgebruik om de leesbaarheid te verhogen, beeldkwaliteitsplan opmaken, …

S–RS-B

Gebruik van monoliet verhardingsmateriaal voor fietsers, kinderwagens en rolstoelgebruikers, beperken hellingsgraden.

S–RS-B

Vergroten zichtrelaties tussen verschillende gebruikers en omringende gebruikers

S–RS-B

Voorzien van ‘open’ gelijkvloerse etages met ramen, etalages, ingangen aan de straatzijdes…

S–RS

Inkleden werfafsluitingen fotobedrukking.

S–RS(B)

met

bijvoorbeeld

Beperken periode leegstand gebouwen / onbruik terreinen tussen verwerving en projectopstart.

S–RS-B

LEGENDE: S – RS – B; Maatregel specifiek voor stedelijk gebied (S) – Randstedelijk gebied (RS) – Buitengebied (B) PL-MER / PR-MER: Opdeling naar relevantie op plan- en/of project-m.e.r.-niveau RUIMTE: Wel ( ) of niet ( ) ‘overwegend verankerbaar’ in de ruimtelijke plannen (plan-m.e.r.-niveau en strategisch m.e.r.-niveau). Dit wil zeggen: het betreffen milderende maatregelen die binnen het plangebied ruimtelijk kunnen vertaald worden in bestemmingen, in stedenbouwkundige voorschriften of in andere bindende bepalingen. ‘Overwegend’ geeft aan


181

DEFINITIEF RAPPORT

dat dit geldt voor de meeste plan-m.e.r.’s. Er kunnen echter steeds bijzondere gevallen voorkomen, waarin de ruimtelijke vertaling niet mogelijk is. VERGUN: Wel ( ) of niet ( ) ‘overwegend verankerbaar’ in de vergunningen voor het project (project-m.e.r.-niveau). Dit wil zeggen: het betreft maatregelen waaraan een ruimtelijke situering en/of dimensie kan worden toegekend in de projectplannen (van de vergunningsaanvraag) of via de algemene- of bijzondere voorschriften van de vergunningen. Bijvoorbeeld het invoeren van venstertijden i.v.m. laden en lossen om hinder voor omwonenden te beperken. Dit is geen ruimtelijk inpasbare maatregel maar deze kan wel in een bijzonder voorschrift van de milieuvergunning worden vastgelegd. ‘Overwegend’ geeft aan dat dit geldt voor de meeste project-m.e.r.’s. Er kunnen echter steeds bijzondere gevallen voorkomen, waarin de verankering niet realiseerbaar is. INI: Milderende maatregelen uit te voeren door initiatiefnemer (of in opdracht van). DERDEN: Milderende maatregelen uit te voeren door derden.

5.2.8.5


Voor de discipline Mens - Ruimtelijke Aspecten is monitoring en postevaluatie minder relevant. De milderende maatregelen hebben overwegend betrekking op de effectieve ruimtelijke inrichting die na de aanleg moeilijk bij te sturen zijn. Bepaalde bijsturingen na de realisatie zijn bijna onmogelijk

(ruimtelijke structuren, ruimtelijk voorkomen), andere zijn sterk ingrijpend en wijzigen het plan of project in sterke mate, zoals het ruimtegebruik (bijvoorbeeld andere functies inbrengen). Enkel bijsturingen in het kader van gebruikskwaliteit en belevingskwaliteit, zijn na de realisatie nog mogelijk. Indien er terzake problemen vastgesteld worden kunnen deze waar nodig met beperkte aanpassingen gemilderd worden. De moeilijkheid om achteraf bij te sturen voor de aspecten in deze discipline, neemt niet weg dat het mogelijk interessant is om bijvoorbeeld de impact op landbouw te monitoren, onteigeningsprocedures op te volgen, bezoekersaantallen te monitoren,…. 5.2.8.6


De effecten uit de discipline Mens - Ruimtelijke Aspecten bezorgen geen input aan andere disciplines. Wel kunnen milderende maatregelen voorgesteld vanuit de discipline effecten genereren in de andere disciplines. Voor de discipline kan input van andere disciplines nodig zijn: dit met betrekking tot afgeleide effecten op de ruimtelijke structuur en het ruimtegebruik met betrekking tot bijvoorbeeld fauna en flora en water. Zo kan een beïnvloeding van de grondwaterstand leiden tot een impact op het landbouwgebruik, kunnen gewijzigde natuurlijke structuren als input aangeleverd worden door de discipline Fauna & Flora,… .


182

DEFINITIEF RAPPORT

5.2.9

Klimaat

Het is nodig om voor de plannen en projecten van deze activiteitengroep de ruimtelijke inrichting en ruimtelijke strategieën te toetsen naar effecten op het klimaat en op klimaatbestendigheid. De m.e.r.procedure biedt goede mogelijkheden voor het uitvoeren van een dergelijke toets. De vraag is echter hoe hier concreet mee omgegaan kan worden in een MER, welke aspecten aandacht verdienen,… . Er wordt getracht hier in dit hoofdstuk een aantal richtlijnen voor te formuleren. De impact op het klimaat wijkt in zijn aard in meerdere opzichten af van andere milieuaspecten die bij de m.e.r. aan de orde zijn; bijvoorbeeld het schaalniveau in ruimte en tijd waarop de gevolgen zich afspelen (dit maakt het moeilijk een concreet studiegebied af te bakenen), de potentieel zeer grote economische en sociale gevolgen en de relatief grote onzekerheid in oorzaken en gevolgen. Om deze reden zal de opbouw van dit hoofdstuk afwijken van de indeling die bij de overige disciplines gevolgd wordt. Zoals dit ook het geval is voor andere milieu- en duurzaamheidsaspecten, heeft het voor adaptatie- en mitigatiemaatregelen ook de voorkeur hier al in de plan- of projectdoelstelling, de geformuleerde alternatieven en het ontwerp zelf (zowel op plan- als projectniveau) rekening mee te houden. In tegenstelling tot andere milieu- en duurzaamheidsaspecten is het klimaatbestendig ontwerpen als uitgangspunt echter momenteel nog weinig vanzelfsprekend. Bij de start en het definiëren van de ambities wordt adaptatie zelden al ingebracht. Reden hiervoor is ook dat het definiëren van dergelijke ambities en eisen moeilijk is omdat kennis en inzicht in noodzaak en effect dikwijls ontbreekt. Dit is geen reden om adaptatiemaatregelen uit te stellen. Het pro-actief rekening houden met adaptatie- en mitigatiemaatregelen in het plan- of projectconcept is immers interessanter en goedkoper dan achteraf maatregelen te moeten inbouwen. Het aspect klimaat kan aan bod komen in de verschillende disciplines en thema’s in een MER. Dit wil zeggen dat het niet strikt noodzakelijk is Klimaat als een afzonderlijke discipline te behandelen (optiediscipline), indien de relevante klimaataspecten in voldoende mate in de overige disciplines en thema’s aan bod komen. Om een duidelijk overzicht te bewaren wordt er in dit richtlijnenboek wel voor gekozen om de informatie in één hoofdstuk te bundelen (met verwijzingen naar de discipline Lucht voor een aantal aspecten met betrekking tot de uitstoot van broeikasgassen en mitigatie). 5.2.9.1

Klimaatverandering op hoofdlijnen (Milieuverkenning 2030, Van Steertegem (Ed.), 2009)136

Om de effecten van een plan of project op het klimaat of de specifieke kwetsbaarheid van een plan of project ten aanzien van klimaatswijzigingen te kunnen inschatten in een MER, is het van belang eerst een overzicht te geven van de verwachte klimaatveranderingen op hoofdlijnen. Alle Vlaamse klimaatscenario’s wijzen eenduidig op een stijging van de omgevingstemperatuur (bijvoorbeeld met 1,5°C à 4,4°C voor de winter en met 2,4°C à 7,2°C voor de zomer), op een hogere verdamping tijdens de winter en de zomer, en ten slotte op meer neerslag tijdens de winter tegen 2100. Het zeeniveau aan de Vlaamse kust kan deze eeuw nog stijgen met 20 à 200 cm. De meeste klimaatscenario’s tonen een daling van de gemiddelde zomerneerslag voor Vlaanderen. In combinatie met de hogere verdamping doet dit de laagste rivierdebieten tijdens droge zomers met meer dan 50 % dalen tegen het einde van de 21e eeuw. Daardoor stijgen de kansen op ernstig watertekort. Ondanks een daling van de zomerneerslag, valt er in Vlaanderen een toename van het aantal extreme zomeronweders te verwachten. Daardoor stijgen de overstromingskansen voor riolen.

136

Klimaatverandering is een verschijnsel dat zich manifesteert over een langere termijn. Daarom wordt bij klimaatstudies vaak gewerkt met een tijdshorizon (bijvoorbeeld tot 2100) die veel verder in de toekomst ligt dan het zichtjaar 2030 dat op andere plaatsen in de milieuverkenning gehanteerd wordt.


183

DEFINITIEF RAPPORT

Het risico op economische schade door overstromingen ligt ver uit elkaar voor de verschillende klimaatscenario’s voor Vlaanderen: van een daling met 56 % tot een stijging met 33 %. Vlaanderen ligt tussen Noord-Frankrijk, waar de klimaatverandering de evolutie naar verdroging versterkt, en Nederland, waar men eerder een toename van het aantal overstromingen verwacht. Waterbeheerders in Vlaanderen moeten bij het opvangen van de gevolgen van de klimaatverandering (adaptatie) daarom zoeken naar ingrepen die vlot bij te sturen zijn en onder verschillende omstandigheden nuttig zijn. Zowel om het overstromingsrisico te beperken, als om watertekorten te voorkomen en op te vangen. Op vraag van de Dienst Beleidsvoorbereiding en -evaluatie van LNE, werd aan INBO en VMM gevraagd om de visienota verder uit te werken richting 2050. Deze informatie zal midden 2011 ter beschikking zijn. 5.2.9.2

Mitigatie

Mitigatie is de term die wordt gebruikt in het klimaatbeleid voor maatregelen die beogen emissies van de broeikasgassen en een aantal fluorverbindingen te verminderen. Mitigatie heeft enkel effect op lange termijn en is niet plaatsgebonden. Wanneer is het aspect mitigatie van betekenis om te toetsen in een MER? In eerste instantie wordt nagegaan of het plan of project van de activiteitengroep een impact heeft op het klimaat (of de klimaatverandering vergroot) door een toename van de broeikasgasemissies. Specifiek moet hierbij nagegaan worden; Of er belangrijke emissies van broeikasgassen (zowel CO2 als CH4, N2O en F-gassen) optreden als gevolg van het plan of het project; Welke de energie-efficiëntie van de geplande activiteit is; Welke de bijdrage is die de activiteit levert aan het realiseren van de nationale, provinciale of gemeentelijke beleidsdoelstellingen of streefwaarden voor broeikasgasemissiereducties of dat deze activiteit het behalen van die doelstellingen net in gevaar brengt; …. Aandacht voor mitigatie is bijgevolg nodig bij activiteiten die een relatief grote bijdrage hieraan leveren. Specifiek voor deze activiteitengroep wordt gedacht aan woningbouwprojecten, kantoor- en winkelcomplexen,…. Broeikasgassen komen hier hoofdzakelijk vrij bij de verbranding van fossiele brandstoffen. Hoewel een detailbehandeling van het aspect klimaat (CO2-uitstoot) binnen een m.e.r. om verschillende redenen als een probleem ervaren wordt (zie paragraaf 5.2.4.3.4 van de discipline Lucht), zijn een aantal parameters relevant en haalbaar om te bestuderen in de effectbespreking (zie Tabel 29 van de discipline Lucht). Het bestuderen van deze parameters kan ook best deel uitmaken van de discipline Lucht. 5.2.9.3

Adaptatie

Adaptatie aan klimaatverandering is het proces waardoor samenlevingen de kwetsbaarheid voor klimaatverandering verminderen of waardoor zij profiteren van de kansen die een veranderend klimaat biedt. Adaptatie kan autonoom zijn of gepland, heeft effect op de korte termijn en op een specifieke plaats. Voor wat betreft adaptatie zijn er twee pistes die invulling moten krijgen in een MER voor deze activiteitengroep. 1. Wat is de invloed van het plan of project op de omgeving, zal deze het omgevingsklimaat wijzigen?


184

DEFINITIEF RAPPORT

Wanneer is de invloed van een plan of project op de omgeving een factor van betekenis om te toetsen in een MER? De invloed van een plan of project op het omgevingsklimaat is voor de plannen en projecten die behoren tot deze activiteitengroep enkel in zeer uitgesproken gevallen relevant. Enkele voorbeelden hiervan zijn; de gevolgen van hittestress door het kappen van bomen en het droogleggen van water in grote steden; de gevolgen van wateroverlast door het vergroten van de verharde oppervlakte in stedelijk gebied …. Daarnaast is het belangrijk om (in combinatie met 2.) na te gaan of het plan of project toekomstige noodzakelijke adaptatiemaatregelen kan hinderen, bijvoorbeeld via ruimtebeslag, waardoor waterberging niet meer mogelijk is. Relevant te vermelden is echter wel het stadsmicroklimaat, dat wel in belangrijke mate beïnvloed kan worden (in positieve of negatieve zin) door de plannen en projecten van deze activiteitengroep. Hiervoor wordt verwezen naar het kader over ‘De stad als warmte-eiland’. 2. Als het klimaat wijzigt (zie paragraaf 5.2.9.1), zal het plan of project dan nog even goed functioneren? Wanneer is de klimaatbestendigheid van een plan of project een factor van betekenis om te toetsen in een MER? Het al dan niet opnemen van dit aspect in het MER kan in eerste instantie gekoppeld worden aan de vooropgestelde levensduur van het plan of project. Wanneer verwacht wordt dat een plan of project binnen 50 of 100 jaar niet meer zal bestaan, is het niet nuttig de klimaatbestendigheid ervan in het MER te bekijken. Voor plannen en projecten met een lange levensduur worden nagegaan in welke mate de locatie en inrichting aangepast zijn aan de eigenschappen en de specifieke kwetsbaarheid van het gebied ten aanzien van klimaat(-verandering). Denk bijvoorbeeld aan; de gevolgen van een dijkdoorbraak door de realisatie van een recreatieproject in een voor overstroming kwetsbaar gebied; de gevolgen van een temperatuursstijging op de beplanting in het plan of project; … Maar net als bij de duurzaamheidsaspecten (zie verder) is het voor klimaataspecten moeilijk in te schatten wanneer een plan of een project klimaatbestendig is ontworpen. Hier bestaan immers (nog) geen vaststaande criteria voor. Waarom is het interessant om adaptatiemaatregelen in een plan of project op te nemen? De onzekerheid rond de evolutie van bijvoorbeeld temperatuur- en neerslagontwikkelingen maken dat de impact van klimaatverandering niet ondubbelzinnig vast te stellen is. Maar dat is geen reden om adaptatiemaatregelen uit te stellen. Het pro-actief rekening houden met adaptatiemaatregelen in het plan- of projectconcept is immers interessanter en goedkoper dan achteraf maatregelen te moeten inbouwen. Een inschatting maken van hoe de hogere kortetermijnkosten zich verhouden tot de ‘vermeden’ kosten op de langere termijn is in die zin interessant. Daarbij gaat het om kosten die toenemen door beheer en onderhoud, kosten door gedwongen aanpassingen achteraf en kosten doordat er geen ruimte meer is voor andere functies zoals wateropslag. Dit is echter iets wat tot de taken van de initatiefnemer behoort en niet in een m.e.r. moet worden onderzocht.


185

DEFINITIEF RAPPORT

Waar kunnen deze adaptatiemaatregelen een plaats krijgen in het MER? Zoals hoger vermeld kunnen deze adaptatiemaatregelen niet als klassieke milderende maatregelen beschouwd worden, aangezien ze niet de effecten van het plan of project op het leefmilieu milderen. Vraag blijft dan waar deze maatregelen best in een MER plaats moeten krijgen. Logischerwijze kan de ‘toets’ naar klimaatbestendigheid best in een ontwikkelingsscenario in de verschillende (relevante) disciplines/thema’s gebeuren, waarna de adaptatiemaatregelen als onderdeel van een plan- of projectconcept ingebouwd worden. Op een strategisch niveau en de milieubeoordeling hiervan kunnen dergelijke maatregelen wel onderdeel gaan uitmaken van alternatievenafweging. Waaraan moeten de voorgestelde maatregelen voldoen? Het is belangrijk dat de voorgestelde maatregelen efficiënt en effectief zijn. De onzekerheden over de langetermijn effecten van klimaatverandering vragen om de ontwikkeling van adaptatiemaatregelen gebaseerd op risicomanagement. De effecten van klimaatverandering op wateroverlast kunnen voor Vlaanderen bijvoorbeeld nog verschillende kanten uit (Milieuverkenning 2030, Van Steertegem (Ed.), 2009). Ook wanneer de toekomst zich eerder in de buurt van een droog klimaatscenario bevindt, moeten maatregelen zinvol en verantwoord zijn. Concreet betekent dit dat… het mogelijk moet zijn om maatregelen gaandeweg aan te passen, bij te sturen, te versnellen en te intensifiëren. het belangrijk is ook adaptatiemaatregelen te laten samen sporen met de inspanningen om verdere klimaatverandering te beperken (reductie van broeikasgasemissies) moet nagegaan worden hoe adaptatie best kan inspelen op de effecten van klimaatverandering en tegelijkertijd de leefbaarheid, ruimtelijke kwaliteit en de veiligheid handhaven of vergroten. Adaptatiemaatregelen die, op het eerste zicht, niet direct iets lijken op te leveren kunnen zo meeliften met andere aspecten137 (waterbeleid, energie, ruimtelijke ordening,…). Zo kunnen voor stedelijke gebieden bijvoorbeeld (grootschalige) parkstructuren in combinatie met water voor een aantrekkelijkere woon- en werkomgeving zorgen en tegelijkertijd bijdragen aan een natuurlijke ventilatie en opvang van wateroverlast. … Het spreekt voor zich dat het in die zin niet eenvoudig is zeer gedetailleerde en concrete maatregelen voor te stellen in het MER. De m.e.r. is immers een nuttig instrument om een eerste ‘klimaatsbestendigheidstoets’ te doen, te wijzen op bepaalde aandachtspunten en knelpunten voor adaptatie, suggesties te doen naar mogelijke maatregelen,… maar een MER kan niet instaan voor de gedetailleerde uitwerking van deze maatregelen. 5.2.9.4

Mogelijke maatregelen

Hierna worden een aantal voorbeelden van mogelijke mitigerende en adapterende maatregelen voorgesteld. Er kan echter gepleit worden voor het integreren van klimaatmitigatie en -adaptatie, met andere woorden; kansen verkennen die er zijn om adaptatiemaatregelen te combineren met de reductie van broeikasgasemissies en omgekeerd. Door dergelijke synergie kunnen adaptatiemaatregelen kansrijker of aantrekkelijker worden vanuit (bijvoorbeeld) kostenoogpunt. 137

Specifiek in stedelijk gebied staan immers niet steeds het klimaat en de klimaatverandering hoog op de beleidsagenda. Steden kampen met achterstandswijken, verloedering, gezondheidskwesties, onvoldoende recreatiemogelijkheden, fijn stof en luchtvervuiling,…. Het veranderende klimaat en de gevolgen daarvan zijn in dat perspectief geen centraal probleem, maar eerder een bijkomend probleem, dat een ander perspectief geeft op de manier waarop bestaande en toekomstige stedelijke ontwikkelingen passen binnen de te nemen maatregelen. De zoekstoch naar de klimaatbestendige stad, gaat in die zin altijd samen met sociaal-economische kwesties (bron: Dialoogproject ‘Klimaat in de stad’, Alterra, Wageningen UR).


186

DEFINITIEF RAPPORT

Andersom kan dit ook gelden voor mitigatiemaatregelen die kansrijker of aantrekkelijker worden wanneer tevens een bijdrage aan adaptatie wordt geleverd. Een voorbeeld hiervan voor deze activiteitengroep is het verbeteren van de isolatie van woningen om energie te besparen (mitigatie), waarbij wordt gekozen voor een hittestressbestendig dak (adaptatie). Ook het combineren van mitigatie- en adaptatiemaatregelen met het realiseren van een duurzame leefomgevingskwaliteit vormt een uitdaging. Zo kan men bijvoorbeeld bestaande parkeerruimte in de straat of voortuin vervangen door waterinfiltratiezones (adaptatie) met boomaanplantingen (mitigatie en adaptatie), wat ook de leefomgeving optimaliseert. Er zijn bovendien een aantal instrumenten beschikbaar die kunnen helpen in een zoektocht naar de meest effectieve manier om maatregelen voor mitigatie en adaptatie te combineren met stedelijke en sociaal economische ontwikkeling. Een voorbeeld is de ‘Nationale Adaptatiescan’ (http://www.adaptatiescan.nl/), ontwikkeld door de Nederlandse ingenieursbureaus BuilDesk en Tauw. Dit online instrument kan assisteren bij het evalueren van bestaand beleid ten aanzien van klimaatverandering. Daarnaast geeft het instrument een overzicht van de mogelijke adaptieve maatregelen ten behoeve van het klimaatbestendig(er) worden. De basis van de Adaptatiescan is een database waarin causale relaties gelegd zijn tussen de effecten van klimaatverandering, de maatregelen en de gevolgen van deze maatregelen. Aandachtspunt bij het toepassen van deze Adaptatiescan is dat de klimaatveranderingen gebaseerd zijn op de scenario’s voor Nederland. Desalniettemin kunnen de voorgestelde maatregelen interessant zijn voor de Vlaamse situatie, aangezien de Adaptatiescan, naast het selecteren van scenario’s, ook toelaat om zelf een ‘scenario’ met klimaatveranderingen naar keuze samen te stellen. 5.2.9.4.1 Mitigerende maatregelen Mitigerende maatregelen voor deze activiteitengroep, zijn voornamelijk van toepassing voor de transporten gebouwsector. Hier bestaat een belangrijke overlap met de disciplines Mens-Verkeer, Lucht en het thema Energie. Een aantal van de daar voorgestelde milderende maatregelen inzake energie-efficiëntie zullen ook goed zijn voor het beperken van de broeikasgasuitstoot. Voor wat betreft de transportsector zijn volgende maatregelen mogelijk; Een duurzame modal split Vergroten inzet van duurzame en klimaatneutrale brandstoffen … Gebouwen hebben een groot potentieel voor de vermindering van de uitstoot van broeikasgassen. Aanpassingen aan gebouwen en installaties, maar ook een veranderd gebruik ervan, besparen energie en verminderen bijgevolg de uitstoot van broeikasgassen. Energiebesparende maatregelen (woningisolatie, zuinigere installaties, restwarmte van nabije processen…)

het

gebruik van

Energieneutraal bouwen (nieuwe bouwmaterialen en bouwcomponenten, verlichting, koeling, verwarming) Duurzame energie produceren en integratie van duurzame energieopwekking in bouwelementen, zoals gevels en daken De compactheidsgraad van gebouwen De zonne-oriëntatie van gebouwen en hun relevante onderdelen (bv. dak, grootste raamoppervlakte) om winterzon als energie- en verwarmingsbron te hanteren. …


187

DEFINITIEF RAPPORT

5.2.9.4.2 Adapterende maatregelen Indien uit de beoordeling in het MER blijkt dat adaptatiemaatregelen vereist zijn, maar dat het plan of project een onvoldoende klimaatbestendige ruimtelijke inrichting138 heeft, kunnen adapterende maatregelen worden voorgesteld. In de wetenschap dat deze adaptatiemaatregelen plan- en projectspecifiek zijn, worden hierna toch enkele mogelijke maatregelen opgelijst. Vergroten van de waterbergingsruimte, meer ruimte voor water creëren Vergroten van de veiligheid van dijken en laaggelegen delen compartimenteren Gebruiken van waterdoorlatende materialen, hemelwaterputten, wadi’s,…. Voorzien in isolatie, ventilatie, nieuwe woonstijlen,… Tegengaan effecten van stijgende temperatuur (zie ook kader ‘De stad als warmte-eiland’), door groenelementen en water in de stad uit te breiden Groendaken en gevelbegroeiing Veranderende plantensoortensamenstelling voorzien Vervoersinfrastructuur aanpassen Klimaatbestendige nieuwbouw realiseren Tegengaan van effecten door langere perioden van droogte (koelwaterproblematiek, gevolgen voor bomen en funderingen) Maatregelen ter verhoging van de grondwatertafel (tegengaan uitdroging) …

KADER 20 – DE STAD ALS WARMTE-EILAND Een van de meest wezenlijke verschillen tussen steden en een landelijke omgeving is ongetwijfeld het klimaat. Het ‘stadsklimaat’ verschilt in een aantal opzichten van dat van de landelijke omgeving, samengevat is het klimaat warmer, natter en stofrijker. Eén van de belangrijkste aspecten is hierbij de temperatuur: steden kunnen als een warmte-eiland beschouwd worden. Door de combinatie van een aantal aspecten ontstaat er ter hoogte van steden een ‘stadswarmtebel’; Hogere invang zonnestralen door stedelijke geometrie. Minder uitstraling door lage Sky View Factor. Sterkere opwarming van oppervlakken en materialen in stedelijke gebieden. Extra warmteproductie door verkeer, bedrijven, huizen. Verminderde afkoeling doordat vegetatie en open water schaars zijn. Verminderde afkoeling door impermeabele oppervlakken. Verminderde afkoeling door geringere convectie. Onderstaande figuur geeft het temperatuurverschil tussen ruraal gebied en stadscentrum in Nederland weer.

138

Een klimaatbestendige ruimtelijke inrichting heeft een lage kwetsbaarheid (grote weerstand, dit is het vermogen om extreme omstandigheden te kunnen weerstaan, en veerkracht, dit is het vermogen om snel te kunnen herstellen zodra de omstandigheden weer normaal zijn) en een hoog aanpassingsvermogen (dit is het vermogen om met onzekerheden over de omvang en het tempo van de klimaatverandering te kunnen omgaan).


188

DEFINITIEF RAPPORT

Figuur 18:

Schematische weergave van het warmte-eiland-effect in Nederland

Bron: Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut (www.knmi.nl)

Klimatologische betekenis van groenoppervlakken in stedelijke omgeving Eén van de belangrijkste klimatologische verschillen tussen verstedelijkte gebieden en de landelijke omgeving, is het hierboven geschetste warmte-eilandkarakter van steden. Hoewel het globale effect duidelijk is, zijn steden absoluut niet homogeen. Naar gelang de aard van de gebouwen, de groenoppervlakte, de inrichting,... kunnen plaatselijk verschillen optreden. Bij verkeersknooppunten zullen de abiotische condities vaak extreem slecht zijn, terwijl stadsparken meer aanleunen bij het buitengebied en waar zelfs plaats is voor zeldzame dieren en planten. Uit onderstaande figuur blijkt dat groenelementen opvallen door hun lagere temperaturen ten opzichte van de bebouwde gebieden. Groenelementen kunnen bijgevolg in belangrijke mate de klimatologische en milieucondities van een plaats beïnvloeden.

Figuur 19:

Luchttemperatuur langs een ZO-NV-transect groenelementen is duidelijk te merken

doorheen

Berlijn.

Het

effect

van

Bron: Hermy M. et al. – Groenbeheer, een verhaal met toekomst.


189

DEFINITIEF RAPPORT

De positieve werking van groenelementen op het klimaat en de luchtkwaliteit van steden wordt door de grootte, de opbouw en de samenstelling van de begroeiingen bepaald. Grasvlakten mogen dan wel in hun stralings- en energiebalans heel anders zijn dan bebouwing, maar waterpartijen in combinatie met struiken en bomen hebben een veel grotere bioklimatische werking (onder meer een temperende werking op de luchttemperatuur). De stralingsenergie wordt immers in het kronendak geabsorbeerd, zodat er minder energie op de bodem terechtkomt. De vermindering van de windsnelheid door de enorme bladmassa van bomen en struiken zorgt voor een effectieve filtering van de lucht. Groenoppervlakken hebben ook een duidelijke grotere relatieve luchtvochtigheid dan verzegelde oppervlakken. Door de verschillen tussen bebouwd en onbebouwd ontstaat ook een beweging van koudere lucht naar de bebouwing. Ommuurde groenoppervlakken verhinderen deze luchtbeweging. De indringdiepte van deze koudere lucht vanuit groenelementen wordt ook beïnvloed door de hoogte en de dichtheid van de bebouwing. Een ommuurde groenoppervlakte of een groenoppervlakte omgeven door hoge en dichte bebouwing maakt het groenelement tot een eiland, waarvan de klimaatbeïnvloeding niet of nauwelijks doordringt tot de omgeving. Straten die loodrecht op het groenelement staan en erop uitmonden, zuigen de temperende werking diep tot in de bebouwing. Maar de vraag is: hoe groot moet het groenelement zijn opdat het een verbetering van de klimatologische situatie in de bebouwde omgeving oplevert? Hoe diep reikt het effect van groenelementen? In onderstaande tabel wordt voor vijf groenelementen van verschillende grootte de aangetoonde reikwijdte afhankelijk van de windsnelheid weergegeven. De reikwijdte is deze vanaf de rand van het groenelement tot in de bebouwing waar nog een effect van 0,5 K aangetoond kan worden. Zoals te verwachten zijn de effecten het grootst aan de lijzijde van het groenelement. Ook speelt de omvang van het element mee; hoe groter het element, hoe groter ook de klimatologische reikwijdte. De grootste effecten worden bij de laagste windsnelheden gemeten. Figuur 20 zet het temperatuurverschil tussen het groenelement en zijn omgeving volgens de grootte van het groenelement uit. Hieruit blijkt dat groenelementen minimaal ca. 5 ha groot moeten zijn om temperatuureffecten en bijgevolg effecten op het mesoklimaat te tonen. Bij kleinere groenelementen gaat het temperatuureffect niet veel verder dan het eigenlijke groenelement.

Figuur 20:

Relatie tussen het temperatuurverschil van verschillende groenoppervlaktes in Berlijn en hun onmiddellijke, bebouwde omgeving op een windarme nacht

Bron: Hermy M. et al.(2005) – Groenbeheer, een verhaal met toekomst.


190

DEFINITIEF RAPPORT

5.2.9.5


Over de snelheid en de mate waarin het klimaat verandert, de sterkte van de effecten ervan en de efficiëntie van mogelijke milderende maatregelen bestaan nog aanzienlijke onzekerheden. Monitoring is bijgevolg zeker aangewezen, maar niet realistisch gezien het schaalniveau in ruimte en tijd waarop de gevolgen zich afspelen. Daarom adviseren we in dit richtlijnenboek; Uit te gaan van de range aan mogelijke effecten van klimaatverandering. Bij locatie- en inrichtingsalternatieven voor specifieke grootschalige plannen of projecten, die mogelijk gevoelig zijn voor klimaatverandering, rekening te houden met het mogelijke optreden van een worst case-klimaatscenario. Zo veel mogelijk ‘multifunctionele’ maatregelen te nemen. Het gaat dan om maatregelen die sowieso nodig zijn in verband met de klimaatverandering, maar die ook relevant zijn om andere (niet-klimaat)effecten op te vangen. 5.2.9.6

Elementen van belang voor disciplineoverschrijdende afweging?

Impact op het klimaat en aanpassing aan de klimaatverandering moet plaatsvinden in verschillende sectoren en op verschillende plaatsen. Het risico bestaat dat de ene maatregel de andere tegenwerkt. Een integrale afweging van de verschillende belangen is bijgevolg belangrijk. Daarnaast wordt bij voorkeur gestreefd naar het realiseren van synergie tussen de verschillende adaptatie- en mitigatiemaatregelen. Bijvoorbeeld: woningisolatie zorgt niet alleen voor een betere voorbereiding op de toenemende frequentie van hittegolven, maar levert ook een bijdrage aan energiebesparing, en daarmee de CO2-uitstoot. Ook een interdisciplinaire synergie is relevant; zoals hoger ook aangegeven kunnen bijvoorbeeld voor stedelijke gebieden (grootschalige) parkstructuren in combinatie met water voor een aantrekkelijkere woon- en werkomgeving zorgen en bijdragen aan een natuurlijke ventilatie en opvang van wateroverlast.


191

DEFINITIEF RAPPORT

5.2.10

Mens-Gezondheidsaspecten

5.2.10.1 Reikwijdte, afbakening en beschrijving van het studiegebied 5.2.10.1.1Reikwijdte Een gezonde leefomgeving is een leefomgeving die als prettig en veilig wordt ervaren, uitnodigt tot gezond gedrag en waar de druk op de gezondheid zo laag mogelijk is. Thema’s binnen dit onderwerp zijn bijvoorbeeld ruimtelijk ontwerp en inrichting, meervoudig ruimtegebruik, milieubelasting, klimaat, binnenmilieu, duurzaamheid, verkeer en vervoer, groen en water, sport en bewegen, voorzieningen, veiligheid, ontmoetingsplekken en speelmogelijkheden. Milieu- en andere kwaliteitsaspecten van de omgeving kunnen dus op verschillende manieren invloed hebben op de gezondheid. Er is sprake van een gezonde (gezondheidsbevorderende) omgeving als: aspecten in de fysieke omgeving geen bedreiging of beperking van de gezondheid vormen; de kwaliteit van de fysieke omgeving een rechtstreekse verbetering van de feitelijke en ervaren gezondheid tot gevolg heeft of vermindering van de risico’s voor blootstelling aan risicofactoren en dus voor aantasting van de gezondheid; de fysieke omgeving goede voorwaarden schept voor gebruikers om hun gezondheidssituatie te verbeteren. Onder deze elementen ressorteren naargelang het uitgangspunt en de bron, naast de thema’s geluid, lucht, geur, verkeersveiligheid,… vaak ook aspecten zoals groenvoorziening, speel- en sportvoorzieningen, kindvriendelijke inrichting, vermenging van woonvormen en leeftijdscategoriën,… In hetgeen volgt wordt de nadruk gelegd op gezondheidsaspecten in relatie tot de verbetering van objectieve leefomstandigheden: invloed van gewijzigde luchtkwaliteit, geluidsklimaat, geurklimaat, bodem- en waterkwaliteit, direct fysisch gevaar van calamiteiten, … De wijzigingen in de leefomgeving die hier bestudeerd worden omvatten fysische, scheikundige en biologische agentia: de uitstoot van schadelijke stoffen, geluidsproductie, ziekteverwekkende organismen en straling. Aan deze thema’s kunnen schaalniveau('s), beoogde gebiedstype(n) en functie(s) worden gekoppeld, zodat objectieve indicatoren kunnen worden gedefinieerd. Verkeersveiligheid is besproken onder de discipline Mens-Verkeer (zie paragrafen 5.2.3). Binnenmilieu van gebouwen wordt niet beschouwd als een aspect met externe effecten. 5.2.10.1.2Afbakening van het studiegebied De afbakening van het studiegebied voor de discipline 'Mens-Gezondheid' is in grote mate afhankelijk van de bovenvermelde gegevens. 5.2.10.1.3Risicocommunicatie Een uitgewerkt voorstel van risico-communicatie maakt deel uit van het MER. Communicatie over milieu- en gezondheidsproblemen wordt zo veel mogelijk vergezeld van verschillende mogelijke oplossingsscenario’s of denkpistes. Dit kan bijvoorbeeld ook een planning of kalender zijn waarbinnen de overheden zich engageren om dergelijke scenario’s uit te werken. 5.2.10.2 Referentiesituatie Een grondige analyse van de plan/projectbeschrijving stelt in staat om ingrepen en respectievelijke potentiële effecten op de gezondheid te bepalen. Uit deze gegevens is het o.a. mogelijk om de belangrijkste wijzen van opname van de verontreiniging af te leiden.


192

DEFINITIEF RAPPORT

Meestal zal het effect op de gezondheid enkel kunnen benaderd worden via een analyse van de risico’s op blootstelling, eerder dan via de beschrijving van de gewijzigde gezondheidstoestand zelf. De beschrijving van de bestaande toestand van het studiegebied omvat: algemene beschrijving van het te bestuderen gebied: situering van het plan/projectgebied binnen de leefgemeenschap (geografisch, sociaal, economisch); fysische eigenschappen van de omgeving: geluids- en luchtklimaat,...; historiek, beschrijving van eventueel bestaande verontreiniging (is afhankelijk van reeds bestaande of vroegere activiteiten); milieuknelpunten (klachtenregister); beschrijving van het gebruik van het grondgebied (landbouw, recreatie, industrie, woongebied, huidige verkeerssituatie...) en natuurlijke grondstoffen (gronden oppervlaktewater, jacht, visvangst...); demografische gegevens: bevolkingsdichtheid en in zoverre relevant ook leeftijdsverdeling, socioeconomische samenstelling, etnische afkomst, verdeling van de werkgelegenheid,... Het profiel van de bevolking die door het project zal worden beïnvloed dient duidelijk omschreven te worden. Het is belangrijk te weten hoeveel mensen worden blootgesteld aan eventuele verontreiniging of hinder: bevolkingsdichtheid in functie van de afstand tot het project. Ook de blootstelling is zeer belangrijk. Deze wordt bepaald door de uitgeoefende activiteiten binnen het plan/projectgebied. Werknemers die zich binnen de invloedssfeer van het plan/project bevinden, worden bij de inschatting van de gezondheidseffecten mee in beschouwing genomen. Kennis over de aanwezigheid van kinderdagverblijven, scholen, ziekenhuizen, rusthuizen laat toe de aandacht toe te spitsen op gevoelige bevolkingsgroepen. Deze gegevens worden deels verzameld binnen de disciplines Bodem (paragraaf 5.2.1), Water (paragraaf 5.2.2), Lucht (paragraaf 5.2.4), Landschap, Bouwkundig Erfgoed & Archeologie (paragraaf 5.2.7) en Mens-Ruimtelijke Aspecten (paragraaf 5.2.8). 5.2.10.3 Effectvoorspelling en -beoordeling Bestudeerde parameters Tabel 45:

Bestudeerde parameters discipline Mens-Gezondheidsaspecten Relevantie?

Ingreep/effectgroep

Detailniveau?


R

Luchtkwaliteit Luchtverontreinigende emissies wegverkeer

PL-MER

Blootstelling aan luchtkwaliteitsnormen

overschrijding

Verandert de blootstelling van mensen aan luchtverontreiniging door wegverkeer? Welke gezondheidseffecten kan dit veroorzaken (dosiseffectrelatie)? Inventariserend en indicatief bijvoorbeeld via gebruik van kengetallen of via een Gezondheid Effect Screening (GES) PR-MER

Blootstelling aan luchtkwaliteitsnormen

overschrijding

Explorerend en gedetailleerd via bv een Health Impact Assessment (HIA) Stofhinder

PR-MER

Blootstelling aan stofverspreiding tijdens werken Verandert de blootstelling van mensen aan luchtverontreiniging door stofopwaaiing tijdens de werken? Welke gezondheidseffecten kan dit veroorzaken (dosis-effectrelatie)?


193

DEFINITIEF RAPPORT


Detailniveau?


R

Explorerend en gedetailleerd via bijvoorbeeld een Health Impact Assessment (HIA) Geurhinder

PR-MER

Geurhinder door wegverkeer? Verandert de blootstelling van mensen aan geurhinder door wegverkeer? Welke gezondheidseffecten kan dit veroorzaken (dosis-effectrelatie)? Explorerend en gedetailleerd via bijvoorbeeld een Health Impact Assessment (HIA)

Geluidsklimaat en trillingen Geluid van verkeer en installaties

PL-MER

Blootstelling aan geluidskwaliteitsnormen

overschrijding

Verandert de blootstelling aan geluid door wegen railverkeer en /of bedrijvigheid in de nabijheid (op hoorbare afstand) van woon-, werk-, natuur- of recreatiegebieden? Verandert de hoeveelheid laag frequent geluid producerende activiteiten (bijvoorbeeld ventilatoren, verwarmingspompen, transformatoren en airconditioninginstallaties) in de buurt van woon-, werkof recreatiegebieden? Welke gezondheidseffecten kan dit veroorzaken (dosiseffectrelatie)? Inventariserend en indicatief bijvoorbeeld via gebruik van kengetallen of via een Gezondheid Effect Screening (GES). Grootte-orde van aantal ernstig gehinderden. PR-MER

Blootstelling aan overschrijding geluidskwaliteitsnormen en trillingsnormen En daarenboven: Verandert de blootstelling van mensen aan geluid tijdens de uitvoering van het project? Explorerend en gedetailleerd via bijvoorbeeld een Health Impact Assessment (HIA)

Trillingen

PL-MER

Blootstelling aan overschrijding trillingsnormen Verandert de blootstelling aan trillingen door wegen railverkeer en /of bedrijvigheid in de nabijheid (op hoorbare afstand) van woon-, werk-, of recreatiegebieden? Verandert de hoeveelheid trillingenproducerende activiteiten in de buurt van woon-, werkof recreatiegebieden? Welke gezondheidseffecten (dosis-effectrelatie)?

kan

dit

veroorzaken

Inventariserend en indicatief bijvoorbeeld via gebruik van kengetallen of via een Gezondheid Effect Screening (GES) PR-MER

Blootstelling aan overschrijding trillingsnormen En daarenboven: Verandert de blootstelling van mensen aan trillingen tijdens de uitvoering van het project? Explorerend en gedetailleerd via bijvoorbeeld een Health Impact Assessment (HIA)

Water- en bodemkwaliteit Emissies naar bodem en water

PL-MER

Wijziging van de drinkwaterkwaliteit Verandert door het project de blootstelling aan verontreinigingen (zowel biologisch als chemisch) in oppervlaktewater dat als drinkwater gebruikt wordt? Welke gezondheidseffecten kan dit veroorzaken


194

DEFINITIEF RAPPORT


Detailniveau?


R

(dosis-effectrelatie)? Inventariserend en indicatief bijvoorbeeld via gebruik van kengetallen of via een Gezondheid Effect Screening (GES) PR-MER

Wijziging van de drinkwaterkwaliteit Explorerend en gedetailleerd via bijvoorbeeld een Health Impact Assessment (HIA)

Emissies naar bodem en water

PL-MER

Wijziging van de oppervlaktewaterkwaliteit Verandert door het project de blootstelling aan verontreinigingen (zowel biologisch als chemisch) in oppervlaktewater dat als zwemwater gebruikt wordt? Verandert het aantal mensen in risicogroepen (kinderen, zwangeren, ouderen) dat gebruik maakt van zwemwater in de buurt van het project? Welke gezondheidseffecten (dosis-effectrelatie)?

kan

dit

veroorzaken


Wijziging van de oppervlaktewaterkwaliteit Explorerend en gedetailleerd via bijvoorbeeld een Health Impact Assessment (HIA)

Emissies naar bodem en water

PL-MER

Wijziging van de bodemkwaliteit Verandert door het project de blootstelling (blootstellingroutes) aan bodemverontreiniging? Bijv. door tuintjes op verontreinigde grond, verontreinigde speelveldjes. Welke gezondheidseffecten (dosis-effectrelatie)?

kan

dit

veroorzaken


Wijziging van de bodemkwaliteit Explorerend en gedetailleerd via bijvoorbeeld een Health Impact Assessment (HIA)

Calamiteiten

PR-MER

Direct fysisch gevaar door inhalatie of orale inname van gevaarlijke stoffen (bijvoorbeeld ontsmettingsproducten zwembaden). Welke gezondheidseffecten kan dit veroorzaken? Kwalitatief-kwantitatief

Straling Elektromagnetische straling van hoogspanningsleiding en en GSM-masten

PL-MER

Gezondheidsrisico’s van hoogspanningsleidingen

wonen

onder

Verandert de blootstelling van mensen aan straling en elektromagnetische velden In de buurt van (200 m) hoogspanningslijnen? Welke gezondheidseffecten kan dit veroorzaken? Welke gezondheidseffecten (dosis-effectrelatie)?

kan

dit

veroorzaken

Inventariserend en indicatief bijvoorbeeld via gebruik van kengetallen of via een Gezondheid Effect Screening (GES) (er bestaat nog onzekerheid over gezondheidsrisico’s, die mogelijk bestaan kinderen). PR-MER

Gezondheidsrisico’s van hoogspanningsleidingen

wonen

de voor onder

Explorerend en gedetailleerd via bijvoorbeeld een Health Impact Assessment (HIA)


195

DEFINITIEF RAPPORT


Detailniveau?


R

Lichtklimaat en windhinder Lichtschaduwwerking

en

PL-MER

Gezondheidsrisico’s van wijziging lichtklimaat voor omwonenden / windhinder

Windhinder

Verandert het lichtklimaat voor omwonenden in de omgeving? Inventariserend en indicatief bijvoorbeeld via gebruik van kengetallen of via een Gezondheid Effect Screening (GES) PR-MER

Gezondheidsrisico’s van wijziging lichtklimaat voor omwonenden / windhinder Explorerend en gedetailleerd via bijvoorbeeld een Health Impact Assessment (HIA)


SO R


Analysemethoden en voorstellingswijzen In ieder m.e.r. dienen de gevolgen voor de volksgezondheid in beeld gebracht, bij locatie- en inrichtingskeuzes voor stadsontwikkelingsprojecten en recreatieprojecten die gepaard gaan met relatief grote gevolgen voor: de luchtkwaliteit (fijn stof en/of NOx en belangrijke stofverspreiding tijdens de werken) de geluid en/of trillingshinder (chronische en/of piekbelasting) mogelijke verspreiding van gevaarlijke stoffen (eventueel reeds aanwezig binnen het plan/projectgebied) het elektromagnetisch stralingsniveau (als gevolg van hoogspanningsleidingen) het lichtklimaat (schaduwwerking) de kwaliteit en veiligheid van de openbare ruimte Verkeersveiligheidsaspecten worden behandeld onder de discipline Mens-Verkeer. 5.2.10.3.1Richtlijnenboek Mens-Gezondheid Bij het uitwerken van de milieubeoordeling wordt gebruik gemaakt van het Richtlijnenboek MensGezondheid opgesteld door de afdeling Preventieve en Sociale Gezondheidszorg (i.s.m. de Administratie). De in het MER te onderzoeken blootstellingen worden bepaald door een aantal selectiecriteria waaronder (zie richtlijnenboek): het niveau van de achtergrondimmissie als % van de wettelijke norm, de wetenschappelijke advieswaarde; de procentuele bijdrage van de beschouwde activiteit aan de wetenschappelijke advieswaarde en de huidige toestand;

wettelijke norm, de

het bestaan van klachten of onrust bij de bevolking. 5.2.10.3.2Welke mate van detail? De effecten op / risico’s voor de volksgezondheid kunnen inventariserend en indicatief via een ‘Gezondheid Effect Screening (GES)’ of meer explorerend en gedetailleerd via bijvoorbeeld een ‘Health Impact Assessment (HIA)’ onderzocht worden. In de Nederlandse milieueffectbeoordeling


196

DEFINITIEF RAPPORT

wordt dit onderscheid gehanteerd. Bij plan-m.e.r. kan eerder worden volstaan met een GES, bij besluit-MER139 zal eerder een HIA aan de orde zijn. Bij de keuze voor het detailniveau van de effectbeoordeling speelt de beleving van de gezondheidsrisico’s samenhangend met het initiatief een rol. Deze zal op haar beurt weer afhangen van de aard van het project en de locatie ervan. Als uit een eerste inventarisatie blijkt dat er forse gezondheidsgevolgen of veel onzekerheden over de gezondheidsgevolgen zijn, is het nodig gedetailleerder te kijken. 5.2.10.3.3Literatuur i.v.m. effectbeoordeling Algemeen RIVM rapport 270001001/2005, Gezondheid in milieueffectrapportage en strategische milieubeoordeling. Verkenning van de mogelijkheden tot integratie, J.M. den Broeder, F.F. van Zoest, M. van Bruggen, A.B. Knol, A.J.P. van Overveld, B.C. Rademaker* http://www.rivm.nl/bibliotheek/rapporten/270001001.html Gezondheid Effect Screening (GES) Handboek Checklist gezondheidseffectscreening, RIVM, centrum voor Volksgezondheid Toekomst Verkenningen, 2004 http://www.ggdkennisnet.nl/kennisnet/uploaddb/downl_object.asp?atoom=21989&VolgNr=1 VROM & Naeff Consult, Het gebruik van GES. Verslag van een onderzoek naar het gebruik van het instrument Gezondheidseffectscreening., april 2010. http://www.rijksoverheid.nl/documenten-en-publicaties/brochures/2010/04/01/eindrapportonderzoek-gezondheidseffectscreening.html VROM, Gezondheidseffectscreening Stad&Milieu. Handboek voor een gezonde inrichting van de woonomgeving, september 2008. http://www.monitoringportaal.nl/documenten/Handboek_gezondheidseffectscreening_stad_en_mi lieu_2008.pdf Health Impact Assessment (HIA) http://www.rivm.nl/milieuportaal/bibliotheek/veelgesteldevragen/mgz-health-impactassessment.jsp 5.2.10.3.4Luchtkwaliteit De atmosferische verspreidingsmodellen voor luchtverontreinigende componenten en dit voor de bestaande en geplande toestand, vormen de basis. Op basis van betrouwbare jaargemiddelde modelleringen van de luchtkwaliteit voor verschillende componenten, kunnen GES-scores, overschrijdingen van blootstellingsnormen en toetsingsparameters voor gezondheidseffecten (bijvoorbeeld MTR-waarden) worden afgeleid. Het MER zal aangegeven of er een risico bestaat van een significante toename van de geurconcentratie in de woonomgeving als gevolg van de uitvoering van de verschillende alternatieven en zijn projecten. Verder zal de milieubeoordeling, in de mate dat het detailniveau van de studie dit toelaat en voor zover de informatie bestaat, aandacht besteden aan de gevolgen van chronische blootstelling aan geuremissies en het mogelijk optreden van somatische en psychosomatische aandoeningen.

139

Naamgeving in Nederland, komt overeen met ‘plan-MER’ in Vlaanderen.


197

DEFINITIEF RAPPORT

5.2.10.3.5Geluidsklimaat en trillingen De geluidsdrukcontourkaart (discipline Geluid & Trillingen paragraaf 5.2.5) en de gehanteerde normen advieswaarden in de bestaande en geplande toestand, vormen de basis voor het inschatten van het aantal omwonenden, blootgesteld aan geluidsverstoring. De geluidsstudie houdt in principe rekening met de verschillende geluidsbronnen. Het is duidelijk dat de fysische kenmerken van het uitgezonden geluid en de omgeving (afscherming, weerkaatsing,…) een rol spelen bij de beleving en bij het mogelijks initiëren van gezondheidsschade. Ook de omstandigheden, waarin de geluidsbelasting optreedt, zijn relevant. Belangrijk is om bij dit alles niet alleen uit te gaan van de klassieke benadering via Laeq of Lden contouren maar tevens gebruik te maken van recente inzichten. Zo zullen er naast Lden of Lnight ook andere parameters, voor zover de informatie bestaat en toepasbaar is op het gewenste detailniveau, meegenomen worden in het onderzoek. De WHO wijst in dat verband o.a. ook op het belang van ondermeer Lamax, aantal lawaaipieken, verschil met achtergrondlawaainiveau en frequentie-inhoud van de geluidsbron bij intermittent geluid. Per alternatief zal aangegeven worden in welke mate en waar ze bijdragen tot veranderingen in het geluidsniveau en daarmee het beïnvloeden van het gezondheidspeil van de bevolking in de omgeving. Voor de vergelijking van de situaties in de verschillende scenario’s en de huidige toestand wordt gekeken naar: de oppervlakte van het gebied waar de normen worden overschreden en naar het aantal mensen, dat daaraan zijn blootgesteld. In het geval van relevante effecten worden op projectniveau de milieugevolgen van geluid op de volksgezondheid in principe kwantitatief uitgedrukt in termen van ziektelast en verloren levensjaren op basis van bestaande dosis-effect relaties en risicoschattingen. Aangegeven wordt waar zich gevoelige objecten of personen in het studiegebied bevinden en welke alternatieven en mitigerende maatregelen mogelijk zijn om gezondheidsschade zoveel mogelijk te voorkomen, dan wel de volksgezondheid te verbeteren. De blootstelling aan geluid kan een breed scala aan nadelige gezondheidseffecten veroorzaken. De belangrijkste gezondheidseffecten van blootstelling aan lagere niveaus van geluid, zoals die veelvuldig in de woonomgeving voorkomen, zijn (ernstige) hinder en (ernstige) slaapverstoring. Voor wegen railverkeer zijn op basis van meta-analyse opgestelde relaties tussen het percentage ernstig gehinderden (HA) en de geluidsbelasting aan de hoogst belaste gevel beschikbaar. 5.2.10.3.6Bodem- en waterkwaliteit Het is niet uitgesloten dat plannen/projecten worden gerealiseerd in situaties met een historische bodemverontreiniging, waarbij dus overschrijdingen van de bodemsaneringsnormen optreden en een risico-evaluatie van de effecten op de volksgezondheid noodzakelijk is. In de praktijk zal in de meeste gevallen van gekende historische bodemverontreinigingen, een dergelijke risico-evaluatie op last van OVAM, reeds uitgevoerd zijn. Hierbij worden humaan-toxicologische risico’s (Vlier-Humaan model), naast ecotoxicologische risico’s en verspreidingsrisico’s geëvalueerd. Informatie over de procedures van risico-evaluatie van verontreinigde bodems is te vinden op de website van OVAM onder: technisch-wetenschappelijke informatie/bodem http://www.ovam.be/jahia/Jahia/pid/660 Indien door het plan/project bepaalde bodemfuncties wijzigen, kan het noodzakelijk zijn om deze risico-evaluatie (in samenspraak met OVAM) opnieuw uit te voeren. In bepaalde situaties kan een zogenaamde ‘leeflaag’ aanwezig of voorzien zijn en zal moeten beoordeeld worden hoe deze leeflaag in het plan/project wordt ingepast. Voor niet-historische verontreinigingen zullen in principe maatregelen voor bodemsanering worden uitgevoerd. Deze kunnen hand-in-hand gaan met de geplande werken in het kader van het plan/project. Actualisatie richtlijnenboek stadsontwikkeling & recreatie

198

DEFINITIEF RAPPORT

5.2.10.3.7Straling Elektromagnetische velden met een frequentie van 50 Hertz (Hz), die door de lage frequentie worden gekarakteriseerd als extreem laagfrequent (ELF-EM velden), kunnen mogelijk een gezondheidskundig relevante blootstelling in de woonomgeving opleveren. Bronnen van (blootstelling aan) ELF-EM velden in de woonomgeving zijn ondergrondse en bovengrondse hoogspanningslijnen voor transport en distributie van elektriciteit en transformatorkabines (maar ook elektrische apparatuur die in en om de woning wordt gebruikt). Het Departement LNE heeft de opdracht gegeven voor de studie ‘Organisatie van een consultatietraject ter voorbereiding van een actieplan voor het omgaan met milieurisico’s van extreem laag frequente velden van elektrische installaties zoals hoogspanningslijnen en opmaak van een actieplan’. Deze studie loopt af midden 2011. De GES-systematiek wordt in Nederland alleen toegepast op bovengrondse hoogspanningslijnen. Voor ondergrondse hoogspanningslijnen is voorlopig onvoldoende informatie voorhanden en kan geen beoordeling in het kader van GES plaatsvinden. 5.2.10.3.8Lichtklimaat Ernstige veranderingen in het lichtklimaat van de omgeving als gevolg van het plan/project, kunnen leiden tot effecten op de gezondheid. Het wetenschappelijk onderzoek op dit gebied is erg in beweging. Daarom is de ‘Stichting Onderzoek Licht en Gezondheid’ (Nederland) in het leven geroepen. Deze stichting is ook op de TUE gehuisvest, bij het Centrum voor Bouw Onderzoek (CBO) van de faculteit Bouwkunde en TNO. Een goed daglichtontwerp zorgt ervoor dat een visueel comfortabele situatie ontstaat waarbij hinder door verblinding, reflecties of te grote helderheidsverschillen voorkomen worden. Ook de hoeveelheid daglichtoppervlak speelt een belangrijke rol, 5.2.10.4 Milderende maatregelen In onderstaande tabel worden een aantal voorstellen van milderende maatregelen gedaan. Het betreft hier geen limitatieve lijst, maar een aantal typevoorbeelden relevant voor deze activiteitengroep. Opmerking: een aantal van de hiernagenoemde milderende maatregelen hebben betrekking op indirecte effecten op de volksgezondheid. In die zin kunnen ze ten dele ook voorkomen onder de respectievelijke disciplines die de directe effecten vertegenwoordigen. Om het milderend effect ten behoeve van de gezondheid duidelijk te stellen worden de milderende maatregelen hieronder toch vernoemd. Tabel 46:

Milderende maatregelen discipline Mens-Gezondheidaspecten S-RS-B

PL-MER

PR-MER

RUIMTE

VERGUN

INI

DERDEN

Beperking van de uitstoot schadelijke agentia (lucht, geluid, water, bodem) Terugdringen van bronniveau van verkeer, al dan niet in nabijheid van kwetsbare functies: zie discipline Mens-Verkeer, bijvoorbeeld: Beperken van autoverkeer;

S-RS-B

Instellen van autovrije en autoluwe zones; Wegdek wijzigen van klinkers vermindert geluid met 4 dB(A)

in

asfalt,

Terugdringen van bronniveau van geluid van installaties (klimaatregeling, pompen, …) en recreatie-activiteiten al dan niet in nabijheid van

S-RS-B


199

DEFINITIEF RAPPORT

S-RS-B

kwetsbare functies: zie Trillingen, bijvoorbeeld:

discipline

Geluid

PL-MER

PR-MER

RUIMTE

VERGUN

INI

DERDEN

&

Hinderzones verkleinen door de meest belastende installaties in centrum van het plan/projectgebied te plaatsen (’inwaarts zoneren’); Geluidsisolerende scherm, …

maatregelen;

omkasting,

Milieutechnologische maatregelen voor reductie van emissies bijvoorbeeld: Zuivering van afvalwater; S-RS-B Verwijderen van geleide atmosferische emissies bijvoorbeeld lokale ruimtelijke maatregelen voor luchtzuivering, afscherming, bevordering van verdunning. Wijziging van het proces van de infrastructuur bijvoorbeeld: Zwemwaterbehandeling risicohoudende producten.

met

S-RS-B

minder

Beperking van de blootstelling Keuze van een andere inplantingsplaats. Door een andere inplantingsplaats te kiezen is het soms mogelijk het aantal mensen die blootgesteld zijn te verminderen. Het is de bedoeling het risico te minimaliseren. Bijvoorbeeld: Andere werforganisatie; Alternatieve inplantingsplaats of ontsluiting voor intensief gebruikte laaden loszones; Akoestische shelter losactiviteiten van winkelcomplexen;

S-RS-B

voor laaden goederen t.h.v.

Uitgesloten zones voor geluidsemitterende technische installaties (binnen deze zones moet het bronvermogen gereduceerd worden), Afscherming van de woongebieden en andere beschermende maatregelen. Bijvoorbeeld: Aanleg van bufferzones; Toegang tot (potentieel) verontreinigd gebied verbieden en onmogelijk maken (bodemverontreiniging, open hemelwaterretentiebekkens met eventueel overstortwater uit DWA-riolering.

S-RS-B

Blootstelling aan contaminanten vermijden. Indien de belangrijkste weg van contaminatie verloopt via het water bijvoorbeeld Voorstellen andere beschikking te stellen;

waterbronnen

ter

S-RS-B

Afdoende zuivering voorstellen met constante kwaliteitscontrole. Risico-communicatioe. Informatie verstrekken aan de betrokken bevolking (communicatie naar mogelijk gehinderden).

S-RS-B


200

DEFINITIEF RAPPORT


KADER 21 – TIPS VOOR INRICHTINGSMAATREGELEN MET BETREKKING TOT EEN GEZOND LEEFKLIMAAT VAN STADSONTWIKKELINGSPROJECTEN EN RECREATIEPROJECTEN Ruimte Breng vroegtijdig in het planproces de gezondheidskwaliteiten in relatie tot de ruimtelijke maatregelen in beeld: de effecten van luchtverontreiniging en geluid zijn hierin cruciaal, maar ook bijvoorbeeld toegang tot voorzieningen. Het stimuleren van bewegen en de toegang tot voorzieningen is belangrijk. Variatie in ruimte en bewoners in de stad is van belang: afwisseling van koop- en huurwoningen, appartementen, landschappen en commerciële bestemmingen. Bekijk de mogelijkheid tot publiek-private samenwerking: overheid én bedrijfsleven hebben baat bij de voordelen (opbrengsten) van een gezonde leefomgeving en kunnen de kosten delen. Milieu Pak problemen bij voorkeur bij de bron aan. Zorg voor parkeermogelijkheden aan de rand van de woongebieden en voor nabijheid van voorzieningen: dit voorkomt verkeersproblemen. Beperk milieuvervuilende industriële activiteiten of druk verkeer nabij woningen en gevoelige bestemmingen zoals scholen. Creëer stille plekken in een wijk, bijvoorbeeld door aaneengesloten bebouwing met daarachter hofjes of binnentuinen. Let bij de indeling van woningen op de geluidsbelasting (verkeerslawaai); zorg dat de slaapkamers in het rustige deel van de woning liggen. Durf te kiezen voor routes die alleen voor fietsers en voetgangers toegankelijk zijn: een verschuiving van autogebruik naar meer fietsen en wandelen is goed voor de gezondheid (meer bewegen) en het milieu (minder CO2 uitstoot, verkeerslawaai en een betere luchtkwaliteit). Voorzie eventueel een groene geluidswal die woningen afschermt van het verkeer. Zorg voor een uitgebreid fietsnetwerk. Voorzieningen Maak speel- en buurtgroen aantrekkelijk, toegankelijk, sociaal veilig en met voldoende variatie. Bespreek dit met de bewoners. Maak gebruikers van het buurtgroen medebeheerders: dit vergroot de betrokkenheid. Neem groen op in bestemmingsplannen of structuurvisies of in een programma van eisen van een locatie.


201

DEFINITIEF RAPPORT

Denk na over multifunctionaliteit: water biedt bijvoorbeeld kansen voor recreatie, maar ook voor verkoeling en waterberging. Richt parkeerplaatsen en bedrijventerreinen aan de rand van de stad zó in, dat ze buiten kantooruren gebruikt kunnen worden als overstappunt voor recreatie. Maak deze terreinen geschikt voor lunchwandelen of hardlopen voor werknemers. Kindvriendelijke inrichting Neem speelruimte op in bestemmingsplannen of structuurvisies of in een programma van eisen van een locatie. Een bespeelbare ruimte is goed voor de hele buurt. Beperking van (geluids-)overlast van spelende kinderen of jongeren in de wijk. Nuttige weblinks en raporten: VROM Nederland. Gezondheidseffectscreening Stad en Milieu. Handboek voor een gezonde inrichting van de woonomgeving. September 2008 http://www.vrom.nl/pagina.html?id=2706&sp=2&dn=w1241 In opdracht van de ministeries van VWS en VROM is de Gezondheidseffectscreening (GES) Stad & Milieu ontwikkeld, een kwantitatieve methodiek om lokale gezondheidseffecten van stedelijke ontwikkelingsprojecten zichtbaar te maken. Dit rapport bevat de achtergronden en de handleiding voor het uitvoeren van een kwantitatieve lokale gezondheidseffectscreening. Handboek GES Bodemtypecorrectie Module Q (xls) Handboek GES Bodemtypecorrectie Module Q (xls) Zo kan het ook! Stedelijk ontwerpen met het oog voor lucht en geluid. Mei 2007. http://www.vrom.nl/pagina.html?id=2706&sp=2&dn=7168 Met de 23 projecten in deze publicatie laat het ministerie van VROM (Nederland) zien hoe een beter leefmilieu in de steden gerealiseerd kan worden. Mensen willen immers veilig en gezond wonen. Kinderen willen op straat spelen en zelf naar school gaan. Dat betekent dat VROM samen met andere departementen, andere overheden, woningcorporaties, belangenorganisaties, bedrijven en burgers in veel steden aan de slag moet om het gewenste woonklimaat tot stand te brengen. Meer dan één stap vooruit! Ervaringen uit 25 projecten Stad en Milieu. Mei 2004 http://www.vrom.nl/pagina.html?id=2706&sp=2&dn=4019 De aanpak van complexe, stedelijke projecten volgens de integrale gebiedsgerichte aanpak van Stad & Milieu. Het Praktijkboek biedt een praktische handreiking voor bestuurders en ambtenaren ruimtelijke ordening en milieu bij gemeenten en provincies (NL). Kennis en ervaring, opgedaan door de 25 experimentgemeenten, en concrete resultaten waarmee u aan de slag kunt. Vanuit diverse invalshoeken zoals leefkwaliteit, gezondheid, open planproces worden probleemlocaties (haven, station, binnenstedelijk gebied) volgens de werkwijze van Stad & Milieu beschreven. Verkeersstructuur Houten. Afstemming stedenbouw - verkeer (fietser) in grote stadsuitbreiding http://www.project.vrom.nl/project.asp?code_prjt=10741&code_prgm=28 Voorbeeldproject i.v.m. afstemming stedenbouw-verkeer in stadsuitbreiding. Voorbeeldprojecten kindvriendelijke steden http://kindvriendelijkesteden.nl/index.php?option=com_content&task=blogcategory&id=18&Itemid=33 Kennisboek milieu in stedelijke vernieuwing. Een kwestie van inhoud én proces. Februari 2003 http://www.vrom.nl/pagina.html?id=2706&sp=2&dn=3012 Het boek is bestemd voor geïnteresseerden in de integratie van milieu-aspecten in stedelijke vernieuwing. Het boek heeft het karakter van een 'bladerboek', met verschillende invalshoeken, benaderingen, tips en aandachtspunten. Het bevat de volgende onderdelen: milieu in stedelijke vernieuwingsprogramma’s, een overzicht van integratiemethodieken, een overzicht van de Nederlandse ervaringen van de afgelopen jaren, een thematisch overzicht van de actuele ontwikkelingen, illustraties van praktijkvoorbeelden en bevat een overzicht van kennisbronnen, netwerken en publicaties. Inspiratie voor gezond ontwerp en inrichting van de fysieke leefomgeving. Kennisboek Milieu in stedelijke vernieuwing. Dit boek van VROM gaat over de integratie van milieu-aspecten


202

DEFINITIEF RAPPORT

in stedelijke verniewing. http://www.vrom.nl/Docs/Wijkaanpak/Inspiratiegezondontwerpleefomgeving.pdf Milieuportaal Professionals. Wetenschappelijke achtergrondinformatie over de relatie tussen gezondheid en milieu. http://www.rivm.nl/milieuportaal/dossier/milieuengezondheid/

5.2.10.5 Monitoring en postevaluatie Een permanente opvolging van de evolutie van de gezondheidstoestand in het studiegebied is praktisch niet haalbaar (er bestaan weliswaar monitoringsprogramma’s van het Agentschap Welzijn en Gezondheid). Toch is het aangewezen mogelijke klachten die door omwonenden worden geuit te verzamelen. Enkele mogelijke maatregelen zijn: Op plaatsen waar drukke verkeerssituaties verwacht worden (b.v. kruispunten) en andere plaatsen waar piekconcentraties kunnen verwacht worden, kan men meetstations voor luchtkwaliteit installeren. In combinatie hiermee, kan overwogen worden effectgerichte metingen uit te voeren om een eerste inschatting te maken van mogelijke effecten op de gezondheid. In combinatie hiermee kan overwogen worden om effectgerichte metingen uit te voeren om een eerste inschatting te maken van mogelijke effecten op de gezondheid. Het is tevens mogelijk het geluidsniveau te registreren. Indien in het studiegebied drinkwaterputten aanwezig zijn, is het aangewezen regelmatig de kwaliteit van het drinkwater te controleren. In recreatiegebieden kan men speciale aandacht besteden aan de kwaliteit van het oppervlaktewater (zwemwater). 5.2.10.6 Elementen van belang voor discipline-overschrijdende afweging De gezondheidseffecten kunnen pas efficiënt bestudeerd worden als de verschillende facetten van het menselijke leefmilieu zijn beschreven. In het bijzonder ontleent deze discipline de nodige en voldoende gegevens aan de disciplines 'Water', 'Bodem', 'Lucht', 'Geluid & Trillingen', 'Licht, Warmte en Straling' en 'Fauna & Flora voor zover ze relevant zijn voor het bepalen van de blootstelling en het inschatten van de gezondheidsrisico's. De discipline 'Mens-Gezondheidsaspecten' levert meestal geen gegevens aan andere disciplines. De conclusies van het onderzoek dat wordt verricht in het kader van de discipline 'Mens-Gezondheidaspecten' zal opgenomen worden in het concluderend deel. Zoals blijkt uit de lijst van mogelijke milderende maatregelen, moet de afweging tussen ‘uitstootbeperkende’ en ‘blootstellingbeperkende’ maatregelen, bij uitstek interdisciplinair gebeuren. In overleg met vooral de disciplines 'Water', 'Bodem', 'Lucht', 'Geluid & Trillingen', 'Licht, Warmte & Straling' zullen geschikte milderende maatregelen moeten afgewogen worden. Anderzijds is ook interdisciplinaire afweging noodzakelijk teneinde negatieve neveneffecten op andere disciplines te vermijden. Sommige maatregelen hebben ook functioneel-organisatorische gevolgen (alternatieve routes of inplantingen, isoleren, zoneren, …), zijn visueel soms nadelig (afschermen, afdekken, …) of veroorzaken barrière-effecten (afsluitingen, bermen). De nadelige neveneffecten zullen in veel gevallen, in afstemming met de disciplines ‘Mens-Ruimtelijke Aspecten’, ‘Landschap, Bouwkundig Erfgoed en Archeologie’ en ‘Fauna & Flora’ moeten afgewogen worden. Bij een Plan-m.e.r. is het vaak moeilijker om uitspraken te doen dan bij een project-m.e.r., omdat de effecten op de gezondheid van kwalitatief beschreven effecten niet kunnen worden ingeschat. Dit moet ondervangen worden door een postevaluatie te vragen. Ook de ingrepen tijdens een bouwfase is in een plan-MER dikwijls moeilijk te beschrijven, laat staan te kwantificeren. Actualisatie richtlijnenboek stadsontwikkeling & recreatie

203

DEFINITIEF RAPPORT

Een geschikte oplossing is om hier een receptorgerichte benadering toe te passen en van daaruit uitspraken doen over: plaatselijke / tijdelijke blootstelling chronische blootstelling


204

DEFINITIEF RAPPORT

5.3 5.3.1

Thema’s Materialen en afval

Het thema ‘Materialen en afval’ is niet eenduidig onder één van de m.e.r.-disciplines onder te brengen. Doorheen de verschillende stappen in de materiaalketen (ontginning van grondstoffen, verschillende productieprocessen, gebruik, afvalverwerking) zijn er uiteenlopende emissies naar lucht, bodem en water en worden energie, water, hulpstoffen en ruimte gebruikt. In essentie kennen producten een viertal stappen in hun levensloop. Deze betreffen de grondstofwinning, de productiefase, de consumptie- of gebruiksfase en de afdankfase. Onderstaande figuur geeft dit perspectief aan.

Figuur 21:

Levensloop van producten (bron: Analyse en sturen van ketens, P.S. Hofman, K.R.D. Lulofs en N.E. Marquart, 2007)

Stadsontwikkelings- en recreatieprojecten interageren met materiaalketens doordat ze materiële input vragen (grondstoffen) en materiële output produceren (emissies, afval, afvalwater,…). Voor een duurzaam beheer van de materialenkringloop moet zowel de input (keuze van materialen) als de output (afvalbeheer) op een duurzame wijze verlopen. De milieu-impact van een bepaald materiaal is echter slechts na een diepgaande levenscyclusanalyse (Life Cycle Analysis, LCA) in te schatten. Merk op dat deze impact zich over verschillende plaatsen kan verspreiden, afhankelijk van de ruimtelijke situering van de verschillende stappen in de materiaalketen. Een volledige LCA uitvoeren kost veel tijd en geld. Dit komt doordat het niet eenvoudig is om alle noodzakelijke informatie te verzamelen en te beoordelen. Immers voor alle handelingen in een materiaalketen moeten alle milieueffecten in kaart gebracht worden. Daarom zijn er hulpmiddelen ontwikkeld zoals computerprogramma’s die, met behulp van een aantal vereenvoudigingen, ketenanalyses simpeler en sneller maken140. Voor een relevante bijdrage aan duurzaamheid vanuit het afvalstoffenbeleid dient bijgevolg een integrale beschouwing plaats te vinden van de gehele materiaalketen waar de afvalstoffen uiteindelijk

140

Een bekend voorbeeld is van Goedkoop e.a., SIMAPRO The software tool to analyse and develop environmentally sound products.


205

DEFINITIEF RAPPORT

uit voorkomen. De meest effectieve stappen in de richting van een duurzaam en zuinig materiaalgebruik zijn immers te realiseren wanneer deze plaatsvinden vanuit het perspectief van de hele keten. Er wordt op die manier gezocht naar aangrijpingspunten eerder in de keten, zoals productontwerp, en er wordt voorkomen dat milieudruk op andere fases van de materiaalketen wordt afgewend. Hoewel een gedetailleerde ketenanalyse binnen de scope van een m.e.r. niet kan worden uitgevoerd, kan in een MER echter wel een globaal beeld geschetst worden van de materiaalketen(s) in het te realiseren plan of project door volgende aspecten te verduidelijken; Welke grondstoffen moeten worden aan- en afgevoerd? Welk is de herkomst en bestemming van de respectievelijk aan- en af te voeren grondstoffen? Kan een stoffendiagram weergegeven worden? Wat voor soort, in welke hoeveelheden en aan welk tempo zullen afval of andere residuen (vast of vloeibaar) geproduceerd worden (tijdens de aanleg-, exploitatie- of afbraakfase?)? Waar zullen dit afval of andere residuen behandeld worden en hoe zullen ze afgevoerd worden? Eens er zicht is op de materiaalketen(s), kan de milieuvriendelijkheid/duurzaamheid ervan (die bij voorkeur reeds in de plan- of projectdoelstelling of het plan- of projectontwerp vervat zijn) getoetst worden. Onderstaande tabel geeft een niet-limitatieve lijst van mogelijke maatregelen voor duurzaam afvalbeheer. Tabel 47:

Mogelijke maatregelen voor duurzaam afvalbeheer S-RS-B

PL-MER

PR-MER

RUIMTE

VERGUN

INI

DERDEN

Beperken van het materiaalgebruik (voorkomen van het verbruik van natuurlijke hulpbronnen) Correcte dimensionering; verharde oppervlakten, rioleringen, technische infrastructuren,….

S-RS-B

Belang hechten aan maatvoering en modulariteit; Voorzien van courante handelsmaten en/of standaardmaten in het ontwerp Gebruiken van geprefabriceerde producten.

S-RS-B

Dit vergemakkelijkt immers de uitvoering, resulteert in minder bouwafval en verhoogt tevens de kans op toekomstig hergebruik van de producten. Beperken van groenafval door gebruik van traag groeiende struiken en gras (d.w.z. weinig groenafval).

S-RS-B

Het gebruik van zuiver water en het produceren van afvalwater beperken.

S-RS-B

Maximaliseren van het hergebruik van materialen Vermijd zo veel als mogelijk afbraak van (delen van) gebouwen. Recupereer of recycleer waardevolle materialen zoals metaal, baksteen,…)

S-RS-B

Inventariseren van de aanwezige materialen en inschatten in welke mate deze hergebruikt kunnen worden.

S-RS-B

Voorzien in een gesloten grondbalans (zie ook discipline Bodem)

S-RS-B

Hergebruik van hemelwater (zie ook discipline Water)

S-RS-B


206

DEFINITIEF RAPPORT

S-RS-B

PL-MER

PR-MER

RUIMTE

VERGUN

INI

DERDEN

141

Gebruik van duurzame materialen (voorkeur voor materialen uit onuitputtelijke grondstoffen, die beantwoorden aan het principe ‘cradle to cradle’ of verstandig gebruik van eindige bronnen) Gebruiken van duurzame bouwmaterialen, houtsoorten, gerecycleerde materialen….

S-RS-B

Gebruiken van materialen met een onderhoud, grote weersbestendigheid.

S-RS-B

beperkt

Gebruiken van lokaal geproduceerde materialen.

S-RS-B

Scheiden van afvalstromen Aanlegfase: Keuze voor gemakkelijk scheidbare materialen. Deze kunnen gemakkelijker vervangen worden, wat vooral van belang is wanneer materialen met verschillende levensduur met elkaar gecombineerd zijn. Daarnaast kunnen scheidbare materialen ook gemakkelijker gesorteerd worden voor recyclage of hergebruik.

S-RS-B

sorteer bouwafval op de werf: steenfractie, metalen, gips, glas, hout, papier en karton, kunststoffen, isolatiematerialen, gevaarlijke stoffen, andere. Exploitatiefase: Ook tijdens de exploitatie moet er aandacht zijn voor het scheiden van afvalstromen, bv. door de nodige plaats te voorzien voor verschillende (collectieve) afvalcontainers.

S-RS-B


141

Duurzame materialen moeten niet alleen een minimale impact op milieu en gezondheid hebben, maar moeten ook voldoen aan bouwfysische en in zekere mate aan economische en sociale criteria. Het is immers nutteloos een bouwmateriaal te gebruiken dat geen schadelijke invloed heeft op het milieu indien de duurzaamheid ervan in de tijd niet kan gewaarborgd worden of indien het ontoereikende technische prestaties vertoont.


207

DEFINITIEF RAPPORT

KADER 22 – CRADLE TO CRADLE (C2C) Cradle to Cradle (van wieg tot wieg, C2C) is een ontwerpconcept op basis van eco-effectiviteit. Het principe van het concept is ontleend aan de werking van ecosystemen, waarin het ene organisme een functie heeft voor andere organismen. Hierbij staan kenmerken als samenwerking (symbiose), het dienen als voedsel en onderlinge verrijking centraal.

C2C betekent dat producten dusdanig moeten zijn ontworpen dat zij na gebruik op een hoogwaardige manier kunnen worden hergebruikt in een nieuw product of een voedende biologische of technische functie hebben. ‘Afval is voedsel’ is daarom het motief van het ontwerpconcept. Om grondstoffen na het afdanken van een product te kunnen inzetten als voeding voor nieuwe producten of terug te brengen in de (biologische) kringloop, dient een product te bestaan uit zo min mogelijk componenten of componenten van één soort, bijvoorbeeld alleen uit hout. Voor de gebouwde omgeving betekent C2C dat wijken of gebouwen een meerwaarde hebben voor de omgeving of een (eco-)systeem, doordat ze meer produceren dan ze gebruiken. Bijvoorbeeld dat het afgevoerde water schoner is dan het toegevoerde water, er meer energie wordt geleverd uit gebouwen dan er wordt gebruikt en bouwmaterialen na gebruik weer kunnen terugkeren in de biologische of technische kringloop. De grote kracht van het C2C concept ligt in het innovatieve, mobiliserende en inspirerende karakter. C2C gaat uit van een positieve benadering en van het slim ontwerpen vanaf het begin. Het is bovendien een integrerend concept, want het gaat om een ontwerp benadering en om systeemdenken. Bron: Landelijk afvalbeheerplan 2009 - 2021, Ministerie van VROM

5.3.2

Energie

Het thema energie wordt doorgaans niet apart meegenomen in de m.e.r., maar is verbonden met de disciplines Klimaat, Lucht, Warmte, Licht & Straling, Mens - Verkeer en Mens - Ruimtelijke Aspecten. Het merendeel van de plannen en projecten die behoren tot deze activiteitengroep staat op één of andere manier in verband met het thema ‘Energie’, denken we onder andere aan; Verwarming van gebouwen Verwarming van (sanitair) water Koeling van gebouwen Binnen- en buitenverlichting Gemotoriseerd verkeer van en naar het plan- of projectgebied Alle elektrische voorzieningen (al dan niet gebouwgebonden apparatuur, elektrische wagen, trein,…) …

In dit opzicht kan in een m.e.r. getoetst worden of het plan of project in voldoende mate voorziet in rationeel energiegebruik. Hier bestaan echter geen gedefinieerde normen of toetsingscriteria voor. Bij het voorstellen van maatregelen voor rationeel energiegebruik wordt rekening gehouden met de filosofie van de Trias Energetica. Dat is een door de Technische Universiteit Delft ontwikkelde strategie om een zo duurzaam mogelijke energievoorziening te behalen in drie stappen: 1. De energievraag maximaal verminderen. 2. Hernieuwbare energiebronnen optimaal aanwenden. 3. Zo efficiënt mogelijk gebruikmaken van fossiele energiebronnen voor het eventueel resterende energiegebruik. Onderstaande tabel geeft, voortgaand op deze 3-stappen hiërarchie, een niet-limitatieve lijst van mogelijke energiebesparende maatregelen voor rationeel energiegebruik.


208

DEFINITIEF RAPPORT

Tabel 48:

Mogelijke energiebesparende maatregelen142 volgens 3-stappen hiërarchie S-RS-B

PL-MER

PR-MER

RUIMTE

VERGUN

INI

DERDEN

De energievraag maximaal verminderen Voorzien in duurzame vervoerssystemen Voetgangers- en fietsersvriendelijk ontwerp Een intelligent systeem vervoer aanbieden

van

S-RS-B

openbaar

Bouwtechnische maatregelen Oriëntatie in indeling bebouwing ten opzichte van de zon aanpassen Lichttoetreding (raamverdeling oppervlak) optimaal inpassen

en

-

Regelbare zonneweringen voorzien Goede isolatiekwaliteit voorzien Aangepaste ventilatie voorzien Energie-efficiënte systemen (thermostatische kranen of kamerthermostaat met tijdsinschakeling, verlichting, verwarming op lage temperatuur, koeling op hoge temperatuur) Keuze voor efficiënte energiezuinige installaties

verlichting

S-RS-B

en

Voorzien in ‘smart grids’ (slimme netten) Benutten van restwarmte van nabijgelegen processen; (kleinschalig; terugwinnen van warmte uit ventilatielucht of afvalwater, grootschalig; nabij gelegen industriële activiteiten die warmte produceren). Hernieuwbare energiebronnen optimaal aanwenden Passieve hernieuwbare energie: Benutten zonnewarmte of omgevingswarmte Daglicht

S-RS-B

Natuurlijke ventilatie Zelf produceren van energie op basis van hernieuwbare energiebronnen: Windenergie; windturbines

S-RS-B

Zonne-energie; fotovoltaïsche panelen (elektriciteit), zonneboiler (warm water) Voorzien in ‘smart grids’ (slimme netten)

S-RS-B

Zo efficiënt mogelijk gebruikmaken van fossiele energiebronnen voor het eventueel resterende energiegebruik Voorzien in warmtepomp warmtekrachtkoppeling (WKK)

of

S-RS-B

LEGENDE: S – RS – B; Maatregel specifiek voor stedelijk gebied (S) – Randstedelijk gebied (RS) – Buitengebied (B) PL-MER / PR-MER: Opdeling naar relevantie op plan- en/of project-m.e.r.-niveau RUIMTE: Wel ( ) of niet ( ) ‘overwegend verankerbaar’ in de ruimtelijke plannen (plan-m.e.r.-niveau en strategisch m.e.r.-niveau). Dit wil zeggen: het betreffen milderende maatregelen die binnen het plangebied ruimtelijk kunnen vertaald worden in bestemmingen, in stedenbouwkundige voorschriften of in andere bindende bepalingen. ‘Overwegend’ geeft aan dat dit geldt voor de meeste plan-m.e.r.’s. Er kunnen echter steeds bijzondere gevallen voorkomen, waarin de ruimtelijke vertaling niet mogelijk is.

142

Niet-limitatieve lijst van maatregelen waarvoor kan afgetoetst worden of deze al dan niet in de doelstelling of het plan- of projectontwerp reeds vervat zijn, zo niet kunnen deze als milderende maatregelen worden voorgesteld.


209

DEFINITIEF RAPPORT

VERGUN: Wel ( ) of niet ( ) ‘overwegend verankerbaar’ in de vergunningen voor het project (project-m.e.r.-niveau). Dit wil zeggen: het betreft maatregelen waaraan een ruimtelijke situering en/of dimensie kan worden toegekend in de projectplannen (van de vergunningsaanvraag) of via de algemene- of bijzondere voorschriften van de vergunningen. Bijvoorbeeld het invoeren van venstertijden i.v.m. laden en lossen om hinder voor omwonenden te beperken. Dit is geen ruimtelijk inpasbare maatregel maar deze kan wel in een bijzonder voorschrift van de milieuvergunning worden vastgelegd. ‘Overwegend’ geeft aan dat dit geldt voor de meeste project-m.e.r.’s. Er kunnen echter steeds bijzondere gevallen voorkomen, waarin de verankering niet realiseerbaar is. INI: Milderende maatregelen uit te voeren door initiatiefnemer (of in opdracht van). DERDEN: Milderende maatregelen uit te voeren door derden.

5.3.3

Thema duurzaamheid

5.3.3.1

Duurzaamheid bij stadsontwikkelingsen recreatieprojecten

Duurzame ontwikkeling wordt gedefinieerd als ‘voldoen aan de behoeften van de huidige generatie zonder de mogelijkheden van toekomstige generaties om aan hun behoeften te voldoen te hypothekeren’. Gewoonlijk worden hierbij drie pijlers onderscheiden: Milieu Economie Samenleving Duurzame ontwikkeling houdt in dat er een evenwicht is tussen deze drie dimensies. Dit wordt ook wel de ‘triple P’ benadering genoemd: People, Planet, Profit. Bij stadsontwikkelingsen recreatieprojecten is duurzaamheid een belangrijk aandachtspunt. Doorgaans worden dergelijke projecten geïnitieerd vanuit een economisch (bv. nieuw winkelcentrum of recreatiedomein) en/of sociaal motief (bv. woonwijk met sociale woningen). Verbeteren van de milieukwaliteit zal zelden een expliciete doelstelling zijn, maar als hier de nodige aandacht aan besteed wordt, kan dit ook gunstige effecten hebben op economisch en sociaal vlak. De principes van duurzame ontwikkeling worden bij voorkeur reeds in een vroeg stadium meegenomen in stadsontwikkelings- of recreatieprojecten. Een planconcept gestoeld op duurzaamheidsprincipes maakt het gemakkelijker om later een duurzaam ontwerp te maken en het op een duurzame manier te realiseren. Vanaf de planningsfase kunnen duurzaamheidsprincipes reeds geformuleerd worden als concrete doelstellingen (bv. hemelwaterneutraal project, minimaal x% hernieuwbare energie,…). In latere fasen kunnen zowel de doelstellingen als de invulling ervan verfijnd worden. Maatregelen ter bevordering van de duurzaamheid die pas achteraf genomen worden, zullen duurder zijn en minder resultaat opleveren. Duurzaamheid kan op verschillende schaalniveaus gerealiseerd worden, die niet losstaan van elkaar. In het midden staat het niveau van het project zelf. Er is een duidelijk verband met het lagere niveau van de individuele onderdelen van het project (bv. gebouwen, infrastructuur). Maar ook de link met het hogere niveau is aanwezig, bv. in de inpassing van het project in de grotere ruimtelijke structuur van de stad of de regio. In paragraaf 5.3.3.2 wordt uiteengezet welke rol m.e.r. kan spelen in duurzame ontwikkeling. Vervolgens worden in paragraaf 5.3.3.3 een aantal referenties gegeven voor de integratie van duurzaamheid in stadsontwikkelingsen recreatieprojecten. 5.3.3.2

Rol van m.e.r. in duurzame ontwikkeling

Milieueffectrapportage geeft de milieuaspecten van een plan of project een expliciete plaats in het proces van planvorming, uitwerking en realisatie. Als zodanig draagt m.e.r. bij tot de pijler milieu van duurzame ontwikkeling.


210

DEFINITIEF RAPPORT

Een geïntegreerde aanpak van duurzaamheid gedurende het gehele (getrapte) planproces moet steeds nagestreefd worden. Duurzaamheidsmaatregelen procesgeïntegreerd opnemen is immers veel efficiënter zowel naar investeringskost als naar resultaat, dan naderhand pogen met effectgerichte maatregelen te remediëren. Hierna wordt besproken hoe men duurzame ontwikkeling een plaats kan geven in het m.e.r.-proces. 5.3.3.2.1 Doelstellingen en beschrijving van het plan of project Duurzaamheidsprincipes worden bij voorkeur reeds meegenomen in de doelstellingen en beschrijving van het plan of het project. Op die manier wordt de basis gelegd voor de implementatie in het plan of project. De duurzaamheidsprincipes fungeren enerzijds als randvoorwaarden in het m.e.r.-proces, maar zullen door de m.e.r. anderzijds ook op hun milieu-impact (en dus hun effectiviteit) getoetst worden143. Duurzaamheidsprincipes kunnen op verschillende manieren opgenomen worden in de plan- of projectdoelstellingen, afhankelijk van de aard en het abstractieniveau van het plan of project. Bij stadsontwikkelingsen recreatieprojecten kunnen vaak concrete doelstellingen inzake duurzaamheid geformuleerd worden (bv. minstens x% van de woningen moeten voldoen aan de passiefhuisstandaard, of het project moet hemelwaterneutraal zijn). Een andere mogelijkheid is om de doelstelling te formuleren in termen van het behalen van een certificaat of een bepaalde score in een meetinstrument voor duurzaamheid. Zo kan men bij recreatieprojecten als doel stellen dat de nodige voorwaarden gecreëerd worden om het ecolabel ‘groene sleutel’ te behalen (zie paragraaf 5.3.3.3.5). De stad Gent eist dat stadsontwikkelingsprojecten minstens een bepaald ambitieniveau inzake duurzaamheid halen, dat vertaald wordt in een ondergrens voor de score in de duurzaamheidsmeter (zie paragraaf 5.3.3.3.2). Op gebouwniveau kan men streven naar het behalen van een certificaat voor duurzaam bouwen (zie paragraaf 5.3.3.3.8). Dergelijke doelstellingen laten nog de ruimte voor de uitwerking van verschillende alternatieven. In Nederland wordt met het ‘gebiedsgericht milieubeleid’ nog een andere aanpak gevolgd. Steden of regio’s definiëren een aantal gebiedstypes die voor hen relevant zijn en stellen voor elk van deze types drie ambitieniveaus vast: Basis: de milieukwaliteit voldoet aan de wettelijke normen voor het gebiedstype in kwestie. Extra: er wordt een extra inspanning gedaan om tot een hogere milieukwaliteit te komen Maximum: de milieukwaliteit wordt opgetrokken tot het hoogst haalbare Aan deze ambitieniveaus worden per milieuthema (kwantitatieve) richtwaarden gekoppeld, bv. voor het geluidsdrukniveau of voor de concentratie van bepaalde polluenten in de lucht. Bij het formuleren van de doelstellingen van het plan of project kan dan per thema bepaald worden welk ambitieniveau men wil nastreven. Ook in Vlaanderen wordt thans onder het MINA 4 gewerkt aan kwaliteitsambities per gebiedstypes (open ruimte, Randstedelijk, kernstedelijk, bedrijventerreinen, infrastructuurlandschappen). 5.3.3.2.2 Definiëren van alternatieven Het definiëren van de alternatieven houdt in dat men de plan- of projectbeschrijving, met inbegrip van de duurzaamheidsdoelstellingen, uitwerkt tot een aantal realistische varianten voor locatie en/of uitvoering die het voorwerp van de effectbeoordeling zullen uitmaken. In deze fase worden de duurzaamheidsprincipes dus concreet vertaald in een aantal maatregelen of ingrepen waarvan minstens sommige een gunstig effect op het milieu zouden moeten hebben.

143

Naargelang het duurzaamheidsprincipe kan het hier over een kwantitatieve of kwalitatieve toets gaan.


211

DEFINITIEF RAPPORT

Indien men het effect van de implementatie van de duurzaamheidsprincipes wil onderzoeken, kan men overwegen om als referentiesituatie of als één van de alternatieven het project zonder duurzaamheidsmaatregelen te nemen. Strikt genomen is dit een alternatief dat niet voldoet aan de plan- of projectdoelstelling (in de aanname dat duurzaamheid inderdaad deel uitmaakt van de doelstelling), maar het kan wel interessante informatie opleveren over de effectiviteit van de maatregelen. Hierna wordt per discipline een (niet limitatieve) opsomming gegeven van een aantal duurzaamheidsprincipes of -maatregelen waarmee door de deskundigen rekening gehouden kan worden bij het definiëren van de alternatieven. Er wordt geen volledigheid nagestreefd, en anderzijds is het niet altijd mogelijk of wenselijk om al deze principes te implementeren in een plan of project. Voor meer informatie over hulpmiddelen bij het realiseren van duurzaamheid verwijzen we naar paragraaf 5.3.3.3. Belangrijk aandachtspunt bij deze opsomming is wel dat een aantal van deze duurzaamheidsprincipes, binnen een bepaalde tijd misschien niet meer als duurzaam beschouwd zullen worden (wijzigend juridisch en beleidsmatig kader, verbredend draagvlak, ambitieniveaus worden steeds verlegd, technieken verbeteren,…). Bodem Stadsontwikkelingsprojecten gebeuren soms op voormalige industriële sites waarvan de bodem verontreinigd is. In dat geval is de uitwerking van de bodemsanering een bijzonder aandachtspunt. Selectief geologisch ontgraven van bodemlagen met het oog op hergebruik (duurzaam materialenbeheer). Water Een verstandig hemelwaterbeheer is van belang voor het op peil houden van de grondwatervoorraad, maar ook voor het beperken van wateroverlast en voor de effectiviteit van rioolwaterzuiveringsinstallaties. Volgens de gewestelijke stedenbouwkundige verordening inzake hemelwater is men verplicht om gescheiden afvoer voor hemelwater en afvalwater aan te leggen en om dakoppervlakte en verharde oppervlakte te compenseren door hemelwaterputten, infiltratie- en buffervoorzieningen. Daarnaast kan er aandacht besteed worden aan het waterverbruik op de site. Daarvoor kan de volgende stappenstrategie als leidraad dienen: - Beperken van de vraag naar water (bv. door aanleg van openbaar groen dat geschikt is voor de bodemsoort en geen bijkomend water nodig heeft) - Maximaal hergebruik van hemelwater en grijs water (eventueel na zuivering, bv. met een rietveld) - Efficiënt invullen van de resterende vraag naar leidingwater door waterbesparende toestellen. Het oppompen van grondwater moet vermeden worden om de grondwatervoorraad niet verder uit te putten. - Zuivering van afvalwater. Dit is in het bijzonder van belang voor sites die niet aangesloten zijn op het rioleringsnetwerk. Lucht De normen voor de buitenluchtkwaliteit moeten gerespecteerd worden. Indien er een lokaal luchtkwaliteitsplan is, moeten de daarin opgenomen maatregelen toegepast worden. De lokale luchtkwaliteitsplannen bevatten echter veelal nog te weinig plan- of projectspecifieke toepassingen en dienen daarom mogelijk met plan- en projectspecifieke bepalingen uitgebreid te worden. Interessante studies op dit gebied zijn; - Studie met betrekking tot ruimtelijke maatregelen voor buitenluchtkwaliteit (Afdeling LHRMG, LNE).


212

DEFINITIEF RAPPORT

- Binnenkort start de afdeling LHRMG een studie naar de effectiviteit van lokale maatregelen bij de aanpak van luchtverontreiniging (zoals luchtconditionering bij bijvoorbeeld woonventilatiesystemen). De energievoorziening kan invloed hebben op de luchtkwaliteit (zie verder onder thema energie). Geluid & Trillingen Geluidsbelastingskaarten en -actieplannen kunnen als basis gebruikt worden voor maatregelen. Met gevelisolatie kan de geluidshinder beperkt worden. Mens-Verkeer Om te komen tot een duurzame modal shift wordt het STOP-principe gehanteerd: Stappers, Trappers, Openbaar vervoer en dan pas Privé-vervoer. Maatregelen zouden dus eerst en vooral gericht moeten zijn op het voorkomen van gemotoriseerd verkeer (bv. infrastructuur voor zachte weggebruikers). Als toch gemotoriseerd verkeer nodig is, gaat de voorkeur uit naar collectief verkeer. Mogelijke maatregelen zijn hier o.a. carpoolparkings, intermodale connecties (trein / bus / fiets), derdebetalerssystemen voor het openbaar vervoer, … De basisvoorzieningen moeten bereikbaar zijn voor iedereen. De toegankelijkheid van het project voor verschillende vormen van vervoer moet goed doordacht zijn. Enerzijds kan men stellen dat alle vormen van vervoer toegang moeten kunnen hebben tot het project; anderzijds kan men het STOP-principe inroepen en maatregelen treffen om individueel autoverkeer te ontmoedigen. Autoverkeer zorgt voor verontreiniging en hinder. Waar auto- en vrachtverkeer over de weg noodzakelijk is, dienen maatregelen genomen te worden om (toegenomen) filevorming te vermijden en om een vlotte verkeersafwikkeling te garanderen. Verkeersveiligheid en verkeersleefbaarheid is een belangrijk aandachtspunt. De impact en hinder van het werfverkeer in de aanlegfase dient beperkt te worden. Een duurzaam parkeerbeleid gaat uit van de volgende doelstellingen: - De juiste auto op de juiste plaats - Publieke ruimte is schaars en kostbaar: beter benutten van de parkeerruimte - Streven naar een efficiënte organisatie en handhaving van het parkeerbeleid Fauna & Flora Ook in stedelijke omgevingen kunnen zich gebieden en soorten bevinden die het beschermen waard zijn. Er dient dus de nodige aandacht besteed te worden aan groenzones en kleine landschapselementen. Een groen-blauw netwerk kan de verbindingsfuncties versterken. Gevelgroen heeft een aantal uitgesproken voordelen. Eén van deze voordelen, het scheppen van een aangenamere leefomgeving, is de voornaamste reden waarom gevelgroen de laatste jaren in Vlaanderen terug meer en meer in de belangstelling komt. In o.a. Duitsland is deze hernieuwde belangstelling reeds veel eerder begonnen en is ondertussen door uitgebreid wetenschappelijk onderzoek reeds veel kennis over gevelbegroening opgedaan. - Temperatuur. Steen en beton hebben grote warmteabsorptiecapaciteit. Dit vermogen om warmte op te nemen, betekent ook dat de opgeslagen warmte geleidelijk weer wordt afgegeven waardoor stedelijke omgevingen ’s nachts minder afkoelen in vergelijking met landelijke omgeving. Gevelgroen schermt de gevel af tegen directe zonnestraling, waardoor muren minder sterk opwarmen en bijgevolg ook ’s nachts sneller afkoelen. Planten verdampen ook grote hoeveelheden water, wat naast een hogere luchtvochtigheid ook een afkoelend effect heeft. Dit temperende effect uit zich in minder hoge wandtemperaturen en ook minder grote temperatuurverschillen. Het temperatuurmilderende effect in de zomer geldt vooral voor de


213

DEFINITIEF RAPPORT

maximale temperaturen. De verschillen tussen begroend en onbegroend zijn, wat de minimale temperaturen betreft, vergelijkbaar. - Stof- en aërosolenvang. Allerhande menselijke activiteiten brengen niet alleen gassen maar ook tal van vaste stoffen in de vorm van stofdeeltjes in de lucht. Deze vormen, samen met de kleinste vloeibare deeltjes die ontstaan bij verbrandingsprocessen, de zogenaamde beschavingsaërosolen. Gevelgroen kan hiertegen op twee manieren gebruikt worden. In het ene geval worden stofdeeltjes op de plant opgevangen en in het tweede geval worden stoffen (in casu zware metalen) opgenomen in de weefsels van de plant. Deze stofbinding door façadegroen is bijgevolg een belangrijke reden om gevelbegroening in het stadsmilieu of in andere sterk belaste omgevingen toe te passen. De stofbinding staat in verhouding tot de ‘bladoppervlakte-index’ (verhouding tussen strikte oppervlakte ingenomen door bladeren en ingenomen wandoppervlakte); hoe hoger deze is, hoe groter de potenties voor stofbinding. Soortspecifieke kenmerken spelen hierin ook een rol (vb. dichtheid bladerdek, aantal bladeren). Dakbegroening - Gebruiksruimte. Er bestaan zowel groendaken waarnaar men alleen kan kijken als echte gebruiksdaken. In dit laatste geval vormen ze echt een uitbreiding van de gebruiksruimten op de begane grond. Groendaken vormen op die manier minstens een gedeeltelijke compensatie voor het verlies aan groene ruimte door bebouwing. - Biodiversiteit. Op het vlak van biodiversiteit is de compensatie van het verlies aan groene ruimte slechts gedeeltelijk omdat de levensgemeenschappen van groendaken aanzienlijk verschillen van deze op grondniveau. De belangrijkste reden is dat de omstandigheden op daken toch vrij extreem blijven en dat veel gebruikte plantensoorten niet noodzakelijk tot de wilde flora van een regio behoren. In zoverre inheemse en ingeburgerde plantensoorten gebruikt worden, zijn er echter weinig redenen om deze groendaken niet als een vorm van natuurontwikkeling te beschouwen. Bovendien bieden ze een levensruimte voor een aantal spontane plantenen diersoorten, zodat ze in versteende omgevingen wel degelijk kunnen helpen met het in stand houden van flora en fauna. - Temperatuur. De invloed van groendaken op de omgeving is beperkt. - Filteren vervuilende stoffen. Groendaken filteren vervuilende stoffen uit het neerslagwater en droge depositie. Zeer hoge reducties van cadmium, koper, lood en stikstof zijn mogelijk. De gehaltes aan vervuilende stoffen in het afstroomwater van begroende situaties zijn bijgevolg zeer klein. - Verdamping. Een groot deel van de neerslag op groendaken wordt door evaporatie en 144 transpiratie opnieuw aan de lucht afgegeven. Vooral bij intensieve groendaken is de 145 waterretentie zeer hoog. Maar ook op extensieve groendaktypes is een aanzienlijke vermindering van de afvloei merkbaar. De neerslag vloeit eveneens trager af. - Bij een gemiddelde maandelijkse neerslag van 47 mm verdampt 21 mm of 45%. De grootste waarden liggen zoals verwacht in het vegetatieseizoen. Bij intensieve groendaken ligt de retentie en verdamping duidelijk hoger. - Wat betreft het effluent dat van groendaken afkomt is de kwaliteitsbewaking van substraten, hun toeslagstoffen en eventuele aan de dakdichting toegevoegde stoffen zeer belangrijk. Dit bepaalt

144

De intensieve groendaken bevatten een relatief dikke substraatlaag (20-50cm en meer), speciale watervoorzieningsmaatregelen en aangeplante tuinplanten, bomen en struiken. Ze vergen veel onderhoud. De bedoeling van dergelijke groendaken is de creatie van nieuwe gebruiksruimte in de stad. Het onderhoud is vergelijkbaar met dat van gewone siertuinen.

145

De extensieve groendaken bestaan uit begroeiingen die weinig onderhoud vergen. Het substraat bestaat uit een dunne laag (2-20 cm). De vegetatie ontwikkelt er zich na aanleg min of meer spontaan tot een soort evenwichtstoestand, die in hoodzaak bepaald wordt door de substraatdikte, -samenstelling en microklimaatomstandigheden. Deze spontane vegetatieontwikkeling na aanleg geeft aanleiding tot vrij natuurlijk aandoende begroeiingen, voor zover uiteraard gewerkt wordt met wilde soorten.


214

DEFINITIEF RAPPORT

uiteindelijk in sterke mate hoe het effluent van het groendak eruit zal zien, het effluent neemt immers mogelijk een aantal stoffen op uit deze lagen. Onderstaande tabel geeft tot slot een overzicht van de voordelen van groendaken op economisch en ecologisch vlak. Tabel 49:

Voordelen van groendaken (bron: Hermy M. et al. (2005) – Groenbeheer, een verhaal met toekomst).

Het toepassen van het principe ‘xeriscape’: het inrichten van de groene buitenruimte met aangepaste (inheemse) plantensoorten om irrigatie, onderhoud en bemesting te minimaliseren. Oorspronkelijk werd het principe ontwikkeld voor droge gebieden, maar tegenwoordig heeft het xeriscape-principe een steeds ruimere aantrekkingskracht. Aangezien water nu beschouwd wordt als een dure en beperkte bron, kunnen een groot aandeel projecten wel varen bij dit alternatief. Verstoring zal in een stedelijke omgeving steeds aanwezig zijn in de vorm van licht, geluid, betreding, minder goede lucht- of waterkwaliteit. De soorten die in deze omgeving kunnen overleven, zijn noodzakelijk bestand tegen enige verstoring. Toch dient bijkomende verstoring beperkt te worden. Het beperken van geluidshinder zal sterk verbonden zijn met het beperken van gemotoriseerd verkeer. Lichthinder kan men terugdringen door o.a. alleen te verlichten waar en wanneer nodig, aangepaste lampen en armaturen,…. Landschap, Bouwkundig Erfgoed en Archeologie Voor monumenten verwijzen we naar het Handboek Duurzame Monumentenzorg (Nusselder, 2008). Het handboek behandelt verschillende strategieën die een positief effect hebben op zowel duurzaamheid als monumentenbehoud. Een gezamenlijk kenmerk van monumenten en andere historische gebouwen is dat zij een zekere leeftijd hebben en dat er ook een relatief grote zekerheid bestaat over hun voortbestaan. Een ander kenmerk is dat monumenten en andere historische gebouwen in hun bestaan vaak tal van functies hebben vervuld. Soms zijn voor dat herhaalde gebruik ingrijpende aanpassingen nodig geweest. Wanneer bij monumentenzorg een maximaal


215

DEFINITIEF RAPPORT

behoud van het gebouw en de materialen waaruit dit is opgetrokken wordt nagestreefd, wordt bij duurzaam bouwen de nadruk gelegd op onder meer een zuinige omgang met grondstoffen en hergebruik van materiaal. De doelstellingen van beide hebben echter strategische en inhoudelijke overeenkomsten, waarop dit handboek inspeelt. Het boek biedt inzicht en instrumentarium op weg naar duurzame monumenteninstandhouding en geeft hiertoe suggesties, aanwijzingen en een groot aantal praktijkvoorbeelden. Aangezien stadsontwikkelingsen recreatieprojecten druk gefrequenteerde plekken zullen worden, is de belevingswaarde van het landschap een belangrijk aspect. Bij recreatieprojecten kan dit deel van de attractie uitmaken. Bij stadsontwikkelingsprojecten is dit sterk verbonden met de inrichting van de openbare ruimte en in het bijzonder van de groenelementen. Interessant aangelegde wateren groenelementen kunnen de belevingswaarde sterk verhogen. Een doordacht speelweefsel weerspiegelt aandacht voor de beleving door kinderen. Aanleg van fietsen voetgangersinfrastructuur langs een blauw-groen netwerk door de wijk maakt ook de verplaatsing tot een aangenamer ervaring. Mens-Ruimtelijke aspecten Stadsontwikkelingsprojecten moeten getoetst worden aan enerzijds de ontwikkelingsperspectieven van de stad en anderzijds de draagkracht van de locatie.

gewenste

Bij stadsontwikkelingsprojecten is intensief ruimtegebruik een vereiste. Dit kan gerealiseerd worden door hergebruik van locaties of gebouwen, hoge dichtheden en minimalisatie van de footprint (bv. door ondergrondse parkings). De mogelijkheden van verweving van wonen met andere activiteiten (bv. kantoren, kleinhandel) kunnen onderzocht worden. Flexibele invulling van het ruimtegebruik (bv. vergroten of verkleinen van handelsruimten) draagt eveneens bij tot intensiever ruimtegebruik. De impact van het voorstel op de vitaliteit en leefbaarheid van de bestaande stadscentra moet onderzocht worden, met inbegrip van de te verwachten cumulatieve effecten als gevolg van recente vergunningen, ontwikkelingen onder constructie en afgewerkte ontwikkelingen. Er moet onder andere nagegaan worden wat het effect is op: - De handel en omzet van het gebied - Het aanbod van diensten in het gebied - Het aantal leegstaande panden - De kwaliteit, aantrekkelijkheid, het fysiek voorkomen en karakter van het centrum In welke mate zet het project het lokale, ruimtelijk beleid voor de regio en het ruimtelijk beleid voor het specifieke centrum of netwerk van centra op de helling of in welke mate verandert het voorstel de rol van hiërarchie tussen de centra? Wanneer een plan- of project in of op de rand van een stadscentrum gelegen is, moet nagegaan worden of het voorstel de juiste schaal (bruto vloeroppervlakte) heeft in verhouding met de grootte van het centrum en haar rol in de hiërarchie van centra. Klimaat Zie disciplines Mens-Verkeer (paragraaf 5.2.3), Lucht (paragraaf 5.2.4) en thema Energie (paragraaf 5.3.2) maar ook de uitwerking van de discipline Klimaat in dit richtlijnenboek. Alle maatregelen die met betrekking tot een beperking op de impact van de klimaatverandering worden gesteld, kunnen immers als duurzaam beschouwd worden. Mens-gezondheidsaspecten Zie disciplines Lucht (paragraaf 5.2.4) en Geluid & Trillingen (paragraaf 5.2.5). 5.3.3.2.3 Effectbeschrijving en -beoordeling Als duurzaamheid reeds vervat zit in de plan- of projectdoelstelling en in de alternatieven, dan kan tijdens de effectbeschrijving en -beoordeling nagegaan worden wat de milieu-impact is van de


216

DEFINITIEF RAPPORT

ingrepen en maatregelen die men gekozen heeft om duurzaamheid te realiseren. Op die manier kunnen positieve of negatieve nevenwerkingen geïdentificeerd worden (bv. bio-asfalt geeft minder schadelijke stoffen af bij plaatsing én heeft een gunstig effect op het microklimaat; doorlatende verharding is goed vanuit het oogpunt van infiltratie van hemelwater, maar vereist meer strooizout bij vorst en kan daardoor leiden tot waterverontreiniging). Het feit dat m.e.r. een beoordeling volgens een waaier aan disciplines inhoudt, draagt bij tot de realisatie van integrale duurzaamheid. Als de vergelijking gemaakt wordt tussen het project met en zonder duurzaamheidsmaatregelen, dan kunnen uitspraken gedaan worden over de uiteindelijke effecten van de implementatie van duurzaamheidsprincipes op het milieu. Dit is belangrijk als ‘reality check’ en leidt tot het uitwerken van meer effectieve maatregelen. De beoordeling van de duurzaamheid van een plan of een project gebeurt niet altijd in een MER, noch is deze onder een welbepaalde m.e.r.-discipline onder te brengen. Een aantal duurzaamheidsprincipes worden momenteel wel getoetst doordat ze standaard binnen een bepaalde m.e.r.-discipline worden behandeld of doordat ze juridisch vertaald zijn146. Moeilijker is echter na te gaan welke andere duurzaamheidsprincipes in een plan of een project zouden moeten/kunnen geïntegreerd worden. Voor duurzaamheid bestaan immers (nog) geen algemeen toepasbare criteria. Daarom wordt in Tabel 50 een overzicht gegeven van een aantal duurzaamheidsprincipes relevant voor stadsontwikkelingsen recreatieprojecten. Er wordt nagegaan of de bestaande m.e.r.-disciplines (vanuit de effectgroepen of vanuit de juridische en beleidsmatige invalshoek) het plan of project reeds beoordelen volgens deze principes. Indien dit niet het geval is, wordt aangegeven onder welke disciplines of thema’s deze duurzaamheidsprincipes best getoetst of nader uitgewerkt worden. Tabel 50: Categorie

Duurzaamheidsprincipes

Mogelijke duurzaamheidsprincipes

Toets van plan/project aan duurzaamheidsprincipes reeds standaard in MERdiscipline – Zo ja, welke?

Toets van plan/project aan duurzaamheidsprincipes niet standaard in MERdiscipline – In welke discipline/thema zou dit best gebeuren?

Al dan niet beperkte toets in discipline ‘MensRuimtelijke Aspecten’

Integratie in discipline ‘Mens-Ruimtelijke Aspecten’

Hergebruik van locaties Hoge bebouwingsdichtheden in de stad Minimale footprint

Gestapeld bouwen Ondergronds bouwen Geschakeld bouwen

Ruimtegebruik Zorgvuldig omgaan met strategische reserves en restruimtes Nadruk op ruimteefficiënte voertuigen en bijhorende infrastructuur/voorzieninge n.

146

Bijvoorbeeld de gewestelijke stedenbouwkundige verordening inzake hemelwaterputten, infiltratie-voorzieningen, buffervoorzieningen en gescheiden lozing van afvalwater en hemelwater van 1 oktober 2004


217

DEFINITIEF RAPPORT

Categorie


Optimaliseren programma; verweven verenigbare functies en activiteiten.



van

Meervoudig ruimtegebruik stimuleren; het ruimtelijk functioneren van het ruimere gebied ondersteunen. Beperken van de energievraag door inplanting, isolatie, … Benutten van restwarmte; warmte-koude opslag Energie

Gebruik van energiebronnen: biomassa, …

(lokale) hernieuwbare wind, zon, waterkracht,

-

Integratie in ‘Duurzaamheid’

thema

Gebruik van efficiënte systemen, bv. warmtekrachtkoppeling (WKK) Vermijden van hitte-eilanden in stedelijke omgeving

Dak- en gevelbegroening

Waterpartijen Strategische keuze groenaanplant

Klimaat

van

Voldoende natuurlijke luchtdoorstroming (koeling) voorzien (doordachte positionering van bouwvolumes, lichtkleurige dakoppervlakten en straten).

Discipline Klimaat wordt zelden uitgewerkt. Al dan niet beperkte toets in discipline ‘Water’ of ‘Fauna & Flora’

Streven naar kosteneffectieve mitigatiemaatregelen (bv. gebouwisolatie, zuinige apparatuur, wagenpark, stedenbouwkundige layout en organisatie voornamelijk richten op het gebruik van CO2arme vervoersmodi, beperken van de broeikasgasuitstoot over de levensduur van het project,…)

Al dan niet beperkte toets in discipline ‘Lucht’

Integratie ‘Lucht’

Streven naar kosteneffectieve en flexibele adaptatiemaatregelen (bv. klimaatrelevante passieve oplossingen voor hittebestrijding voorzien,…).

Al dan niet beperkte toets in discipline ‘Water’ en ‘Fauna & Flora’

Integratie in discipline ‘Water’ of ‘Fauna & Flora’

Streven naar een duurzame modal shift: STOPprincipe Transport

Integratie in discipline ‘Water’ of ‘Fauna & Flora’

Opmaken van mobiliteitsmanagement

Al dan niet beperkte toets in discipline ‘MensVerkeer’

in

Integratie in ‘Mens-Verkeer’

discipline

discipline

Doelstellingen duurzaam parkeerbeleid (met aandacht voor fietsstallingen)


218

DEFINITIEF RAPPORT

Categorie




Verkeersveiligheid Duurzaam werftransport in de aanlegfase (impact op leefbaarheid van de omgeving beperken) Bodemkwaliteit en -sanering / duurzaamheid van saneringsconcept

Komt voldoende aan bod in discipline ‘Bodem’.

Streven naar gesloten grondbalans Aanleg gescheiden riolering Aanleg infiltratie- en buffervoorzieningen voor hemelwater Beperken van watervraag

Al dan niet beperkte toets in discipline ‘Water’

Integratie ‘Water’

in

Al dan niet beperkte toets in discipline ‘Fauna & Flora’

Integratie in ‘Fauna & Flora’

discipline

Bodem Benutten van grijs water en hemelwater, ev. na zuivering op de site (bv. rietveld)

Hydrologie Ecologie

Gebruik van grondwater vermijden

Inrichten van groendaken en gevelbegroening

Behoud / aanleg van groengebieden met aandacht voor beschermde en kwetsbare gebieden en soorten Behoud / aanleg van verbindingen: kleine landschapselementen, groen-blauw netwerk

Publieke ruimte

Hinder verstoring

discipline

Komt voldoende aan bod in discipline ‘Fauna & Flora’.

Belevingswaarde: o.a. belevingsaspecten van water, groen-blauw netwerk, nabijheid van groen, speelweefsel, …

Al dan niet beperkte toets in discipline ‘Landschap, Bouwkundig erfgoed en Archeologie’

Integratie in discipline ‘Landschap, Bouwkundig erfgoed en Archeologie’

Groenbeheer (onderhoudsvriendelijk, beperkte noodzaak aan pesticiden en herbiciden, xeriscape principe, …).

Al dan niet beperkte toets in discipline ‘Fauna & Flora’

Integratie in ‘Fauna & Flora’

discipline

Beheer eventuele (interne) wegenis

Al dan niet beperkte toets in discipline ‘MensVerkeer’

Integratie in ‘Mens-Verkeer’

discipline

Beperken van verstoring van ecologische/landschappelijke kwaliteiten door geluid, vermindering luchtkwaliteit, verandering waterhuishouding, …

Komt voldoende aan bod in disciplines ‘Fauna & Flora’ en ‘Landschap, Bouwkundig Erfgoed en Archeologie’.

Beperken van hinder (geluid, geur, …) voor de bewoners

Komt voldoende aan bod in disciplines ‘Lucht’, ‘Geluid & Trillingen’ en ‘MensGezondheidsaspecten’.

en


219

DEFINITIEF RAPPORT

Categorie

Materialen afval

en




Beperken van lichthinder

Al dan niet beperkte toets in disciplines ‘Fauna & Flora’, ‘Mens-Ruimtelijke Aspecten’, ‘Licht, Straling & Warmte’

Integratie in discipline ‘Fauna & Flora’, ‘MensRuimtelijke Aspecten’, ‘Licht, Warmte & Straling’

-

Integratie in ‘Duurzaamheid’

Gebruik van materialen en productie van afval beperken Hergebruik van materialen Gebruik van duurzame materialen Duurzaam afvalbeheer: inzameling, ook op de werf

o.a.

thema

gescheiden

Uit de bovenstaande tabel besluiten we dat een aantal duurzaamheidsprincipes gewoonlijk reeds getoetst worden in bepaalde m.e.r.-disciplines. Andere duurzaamheidsprincipes komen niet altijd aan bod, maar zouden goed geïntegreerd kunnen worden in één van de m.e.r.-disciplines. De thema’s energie en materialen / afval daarentegen worden doorgaans niet besproken in een MER. Voor wat betreft energie zou de link gelegd kunnen worden met de CO2-uitstoot en dus met de discipline Lucht of Klimaat; een dergelijk verband is veel moeilijker te leggen voor het thema materialen. 5.3.3.2.4 Milderende maatregelen Met de milderende maatregelen kan er nog in beperkte mate bijgestuurd worden inzake duurzaamheid. Als uit de effectbeoordeling gebleken is dat duurzaamheidsmaatregelen niet voldoende effectief zijn, kan naar een alternatief gezocht worden. Heeft men met duurzaamheid geen rekening gehouden bij de projectbeschrijving en de definitie van de alternatieven, dan kan men bij het formuleren van milderende maatregelen bijkomende ingrepen of aanpassingen voorstellen die de duurzaamheid verhogen. Dit verdient echter niet de voorkeur aangezien deze milderende maatregelen geen deel uitmaken van een coherent plan- of projectalternatief en ook niet meer onderworpen worden aan een interdisciplinaire beoordeling. Daardoor zal hun effectiviteit naar verwachting lager zijn. 5.3.3.3

Hulpmiddelen voor het realiseren van duurzaamheid

Door het veelomvattende karakter van duurzaamheid is het moeilijk om een coherente verzameling universeel toepasbare duurzaamheidsprincipes op te stellen. De verplichtingen en aanbevelingen inzake duurzaamheid zijn eerder versnipperd. Voor een aantal duurzaamheidsthema’s is er specifieke regelgeving, zoals de gewestelijke stedenbouwkundige verordening inzake hemelwater of de regelgeving over energieprestatie en binnenklimaat (EPB). Met louter het naleven van (milieu)regelgeving komt men echter nog niet noodzakelijk tot een duurzaam project. Toch zijn er wel een aantal aanknopingspunten om duurzaamheid in stadsontwikkelingsen recreatieprojecten te realiseren. Hierna worden er enkele besproken. De relevantie ervan moet vanzelfsprekend beoordeeld worden per specifiek plan of project.


220

DEFINITIEF RAPPORT

5.3.3.3.1 Stappenstrategieën In de literatuur over duurzame stedenbouw wordt de stad vaak voorgesteld als een metabolisme met ingaande en uitgaande stromen. Bij een duurzame stad worden deze stromen zo veel mogelijk beperkt en gesloten tot kringlopen. Er zijn stappenstrategieën opgesteld om dit te realiseren, waarvan de trias energetica de bekendste is. De onderstaande strategie, ontwikkeld in Nederland in 2009, is toepasbaar op de stromen water, energie en materialen en legt een bijzondere nadruk op de reststromen. 1. Verminder de vraag 2. Hergebruik reststromen 3. Vul de resterende vraag efficiënt en schoon in en laat afval voedsel zijn

Figuur 22:

Stappenstrategie voor stromen

Bron: Tillie, N., van den Dobbelsteen, A., Doepel, D., de Jager, W., Joubert, M., Mayenburg, D. (2009), REAP – Rotterdamse EnergieAanpak en –Planning: op naar CO2-neutrale stedenbouw.

Deze stappen kunnen voor elke stroom afzonderlijk toegepast worden, maar de verschillende stromen kunnen ook met elkaar verbonden worden in complexere hergebruikprocessen. Zo kan de warmte van afvalwater benut worden om energie te besparen. Dergelijke stappenstrategieën kunnen beschouwd worden als een algemeen kader voor milieumaatregelen in het kader van een stadsontwikkelingsproject. Ze geven aan welk type maatregelen het grootste potentieel hebben om de milieudruk terug te dringen. 5.3.3.3.2 Duurzaamheidsmeter stad Gent De stad Gent ontwikkelde een duurzaamheidsmeter voor stadsontwikkelingsprojecten. Dit is een objectiverende methode om duurzaamheid te meten, die als leidraad kan dienen voor de initiatiefnemer en/of de uitvoerder. De volgende thema’s worden behandeld: Geïntegreerd projectproces Inplanting en functie Mobiliteit Natuurlijk milieu Water Grondstoffen en afval Energie Gezondheid, leefbaarheid en toegankelijkheid Economie en werk Innovatie Beheer Actualisatie richtlijnenboek stadsontwikkeling & recreatie

221

DEFINITIEF RAPPORT

Voor elk van deze thema’s zijn een aantal vereisten en (niet-verplichte) criteria opgelijst. Deze scheppen voorwaarden voor een goed proces, reiken mogelijkheden aan om duurzaamheid te implementeren en dragen bij tot vergroting van de kennis over het project en de omgeving. Toch laten deze criteria voldoende ontwerpvrijheid. De evaluatie aan de hand van de duurzaamheidsmeter dient te gebeuren op de belangrijkste beslissingsmomenten in het projectproces: Siteselectie Voorontwerp projectgebied Definitief ontwerp deelproject Stedenbouwkundige vergunning deelproject Uitvoeringsdossier deelproject Voorlopige oplevering deelproject Door te voldoen aan de vereisten en criteria behaalt men punten, die uiteindelijk geaggregeerd worden tot een totaalscore met behulp van een weging die het belang weerspiegelt dat de stad Gent aan de verschillende thema’s hecht. Deze totaalscore moet boven een vooraf door de stad ingesteld minimaal ambitieniveau liggen. Het ambitieniveau van de stad hoeft bovendien niet constant te blijven in de tijd: het lijkt logisch om naarmate duurzaamheid meer ingeburgerd raakt de lat hoger te leggen. De duurzaamheidsmeter werd opgesteld voor de stad Gent, maar lijkt (eventueel na aanpassing) breder toepasbaar. Meer informatie over de duurzaamheidsmeter http://www.gent.be/eCache/THE/1/58/275.html.

van

de

stad

Gent

vindt

men

op

5.3.3.3.3 Duurzaamheidstoets SLA21 Het Steunpunt Lokale Agenda 21 (SLA21) werkte een duurzaamheidstoets uit voor lokale besturen. De duurzaamheidstoets gaat na in welke mate plannen, maatregelen of acties van lokale besturen beantwoorden aan een aantal economische, ecologische en sociale principes en doelstellingen. Er wordt een reeks vragen voorgesteld, die men kan beantwoorden op een kwalitatieve schaal (+++/- - -). De volgende thema’s worden behandeld: Beheeraspecten Economische aspecten - Lokale economie - Lokale consumenten - Publieke dienstverlening Ecologische aspecten - Water - Hinder en risico’s - Grond en ruimte - Natuur - Afval en consumptie - Mobiliteit - Energie en klimaat


222

DEFINITIEF RAPPORT

Sociale toets - Arbeidsmarkt - Onderwijs - Integratie en emancipatie - Sociaal-culturele participatie - Mensenrechten en solidariteit - Huisvesting en ruimtelijke ordening - Veiligheid en gezondheid - Relatie met de overheid Aangezien de duurzaamheidstoets ook gebruikt kan worden voor beleidsmaatregelen waar geen fysiek project aan gekoppeld is, zijn de vragen niet altijd van toepassing op stadsontwikkelingsen recreatieprojecten (bv. effect op mensenrechten en solidariteit). Meer informatie over de duurzaamheidstoets van SLA21 vindt men op http://www.sla21.be/index.php?option=com_content&task=category§ionid=11&id=41&Itemid=109. 5.3.3.3.4 Adviesnetwerk duurzame stads- en dorpsvernieuwing Door het departement Leefmilieu, Natuur en Energie werd in 2004 het transitieproces duurzaam wonen en bouwen opgestart. Bedoeling is een fundamentele verandering van het huidige systeem teweeg te brengen. Dit gebeurt door transitiearena’s of vernieuwingsnetwerken, die bestaan uit vertegenwoordigers van kennisinstellingen, overheden, maatschappelijke organisaties, het bedrijfsleven en intermediairs. De transitiearena duurzaam wonen en bouwen heeft in 2006 een gemeenschappelijke visie en de bijbehorende streefbeelden en acties geformuleerd in de vorm van een aantal aandachtspunten. Deze zijn gegroepeerd volgens de fase van het proces en betreffen o.a. - Strategisch ruimtegebruik - Verband met lokale noden - Overleg - Landschap en groenstructuur - Welzijn, veiligheid en comfort - … De transitiearena omvat ook een adviesnetwerk dat initiatiefnemers kan bijstaan in het realiseren van een duurzaam stads- of dorpsvernieuwingsproject. Meer informatie over de transitiearena en het adviesnetwerk vindt men op http://www.duwobo.be/ en http://www.levendewijken.net/. 5.3.3.3.5 Sustainable check-up en Memento voor duurzame wijken (Leefmilieu Brussel) http://documentatie.leefmilieubrussel.be/documents/Memento_2009_DuurzameWijken_Prof_NL.PDF De ‘Sustainable check-up’ en ‘Memento voor duurzame wijken’ zijn twee hulpmiddelen voor de ontwikkeling van Duurzame Wijken in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. De door URBs – de Facilitator Duurzame Wijken voor Leefmilieu Brussel – ontwikkelde tool Sustainable Check-up voor duurzame wijken is bestemd voor gebruik door bouwheren en openbare of


223

DEFINITIEF RAPPORT

particuliere ontwerpers in het kader van hun projecten voor de ontwikkeling van nieuwe wijken en reikt enkele analysesleutels aan om de ‘duurzaamheid’ van hun ‘Wijkproject’ concreet te evalueren. De ‘Sustainable check-up’ stelt het gebruik van een vragenlijst op 2 niveaus voor; Het eerste niveau bestaat uit 9 algemene ‘groen-licht’-vragen. Wanneer het antwoord op één van deze 9 vragen negatief is, betekent dit dat het project een fundamentele duurzaamheidsdimensie mist en niet als eco- of duurzame wijk gekwalificeerd kan worden. Wanneer het antwoord op al deze vragen echter positief is, kan overgegaan worden naar het volgende niveau. Dit tweede niveau bestaat uit 50 detailvragen en maakt het mogelijk om een beknopte ‘duurzaamheidsbalans’ van het project op te maken. Hoewel noodzakelijkerwijs slechts gedeeltelijk en vereenvoudigd, levert het wel een momentopname op. Deze 50 vragen kunnen ook gebruikt worden als geheugensteuntje ‘Memento’: ze zijn gegroepeerd per thema en overlappen elkaar gedeeltelijk.

Figuur 23:

Thema’s ‘Sustainable check-up’ en ‘Memento voor duurzame wijken’

5.3.3.3.6 Ecopolis (Ecologische en sociale ruimtelijke planning in Vlaanderen): Doe-Wijzer Ecopolis-Vlaanderen is een DuLoMi-project (Duurzaam Lokaal Milieubeleid), dat liep van januari 2008 tot december 2009. VIBE (Vlaams Instituut voor Bio-Ecologisch bouwen en wonen vzw) voerde het uit in samenwerking met enkele experts. VIBE vzw wou op deze manier duurzame stedelijke ontwikkeling promoten bij lokale besturen, ruimtelijke planners en architecten, docent en studenten,…. Het ‘ecopolis’-concept gaat uit van de duurzame stad, waarbij: je verantwoord omgaat met stromen (energie, water, grondstoffen, verkeer enz.), je 'levende' plekken (gebouwen, parken, woonwijken enz.) creëert, voor en met de bewoners of gebruikers werkt. In de loop van het project ontwikkelde VIBE samen met experts de ‘Doe-wijzer voor ecopolis’ en het ‘Geïllustreerde handboek voor duurzame stedenbouw’. Vooral deze ‘Doe-wijzer’ (http://www.ecopolisvlaanderen.be/doewijzer/) is in het kader van dit richtlijnenboek een interessante instrument, dat ontwikkeld werd voor ontwerpers of gemeentes om de principes van ecopolis toe te passen bij ruimtelijke planning. Dit kan zijn voor de opmaak van een structuurplan, een ruimtelijk uitvoeringsplan, een masterplan, een verkavelingsplan…. De ‘Doe-wijzer’ is uit een aantal thema’s opgebouwd; Proces


224

DEFINITIEF RAPPORT

Optimalisatie van de ruimte Vitaliteit en veiligheid Bereikbaarheid en toegankelijkheid Bodem, natuur en landschap Integraal waterbeheer Duurzaam energiebeheer Grondstoffen en materialen Comfort en gezondheid Voor ieder van deze thema’s wordt de 3-stappenstrategie toegepast (en dit zowel op wijk- als op gebouwniveau); 1. Voorkom de vraag 2. Vul de vraag in met de meest volhoudbare oplossing 3. Als je geen volhoudbare oplossingen kan toepassen, pas dan de meest efficiënte oplossingen met zo weinig mogelijk negatieve impacten toe Per thema worden voor ieder van de voorgestelde acties tips, voorbeelden, links en bronnen en beleidsinstrumenten voorgesteld. 5.3.3.3.7 Groene sleutel In 2007 startte Toerisme Vlaanderen met de Groene Sleutel, een ecolabel voor de toeristische sector. Op dit moment bestaan er criteria voor Attracties Hotels, gastenkamers, vakantiewoningen en vakantiecentra Jeugdlogies Openluchtrecreatieve bedrijven De thema’s omvatten o.a. Milieubeheer Milieubewuste medewerkers Milieu-informatie voor gasten Water Energie Afval Schoonmaak Eten en drinken Groenonderhoud Verkeer Groene activiteiten Papier Sociaal


225

DEFINITIEF RAPPORT

Om de Groene Sleutel te behalen, dient men aan een aantal verplichte vereisten te voldoen en moet men daarnaast voor de optionele criteria minstens een bepaalde totaalscore halen. Meer informatie over de Groene Sleutel vindt men op http://www.groenesleutel.be/. 5.3.3.3.8 Hulpmiddelen voor duurzame gebouwen Duurzaamheid op kleinere schaal, d.w.z. op gebouwniveau of op niveau van individuele infrastructuurelementen, draagt bij tot de duurzaamheid van het gehele project, al is dit niet voldoende. Over duurzame gebouwen is heel wat meer documentatie beschikbaar dan over duurzaamheid op wijkniveau. Certificering Wereldwijd zijn er een aantal internationaal erkende certificeringssystemen voor duurzame gebouwen. BREEAM (Building Research Establishment Environmental Assessment Method) uit het Verenigd Koninkrijk en LEED (Leadership in Energy and Environmental Design) uit de Verenigde Staten zijn de bekendste voorbeelden. In beide gevallen gebeurt de beoordeling aan de hand van een aantal thema’s zoals beheer, gezondheid, water, energie, materialen, … . Per criterium wordt een score toegekend en aan de hand van de totaalscore behaalt men een bepaald kwaliteitslabel. In Vlaanderen / België wordt momenteel (augustus 2010) door de Belgian Sustainable Building Council (BSBC) gewerkt aan een geïntegreerd meetinstrument voor duurzaam wonen en bouwen, dat vermoedelijk geschoeid zal zijn op de leest van BREEAM. Daarnaast vermelden we nog Valideo, een certificeringssysteem ontwikkeld door SECO (attesteringsinstelling), BCCA (certificatie-instelling) en WTCB (Wetenschappelijk en Technisch Centrum voor het Bouwbedrijf). Meer informatie is te vinden op BREEAM: http://www.breeam.org LEED: http://www.leedbuilding.org/DisplayPage.aspx?CategoryID=19 BSBC: http://www.bsbc.be/ Valideo: http://www.valideo.org/Public/valideo_menu.php?ID=8641&language=dut Meetinstrumenten en handleidingen Het Steunpunt Duurzaam Bouwen Limburg ontwikkelde een eigen meetinstrument (de zogenaamde Meetlat) voor woningbouw, utiliteitsbouw en verkaveling, zonder daar evenwel een certificaat aan te koppelen. Specifiek voor kantoorgebouwen liet de Vlaamse overheid een uitgebreide handleiding voor duurzaamheid ontwikkelen. Ook hier worden voor verschillende thema’s scores toegekend. Tenslotte bestaat er een leidraad voor sociale woningbouw, C2008. Meer informatie is te vinden op Meetlat Duurzaam Bouwen: http://www.meetlatduurzaambouwen.be Handleiding kantoorgebouwen Vlaamse overheid: http://www2.vlaanderen.be/facilitair_management/vastgoedbeheer/duurzaamkantoor.html Leidraad C2008 voor sociale woningbouw: http://www.vmsw.be/Default.aspx?tabid=5616 5.3.3.3.9 Mobiliteitsmanagement EPOMM (http://www.epomm.org/) is het Europese Platform voor MobiliteitManagement en bestaat uit een netwerk van nationale overheden in Europa, die zich willen engageren in het mobiliteitsmanagement (MM). De objectieven van EPOMM zijn het promoten en het verder


226

DEFINITIEF RAPPORT

ontwikkelen van MM in Europa. Verder wil het de informatieuitwisseling tussen de verschillende landen ondersteunen. Definitie Mobiliteitsmanagement De definitie van Mobiliteitsmanagement die door het EPOMM werd goedgekeurd luidt als volgt: ‘Mobiliteitsmanagement is een concept ter bevordering van duurzaam vervoer en het beheersen van de vraag naar autogebruik door het veranderen van de gewoontes en het gedrag van reizigers. De kern van het mobiliteitsmanagement wordt gevormd door ‘zachte’ beleidsmaatregelen als informatie en communicatie, de organisatie van diensten en de coördinatie van activiteiten van de verschillende partners. ‘Zachte’ beleidsmaatregelen versterken vaak de effectiviteit van ‘harde’ beleidsmaatregelen binnen het stedelijk vervoer (bijv. nieuwe tramlijnen, nieuwe wegen en fietspaden). Mobiliteitsmanagement-maatregelen vragen (in verhouding tot ‘harde’ maatregelen) niet noodzakelijk om grote financiële investeringen en kunnen een hoge kosten-batenratio hebben.’ Maatregelen MM-maatregelen staan zelden alleen. Ze maken deel uit van een pakket maatregelen, d.w.z. informatiecampagnes gecombineerd met nieuwe infrastructuur, prijsbeleid, verordeningen. De mogelijke maatregelen die binnen MM passen kunnen verdeeld worden in 7 categorieën die hier onder worden samengevat. Voor voorbeelden van elke categorie wordt verwezen naar www.epomm.org. Informatiemaatregelen verschaffen de (potentiële) vervoersmogelijkheden via diverse kanalen.

reizigers

informatie

en

advies

over

Promotiemaatregelen proberen een vrijwillige gedragsverandering te realiseren via bewustwording, promotie van alternatieven voor de auto en informatievoorziening. Deze groep maatregelen biedt dus in feite geen alternatieven voor de auto, maar probeert het gebruik van bestaande alternatieven aan te moedigen: Organisatie- en coördinatiemaatregelen bieden een reeks mobiliteitsdiensten aan binnen een bepaald gebied om een alternatief te bieden voor het alleen rijden met de auto. Educatie- en trainingsmaatregelen proberen het MM in educatie en training van personeel te integreren. Bij objectgebonden maatregelen wordt het MM gekoppeld aan verkeersaantrekkende objecten zoals bedrijven en scholen. Het MM probeert in dit geval het vervoer van en naar deze objecten te controleren. Telecommunicatie en flexibel tijdbeheer kunnen door organisaties genomen worden om reistijden te verminderen. Dit kan door het stimuleren van telecommunicatie in plaats van verplaatsingen en door de reorganisatie van werkprocedures. Ondersteunende en integrerende acties kunnen niet alleen staan, maar verhogen de effectiviteit van het MM. Dit kan door het beïnvloeden van de reiskosten van de auto of het creëren van een breder draagvlak voor duurzaam transport. MAX-tools Het MAX-project werd uitgevoerd door 28 Europese partners met als doel het bestaande mobiliteitsmanagement verder uit te diepen, te standaardiseren en te verbeteren. Voor elke stap van ruimtelijke planning (beleid, planning, implementatie en monitoring/evaluatie) werden nieuwe instrumenten ontwikkeld om het MM beter te kunnen integreren.


227

DEFINITIEF RAPPORT

Figuur 24:

Overzicht MAX-tools

MAX-Explorer: starten met MM MAX-Explorer is een interactieve internettool die beleidsmakers en ‘mobiliteitsmanagers’ helpt een keuze te maken tussen de beschikbare MM-maatregelen. MAX-Explorer kiest de maatregelen die het meest geschikt zijn voor een specifieke situatie en doet dit op basis van de expertise en ervaring van MAX-experten. Deze tool werd specifiek ontwikkeld voor minder ervaren personen op het vlak van MM. Het kan een relevante tool zijn voor het opstellen van milderende maatregelen MaxQ: kwaliteit in MM MaxQ is een kwaliteitszorgsysteem dat de ontwikkeling, de implementatie, evaluatie en verbetering van het algemene MM-beleid en de afzonderlijke MM-maatregelen tracht te verbeteren. Het instrument omvat een schema dat bestaat uit vier componenten (beleid, strategie, implementatie en monitoring/evaluatie) met elk drie criteria. Projecten of huidige toestanden moeten aan deze 12 criteria afgetoetst worden. Vervolgens kan er bepaald worden welke veranderingen doorgevoerd moeten worden om de kwaliteit van het MM-beleid en -maatregelen te verbeteren. Het MAX-project heeft tevens een auditprocedure ontwikkeld om de toepassing van MaxQ te ondersteunen.


228

DEFINITIEF RAPPORT

Figuur 25:

MaxQ: kwaliteit in Mobiliteitsmanagement

MaxTag: sensibiliseringscampagnes voor duurzame mobiliteit MaxTag is een online-instrument dat mensen stap voor stap begeleidt om een eigen succesvolle sensibiliseringscampagne voor duurzame mobiliteit op te zetten. Het geeft onder andere inzicht in de kritische succesfactoren die een campagne doen slagen. Dit kan een relevante tool zijn voor het opstellen van milderende maatregelen. MaxLupo: ruimtelijke planning en MM MaxLupo is gericht op de integratie van ruimtelijke planning en MM. Via richtlijnen wordt er praktisch advies gegeven over hoe duurzaam transport als centraal onderdeel kan opgenomen worden binnen ruimtelijke ontwikkelingen. Dit kan een relevante tool zijn bij het ontwerpen van een plan of een project. MaxSumo: Planning, Monitoring en evaluatie MaxSumo biedt de gebruiker een toegankelijke en systematische methode voor de evaluatie en planning van MM-maatregelen en -projecten. MaxSumo is ontwikkeld om tot een algemeen aanvaarde standaard te komen. Dit kan een relevante tool zijn voor monitoring. MaxEva: Kennis opbouwen MaxEva is een interactieve webdatabase voor evaluatiegegevens van MM-projecten. De database wordt gevuld met evaluatiegegevens die gegenereerd worden bij het gebruik van MaxSumo. MaxEva helpt de gebruiker om MM-projecten te evalueren en de milieueffecten ervan te berekenen. De database dient om te leren uit afgelopen projecten en kan gebruikt worden voor informatieuitwisseling. Dit kan een relevante tool zijn bij het ontwerpen van een plan of een project. MaxSem: een nieuw model van gedragsverandering Eén van de objectieven van MM is het veranderen van de gewoontes en het gedrag van reizigers inzake transport. MM streeft er met andere woorden naar om de individuele keuze met betrekking tot de vervoerswijze te veranderen. Om dit objectief te ondersteunen werd MaxSem (Max Self-egulation Model) ontwikkeld, een nieuw psychologisch model om het proces van gedragsverandering te ondersteunen. Het model definieert de fasen die doorlopen worden tijdens een gedragsverandering. Dit model helpt om personen aan te spreken om ze naar een volgende fase over te brengen. Dit is een weinig relevant voor toepassing in m.e.r.-processen147. 147

Dit is echter wel een interessante tool om tijdens de begeleiding van een voortraject de fase van gedragswijziging van de betrokken actoren te herkennen en hierop in te spelen om bepaalde (sub)doelstellingen te verwezenlijken.


229

DEFINITIEF RAPPORT

KADER 23 – CASE STUDY - SIHL CITY (ZURICH) & ACCESS CONTINGENT MODEL Sihl City Onderstaande gevalsstudie is een voorbeeld van mobiliteitsmanagement resultaten geboekt kunnen worden.

hoe

in

een

stadsontwikkelingsproject

via

Sihlcity is een multifunctioneel shopping- en uitgaanscentrum. Op een totale vloeroppervlakte van 97.000 m² bevinden zich winkels, diensten, cultuur, een bioscoop, hotels, fitness, welness en een beperkt aantal wooneenheden. Er komen rond 19.000 bezoekers per dag en er werken 2.300 werknemers. De site is goed bereikbaar via de weginfrastructuur, maar wordt ook goed bediend door lokale trein-, tram- en busverbindingen. Het totaal aantal parkeerplaatsen bij Sihlcity bedraagt 850, wat overeenkomt met 1 parkeerplaats per 110 m 2 bruto vloeroppervlakte. Om een stedenbouwkundige vergunning te kunnen krijgen, werd de projectontwikkelaar verplicht door de overheid om mobiliteitsmanagement in hun planning te integreren. Afspraken hieromtrent werden vastgelegd in het contract: Het maximum aantal parkeerplaatsen werd in het contract beperkt tot 850 en het parkeren moest tegen betaling zijn; Er moest een fietsenstalling voor 600 fietsen voorzien zijn; De toegangsweg tussen de hoofdweg en Sihlcity moest betaald worden door de projectontwikkelaar; Er moest een carpoolparking ingericht worden; Er moest een thuisbezorgservice per fiets geïmplementeerd worden; Er werden maximaal 8.800 autotrips per dag (heen en terug) toegestaan. Dit quotum moest binnen de 5 jaar behaald worden, te beginnen van 10.000 autotrips per dag. ’s Nachts werd het maximum gelegd op 1.300 en op piekuren op 800 autotrips per uur. De projectontwikkelaar was ook verplicht gedurende de eerste twee jaren van de inwerkingtreding de verbetering van de frequentie van een plaatselijke bus en tramlijn te financieren. De verkeersimpact diende berekend te worden met het zogenaamde Access Contingent Model (zie kader lager), waarmee maximaal 8.800 autoritten per dag werden toegestaan (te bereiken na 5 jaar). Bij de ontwikkeling van de site, werden verschillende MM-maatregelen uitgevoerd. Naast de opgelegde maatregelen, werden nog andere maatregelen getroffen door de projectontwikkelaar zoals informatiediensten op de website over de toegankelijkheid van Sihlcity en het uitblijven van parkeervergoedingen voor de werknemers van de winkels. Tegelijkertijd werden uitbreidingen van het bestaande openbaar vervoer (zowel tram als bus) ingevoerd. Deze werden aanvankelijk gefinancierd door Sihlcity en vervolgens door de lokale openbare vervoersbedrijven. De stad Zurich verbeterde de toegankelijkheid van het complex voor fietsers en voor de opening organiseerde de openbare vervoersmaatschappij een grootscheepse campagne. Dankzij deze doorgedreven inspanningen kon de projectontwikkelaar 100 dagen na de opening van het complex de volgende cijfers voorleggen: Ongeveer 19.000 bezoekers per dag; Ongeveer 20 leveringen van de thuisbezorgservice; Slechts 28% van de klanten komt met de auto; De parking is tijdens de week niet volledig bezet, op zaterdag wel; Gemiddeld 3.600 autotrips per dag (in vergelijking met maximum 10.000 en 8.800 per dag toegelaten volgens het contract). Access Contingent Model als tool Het Acces Contigent Model is een MM-model dat ontwikkeld is om het verkeersvolume rond sites met een hoge verkeersimpact onder controle te houden. Het bepaalt het maximaal aantal vervoersbewegingen (voor wagens) dat toegelaten mag worden voor respectievelijk een ontwikkeling of de verschillende functies die hier toegelaten zijn. De hoofdobjecten en redenen voor implementatie van het Access Contingent Model zijn;


230

DEFINITIEF RAPPORT

Ontwikkeling toe te laten in dichtbebouwde stedelijke gebieden, die reeds verzadigd zijn van verkeer. Om controle te hebben over milieueffecten van grote ontwikkelingen. Om flexibel en multifunctioneel gebruik van parkeerruimtes toe te laten. Volgende voorwaarden moeten vervuld worden om het model te kunnen toepassen; De toegang van de site voor wagens moet te controleren zijn. De site moet goed bereikbaar zijn met openbaar vervoer. Er moet duidelijke informatie beschikbaar zijn over de functiesamenstelling van de gehele ontwikkeling. Er moeten meer dan 150 parkeerplaatsen of meer 2000 vervoersbewegingen (wagens) per dag gegenereerd worden door de site. Er moet een grote vraag naar parkeerplaatsen zijn op piekuren. Er moet een brede mix en hoge densiteit van functies aanwezig zijn. De toepassing van het Access Contingent Model heeft een indirecte impact op de samenstelling van MMmaatregelen. Om te verzekeren dat het bepaalde aantal vervoersbewegingen (wagens) niet overschreden wordt, wordt dikwijls een (betalend) parkeermanagement-schema toegepast. Financiële motieven zoals Job-Tickets en informatie zullen bijdragen om het gebruik van openbaar vervoer te promoten bij werknemers en bezoekers. Concreet voor Sihl City in Zurich werd het maximaal aantal vervoerbeweging berekend gebaseerd op de volgende factoren; Maximum aantal parkeerplaatsen op basis van de geldende regelgeving in de stad. Het specifieke potentieel van vervoersbewegingen per functie. De capaciteit van de wegenis in de omgeving van de site. De bepalingen omtrent lucht- en geluidsemissies zoals bepaald in de milieuwet. Bron: http://www.epomm.org

5.3.3.3.10Reference Framework for European Sustainable Cities (RFSC) RFSC (http://rfsc.tomos.fr) is een online toolkit om de verschillende actoren die te maken hebben met stedelijk beheer en stedelijke ontwikkeling te helpen de dialoog en te ondernemen acties rond duurzaamheid verbeteren. De toolkit biedt een multifunctioneel besluitvormings- en communicatie-instrument voor het bevorderen van duurzame stedelijke ontwikkeling. Het is niet plaatsgebonden en kan worden aangepast aan lokale prioriteiten en verschillende omstandigheden. De tool legt stap voor stap uit welke acties mogelijk of noodzakelijk zijn om een dergelijk proces in een stad of gemeente te organiseren. De gebruikers worden door een reeks vragen geloodst om de ‘duurzame aanpak’ van hun stad te verkennen en hen van instrumenten te voorzien voor de verbetering ervan. Een duurzame stedelijke ontwikkeling vereist een gestructureerd proces. Het referentiekader begint daarom met een beoordeling van hoe de stad of gemeente zichzelf ziet in termen van karakteristieken, kenmerken en bestaande acties om duurzaamheid te promoten. De toolkit biedt een breed scala van vragen die de gebruiker en/of andere actoren (politici, stadsmanagers, planners, burgers, bedrijven,…) kunnen helpen om hun benadering over duurzaamheid te herzien, na te denken over prioriteiten. Hierbij worden hulpmiddelen en ondersteunende begeleiding gegeven om de implementatie ervan te monitoren en de resultaten te evalueren. Doordat het een open en flexibel instrument betreft, laat het referentiekader de besluitvormers kiezen wat past bij de politieke, geografische, economische, ecologische en sociale situatie. Sommige elementen zullen gelijkaardig zijn voor vele steden, andere kunnen zeer verschillend zijn. Daarom is het van belang om te benadrukken dat het referentiekader een toolkit is, die moet worden aangepast aan de specifieke situatie van de stad of de gemeente. De tool is ook ontworpen om te worden aangepast en verrijkt in elke nationale context (vertaling, specifieke documentatie of indicatoren,…).


231

DEFINITIEF RAPPORT

Momenteel wordt het prototype nog getest en zijn enkel de tekstgedeelten beschikbaar. Tegen begin 2012 zal de volledige versie beschikbaar worden gesteld.


232

DEFINITIEF RAPPORT

6.

ESSENTIËLE ELEMENTEN VOOR DE ONTHEFFING VAN DE PROJECT-MER-PLICHT EN DE KENNISGEVING OF NOTA VOOR PUBLIEKE CONSULTATIE

Deze paragraaf tracht de aandacht te vestigen op een aantal essentiële elementen of aandachtspunten die de nota voor ontheffing van de project-m.e.r.-plicht of de kennisgeving/NPC moeten bevatten. Doelstelling is hierbij niet de algemene noodzakelijke inhoud te duiden, maar wel op specifieke elementen voor deze activiteitengroep te focussen. De ontheffing van de project-m.e.r.-plicht en de kennisgeving/NPC bevatten vertonen in zekere zin gelijkenissen wat betreft de essentiële inhoud. Om deze reden werd er voor gekozen één samenvattende tabel (Tabel 52) met de belangrijkste aandachtspunten te voorzien, waarbij telkens wordt aangegeven voor welke procedure deze specifiek van toepassing zijn. Aangezien de ontheffing van de project-m.e.r.-plicht een aantal specifieke kenmerken heeft, worden voor deze rapportagevorm echter eerst nog een aantal aandachtspunten vermeld die meer methodologisch van aard zijn (echter wel dikwijls specifiek relevant voor deze activiteitengroep) en daardoor niet in de tabel (focus op de inhoudelijke aspecten) vermeld worden. Daarnaast wordt gesitueerd wanneer het interessant is om een ontheffing van de project-m.e.r.-plicht aan te vragen.

6.1 6.1.1

Ontheffing van de project-m.e.r.-plicht Toepassingsgebied

Voor de m.e.r.-plichtige projecten in bijlage II van het Besluit van de Vlaamse regering van 10 december 2004 houdende vaststelling van de categorieën van projecten onderworpen aan milieueffectrapportage kan een gemotiveerd verzoek tot ontheffing van de project-m.e.r.-plicht verleend worden in volgende gevallen; Indien al eerder een plan-MER werd goedgekeurd betreffende een plan of programma waarin het project past en een nieuw project-MER redelijkerwijze geen nieuwe of bijkomende gegevens over aanzienlijke milieueffecten kan bevatten. Indien al eerder een project-MER werd goedgekeurd betreffende een project waarvan het voorgenomen initiatief een herhaling, voortzetting of alternatief is, en een nieuw project-MER redelijkerwijze geen nieuwe of bijkomende gegevens over aanzienlijke milieueffecten kan bevatten. Indien een toetsing aan de criteria van bijlage II (DABM) uitwijst dat het voorgenomen project geen aanzienlijke gevolgen kan hebben voor het milieu en een project-MER redelijkerwijze geen nieuwe of bijkomende gegevens over aanzienlijke milieueffecten kan bevatten. In een dossier voor ontheffing van de project-m.e.r.-plicht moet de initiatiefnemer bijgevolg kunnen aantonen dat er naar aanleiding van het project geen aanzienlijke of nieuwe milieueffecten te verwachten zijn. De Administratie zal na indiening van het verzoek tot ontheffing en na het inwinnen van adviezen, van geval tot geval beoordelen of een aanvraag tot ontheffing van de project-m.e.r.-plicht kan worden verleend. Hieronder wordt aangegeven welke criteria, specifiek voor deze activiteitengroep, men in overweging dient te nemen bij een eventuele ontheffingsaanvraag.


233

DEFINITIEF RAPPORT

6.1.2

Aandachtspunten specifiek voor de ontheffing van de project-m.e.r.-plicht

6.1.2.1

Initieel: focus op beschikbare milieuonderzoeken en scoping

De keuze voor een ontheffingsdossier (dan wel voor een MER) moet worden bekeken van project tot project. De keuze voor de opmaak van een ontheffing van de project-m.e.r.-plicht (en het uiteindelijke bekomen van deze ontheffing) is voor projecten behorende tot deze activiteitengroep echter niet vanzelfsprekend en dient bij voorkeur afgewogen te worden in samenspraak met de administratie en erkende m.e.r.-deskundigen. Een ondoordachte of onterechte keuze voor een ontheffing van de project-m.e.r.-plicht zal immers weinig tijdswinst opleveren ten opzichte van een m.e.r.-procedure en zal mogelijk later bij vergunningsaanvragen aanleiding geven tot onduidelijkheden en knelpunten. Een eerste essentiële stap bij deze overweging is dan ook na te gaan welke procedures reeds (al dan niet volledig) doorlopen werden of welke relevante milieuinformatie er ter beschikking is. Voornamelijk stadsontwikkelingsprojecten kennen dikwijls een rijke historiek148, waardoor er tal van informatie uit voorgaande procedures, onderzoeken, inventarisaties, … ter beschikking kan zijn. Het is voor een initiatiefnemer echter niet steeds eenvoudig om een zicht te krijgen op welke van de bestaande informatie relevant is (hetzij om zelf in te schatten of een aanvraag tot ontheffing realistisch is, hetzij om dit over te laten aan erkende m.e.r.-deskundigen). In dit opzicht wordt hier een (nietlimitatieve) lijst gegeven van mogelijk relevante bestaande milieuonderzoeken, die interessant kunnen zijn om de latere scoping te faciliteren, te onderbouwen en vooral correcter de significantie van bepaalde effecten te kunnen inschatten. Voor alle beschikbare onderzoeken moet daarnaast worden nagegaan in hoeverre het project en de omgeving vergelijkbaar zijn en welke de effectvoorspellende waarde van het beschikbare onderzoek is. Tabel 51:

Niet-limitatieve lijst van relevante beschikbare onderzoeken in het kader van een aanvraag tot ontheffing van de project-m.e.r.-plicht

ALGEMEEN

Plan-MER Project-MER Milieuvergunningen Andere milieu-effectenstudies Alternatievenonderzoek (waarin al dan niet milieucriteria zijn gehanteerd) Evaluerend ontwerpen waarbij milderende maatregelen reeds in een project werden opgenomen of alternatieve scenario’s werden overwogen en verlaten op basis van milieucriteria.

BODEM

Bodemonderzoek/sanering Sonderingen

WATER

Onderzoek naar grondwaterstand (peilbuisgegevens) Watertoets Hydronautstudies (overstortfrequenties)

M ENS-VERKEER

Mobiliteitstoets of MOBER Verkeerstellingen Parkeerstudie Ontsluitingsstudie Herkomstbestemmingsonderzoek

148

Doorheen de tijd zijn er voor bepaalde sites soms verschillende visies ontwikkeld (mogelijk ook verschillende eigenaars, projectontwikkelaars en projectinitiatieven,…) waardoor soms veel informatie al ter beschikking is.


234

DEFINITIEF RAPPORT

GELUID & TRILLINGEN

Geluidsmetingen (emissie- en immissiekwaliteit) Metingen van trillingen

LUCHT

Metingen luchtkwaliteit

FAUNA & FLORA

Inventarisatie van vegetatie en/of fauna Natuurtoets, VEN-toets of passende beoordeling

LANDSCHAP, BOUWKUNDIG ERFGOED ARCHEOLOGIE

EN

Landschappelijk historisch onderzoek Archeologisch onderzoek Onderzoek bouwkundig erfgoed

M ENS-RUIMTELIJKE ASPECTEN

Stedenbouwkundige- of architecturale studies (incl. architectuurwedstrijden die aan het project vooraf gingen) Windhinderstudie Toegankelijkheidsstudie Beschaduwingsstudie

DUURZAAMHEID

Duurzaamheidstoets

Wanneer er een volledig overzicht van de relevante beschikbare informatie is, is het mogelijk te starten met de scoping van de relevante ingreep-effectrelaties (zie paragraaf 3). Dit gebeurt voor een aanvraag tot ontheffing op basis van; De kenmerken van de activiteit of plan (die relevant zijn in relatie tot mogelijke milieueffecten, zie paragraaf 3.2); Het studiegebied (welke bescherming, kwetsbaarheid); De karakteristieken van de potentiële impact. Wanneer overwogen wordt om een ontheffing van de project-m.e.r.-plicht te bekomen, moet op basis van deze scoping in grote mate uitgesloten kunnen worden dat er significante effecten als gevolg van het project kunnen optreden (tenzij een vroeger MER beschikbaar is, waarin het project volledig past en een nieuw MER geen nieuwe of bijkomende gegevens over aanzienlijke milieueffecten kan bevatten). Dit kan slechts indien voldoende informatie beschikbaar is om de effecten correct te kunnen beschouwen. Bij een gebrek aan relevante informatie is de significantie van bepaalde effecten mogelijk moeilijk in te schatten, waardoor nader onderzoek nodig is en het aangewezen kan zijn een MER op te maken. Aandachtspunt hierbij is bovendien dat de opmaak van een ontheffingsdossier niet verplicht door een team van erkende m.e.r.-deskundigen moet opgemaakt worden. In theorie kan de initatiefnemer zelf instaan voor de kwalitatieve uitvoering van het dossier. In praktijk is deze werkwijze echter niet aan te raden, gezien dit van de initiatiefnemer vraagt dat er enerzijds experten in verschillende domeinen ter beschikking zijn en anderzijds dat de betrokken experten een goed beeld hebben van de inhoud en benodigde kwaliteit van het dossier. De hoger aangehaalde essentiële kenmerken kunnen hierbij een leidraad zijn. 6.1.2.2

Noodzaak tot communicatie

Bij aanvraag van een ontheffing van de project-m.e.r.-plicht is er geen verplichte bekendmaking onder de vorm van een ter inzage legging (zoals dit bij een plan- of project-MER wel het geval is). Een beperktere procedure betekent echter niet automatisch dat er ook sprake is van beperkte belangen. Dit is zeker het geval bij deze activiteitengroep, waarbij dikwijls een groot aantal omwonenden, gebruikers,… betrokken zijn. Het is hierbij voor de initiatiefnemer dan ook aan te raden om de mate van communicatie tijdens de ontheffingsprocedure (hetzij met adviesverlenende instanties of de Administratie, hetzij met de


235

DEFINITIEF RAPPORT

bevolking) op basis van inhoudelijke afwegingen en het al dan niet aanwezige draagvlak voor de activiteit te bepalen, en niet op basis van de juridische noodzaak volgens het type procedure (ontheffing of volwaardig MER). Dit voorkomt immers onverwachte tegenkanting in het verdere verloop van het project.

6.1.3

In welke gevallen is het interessant om een ontheffing van de project-m.e.r.-plicht aan te vragen?

Uit bovenstaande volgt dat voor projectmilieueffectrapportage de keuze tussen ‘project-MER’ en ‘verzoek tot ontheffing van de m.e.r.-plicht’ vooral voor verkeersgenerende stadsontwikkelingsprojecten (winkelcentra; ziekenhuizen; …) niet evident is. De ontheffing kan enkel verleend worden voor projecten die geen aanzienlijke of nieuwe effecten veroorzaken voor mens en milieu. Het instrument ‘verzoek tot ontheffing’ is vooral gericht op eenvoudige, kleinschalige projecten waarbij op een eenvoudige wijze (zonder of met heel beperkte eenvoudige modelleringen/rekenregels) kan aangetoond worden dat er geen aanzienlijke effecten zijn.

6.2 Schematisch overzicht van essentiële elementen en aandachtspunten voor de ontheffing van de project-m.e.r.-plicht en de kennisgeving of nota voor publieke consultatie In deze paragraaf worden een aantal essentiële elementen en aandachtspunten aangegeven die de ontheffing van de project-m.e.r.-plicht, de nota voor publieke consultatie of de kennisgeving moeten bevatten voor wat betreft de plannen en projecten die behoren tot deze activiteitengroep. Deze tabel is als volgt opgebouwd: Weergave van de minimale inhoud (op basis van gegevens ter beschikking op de website van MER Vlaanderen en de case studies die in het kader van deze opdracht werden uitgevoerd). Relevantie voor de ontheffing van de project-m.e.r.-plicht en/of voor de kennisgeving/NPC? In de tweede subkolom is voor de ‘verplichte onderdelen’ uit het decreet telkens aangegeven aan welk punt van art.4.3.3 §4 (ontheffing) art.4.3.4 §2 (kennisgeving/NPC) het beschouwde aspect geheel of gedeeltelijk invulling geeft. In het DABM (Artikel 4.3.3 §4) wordt bepaald wat de minimale inhoud moet zijn van een ‘gemotiveerd verzoek’ tot ontheffing van de project-m.e.r.-plicht: 1° een beschrijving en verduidelijking van het voorgenomen project met inbegrip van de ruimtelijke situering ervan; de ruimtelijke situering bevat minstens een uittreksel van de ruimtelijke uitvoeringsplannen of de vigerende plannen van aanleg en van de topografische kaarten van de omgeving; 2° in voorkomend geval de gegevens die de administratie nodig heeft voor het aanvangen van de grensoverschrijdende informatie-uitwisseling; 3° de verantwoording voor het verzoek en alle relevante gegevens ter staving ervan. In artikel 4.3.4. §2. van het DABM wordt bepaald wat de minimale inhoud moet zijn van de ‘kennisgeving’ of ‘nota voor publieke consultatie’: 1° een beschrijving en verduidelijking van het project met inbegrip van de ruimtelijke situering ervan en in voorkomend geval het exploitatieadres van de inrichting; de ruimtelijke situering bevat minstens een uittreksel van de ruimtelijke uitvoeringsplannen of de vigerende plannen van aanleg en van de topografische kaarten van de omgeving; 2° de vergunningen die moeten worden aangevraagd en in voorkomend geval de bestaande vergunningstoestand voor de exploitatie van de inrichting;


236

DEFINITIEF RAPPORT

3° in voorkomend geval de gegevens die de administratie nodig heeft voor het aanvangen van de grensoverschrijdende informatie-uitwisseling, bedoeld in § 5; 4° in voorkomend geval de relevante gegevens uit vorige rapportages en uit de goedgekeurde rapporten die daaruit zijn voortgekomen; 5° een document waarin, steunend op de vereisten van artikel 4.2.7 en 4.3.7 en van het m.e.r.richtlijnenboek, de inhoudelijke aanpak - met inbegrip van de methodologie - van het project-MER wordt voorgesteld; 6° een beknopte beschrijving van de alternatieven voor het project of voor onderdelen ervan die de initiatiefnemer heeft overwogen en, bondig weergegeven, zijn bedenkingen over de voor- en nadelen van de verschillende alternatieven; 7° de relevante gegevens over de voorgestelde erkende MER-coördinator en het voorgestelde team van erkende MER-deskundigen, bedoeld in artikel 4.3.6, en de taakverdeling tussen de deskundigen; 8° in voorkomend geval de gronden voor de vraag tot onttrekking aan bekendmaking en ter inzagelegging van de kennisgeving of aangeduide delen ervan. Tot slot worden een aantal essentiële elementen en specifieke aandachtspunten voor deze activiteitengroep vermeld. Deze aandachtspunten zijn geselecteerd uit de voorgaande delen van het richtlijnenboek en hier nogmaals samengevat om een specifiek overzicht voor deze twee rapportagevormen te geven.


237

DEFINITIEF RAPPORT

Tabel 52:

Schematisch overzicht van essentiële elementen en aandachtspunten voor de ontheffing van de project-m.e.r.-plicht en de kennisgeving of nota voor publieke consultatie Ontheffing projectm.e.r.-plicht

Minimale inhoud

Relevantie? De doelstelling van het rapport

DABM?

Kennisgeving of NPC Relevantie?

DABM? Geen specifieke aandachtspunten voor de activiteitengroep.

3°

Een korte schets van het plan (kennisgeving of NPC) of project (kennisgeving of ontheffing), het exploitatieadres en de ruimtelijke situering (een uittreksel van vigerende plannen van aanleg en van de topografische kaarten van de omgeving)

Essentiële elementen en specifieke aandachtspunten met betrekking tot de activiteitengroep

Geen specifieke aandachtspunten voor de activiteitengroep. 1°

1°

De toetsing aan de m.e.r.-plicht

Geef duidelijk aan op basis van welke criteria het plan of project m.e.r.-plichtig is. Indien verwacht wordt dat het plan of project een verkeersgenererende werking van 1000 pae/2u heeft, verduidelijk of hiervoor concrete gegevens (voorstudies) ter beschikking zijn of op welke aannames deze veronderstelling steunt (zie ook Kader 1).

De voorbije en de verdere besluitvormingsprocedure, inclusief alle vergunningen die moeten worden aangevraagd

In het kader van de activiteitengroep ‘stadsontwikkeling en recreatie’ kunnen volgende vergunningen aan de orde zijn; 2°

150

Coördinaten initiatiefnemer en (indien relevant ) m.e.r.coordinator en voorgesteld team van m.e.r.-deskundigen Een duidelijke doelstelling/verantwoording voorgenomen activiteit

van

de

Een duidelijke planbeschrijving (kennisgeving of NPC) of projectomschrijving (kennisgeving of ontheffing) ingedeeld in duidelijke deelingrepen en een concrete

7° 1°

1°

1°

1°

-

Stedenbouwkundige vergunning

-

Milieuvergunning

-

Socio-economische vergunning

149

Geen specifieke aandachtspunten voor de activiteitengroep.

Aandacht voor duurzaamheidsdoelstellingen (met duidelijke ambitieniveaus en toetsingscriteria). -

Integreer duurzaamheids- en milieuverbeterende maatregelen maximaal in het initieel plan of project (bij voorkeur via ontwerpend onderzoek).

149

Voor een kleinhandelszaak, d.w.z. een handelszaak met een netto verkoopoppervlakte van meer dan 400 m² toegankelijk voor het publiek, moet een socio-economisch vergunning worden afgeleverd door het college van burgemeester en schepenen. Voor handelsvestigingen met een nettoverkoopoppervlakte van meer dan 1000 m² , dient het college van burgemeester en schepenen, voorafgaandelijk aan haar beslissing, het advies in te winnen van het NSECD (Nationaal Sociaal-Economisch Comité voor de Distributie).

150

Voor een aanvraag tot ontheffing van de project-m.e.r.-plicht is de opmaak van het dossier door erkende deskundigen niet verplicht.


238

DEFINITIEF RAPPORT

Ontheffing projectm.e.r.-plicht

Minimale inhoud

Relevantie?

DABM?


DABM?

beschrijving van het project: de technische aspecten, beschrijving van de werken, timing van de werken …

Juridische en beleidsmatige randvoorwaarden Een omschrijving van de voorgeschiedenis, incl. de vergunningstoestand (indien relevant)

5°

administratieve bestaande

-

Geef duidelijk aan welke de reeds bestaande stadsontwikkelings- of recreatieprojecten zijn.

-

Voeg een fasering en timing van de werken toe. In binnenstedelijk gebied is een afbraakfase (huidige gebouwen binnen plan- of projectgebied) dikwijls aan de orde. Hier moet ook aandacht aan besteed worden.

-

Gebruik consequent dezelfde cijfers in verband met vloeroppervlaktes, dieptes van bouwputten, aantal voorziene parkeerplaatsen, bezoekersaantallen, verkeersaantrekking (pae/2u)….

-

Indien het aantal noodzakelijke parkeerplaatsen reeds geraamd is moet duidelijk aangegeven worden op basis waarvan dit gebeurde. Zodat deze i.f.v. de terinzagelegging en de raadpleging van de administraties reeds ter beschikking zijn.

-

In geval project-niveau: duidelijke afstemming van de geplande ingrepen in ontheffing van de project-m.e.r.-plicht of kennisgeving met de latere vergunningsaanvragen.

-

Geef, in de mate van het mogelijke, aan in welke mate al rekening werd gehouden met de ‘klimaatbestendigheid’ van het plan of project.

Geef duidelijk aan in welke mate de activiteit past in/bijdraagt aan de beleidsdoelstellingen met betrekking tot milieu en ruimtelijke ordening. Naast de administratieve voorgeschiedenis is het aangeraden hierbij ook aan te geven in welke mate in het voortraject reeds over het plan of project gecommuniceerd werd en vooral te duiden welke de aandachtspunten of mogelijke knelpunten zijn die hieruit naar voor kwamen. Bijvoorbeeld;

3°

2° en 4°

Bespreking van de alternatieven met hun voor- en nadelen.

6°



-

Een informatievergadering voor de omwonenden, handelaars,…?

-

Overleg of officieuze adviezen van instanties op gewestelijk, provinciaal of gemeentelijk niveau?

-

Overleg met middenveldorganisaties?

-

Geef aan hoe de voorgestelde alternatieven volgen uit of passen in de doelstelling voor het plan of project.

-

Integreer zo mogelijk een alternatief ‘Meest duurzaam’.

-

Besteed aandacht aan terugvalopties (wat als het plan of project niet het verwachtte aantal bezoekers haalt, waardoor bijvoorbeeld bepaalde functies gewijzigd worden,…)

-

Kennisgeving of NPC; laat ruimte voor eventuele aanpassingen/bijsturingen van het basisproject of de alternatieven tijdens het verdere m.e.r.-proces

239

DEFINITIEF RAPPORT


Minimale inhoud

Relevantie?

DABM?



DABM? (voordelen van ‘ontwerpend onderzoek’, zie ook paragraaf 4.6). -

Relevante gegevens uit voorstudies en uit vorige rapportages en uit de goedgekeurde rapporten die daaruit zijn voortgekomen (o.a. samenvatting, conclusies)

Voor een niet-limitatieve aanstiplijst van mogelijk milieugerelateerd onderzoek dat ter beschikking is, wordt naar paragraaf 6.1.2.1 verwezen. Het is belangrijk om voor de beschikbare informatie aan te geven…; 3°

4°

Scoping om relevante effect(-groepen) te definiëren: -

Ingreep-effectenschema

-

Kenmerken van het aandachtsgebieden

studiegebied;

focus

op

-

de

beschrijving

van

van welke periode de gegevens dateren en of al dan niet kan aangenomen worden dat deze op het moment van de aanvraag nog correct zijn;

-

welke de belangrijkste conclusies uit deze onderzoeken zijn;

-

of deze studies geleid hebben tot een aanpassing van het plan of project, door bijvoorbeeld de integratie van bepaalde milieumaatregelen.

Kennisgeving of NPC; de methodologie voor referentiesituatie is gedetailleerd en gaat in op…

de

methodologie voor effectvoorspelling, effectuitdrukking (kwantitatief of kwalitatief) en effectbeoordeling

of deze informatie voor hetzelfde plan- of projectgebied van toepassing is;

-

Vooral de effecten van verkeer (en de afgeleide effecten besproken in de disciplines Lucht en Geluid & Trillingen) kunnen ver reiken. Het is noodzakelijk de reikwijdte goed in te schatting. De reikwijdte van de effecten is ook van belang voor het bepalen van de gemeente(n) waar de ter inzage legging gebeurt (kennisgeving of NPC) of voor het bepalen van de instanties die om advies gevraagd worden (kennisgeving, NPC en ontheffing van de projectm.e.r.-plicht). Dit is vooral van belang wanneer bijvoorbeeld gemeente- of provinciegrensoverschrijdende effecten verwacht worden.

Duidelijke beschrijving van de te gebruiken methodes: methodologie voor referentietoestand

-

Focus voor het ingreep-effectenschema op die hoofd- en deelingrepen die concrete milieueffecten tot gevolg hebben. Het heeft geen zin een te grote detailleringsgraad te geven, indien dit geen meerwaarde heeft.

3°

-

Geef aan welke alternatieven niet weerhouden zijn en waarom.

3°

5°

beschrijving

van

de

-

Referentiesituatie; beschrijving van de te gebruiken basisgegevens, inventarisatiemethodes zoals veldopnames (+hun beperkingen) die nog in het kader van het MER zullen worden uitgevoerd.

-

Effectvoorspelling, effectuitdrukking en effectbeoordeling; Welke modellen zullen worden gebruikt? Hoe zal de effectuitdrukking zijn? Hoe zullen de effectgroepen worden beoordeeld (significantiekader)? Welke effectgroepen zullen bij afweging zwaar/licht doorwegen?

Ontheffing van de project-m.e.r.-plicht; Deze beschrijving moet beduidend eenvoudiger zijn dan deze die voor een MER wordt gebruikt. Voor bijvoorbeeld de disciplines Mens-Verkeer, Geluid & Trillingen en Lucht kan voor de


240

DEFINITIEF RAPPORT

Minimale inhoud

Ontheffing projectm.e.r.-plicht Relevantie?

DABM?



DABM? effectvoorspelling gewerkt worden met aannames en kengetallen in plaats van nieuwe metingen door te voeren en te modelleren. Voor de (a-)biotische disciplines kunnen empirische formules, kwetsbaarheidskaarten,… gebruikt worden.

Beknopte beschrijving referentiesituatie

Plannen of projecten die de status ‘beslist beleid’ hebben en gerealiseerd worden voor het beschouwde referentiejaar, worden mee in beschouwing genomen als onderdeel van de referentiesituatie. Initiatieven die van ingrijpende betekenis zijn voor de effectbeoordeling, dienen voldoende duidelijk beschreven te worden met betrekking tot hun relevante kenmerken (bijvoorbeeld verkeersafwikkelingscapaciteit van nieuwe verkeersinrichting).

3°

Het is nuttig bij de overheden af te toetsen wat effectief als beslist beleid kan beschouwd worden en dit ook zo aan te geven in de ontheffing van de projectm.e.r.-plicht, de kennisgeving of de NPC. Beknopte uitwerking van de effectvoorspelling, effectuitdrukking en effectbeoordeling

3°

Goed gemotiveerde signifcantiekaders vormen een belangrijk aandachtspunt voor de transparantie van de beoordeling.

3°

Vooral in een stedelijke en randstedelijke omgeving is dikwijls een groot aantal plan- en projectinitiatieven lopende. Het is essentieel deze in kaart te brengen (ligging, karakteristieken, fasering,…) om de cumulatieve effecten te kunnen beschrijven.

Cumulatie met andere plannen of projecten


Gegevensoverdracht tussen initiatiefnemer en deskundigen en tussen de deskundigen onderling (wie zal welke gegevens verzamelen of modelresultaten opstellen en geeft die door aan….)

7°


Mogelijks ook een tijdschema waarin aangegeven is wanneer de verschillende deelonderzoeken van de disciplines uitgevoerd zullen worden en hoe ze op elkaar worden afgestemd (interdisciplinaire gegevensoverdracht!) Milderende maatregelen

151

7°

151

3°

In principe zijn geen milderende maatregelen noodzakelijk (er treden geen significante effecten op). Indien toch milderende maatregelen aan de orde zijn

Milderende maatregelen kunnen toch nog noodzakelijk/wenselijk zijn om bepaalde (niet-significante) effecten te verminderen of het project in zijn totaliteit nog milieuvriendelijk te maken. Het is belangrijk om de effectiviteit van deze maatregel(en) te kwantificeren. De maatregelen zullen in het project moeten opgenomen worden als randvoorwaarde.


241

DEFINITIEF RAPPORT


Minimale inhoud

Relevantie?

DABM?



DABM? (bijvoorbeeld om het project nog milieuvriendelijker te maken) moet de garantie geboden worden dat deze in het project worden opgenomen.

Onzekerheden en leemten

Kennisgeving of NPC: reeds gekende onzekerheden en leemten, vooral deze waar het MER ook geen invulling zal/kan aan geven om geen al te hoge verwachtingspatronen te scheppen + het al dan niet voorzien van een postevaluatieprogramma om die leemten in te vullen.

3°

Ontheffing van de project-m.e.r.-plicht: onzekerheden en leemten, zeker deze die aanleiding kunnen geven tot het verkeerd inschatten van de significantie van bepaalde milieueffecten. In voorkomend geval de gegevens (welke nog niet werden beschreven) die de administratie nodig heeft voor het aanvangen van de grensoverschrijdende informatie-uitwisseling

2°

Duidelijke eindconclusie: milieueffecten?

3°

zijn

er

aanzienlijke

Verklarende woordenlijst (vooral gebruikte en niet in de tekst uitgelegde technische termen)


3°

Voor deze activiteitengroep is specifieke aandacht geboden voor mogelijke grensoverschrijdende effecten als gevolg van de verkeersaantrekkende werking van de plannen of projecten (en de hiervan afgeleide hinderaspecten zoals de impact op de luchtkwaliteit en geluidshinder). Geen specifieke aandachtspunten voor de activiteitengroep. Geen specifieke aandachtspunten voor de activiteitengroep.

242

DEFINITIEF RAPPORT

7. 7.1

TAAK VAN DE INITIATIEFNEMER Leveren van plan- of projectinformatie

Eén van de taken van de initiatiefnemer is het ter beschikking stellen van informatie over het plan of project bij aanvang van het m.e.r.-proces. Hiervoor dienen de verschillende m.e.r.-deskundigen een lijst op te stellen welke gegevens nodig zijn voor het uitvoeren van hun specifieke discipline (inclusief de relevante thema’s). Alvorens de kennisgeving, nota voor publieke consultatie of ontheffing van de project-m.e.r.-plicht wordt opgesteld, moet het duidelijk zijn welke van de gevraagde gegevens de initiatiefnemer kan leveren. Indien de initiatiefnemer bepaalde essentiële gegevens niet heeft of niet kan leveren onder de gewenste vorm, kan met de m.e.r.-deskundigen bijkomend onderzoek afgesproken worden. Dit kan ofwel door de initiatiefnemer zelf gebeuren of uitbesteed worden. Er kan hierbij een onderscheid gemaakt worden tussen algemene en disciplinespecifieke gegevens. Beide lijsten zijn echter niet-limitatief en dienen als handleiding voor de initiatiefnemer bij bijvoorbeeld het uitschrijven van een offertevraag. Onderstaande Tabel 53 geeft een overzicht van de algemene gegevens die door de initiatiefnemer ter beschikking gesteld moet worden. Tabel 53: Gegevens over de…

Algemene gegevens, relevant voor alle disciplines

Plan-MER of projectMER

Ter beschikking te stellen gegevens Omschrijving van de doelstelling van het plan of project – welke functies worden hiertoe gerealiseerd? Voorafgaand studiewerk naar haalbaarheid, behoeften, marktonderzoek,…. Overzicht van alle alternatieven onderzocht door de initiatiefnemer en de reden waarom ze wel/niet gekozen zijn.

PL-MER + PR-MER Geldende planologische toestand (door middel van een bestemmingsplan).

Studiefase

Verslagen van voorafgaandelijk overleg met derden (overheidsinstanties, buurtbewoners,…). Kennis van eventuele interferentie met andere relevante nieuwe plannen of projecten in de omgeving. PR-MER

Beschikbare technische voorstudies (riolering, parkeren,…) Technische beschrijving van alle deelingrepen die zullen plaatsvinden tijdens de aanlegfase. Deze beschrijving is van verschillend detailniveau voor een plan of een project.

PL-MER + PR-MER

Beschrijving van de inplantingsplaats (ruimtebeslag in werken plan- of projectgebied). Welke functies worden gerealiseerd (en indien ter beschikking; welke is de benodigde oppervlakte, hoogte, verkeersgenererende werking,… per functie)?

Aanlegfase

Plan met zonering van de verschillende functies (gebouwen, open circulatiezones,…). Bij voorkeur een ontwerpplan in drie dimensies. PR-MER

Duur van de aanlegfase en deelingrepen. Informatie omtrent de inplanting en het gebruik van tijdelijke voorzieningen (bv. tijdelijke zanddepots, werfkeet,…).

Actualisatie richtlijnenboek stadsontwikkeling & recreatie – Fase 2 ‘Onderzoek en Rapportering’

243

DEFINITIEF RAPPORT

Gegevens over de…

Plan-MER of projectMER

Ter beschikking te stellen gegevens Grondplannen, dwarsdoorsneden, lengteprofielen. Herkomst, aard en hoeveelheid van grondstoffen, reststoffen en materiaal (bv. funderingszand).

eindproducten,

Duur, frequentie en ligging van tijdelijke/permanente bemalingen. Type, aantal, periode en duur van de in te zetten machines en transportvoertuigen Bruto terrein / netto vloer oppervlakte per zone (V/T) Prognoses van gebruik (type gebruikers, periode van de dag, aantal,…)

PL-MER + PR-MER Exploitatiefase

Indien de site beperkt voor grote evenementen (verkeersaantrekkende werking) gebruikt wordt; welk is de frequentie hiervan? Op welke dag (week of weekend?)? Gegevens over de tewerkstelling en investering

PR-MER

Veiligheidsgegevens en gegevens betreffende mogelijke calamiteiten

Een zeer gedetailleerd plan is in principe nog niet noodzakelijk bij de aanvang van een MER, zelfs niet op projectniveau. Een project in conceptvorm laat immers meer ruimte voor milieuvriendelijke aanpassingen (cfr. hoger ontwerpend onderzoek). In onderstaande Tabel 54 volgt een lijst van bijkomende gegevens die eventueel door de disciplines afzonderlijk kunnen opgevraagd worden. Deze lijst is niet-limitatief. Afhankelijk van de aard en de grootte van het plan of project, van de locatie en de omgevingsomstandigheden en van de gebruikte effectvoorspellingsmodellen kunnen de m.e.r.-deskundigen andere of bijkomende gegevens vragen. Voor de gegevens in cursief, kan er van uit gegaan worden dat deze gegevens bij voorkeur door de initiatiefnemer aangeleverd worden (indien de initiatiefnemer hier al over zou beschikken), maar dat deze niet essentieel zijn voor het kunnen uitwerken van de m.e.r.-discipline. Het spreekt echter voor zich dat gedetailleerdere gegevens een correctere effectvoorspelling tot gevolg hebben. Bij de aanvang van een m.e.r.-proces -en eigenlijk al bij de offertevraag- moet bijgevolg duidelijk gesteld worden welke gegevens de initiatiefnemer ter beschikking kan stellen en welke ontbreken. Indien bepaalde essentiële gegevens niet of onvoldoende voor handen zijn bij de initiatiefnemer, kunnen deze door de m.e.r.-deskundige uitgevoerd worden. Dit heeft uiteraard consequenties op de kost voor het uitvoeren van deze deelstudie en deze vraag voor meerwerk wordt dan ook best uitdrukkelijk in het de offertevraag door de initiatiefnemer vermeld. Tabel 54:

Algemene gegevens, relevant voor alle disciplines152 PLAN-niveau

Bodem

Inschatting over grondverzet, grondbalans.

PROJECT-niveau Gegevens over grondverzet, grondbalans en 153 locaties waar tijdelijk grond gestockeerd zal worden. Situering van de werfwegen. Eventueel geologisch profiel ter hoogte van het studiegebied.

152

Voor de gegevens in cursief, kan er van uit gegaan worden dat deze gegevens bij voorkeur door de initiatiefnemer aangeleverd worden (indien de initiatiefnemer hier al over zou beschikken), maar dat deze niet essentieel zijn voor het kunnen uitwerken van de m.e.r.-discipline.

153

Indien de initiatiefnemer hier reeds zones voor heeft aangeduid, zullen deze in het MER op hun milieueffecten beoordeeld worden. Indien de initiatiefnemer hier nog geen zones voor heeft aangeduid, kunnen in het MER hetzij mogelijke zones worden aangeduid, hetzij bepaalde zones worden uitgesloten voor stockage.


244

DEFINITIEF RAPPORT

PLAN-niveau

PROJECT-niveau Resultaten van grondboringen of beschrijving van een profielput, indien ter beschikking. Grondmechanische proeven stabiliteitsonderzoek, indien ter beschikking. Bodemonderzoeksrapporten, beschikking.

Water

Ingrepen ter hoogte van oppervlaktewateren. Noodzaak van eventuele bemalingen.

Nauwkeurige ingrepen oppervlaktewateren.

of

indien

ter

ter

hoogte

van

Eventuele situering van bufferbekkens.

Eventuele situering van bufferbekkens

Beschrijving afwateringsstelsel en lozingspunten. Eventuele waterzuiveringsinfrastructuur. Bronnen van waterverontreiniging en kenmerken van lozingen: bijvoorbeeld spui van filterinstallaties zwembadwater. Duur, frequentie en ligging tijdelijke/permanente bemalingen.

van

Gegevens over dakoppervlakte, verharde en halfverharde terreingedeelten indien ter beschikking. Aard en hoeveelheid, opslag, laden en lossen van gevaarlijke stoffen. Gegevens betreffende mogelijke calamiteiten. … Mens-Verkeer

Voorafgaandelijke mobiliteitsstudies (mobiliteitstoets, MOBER, parkeerstudie, ontsluitingsstudie,…), indien ter beschikking Verkeerstellingen, indien ter beschikking

Gegevens over aan- en afvoer grondstoffen (inclusief grondverzet). Ontsluiting werfverkeer op het projectgebied zelf (en eventueel welke routes, lokale wegen, gevolgd worden). Type en aantal transportvoertuigen.

van

de

in

te

zetten

Periode en duur voor het inzetten van deze voertuigen. Voorafgaandelijke mobiliteitsstudies (mobiliteitstoets, MOBER, parkeerstudie, ontsluitingsstudie,…), indien ter beschikking Gegevens in verband met de huidige verkeerssituatie (bv. verkeerstellingen), indien ter beschikking Lucht

Overzicht verwarmingsinstallaties/methoden Overzicht andere verbrandingsinstallaties (bv. noodstroomgroepen). Overzicht eventuele afzuiging ventilatielucht (bv. voor parkeergarage).

van

Gegevens over grondverzet, grondbalans en locaties waar tijdelijk grond gestockeerd zal worden. Ontsluiting werfverkeer op het projectgebied zelf (en eventueel welke routes, lokale wegen, gevolgd worden). Type en aantal transportvoertuigen.

van

de

in

te

zetten

Periode en duur voor het inzetten van deze voertuigen. Voorziene verwarmingsinstallaties/methoden (eventueel gegevens over vermogen, brandstoftype, locatie en dimensies indien ter beschikking). Overzicht andere verbrandingsinstallaties noodstroomgroepen).

(bv.

Overzicht eventuele afzuiging van ventilatielucht (bv. voor parkeergarage). Geluid & Trillingen

Activiteiten:

Aanlegfase:


245

DEFINITIEF RAPPORT

PLAN-niveau

PROJECT-niveau

Lijst van de mogelijke activiteiten met vermelding van de vermoedelijke inplantingsplaats op de site en de verwachte activiteitsperiode Verkeersgeneratie: Verkeersintensiteiten tijdens de spitsuren (voor het plan) in het studiegebied (ontsluitingswegen), per wegsegment aan licht en zwaar verkeer met betrekking tot de bestaande en de geplande toestand Verkeerssnelheden aan licht en zwaar verkeer in het studiegebied (ontsluitingswegen), per wegsegment aan licht en zwaar verkeer met betrekking tot de bestaande en de geplande toestand

Type en aantal van de in te zetten machines tijdens de aanlegfase. Periode en duur voor het inzetten van deze machines. Ontsluiting werfverkeer op het projectgebied zelf (en eventueel welke routes, lokale wegen, gevolgd worden). Type en aantal transportvoertuigen.

van

de

in

te

zetten

Periode en duur voor het inzetten van deze voertuigen. Inplanting en dagelijkse werkingsduur en -periode van de vaste installaties (bv. koelgroepen, ventilatieroosters…). Opmetingsplan van het reliëf in het studiegebied (hoogteligging) Activiteiten: Ontspanningsinrichting: aard van de inrichting, inplanting op de site, aard van de geluidsinstallatie bij gebruik van elektronisch versterkte muziek, werkingsperiode Openlucht activiteit: aard van de activiteit, inplanting op de site, aard van de geluidsinstallatie bij gebruik van elektronisch versterkte muziek, gegevens over bezoekersaantallen en activiteitsperiode Vaste bronnen: Inplanting (op kaart) en dagelijkse werkingsduur en – periode van de vaste installaties (bv. koelgroepen, ventilatieroosters enz.) tijdens de geplande toestand Geluidsvermogenspectrum van elke geluidsbron per 1/3e of minstens 1/1e octaafbanden, geluidswaarden uitgedrukt in dB of dB(A) laaden losactiviteiten: de inplanting van de kades, constructiewijze van de kade, activiteitswijze, intensiteit van de activiteit (gem. aantal vrachtwagens voor elk uur van een etmaal), verdeling van het verkeer op de ontsluitingswegen Verkeersgeneratie: Verkeersintensiteiten (uitgedrukt in uurgemiddelde per beoordelingsperiode en tijdens de pieksituatie) in het studiegebied (ontsluitingswegen), per baanvak aan licht en zwaar verkeer met betrekking tot de bestaande en de geplande toestand Verkeerssnelheden aan licht en zwaar verkeer in het studiegebied (ontsluitingswegen), per baanvak aan licht en zwaar verkeer met betrekking tot de bestaande en de geplande toestand

Landschap, Bouwkundig Erfgoed Archeologie

Uitgangspunten inzake verschijningsvorm. en

identiteit

en

Indien aanwezigheid van bouwkundig erfgoed; behoud, herbestemming,…? Eventueel onderzoek

gegevens

over

archeologisch

Gegevens over architectuur, vormgeving materiaalgebruik van de gebouwen

Indien aanwezigheid van bouwkundig erfgoed; gedetailleerde gegevens over de herbestemming, inrichting,… en eventueel voorafgaand onderzoek hiervoor. Eventueel onderzoek

Mens-Ruimtelijke Aspecten

Inschatting aantal bewoners, arbeidsplaatsen, bezoekers,…

en

gegevens

Inschatting aantal bezoekers,…


over

archeologisch

bewoners,

arbeidsplaatsen,

246

DEFINITIEF RAPPORT

PLAN-niveau Uitgangspunten inzake verschijningsvorm.

PROJECT-niveau identiteit

en

Inrichting van publieke - private ruimtes.

Uitgangspunten verschijningsvorm.

inzake

identiteit

en

Inrichting van publieke - private ruimtes (en zijn publieke ruimtes steeds voor iedereen toegankelijk of bv. enkel wanneer de winkels open zijn). Plan met aanduiding van locatie van verlichtingspunten, lampkarakteristieken, geometrie van de verlichtingspalen en positie ten opzichte van het grondniveau. Periodes gedurende dewelke verlichting wordt toegepast.

Fauna & Flora

Geplande beplantingen,…

groenvoorzieningen,

Geplande groenvoorzieningen, beplantingen,… Soortenlijst van aan te planten bomen en struiken. Plan met aanduiding van locatie van verlichtingspunten, lampkarakteristieken, geometrie van de verlichtingspalen en positie ten opzichte van het grondniveau. Periodes gedurende dewelke verlichting wordt toegepast.

Eventuele klimaatadaptatie en mitigatiemaatregelen, die in het plan voorzien zijn.

Klimaat

MensGezondheidsaspect en

Voorziene verwarmingsinstallaties/methoden. Eventuele klimaatadaptatiemaatregelen, die in het project voorzien zijn. Overzicht van de gebouwhoogtes (in functie van schaduwwerking). Plan met aanduiding van locatie van verlichtingspunten, lampkarakteristieken, geometrie van de verlichtingspalen en positie ten opzichte van het grondniveau. Periodes gedurende dewelke verlichting wordt toegepast.

Energie, Duurzaamheid Afval

7.2

en

Eventuele specifieke elementen voor energie, duurzaamheid en afval, die in het plan voorzien zijn (en niet binnen de hoger vermelde disciplines kaderen).

Eventuele specifieke elementen voor energie, duurzaamheid en afval, die in het plan voorzien zijn (en niet binnen de hoger vermelde disciplines kaderen).

Taak van de initiatiefnemer gedurende het m.e.r.-proces

De taak van de initiatiefnemer tijdens het m.e.r.-proces bestaat niet alleen uit het leveren van de nodige plan- of projectinformatie. Er kan hierbij een onderscheid gemaakt worden tussen de taak van de initiatiefnemer bij de opmaak van een MER (voor een plan of project) of voor de opmaak van een ontheffing van de project-m.e.r.plicht.

7.2.1

Plan- of project-MER

Het opstellen van een kennisgeving of nota voor publieke consultatie omvat volgende organisatorische taken voor de initiatiefnemer (dikwijls in samenwerking met de m.e.r.-coördinator); het geven van een aanzet tot een plan- of projectomschrijving en het vastleggen van de plan- of projectgrenzen. Belangrijk is dat de initiatiefnemer hierbij ook aangeeft of eerdere studies al hebben geleid tot de integratie van een aantal milieumaatregelen in het plan of project. beschrijven van de administratieve voorgeschiedenis. Het opstellen van een MER omvat volgende organisatorische taken voor een initiatiefnemer; Actualisatie richtlijnenboek stadsontwikkeling & recreatie – Fase 2 ‘Onderzoek en Rapportering’

247

DEFINITIEF RAPPORT

leveren van de vereiste en concrete plan- of projectinformatie (zoals onder 7.1 beschreven); leveren van het hoofdstuk omtrent tewerkstelling, investering en materiaalgebruik154; toetsen van milderende maatregelen aan technische haalbaarheid; verantwoorden waarom bepaalde milderende maatregelen niet uitgevoerd kunnen worden. Eén van de belangrijkste aspecten van de effectiviteit van een m.e.r.-proces is communicatie tussen de verschillende betrokkenen. De initiatiefnemer en de coördinator moeten geregeld overleg plegen over de inhoudelijke, methodologische en tijdsaspecten van de kennisgeving of nota voor publieke consultatie en het MER of de ontheffing van de project-m.e.r.-plicht. Ook met de m.e.r.-deskundigen en de verschillende adviesverlenende instanties is communicatie belangrijk. De initiatiefnemer moet daarom tijd en middelen voorzien voor werkvergaderingen of terreinbezoeken. Overleg is onder andere nodig met betrekking tot; de bespreking met de m.e.r.-deskundigen over de inhoud van de kennisgeving of nota voor publieke consultatie; de bespreking van de kennisgeving of nota voor publieke consultatie met de Administratie en de adviesverlenende instanties (ontwerprichtlijnenvergadering); de bespreking tussen MER-makers, coördinator en initiatiefnemer over de haalbaarheid van de milderende maatregelen; de bespreking tussen MER-makers, coördinator en initiatiefnemer over de inhoud van het MER; de bespreking tussen MER-makers, coördinator, initiatiefnemer, Administratie en adviesverlenende instanties over de gevolgen van leemten in de kennis; één of meerdere ontwerptekstbesprekingen met de Administratie en de adviesverlenende instanties.

7.2.2

Ontheffing van de project-m.e.r.-plicht

In het geval de initiatiefnemer het dossier ontheffing van de project-m.e.r.-plicht laat opmaken door een team van erkende deskundigen, kunnen de taken van de initatiefnemer worden teruggeleid tot; Leveren van de vereiste en concrete projectinformatie (zoals onder paragraaf 7.1 beschreven); Beschrijven van de administratieve voorgeschiedenis; Voorzien van tijd en middelen voor voldoende werkvergaderingen of terreinbezoeken. De initiatiefnemer kan er echter ook voor kiezen de ontheffing van de project-m.e.r.-plicht zelf uit te werken, zonder erkende m.e.r.-deskundigen. Hierbij is de taak van de initiatiefnemer allesomvattend. Een overzicht van de elementen die het dossier ontheffing van de project-m.e.r.-plicht zeker moet bevatten, alsook een aantal aandachtspunten en knelpunten, worden aangegeven in paragraaf 6.1.

154

Indien een project-MER wordt opgemaakt, voor een plan-MER wordt dit hoofdstuk niet toegevoegd.


248

DEFINITIEF RAPPORT

8.

TAAK VAN DE M.E.R.-COÖRDINATOR

Er kan een onderscheid gemaakt worden tussen algemene en specifieke (eigen aan de activiteitengroep) taken van de m.e.r.-coördinator.

8.1

Algemene taken

Eén van de taken van de coördinator is het organiseren van gegevensoverdracht tussen enerzijds de initiatiefnemer en het team van m.e.r.-deskundigen en anderzijds tussen de verschillende m.e.r.-deskundigen onderling. De m.e.r.-coördinator gaat bij aanvang van het m.e.r.-proces samen met de initiatiefnemer na welke gegevens (paragraaf 7.1) deze ter beschikking kan stellen. Voor eventuele ontbrekende, essentiële gegevens worden afspraken gemaakt op welke manier deze informatie bekomen kan worden of welke realistische aannames gemaakt kunnen worden. De m.e.r.-coördinator verwerkt vervolgens deze gegevens op eenduidige wijze, alvorens deze aan de verschillende m.e.r.-deskundigen overgemaakt worden. Tijdens de opmaak van het MER is er ook tussen de verschillende disciplines onderling een uitwisseling van gegevens noodzakelijk. Als gevolg van deze gegevensuitwisseling zullen bepaalde disciplines hun deelstudie pas kunnen voltooien nadat andere disciplines hun deelstudie voltooid hebben. De wensen van de disciplines naar andere disciplines moeten aan de m.e.r.-coördinator kenbaar gemaakt worden bij aanvang van het m.e.r.-proces. De tussen de disciplines over te dragen gegevens zijn telkens aangehaald bij de bespreking van de disciplines in dit richtlijnenboek. De coördinatie met betrekking tot de uitvoering van de deelstudies is een tweede belangrijke taak van de coördinator. Als gevolg van de gegevensuitwisseling zullen bepaalde disciplines hun deelstudie pas kunnen voltooien nadat andere disciplines hun deelstudie voltooid hebben. De gevolgde methodieken van de verschillende disciplines moeten op elkaar afgestemd worden. De wijze van inzameling van informatie en gegevens, is van belang bij de effectbeoordeling. Een volgende taak van de coördinator bestaat uit het organiseren van interdisciplinair overleg inzake het afwegen van de voorgestelde milderende maatregelen. De coördinator dient te waken over de effectiviteit van de voorgestelde maatregelen, welke afhankelijk is van de graad van detaillering en de technische uitvoerbaarheid. Bij het interdisciplinair overleg wordt gestreefd naar een consensus. Het komt immers voor dat een milderende maatregel van één discipline, verhoogde milieueffecten veroorzaakt in een andere discipline. Dergelijke tegenstrijdigheden worden met de m.e.r.-deskundigen, de initatiefnemer, de Administratie en/of de adviesinstanties besproken en de beste oplossing wordt weerhouden. Een afweging van de milderende maatregelen door de initiatiefnemer moet ook in het MER opgenomen worden. Eén van de belangrijkste taken van de coördinator is het opstellen van de eindsynthese en de niet technische samenvatting, waarin een overzicht gegeven wordt van de verwachte milieueffecten, de interdisciplinaire beoordeling van de geplande situatie en van de geplande situatie met milderende maatregelen en de gevolgen van de leemten in de kennis. In het geval een plan-MER voor een RUP wordt opgemaakt (al dan niet volgens integratiespoor), staat de m.e.r.-coördinator mee in voor de wisselwerking tussen het MER en het RUP. Dit wil zeggen dat op regelmatige tijdstippen moet overlegd worden met de ontwerpers, dat gewaakt moet worden over een correcte interpretatie van de milderende maatregelen in het RUP,….


249

DEFINITIEF RAPPORT

8.2 Specifieke taken, eigen aan deze activiteitengroep In geval het stadsontwikkelings- of recreatieproject wordt uitgewerkt via ontwerpend onderzoek (zie paragraaf 4.6), is de plan- of projectbeschrijving bij aanvang nog vaag en krijgt deze meer vorm in de loop van het m.e.r.-proces. In dit geval moet de m.e.r.-coördinator gedurende het volledige m.e.r.-proces instaan voor de coördinatie en afstemming van het ontwerp met; - De doelstellingen van het plan of het project. - Een eventueel bestaand stads- of referentieontwerp. - Bepaalde inrichtingsprincipes. - Het programma van eisen. - … Dikwijls wenst de initiatiefnemer nog aanpassingen aan het plan, programma of de inrichting door te voeren gedurende het m.e.r.-proces. Het is de taak van de m.e.r.-coördinator om op regelmatige tijdstippen de stand van zaken van het plan of project met de initiatiefnemer te overlopen, om op die manier fluctuaties in het programma te ondervangen, correct in te schatten en zo nodig door te geven aan de relevante m.e.r.-deskundigen en de Administratie. Zoals aangegeven onder paragraaf 3.2, kunnen bepaalde disciplines in een aantal gevallen als optiediscipline beschouwd worden. Enkel wanneer geen onomkeerbare (permanente) effecten verwacht worden en de m.e.r.-coördinator zich bekwaam acht voor deze taak, kunnen de disciplines Geluid & Trillingen, Lucht, Fauna & Flora, Klimaat, Mens-Gezondheidsaspecten op gepaste wijze door de m.e.r.-coördinator worden behandeld. Duurzaamheid, Energie en Afval zijn overkoepelende thema’s, die voor de verschillende disciplines relevant zijn en dan ook disciplinespecifiek verwerkt zullen worden 155. Het is echter wenselijk dat de m.e.r.-coördinator, zeker in de eindsynthese en de niet technische samenvatting, een beknopt overzicht maakt van de bevindingen op het vlak van deze thema’s. Gezien de karakteristieken van deze activiteitengroep is het wenselijk dat een gezamenlijk terreinbezoek wordt georganiseerd, waarop zowel de m.e.r.-deskundigen, de Administratie als de adviserende instanties worden uitgenodigd. De initiatiefnemer kan hierop een toelichting geven over zijn plan- of projectvoornemen, waarbij de concrete situatie op terrein wordt verduidelijkt. De m.e.r.coördinator staat in voor de organisatie van dit terreinbezoek.

155

In dit richtlijnenboek komen deze thema’s echter afzonderlijk aan bod, om de overzichtelijkheid te bewaren.


250

DEFINITIEF RAPPORT

9.

AANDACHTSPUNTEN VOOR EEN GOED PROCES

Vanaf het begin tot het einde van het proces is overleg met de betrokken actoren (adviesinstanties – vergunningsverleners – buurtbewoners) aangewezen. De projectvergadering (zie paragraaf 4.7) is een instrument dat gebruikt kan worden voor overleg met de adviesinstanties en vergunningverleners. Terreinbezoeken zijn aangewezen (zie paragraaf 4.1) om de betrokken adviesinstanties en vergunningsverleners een duidelijk beeld te bieden van de lokale bestaande situatie. Voor een goed verloop van het proces en een gunstige optimalisatie van het plan/project is ontwerpend onderzoek met een wisselwerking tussen de milieuverkenning/milieuruimteplan enerzijds en het RUP en de ruimtelijke stedenbouwkundige vergunning anderzijds aangewezen. Voor projectmilieueffectrapportage is de keuze tussen ‘project-MER’ en ‘verzoek tot ontheffing’ vooral voor verkeersgenerende stadsontwikkelingsprojecten (winkelcentra; ziekenhuizen; …) niet evident. De ontheffing kan enkel verleend worden voor projecten die geen aanzienlijke effecten veroorzaken voor mens en milieu. Het instrument ‘verzoek tot ontheffing’ is vooral gericht op eenvoudige, kleinschalige projecten waarbij op een eenvoudige wijze (zonder of met heel beperkte eenvoudige modelleringen/rekenregels) kan aangetoond worden dat er geen aanzienlijke effecten zijn. De procedure ‘verzoek tot ontheffing’ voorziet geen overlegmomenten met de adviesinstanties. In praktijk blijkt dat er vaak ontheffingsaanvragen ingediend worden voor projecten die hiervoor niet geschikt zijn. De gegevens zijn dan ook onvoldoende uitgewerkt waardoor er tijdens de ontheffingsprocedure veel overleg nodig is (wat eigenlijk niet voorzien is in de procedure) om het project en de mogelijke effecten helder in beeld te krijgen. Het resultaat is vaak een tijdspanne die overeenstemt met deze van een MER en naar inhoud toe dienen dan veel maatregelen in het project geïntegreerd te worden om er voor te zorgen dat het project geen aanzienlijke effecten heeft. Het is aangewezen om bij twijfel tussen ‘project-MER’ en ‘verzoek tot ontheffing’ overleg te plegen met de administratie. Niet enkel het voorgenomen project speelt hierbij een rol, maar ook de omgeving waarin dit project gerealiseerd wordt. Stadsontwikkelingsprojecten binnen een stedelijke omgeving dienen ingepast te worden in een dense, complexe leefomgeving met veel actoren en vaak reeds bestaande knelpunten inzake mobiliteit.


251

DEFINITIEF RAPPORT

10.

AANBEVELINGEN

Dit hoofdstuk vat samen welke elementen in andere richtlijnenboeken nog uitgewerkt zouden moeten worden. Daarnaast wordt hier ook aangegeven welke elementen in dit richtlijnenboek in de toekomst nog verder geactualiseerd moeten worden.

10.1 Elementen nog uit te werken in andere richtlijnenboeken? Algemeen Bij het uitschrijven van een disciplinegericht/activiteitengroepgericht richtlijnenboek m.e.r. wordt het ontbreken van een actueel methodologisch kader voor m.e.r. (integreren van een doelstellingenkader, omgaan met alternatieven, …), waarbinnen disciplinegerichte werkwijzen kunnen worden gekaderd, als een leemte aanzien. De behoefte aan een geactualiseerd algemeen methodologisch richtlijnenboek m.e.r. werd hierbij sterk aangevoeld. Discipline Water Waterkwaliteitsgegevens van afstromend hemelwater van autosnelwegen en drukke wegen zijn in het algemeen goed gekend. Voor parkings, busstopplaatsen, intensief gebruikte pleinen bij festiviteiten, e.d. zijn deze niet gekend. Het opzetten van een monitoringpogramma hieromtrent kan inzicht geven in de ernst van dergelijke emissies. Opmaken van een databank met afvalwaterproductiegegevens (reductiecoëfficiënten ten opzichte van IE voor huishoudens) voor typische activiteiten van commerciële functies, pretparken (piekdebieten), sportactiviteiten, sportmanifestaties, …Deze inventarisatie kan eventueel gebeuren aan de hand van het verzamelen van waterverbruiksgegevens in situaties waar deze waterverbruiken ook representatief zijn voor de lozing en waar debietsregistratie gebeurt voor de afzonderlijke activiteiten. Discipline Fauna & Flora De effectbeschrijving voor wat betreft de impact van rustverstoring door recreatiedruk is momenteel een leemte in de kennis, onder meer door het ontbreken van concrete studies op niveau van Vlaanderen. In het kader van deze activiteitengroep werd het belang van fauna en flora in een stedelijke omgeving aangehaald. Het is aan te bevelen in een actualisatie van het disciplinerichtlijnenboek meer aandacht te schenken aan actuele ontwikkelingen en inzichten op het vlak van duurzaamheid en klimaat(verandering) en de rol die fauna-flora hierin kan spelen. Deze thema’s komen weinig aan bod in het huidige richtlijnenboek. Discipline Verkeer Er is behoefte aan een hulpmiddel, waarop in een vroegtijdig stadium de verkeersgeneratie van een plan of project kan worden bepaald. Hiervoor kan gebruik gemaakt worden van een instrument dat het CROW in Nederland voor dit doel heeft ontwikkeld. Probleem van dit hulpmiddel is dat het gebaseerd is op de Nederlandse situatie, met hun kencijfers, maar zolang er geen Vlaamse versie van bestaat, kan deze dienen voor een eerste ruwe benadering door de initiatiefnemer van het project. Het ontbreekt aan kengetallen voor verkeersgeneratie van representatieve activiteiten inzake handel, recreatie, industrie, enz… voor de Vlaamse situatie. Monitoring en postevaluatie van de evolutie van het verkeer zijn essentieel voor stadsontwikkelingsen recreatieprojecten, bijvoorbeeld bij evenementen e.d. (initiatiefnemers of overheid). Het is aan te bevelen dat de provinciale afdelingen BMV in het kader van hun supervisie en coördinatie van


252

DEFINITIEF RAPPORT

mobiliteitsstudies tevens als inzamelpunt fungeren voor het bijhouden en nazien van de onderzoeksresultaten uit de monitoring en dat deze data centraal bij de Vlaamse overheid worden beheerd, bij voorbeeld het Vlaams Verkeerscentrum of bij het Departementaal Kenniscentrum (nog in opbouw), zodat op den duur een universele kennisdatabank ontstaat. Discipline Lucht In de discipline Lucht in dit richtlijnenboek wordt specifiek ingegaan op specifieke probleemsituatie in het kader van de opmaak van MER’s voor stadsontwikkelingsen recreatieprojecten, probleemsituaties die in het actuele richtlijnenboek Lucht voor project-MER’s mogelijk onvoldoende ingevuld worden. De in dat hoofdstuk opgenomen elementen kunnen een basis vormen voor eventuele aanpassingen/aanvullingen van het disciplinerichtlijnenboek Lucht.

10.2 Aspecten in het kader van dit richtlijnenboek nog te actualiseren? Belangrijk aandachtspunt bij het thema Duurzaamheid is dat een aantal van de in dit richtlijnenboek beschreven duurzaamheidsprincipes, binnen een bepaalde tijd misschien niet meer als duurzaam beschouwd zullen worden (wijzigend juridisch en beleidsmatig kader, verbredend draagvlak, ambitieniveaus worden steeds verlegd, technieken verbeteren,…). Het is dan ook aan te reden dit onderdeel in functie van de tijdsgeest blijvend te actualiseren. De discipline Klimaat dient tevens actueel gehouden te worden naar aanleiding van wijzigende inzichten, nieuwe of meer gedetailleerde gegevens,…. Een eerste aanvulling die in dit hoofdstuk dient toegevoegd te worden zijn de conclusies van de visienota (richting 2050), uitgewerkt door INBO en VMM op vraag van de Dienst Beleidsvoorbereiding en -evaluatie van LNE. Deze informatie zal midden 2011 ter beschikking zijn. Binnenkort start de afdeling LHRMG een studie naar de effectiviteit van lokale maatregelen bij de aanpak van luchtverontreiniging (zoals luchtconditionering bij bijvoorbeeld woonventilatiesystemen). Het is aangewezen de bevindingen van deze studie zowel bij de discipline Lucht als bij het thema Duurzaamheid te integreren. De Afdeling LHRMG zal kortelings de studie ‘Ruimtelijke planning en lokale luchtverontreiniging door verkeer’ publiek maken. Het is aangewezen de bevindingen van deze studie bij de discipline Lucht te integreren.


253

DEFINITIEF RAPPORT

11.

VERKLARENDE WOORDENLIJST

156

Adaptatie: Adaptatie aan klimaatverandering is het proces waardoor samenlevingen de kwetsbaarheid voor klimaatverandering verminderen of waardoor zij profiteren van de kansen die een veranderend klimaat biedt. Adaptatie kan autonoom zijn of gepland, heeft effect op de korte termijn en op een specifieke plaats. Biodiversiteit: verscheidenheid aan levende wezens; gewoonlijk omvat dit de verscheidenheid aan soortenplanten, dieren en schimmels, de genetische diversiteit en de diversiteit in levensgemeenschappen of ecosystemen Bouwdichtheid: de verhouding tussen het gerealiseerde programma (uitgedrukt in vierkante meter vloeroppervlakte) en de totale oppervlakte van het gebied dat functioneel betrokken is bij het programma. Buitengebied: het buitengebied is, op niveau van Vlaanderen bekeken, het gebied waarin de open (onbebouwde) ruimte overweegt. Elementen van bebouwing en infrastructuur die in functionele samenhang zijn met de niet-bebouwde ruimte maken er onderdeel van uit en kunnen plaatselijk overwegen. Duurzame ontwikkeling: een ontwikkeling die voorziet in de behoefte van de huidige generatie zonder daarmee voor de toekomstige generaties de mogelijkheid in gevaar te brengen om ook in hun behoefte te voorzien. F-gassen: verzamelnaam voor de fluorhoudende broeikasgassen in de Kyotokorf, HFK’s, PFK’s en SF6. Hoogdynamische activiteit: activiteit die in haar onmiddellijke omgeving sterke veranderingen en dynamiek teweegbrengt in de wijze van functioneren van de bestaande ruimtelijke en sociaaleconomische structuur en daardoor in belangrijke mate het bestaande ruimtegebruik wijzigt. Inbreiding: functionele of morfologische verdichting van het bebouwde weefsel. Klimaat: gemiddelde weer over een lange periode. Statistische beschrijving (in termen van gemiddelden en variabiliteit) van een aantal relevante weerparameters zoals temperatuur, neerslag en wind over een langere periode (bijvoorbeeld 30 jaar). Laagdynamische activiteit: activiteit die in haar onmiddellijke omgeving eerder beperkte veranderingen teweegbrengt in de bestaande ruimtelijke en sociaal-economische structuur en in het bestaande ruimtegebruik. Maasgrootte: een maas is het kleinste, gesloten onderdeel van een netwerk. De maasgrootte is de afstand tussen parallelle verbindingen in een netwerk Mitigatie: Mitigatie is de term die wordt gebruikt in het klimaatbeleid voor maatregelen die beogen emissies van de broeikasgassen en een aantal fluorverbindingen te verminderen. Mitigatie heeft enkel effect op lange termijn en is niet plaatsgebonden. Modal-split: Modal-split is vervoerswijzeverdeling (auto, openbaar vervoer, fiets, trein, binnenvaart,…)

156

Dit overzicht focust op woorden specifiek voor deze activiteitengroep. Er wordt verwezen andere richtlijnenboeken (disciplinespecifiek en activiteitengroepen) voor een ruimer overzicht.


254

DEFINITIEF RAPPORT

Open ruimte: onbebouwde ruimte Peri-urbaan: randstedelijk Recreatie: alle vormen van gedrag gericht op ontspanning in de vrije tijd met een maximale duur van één dag. Deze activiteiten kunnen plaatsvinden binnen of buiten de eigen woning of woonomgeving Recreatiedruk: het negatieve effect van recreatie en toerisme op de bevolking en omgeving van een gebied. Stedelijk gebied: stedelijke gebieden zijn gebieden waar intense ruimtelijke, culturele en socioeconomische samenhang en verweving bestaat tussen verschillende menselijke activiteiten (wonen, diensten, werken, recreëren,…), waar dichte bebouwing overheerst en waar het wenselijk is ontwikkelingen te stimuleren en te concentreren. Stedelijk gebied is als dusdanig een beleidsmatig begrip. Smart grid: energienetwerk dat centrale energieopwekking probleemloos combineert met aan de ene kant gedistribueerde en hernieuwbare energieproductie, en aan de andere kant verschuifbare energievragen en -opslagmogelijkheden. Het is een stroomnet dat goed in staat is om de variabele pieken en dalen in de productie –eigen aan bijvoorbeeld wind- en zonne-energie– op te vangen door middel van bijvoorbeeld management aan de vraagzijde, om op die manier vraag en aanbod op elkaar af te stemmen. Stiltegebied: een stiltegebied is een gebied van minstens 1 km² of 100 ha waarin de geluidsbelasting door toedoen van menselijke activiteiten zo laag is dat het ervaren van de in dit gebied heersende natuurlijke geluiden niet of nauwelijks verstoord wordt. Trias energetica: door de Technische Universiteit Delft ontwikkelde strategie voor het bereiken van een zo duurzaam mogelijke energievoorziening, waarbij men in een eerste stap zoveel mogelijk bezuinigt op energiegebruik, in een tweede stap voor het niet te vermijden energiegebruik zoveel mogelijk duurzame energiebronnen (zon, wind, omgevingswarmte, biomassa), aanwendt en in een laatste stap voor het eventueel resterend energiegebruik eindige energiebronnen (zoals aardgas) zo efficiënt mogelijk gebruikt. Verweven: in elkaars nabijheid brengen van functies en activiteiten op een dusdanige wijze dat er ruimtelijke meerwaarden, vormen van synergie en complementariteiten ontstaan. Warmtepomp: de warmtepomp haalt warmte uit de omgeving (water, grond, lucht) en geeft die warmte op een hogere temperatuur af aan een verwarmingssysteem (woningverwarming, sanitair warm water). De warmtepomp is in die zin een milieuvriendelijk alternatief voor een klassieke verwarmingsinstallatie, doordat deze slechts voor een gedeelte van haar verbruik elektriciteit vereist. Warmtekrachtkoppeling (wkk): gelijktijdige omzetting van een energiestroom in kracht (mechanische energie) en warmte (thermische energie) met nuttige bestemming. Afhankelijk van het proces en de bestemming wordt de warmte op verschillende temperatuurniveaus geleverd. De kracht drijft doorgaans een generator voor elektriciteit aan of soms rechtstreeks een machine (pomp, compressor…).

BMV:

Beleid Mobiliteit en Verkeersveiligheid

BWK:

Biologische waarderingskaart

CO2:

Koolstofdioxide

DHM:

Digitaal Hoogte Model


255

DEFINITIEF RAPPORT

DWA:

Droogweerafvoer (afvoer vervuild water)

GHG:

Green House Gas

EIA:

Environmental impact assessment

EU:

Europese Unie

LCA:

Life Cycle Analysis

LER:

LandbouwEffectenRapport

LNE:

Departement Leefmilieu, Natuur en Energie

MB:

Ministerieel besluit

MER:

Milieueffectrapport

mer:

Milieueffectrapportage

MOBER: Mobiliteitseffectenrapportage MTR:

Maximaal toegelaten risicowaarde (gehanteerd in Nederland)

NOx:

Stikstofoxiden

O2:

Zuurstof

OV:

Openbaar vervoer

PAE:

Personen-Auto-Equivalenten

PAK's:

Poly aromatische koolwaterstoffen

PM10:

Fijn stof met aerodynamische diameter van minder dan 10 µm

SEA

Strategic Environmental Assessment

RUP:

Ruimtelijk uitvoeringsplan

SO2:

Zwaveldioxide

VOP:

Voetgangersoversteekplaats

VOS:

Vluchtige organische stoffen

V85:

De voertuigsnelheid, waar 85% van de passerende motorvoertuigen onder blijft.


256

DEFINITIEF RAPPORT

12.

BRONNEN

12.1 Literatuur Afdeling Milieu-, Natuur- en Energiebeleid, Departement Leefmilieu, Natuur en Energie van de Vlaamse Overheid (2010). Bouwstenen om te komen tot een coherent en efficiënt adaptatieplan voor Vlaanderen. Agentschap NL, Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer, Handreiking Milieueffectrapportage Alterra, Wageningen UR (2010). Dialoogproject ‘Klimaat in de stad’. Arcadis (in opdracht van Stad Hasselt) (2009). Project-MER Stadsontwikkelingsproject Blauwe Boulevard te Hasselt. Asperges, T. (1999). Is leefbaarheid te vatten in cijfers? Onderzoek objectieve verkeersleefbaarheid in Mechelen. Verkeersspecialist nr. 62, p. 17-25. Asperges, T. (2001). Beleidskeuzes op basis van verkeersleefbaarheidsindex. Verkeersspecialist nr. 76, p. 3-7. Asperges, T., o.l.v. P. Vansevenant, Langzaam Verkeer (1998). Methodiek objectieve verkeersleefbaarheid DWTC (MD/DD/022). Bewindslieden van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen, Landbouw, Natuurbeheer en Visserij, Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer en Verkeer en Waterstaat (1999). Nota Belvedere. Beleidsnota over de relatie cultuurhistorie en ruimtelijke inrichting. Boel, A. (2002). Kennisboek Milieu in stedelijke vernieuwing. Een kwestie van inhoud én proces. VROM. CIW (2009). De watertoets bij ruimtelijke plannen, handleiding adviesverlening watertoets bij ruimtelijke plannen versie 1.0. Commissie m.e.r. (2005). Woningbouw- en werklocaties Urk. Advies voor richtlijnen voor het milieueffectrapport. Rapportnummer 1526-45. Commissie m.e.r. (2010). Plan-m.e.r. bij Structuurvisies. Themacahier nummer 1. Commissie m.e.r. van Alphen T., den Broeder T., Storm I. (2008). Meer aandacht voor gezondheid in milieueffectrapportage. RIVM Briefrapport nr. 270001002/2008. CROW (2004). ASVV, Aanbevelingen voor verkeersvoorzieningen binnen de bebouwde kom. CROW (2007). Publicatie 256 ‘Verkeersgeneratie woon- en werkgebieden - vuistregels en kengetallen gemotoriseerd verkeer’ CROW (2008). Publicatie 272 ‘Verkeersgeneratie voorzieningen - kengetallen gemotoriseerd verkeer’. Davoudi S., Crawford J., Mehmood A., Earthscan (2009). Planning for climate change: strategies for mitigation and adaptation for spatial planners. Den Broeder J.M., Van Zoest F.F., Van Bruggen M, Knol A.B., Van Overveld A.J.P., Rademaker B.C., RIVM (2005). Gezondheid in milieueffectrapportage en strategische milieubeoordeling. Verkenning van de mogelijkheden tot integratie. Rapport 270001001/2005. Draaijers, G., van der Velden, A., (2008). Klimaatverandering in m.e.r., Toets, nr. 5., Aeneas. Dreijerink, L., Kruize, H., van Kamp, I. (2008). Gezondheid en milieu in ruimtelijke plannen. Ontwikkeling van een afwegingskader ter ondersteuning van beleidmakers bij integrale beleidsafwegingen ten aanzien van de lokale leefomgeving. RIVM Briefrapport 830950002/2008. Actualisatie richtlijnenboek stadsontwikkeling & recreatie – Fase 2 ‘Onderzoek en Rapportering’

257

DEFINITIEF RAPPORT

Fast, T., van de Weerdt, D.H.J. (2008). Gezondheidseffectscreening Stad&Milieu. Handboek voor een gezonde inrichting van de woonomgeving. VROM. Gerritsen, A.L., Koomen, A.J.M., Kruit, J. (2007). Landschap ontwikkelen met kwaliteit. WOt Wettelijke Onderzoekstaken Natuur & Milieu. Een methode voor het evalueren van de rijksbijdrage aan een beleidsstrategie. Wettelijke Onderzoekstaken Natuur&Milieu, Wageningen. Rapport 37. Amwey, J. (2008). What are the current sustainable site design trends in retail development? New England Real Estate Journal. Hermy, M., Ed., Schauvliege, M., Ed., Tijskens, G., Ed. (2005). Groenbeheer, een verhaal met toekomst. Velt vzw i.s.m. afd. Bos en Groen, Berchem. Hofman, P.S., Lulofs, K.R.D. en Marquart, N.E. (1997). Analyse en sturen van ketens. Twente, Twente University Press, Ketenbeheer, p.34-51. Janssen, J.A.M. & Bijlsma, R.J. (2005). Recreatie en Natura 2000 op de Veluwe; Voorstel voor een strategisch kader ‘Groei & Krimp’ in relatie tot de Vogel- en Habitatrichtlijn. Wageningen, Alterra, Alterra-rapport 1184. 43 blz.; 1 fig.; 4 tab.; 24 ref. Kruit J., Brinkhuijsen M., van Blerck H. (2008). Ontwikkelen met kwaliteit. Indicatoren voor culturele vernieuwing en architectonische vormgeving. Wettelijke Onderzoekstaken Natuur&Milieu, Wageningen. Rapport 117. LDR en Grontmij in opdracht van Toerisme Vlaanderen (2010). Beoordelingskader voor recreatief medegebruik in het buitengebied. Liefooghe, M. en Uyttenhove, P., UGent i.o.v. AGSO (2007-2008). Aanzetten voor een actief bouwkundig erfgoedbeleid in Oostende. Een literatuurstudie binnen Vlaamse context. Matthyssen, J. en Koelemeyer, R. (2008). symposium ‘Generieke concentratiekaarten van Nederland in praktijk’ (18/04/08). Mauro, M (2010). Calculation of roundabouts. Capacity, waiting phenomena and reliability. Springer. 155p. MOW (2009). Richtlijnenboek mobiliteitseffectenstudies: Mobiliteitstoets en Mober. Nusselder, E. J., Van de Ven, H., Haas, M., Dulski, B. (2008). Handboek Duurzame Monumentenzorg. SBR, Rotterdam, 242p. Oostende Werft vzw (2008). Behoud door ontwikkeling. Afwegingen tussen bouwkundig erfgoed en stadsvernieuwing. Planbureau voor de Leefomgeving (2009). Wegen naar een klimaatbestendig Nederland. Bilthoven. Pearsons, K.S. Bennett, R.L., and Fidel, S. (1977). ‘Speech levels in Various Noise Environments’, EPA-6001-77-025, U.S. Environmental Protection Agency. Regeling van de Staatssecretaris van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer van 12 december 2006, nr. LMV 2006 332519, houdende regels voor het berekenen en meten van de geluidsbelasting ingevolge de Wet geluidhinder (Reken- en meetvoorschrift geluidhinder 2006). Reid Ewing, Keith Bartholomew, Steve Winkelman, Jerry Walters, and Don Chen (2008). Growing Cooler, The Evidence on Urban Development and Climate Change. 176 pagina’s. Report from the commission to the council, the European parliament, the European parliament, the European economic and social committee and the committee of the regions on the application and effectiveness of the EIA Directive (Directive 85/337/EEC, as amended by Directives 97/11/EC and 2003/35/EC). RIVM, centrum voor Volksgezondheid Toekomst Verkenningen (2004). Handboek Checklist gezondheidseffectscreening. Rombaut, E. (2008). Duurzame Architectuur, Ecologische Stedenbouw en Biodiversiteit: Naar een ecopolis. Pleidooi voor een Lobbenstad. Actualisatie richtlijnenboek stadsontwikkeling & recreatie – Fase 2 ‘Onderzoek en Rapportering’

258

DEFINITIEF RAPPORT

Samson R., (2007). Stadsklimaat, Klimaatwijzigingen en stadsbomen. Vloek of Zegen? Universiteit Antwerpen. Soresma (2005). Actualisering van de richtlijnenboeken inzake milieueffectrapportage – Discipline Water. Soresma (2008). Actualisering van de richtlijnenboeken inzake milieueffectrapportage – Discipline Bodem. Technum (2006). Richtlijnenboek Landschap, Bouwkundig Erfgoed en Archeologie. TECHNUM N.V. (2010). Plan-MER Site Hoge Velden - Posthoorn te Lier, Stad Lier. Teunissen, A. (2006). Natuur en Recreatie in ecologische verbindingszones – Inventarisatie van de effecten van recreatie op natuur in ecologische verbindingszones in de Provincie Utrecht en de mogelijke mitigerende inrichtingsmaatregelen. Provincie Utrecht, landelijk gebied en ontwikkeling, in samenwerking met Universiteit Utrecht. Tillie, N., van den Dobbelsteen, A., Doepel, D., de Jager, W., Joubert, M., Mayenburg, D. (2009), REAP – Rotterdamse EnergieAanpak en –Planning: op naar CO2-neutrale stedenbouw. TV Belgroma-Libost (2004). Locatiestudie/MOBER Bioscoopcomplex te Lommel. UIA departement biologie, onderzoeksgroep natuurbeheer en ethologie in opdracht van de cel m.e.r. (1999). Basisrichtlijnen per activiteitengroep. Activiteitengroep ‘stadsontwikkelingsprojecten en recreatie’. Van den Abeele, L., Vercaemst P., en Dijkmans R., (2000). Beste Beschikbare Technieken (BBT) voor de Zwembaden, Eindrapport, Studie uitgevoerd door het Vlaams Kenniscentrum voor Beste Beschikbare Technieken (Vito) in opdracht van het Vlaams Gewest, 2000/IMS/R/003, VITO. Van Geirt, F. & Nuyts, E. (2005). Risicoanalyse op autosnelwegen. Deel 3 – Ongevallenmodellen voor Vlaamse autosnelwegen. Steunpunt Verkeersveiligheid. Van Hout, K. (2006). Ongevallen in doortochten. Een risicoanalyse van doortochten als geheel. Steunpunt Verkeersveiligheid. Van Hout, K., Hermans, E., Nuyts, E. & Brijs, T. (2005). Doortochten in Vlaanderen. Een risicoanalyse op basis van wegen omgevingskenmerken. Steunpunt Verkeersveiligheid. Van Hove B., Onderzoek naar het stadsklimaat. Universiteit Wageningen. Van Steertegem, M. (Ed.) (2009) Milieuverkenning 2030. Milieurapport Vlaanderen, VMM, Aalst. Vectris (2006). Mober Spreeuwenhoek stad Mechelen. Vermote, B. & Hermy, M. (2002). Gevelbegroening & Muurvegetaties. Labo voor Bos, Natuur & Landschap, Leuven. In opdracht van afdeling Bos & Groen, AMINAL, Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap. VITO (2000) BBT voor de zwembaden. VITO (2009). Mogelijkheden integratie lokale luchtverontreiniging door verkeer in ruimtelijke instrumenten – Modellering. In opdracht van Departement Leefmilieu, Natuur en Energie – Afdeling Lucht, Hinder, Risicobeheer, Milieu & Gezondheid. Vlaamse Overheid (2009). Publicatie 2009-08-10: Besluit van de Vlaamse Regering houdende wijziging van het besluit van de Vlaamse Regering van 28 mei 2004 betreffende de dossiersamenstelling van de aanvraag voor een stedenbouwkundige vergunning. Vlaamse Overheid. Besluit van de Vlaamse regering betreffende de Basismobiliteit in het Vlaamse Gewest, 29/11/2002, BS 23/01/2003. Vlaamse Vereniging voor Golf vzw (2002), Golf, een milieueffectenstudie. VROM (2004). Meer dan één stap vooruit! Ervaringen uit 25 projecten Stad en Milieu.


259

DEFINITIEF RAPPORT

VROM (2006). REGELING van de Staatssecretaris van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer van 12 december 2006, nr. LMV 2006 332519, houdende regels voor het berekenen en meten van de geluidsbelasting ingevolge de Wet geluidhinder (Reken- en meetvoorschrift geluidhinder 2006). VROM (2007). Zo kan het ook! Stedelijk ontwerpen met het oog voor lucht en geluid. VROM (2008). Gezondheidseffectscreening Stad&Milieu. Handboek voor een gezonde inrichting van de woonomgeving. VROM. Landelijk afvalbeheerplan 2009 – 2021. VROM (2010). Doorwerking van klimaatadaptatie in ruimtelijke plannen. Een monitoring van de gemeentelijke praktijk. VROM & Naeff Consult. (2010). Het gebruik van GES. Verslag van een onderzoek naar het gebruik van het instrument Gezondheidseffectscreening. Webster, F.V. & Cobbe, B. M. (1966). Traffic Signals. Road Research Technical Paper No. 56. HMSO London UK. Witteveen & Bos, Wageningen UR Alterra. Rijksdienst voor cultureel erfgoed & Projectbureau Belvedere (2008). Handreiking Cultuurhistorie in m.e.r. en MKBA.

12.2 Websites http://documentatie.leefmilieubrussel.be/documents/Memento_2009_DuurzameWijken_Prof_NL.pdf https://dov.vlaanderen.be http://ec.europa.eu/environment/eia/pdf/interpretation_eia.pdf http://geoloket.vmm.be/RUP/ http://geoloket.vmm.be/zonering/ http://kindvriendelijkesteden.nl/index.php?option=com_content&task=blogcategory&id=18&Itemid=3 3 http://rfsc.tomos.f http://www.agiv.be http://www.ansi.org http://www.astm.org/Standards/E1130.htm http://www.breeam.org http://www.bsbc.be/ http://www.commissiemer.nl http://www.communities.gov.uk/documents/planningandbuilding/pdf/147402.pdf http://www.communities.gov.uk/documents/planningandbuilding/pdf/921761.pdf http://www.communities.gov.uk/documents/planningandbuilding/pdf/pps4impactassessment.pdf http://www.crow.nl/nl/Online_Kennis_en_tools/Verkeersgeneratie/VerkeersgeneratieVerkeersgeneratie.html http://www.delijn.be http://www.denatuurisgeenpretpark.nl/files/Natuur_en_recreatie_in_ecologiscgeverbindingszones.p df


260

DEFINITIEF RAPPORT

http://www.duwobo.be/ http://www.emis.vito.be http://www.epomm.org http://www.gent.be/eCache/THE/1/58/275.html http://www.ggdkennisnet.nl/kennisnet/uploaddb/downl_object.asp?atoom=21989&VolgNr=1 http://www.groenesleutel.be http://www.kenniscentrumvlaamsesteden.be/beleidsdomeinen/erfgoed/Pages/default.aspx http://www.kenniscentrumvlaamsesteden.be/beleidsdomeinen/erfgoed/Documents/A.be%20publicat ie%20Behoud%20door%20Ontwikkeling.pdf www.knmi.nl http://www.landen.be/files/CMS/Berekening.pdf http://www.leedbuilding.org/DisplayPage.aspx?CategoryID=19 http://www.levendewijken.net/ http://www.lichthinder.be http://www.meetlatduurzaambouwen.be http://www.mervlaanderen.be http://www.milieurapport.be/nl/feitencijfers/MIRA-T/milieuthemas/klimaatverandering/emissie-vanbroeikasgassen/emissie-van-broeikasgassen-per-sector-(co2-ch4-n2o-sf6-hfks-pfks)/ http://www.mobielvlaanderen.be/vademecums/mober.php http://www.monitoringportaal.nl/documenten/Handboek_gezondheidseffectscreening_stad_en_milie u_2008.pdf http://www.natuurenbos.be http://www.ode.be (Organisatie duurzame energie Vlaanderen) http://www.onroerenderfgoed.be http://www.ovam.be http://www.ovam.be/jahia/Jahia/pid/660 http://www.project.vrom.nl/project.asp?code_prjt=10741&code_prgm=28 http://www.regionalelandschappen.be/ http://rfsc.tomos.fr http://www.rijksoverheid.nl/documenten-en-publicaties/brochures/2010/04/01/eindrapportonderzoek-gezondheidseffectscreening.html http://www.rivm.nl/bibliotheek/rapporten/270001001.html http://www.rivm.nl/bibliotheek/rapporten/500078001.pdf http://www.rivm.nl/milieuportaal/bibliotheek/veelgesteldevragen/mgz-health-impact-assessment.jsp http://www.rivm.nl/milieuportaal/dossier/milieuengezondheid/ http://www.ruimte-erfgoed.be http://www.ruimtelijkeordening.be/ http://www.ruimtexmilieu.nl http://www.rwo.be/Default.aspx?tabid=12666 Actualisatie richtlijnenboek stadsontwikkeling & recreatie – Fase 2 ‘Onderzoek en Rapportering’

261

DEFINITIEF RAPPORT

http://www.rwo.be/Portals/100/PDF/Beleidsthema/OE/Conceptnota%20OE.pdf http://www.sla21.be/index.php?option=com_content&task=category§ionid=11&id=41&Itemid=1 09 http://www.valideo.org/Public/valideo_menu.php?ID=8641&language=dut http://www.vibe.be (VIBE – Vlaams Instituut voor Bio-Ecologisch Bouwen en Wonen) http://www.vmsw.be/Default.aspx?tabid=5616 http://www.vrom.nl/Docs/Wijkaanpak/Inspiratiegezondontwerpleefomgeving.pdf http://www.vrom.nl/pagina.html?id=2706&sp=2&dn=4019 http://www.vrom.nl/pagina.html?id=2706&sp=2&dn=7168 http://www.vrom.nl/pagina.html?id=2706&sp=2&dn=w1241 http://www.wtcb.be/homepage/download.cfm?dtype=bbri&doc=algemeen_referentieel.pdf&lang=nl (WTCB – Referentiekader voor Duurzame Woningen) http://www2.minlnv.nl/thema/groen/ruimte/ols/intrtgro00.shtml http://www2.vlaanderen.be/facilitair_management/vastgoedbeheer/duurzaamkantoor.html


262

DEFINITIEF RAPPORT

13. Bijlage 1

BIJLAGEN Generieke concentratiekaarten van Nederland in praktijk


263

DEFINITIEF RAPPORT


264

DEFINITIEF RAPPORT

Opmerking aangaande de kolom met aanduiding van overschrijdingen inzake PM10: dit heeft betrekking op het toegelaten aantal dagen (35 per kalenderjaar) dat de daggrenswaarde overschreden wordt. Met betrekking tot NO2 betreft het de overschrijding van de jaargemiddelde grenswaarde van 40 µg/m³.


265

DEFINITIEF RAPPORT

Bijlage 2

Methode van Asperges – methodiek voor inschatting objectieve verkeersleefbaarheid157

Om het begrip verkeersleefbaarheid te objectiveren werd een methodiek opgesteld die aan de hand van meetbare criteria de mate van verkeersleefbaarheid aangeeft. We lichten deze methodiek hier toe. 1. Categorisering Om de impact van verkeersleefbaarheid in te kunnen schatten worden de wegen in een aantal categorieën ingedeeld. Een eerste indeling die gemaakt wordt, is deze tussen hoofdverkeersstraten en tussenliggende gebieden (zie onderstaande tabel). Naargelang men te maken heeft met hoofdverkeersstraten of tussenliggende gebieden worden andere criteria onderzocht.

Hoofdverkeerstraten

Tussenliggende gebieden

Verkeers- en verblijfsfunctie

Verblijfsfunctie

Bovenlokale functie

Lokale functies

Doorgaand verkeer en plaatselijk verkeer

Plaatselijk verkeer

Deze eerste indeling is niet voldoende om de impact van verkeersleefbaarheid te kunnen evalueren. Met betrekking tot de verkeersleefbaarheid is het duidelijk dat er niet in elke straat dezelfde gevoeligheid voor verkeersimpact heerst. Deze gevoeligheid is voor het grootste deel afhankelijk van de aanwezige functies. Zo is bijvoorbeeld een woongebied gevoeliger voor verkeersbelastingen dan een industriegebied. In de te onderzoeken straten bepaalt de meest dominante functie de graad van gevoeligheid. Onderstaande tabel geeft de indeling van de functies volgens de gevoeligheid voor verkeershinder.

Functies

Gevoeligheid

Wonen, scholen, ziekenhuizen, tehuizen en gevoelige instellingen, horeca

Hoog

Kleinhandel, kantoorfuncties

Middelmatig

Groothandel, industrie (productie), opslagruimtes

Laag

Het onderscheid tussen hoofdverkeersstraten en tussenliggende gebieden enerzijds en de gevoeligheid voor verkeershinder anderzijds resulteert in onderstaand schema.

157

DWTC – Impact van verkeersonveligheid en –onleefbaarheid. Objectieve en subjectieve factoren – Deel III verkeerleefbaarheid, synthese


266

DEFINITIEF RAPPORT

2. Criteria voor verkeersleefbaarheid Om een zo objectief mogelijk beeld te kunnen schetsen van de verkeersleefbaarheid in een stad (-sdeel) is het van cruciaal belang om een voldoende aantal criteria te hanteren die samen representatief zijn voor de verkeersleefbaarheid. Bovendien willen we dat de gehanteerde criteria ‘meetbaar’ zijn en dat de interpretatie van de gemeten waarden aan de hand van bestaande normen en richtwaarden158 kan gebeuren. Verblijfsfunctie – Verkeersfunctie Bij de categorisering wordt een onderscheid gemaakt tussen hoofdverkeersstraten en tussenliggende gebieden. Voor beiden speelt de verblijfsfunctie een voorname rol. Deze verblijfsfunctie wordt aan de hand van ruimtelijke kenmerken geëvalueerd. De hoofdverkeersstraten hebben naast deze belangrijke verblijfsfunctie ook een verkeersfunctie te vervullen. Bij de tussenliggende gebieden is deze verkeersfunctie van ondergeschikt belang. De verkeersfunctie wordt aan de hand van de verkeerskenmerken geëvalueerd. Deze uitgangspunten stemmen overeen met het diffuus verkeersmodel waar de verblijfsfunctie binnen stedelijke gebieden constant blijft en waarbij de verkeersfunctie een groter aandeel gaat spelen afhankelijk van het wegtype. Op basis van literatuuronderzoek, op basis van expertinterviews en eigen ervaring is een lijst van criteria opgesteld die representatief zijn voor de verkeersleefbaarheid en die de strekking van het diffuus verkeersmodel volgen. Deze lijst is weergegeven in het volgend schema:

Hoofdverkeersstraten


1. Verkeerskenmerken (verkeersfunctie) Geluidshinder (Leq) Oversteekbaarheid159 Verkeerssnelheid (V85%)160 Ongevallendichtheid161

158

De bijbehorende normen en richtwaarden zijn gebundeld in het onderzoeksrapport "Methodiek verkeerleefbaarheid, Langzaam verkeer vzw, Tim Asperges, 1999. 159 Voor de oversteekbaarheid wordt de gemiddelde wachttijd om over te steken gemeten 160 V85% geeft de snelheid weer die door 85% van de bestuurders bij vrij verkeer niet overschreden wordt.


objectieve

267

DEFINITIEF RAPPORT

Hoofdverkeersstraten


2. Ruimtelijke kenmerken (verblijfsfunctie) Oppervlakteverdeling162 Voetpadbreedte Groenvoorziening LEGENDE Relevant Niet van toepassing / facultatief

3. Verkeersleefbaarheidsindex De methodiek voor de inschatting van de objectieve verkeersleefbaarheid heeft tot doel om een verkeersleefbaarheidsindex op te stellen. De berekening van de verkeersleefbaarheidsindex gebeurt door aan elk criterium een ordinale waardeschaal (0 = zeer zwak,…, 5 = zeer goed) toe te kennen die afhankelijk is van de gevoeligheid voor verkeershinder en de hieraan gekoppelde grenswaarden. Om een evaluatie te kunnen maken van de verkeersleefbaarheid worden de beoordelingscijfers gesommeerd. Hoe hoger de som, hoe beter de verkeersleefbaarheid. De mate van verkeersleefbaarheid wordt bepaald door het invullen van onderstaande verkeersleefbaarheidsfiches.

Gevoeligheid voor verkeershinder Criteria

Beoordeling Hoog

Gemiddeld

Laag

1. Verkeerskenmerken Geluidshinder

63 dB(A)

Oversteekbaarheid Verkeerssnelheid (V85%)

1 6s

45 km/h

Ongevallendichtheid

5 2

11

3

2. Ruimtelijke kenmerken (verblijfsfunctie) Oppervlakteverdeling Voetpadbreedte Groenvoorziening

56/44

4 2,2 m

3

zeer goed

5

Mate van verkeersleefbaarheid

161

162

23

De ongevallendichtheid wordt berekend op basis van het ongevallengehalte dat gelijk is aan X + 3Y + 5Z waarbij X=aantal lichtgewonden, Y = aantal zwaar gewonden, Z= aantal doden. Dit ongevallengehalte voor het volledige straatsegment wordt herleid naar een ongevallengehalte per 100 m = ongevallendichtheid. De oppervlakteverdeling is de verhouding tussen de ruimte voor verblijf/beweging van voetgangers en fiets en de ruimte voor stilstaand en rijdend gemotoriseerd verkeer.


268

DEFINITIEF RAPPORT

De sommatie van de beoordelingscijfers geeft de mate van verkeersleefbaarheid. Deze mate van verkeersleefbaarheid is echter nog een onbeduidend cijfer. Afhankelijk van het aantal criteria dat in aanmerking komt, zal dit cijfer een hogere maximale waarde of lagere maximale waarde hebben. Om onderlinge vergelijking met andere straten, stadsgebieden of steden mogelijk te maken, wordt de mate van verkeersleefbaarheid daarom herleid naar een schaal van 100. Deze genormaliseerde mate van verkeersleefbaarheid wordt de verkeersleefbaarheidsindex (VLI) genoemd. DeVLI van bovenstaand voorbeeld wordt als volgt berekend:

De verkeersleefbaarheidsindex wordt als volgt geïnterpreteerd:

Verkeersleefbaarheidsindex (VLI) 80-100

Beoordeling

Zeer goed. Uitstekende verkeersleefbaarheid. Voorbeeldfunctie voor andere gebieden

60-80

Goed. Goede verkeersleefbaarheid. Kleine ingrepen kunnen verkeersleefbaarheid nog verhogen.

50-60

Voldoende. De verkeersleefbaarheid is van een aanvaardbaar niveau. De levenskwaliteit kan echter nog sterk verbeterd worden via ruimtelijke en verkeersmaatregelen.

40-50

Onvoldoende. De levenskwaliteit wordt nog te sterk aangetast door de verkeersimpact.

20-40

Zwak. De verkeersimpact speelt een zeer negatieve invloed op de aanwezige levenskwaliteit. Grondige maatregelen zijn nodig.

0-20

Zeer zwak. Totaal onleefbare situatie. Er dienen onmiddellijk maatregelen genomen worden ter verbetering van de verkeerleefbaarheid

4. Verkeersleefbaarheidsindex in steden en stadsdelen Eén van de uiteindelijke doelstellingen van de methode is de beoordeling van de verkeersleefbaarheid van een stad of een stadsgebied. Een andere invalshoek is het onderling vergelijken van de verkeersleefbaarheid tussen verschillende steden onderling. De hierboven beschreven verkeersleefbaarheidsindex maakt deze doelstellingen mogelijk. Door het lengteaandeel van de straten in rekening te brengen, kan men de verkeersleefbaarheidsindex van een stad(-sdeel) berekenen. De sommatie van de producten van het lengteaandeel met de desbetreffende verkeersleefbaarheidsindex geeft de uiteindelijke verkeersleefbaarheidsindex van een stadsdeel.


269

ACTUALISATIE RICHTLIJNENBOEK MILIEUEFFECTRAPPORTERING VOOR DE ACTIVITEITENGROEP STADSONTWIKKELING EN RECREATIE FASE 2 ONDERZOEK EN RAPPORTERING

Recommend Documents