*, ^ > i A i *

TVE 19e jrg. nr. 1, m aart 2001

Tussen Vecht en Eem

Duinc/i

V

M s.1 u4 T

;::y Cï-, 7J".

ofyjrfu Btra

>■

/

*

M sia - ■»ME /»v“Z ■• B u fsu in

y'E

n G

)

V ?-

;/> 7 ; "7» 7 ' ^

, i i w / ö r 7A*N* » < m m / r 1 >i ^ £, 7/■ *’ ,* ^ > i A i * I" * • /7■ >-i ''* u %■ :<4i* ^ A

7j'" '

;

7

’

*jr-i »;■■£’; ;

- f - ./* /

Uu^'^y-

''■/' ’ 0

jö ^ z jy

> r

v f/

» Laagten E/

n

a

ƒ ■

4 s /E e m u e s Bu-yten ^

,/g ƒ | f \

I■

ES?^J

Blokland«€

fM tm . Te~3s

e; %rt'|G

Kcmtruo; SEJ. — ƒ ift voor reg io n ale geschiedenisi o __ V 1 c f y ., -J.* . 7huien£vrxr

tfwvuU, *7,

Baren

k\ Larult

GOOIS MUSEUM Stichting tot bevordering van de belangen van “H et G oois M useum ” te Hilversum .

O ntw ikkelingen gaan snel. Een deel van wat er vorig ja a r nog was, is dit ja a r al verdwenen. Een duidelijker voorbeeld dan de Kerkbrink is niet te geven; wij allen k u n n en ons nog levendig voor de geest halen hoe de K erkbrink er uitzag voor de kaalslag, m aar voor de lagere schooljeugd van over tien ja a r zal dat iets zijn uit een ver verleden, waar ze geen asso­ ciaties m eer bij hebben. H et is één van de taken van h et Goois Museum de karakteristieken van voorbije perioden vast te leggen en te bewaren. Hierbij hebben wij zowel m orele als uw financiële steun hard nodig. Als do n ateu r van het Goois M useum verleent u deze steun en wordt u tevens op de hoog­ te gehouden van alle activiteiten en tentoonstellingen en krijgt u korting bij een aantal spe­ cifieke activiteiten en uitgaven van h et m useum. De m inim um bijdrage is ƒ30,-. U kunt u opgeven bij h et Goois Museum, telefoon 0356292826. U ku n t h et Goois M useum ook gedenken in uw testam ent. U k u n t kiezen uit twee form u­ leringen: a. Ik legateer vrij van rechten en kosten aan de Stichting tot bevordering van de belangen van het Goois Museum te Hilversum een bedrag van ƒ ....... of b. ik benoem als mijn erfgenaam voor een...... gedeelte de Stichting tot bevordering van de belan­ gen van het Goois Museum te Hilversum. De Stichting is erkend als instelling van algem een n u t en betaalt d aardoor m in d er (slechts 11%) o f zelfs in h et geheel (tot ƒ15.647,-) geen successierecht. Indien u voornem ens b en t een schenking te doen aan de Stichting, is een schenking tot ƒ7.823,- (per 2 jaar) onbelast. M ocht u overwegen een volledig aftrekbare lijfrente te schenken, dan w ordt u verzocht schriftelijk contact op te nem en met het bestuur van de Stichting, p er adres Goois Museum, Kerkbrink 6, 1211 BX Hilversum.

STEUN HET GOOIS MUSEUM

TVE 19e jrg . nr. 1, m aa rt 2001

Tussen Vecht en Eem T ijd sch rift voor re g io n ale g esch ied en is

Up-

;i

-

Wmm a i»

U' • i’ I igf i.-

,

'i l f i

• 4'

MÊme:

~rx;

• 53& ■

.-

V_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

U itgegeven d o o r de S tic h tin g Tussen V echt en Eem

Colofon

Inhoud

H et tijdschrift Tussen Vecht en Eem is een uitgave van d e Stichting Tussen Vecht en Eem. H et tijdschrift verschijnt vier m aal p erjaar. E lkjaar is een th em an u m m er aan één van de g em een ten b in n en het w erkgebied van de Stich­ ting Tussen Vecht en Eem. In 2000 is dit de gem eente Bussum.

In g e b o rg L aarakkers Voorwoord

3

J.A . B akker O pm erkingen over Drakestein voor 1640

4

De Stichting TVE is een sam enw erkingsverband van m eer dan 80 lokale en regionale organisaties op histo­ risch en aanverw ant gebied. De Stichting bevordert en verbreidt d e kennis o p historisch gebied b etreffende de streek. Voorts ijvert zij voor h e t beh o u d van cultuur- his­ torische en karakteristieke w aarden. D onateurs van de Stichting TVE ontvangen h e t tijdschrift gratis.

M ax C ra m e r Lieu de m em oire: een b oom en een bank voor p rofessor Van R ees

11

P iet L e u p e n Een vergeten schilder?

14

H e n k M ichielse H e t c u ltu r e le b e n u l van G o o is e g e m e e n te s is

D o n a tie/a b o n n e m e n t

D onateurs k u n n en zich aanm elden bij: Mw P.L.H.M. Perry-Vlasveld, Braam 34, 1273 EA H ui­ zen, 035-5266848 Voor opgave als d o n ateu r kunt u gebruik m aken van h e t A ntw oordnum m er 549, 1400 VB Bussum. De m inim um donatie bed raagt ƒ27,50 p erjaar. G iro rek en in g n u m m er Postbank 3892084. Extra num m ers van h e t tijdschrift te bestellen o n d er A ntw oordnum m er 549, 1400 VB Bussum (portvrije en­ veloppe). R edactie

mw.drs I.B. Laarakkers (voorzitter), m w drs E.C. SchildS chofaerts (secretaris), mw C.M. A braham se, m w drs M. Visser-Ritsema, drJ.D .C . Branger, D. Dekem a en d r P.H.D. L eupen. Redactieadres Huizerweg 9, 1401 GD Bussum, 035-6918978. e-mail schild@ worldonline.nl Produktie

Uitgeverij Verloren, Hilversum Druk

Drukkerij Wilco, A m ersfoort ©TVE 2001. G edeeltelijk overnem en van artikelen is slechts toegestaan m et uitdrukkelijke bronverm elding. G eheel overnem en is pas mogelijk na schriftelijke toe­ stem m ing van h e t redactiesecretariaat.

nul kom m a nul en TVE zou een goed tegenw icht kunnen b ied en . Interview m et dr. G. Pikkem aat, oudh oofd redacteu r van De Gooi- en Eemlander

16

K arin A b rah am se Archie fnieuw s

20

E d van M ensch Naar een nieuw G oois M useum

24

P.L. Een prijs voor Alice G eysel

28

In g e b o rg L aarakkers H et G ooise Leesplankje

29

J.S . van W ierin g en D e voorstelling van Naarden en andere buitenwerken van d e Vesting

31

In g e b o rg L aarakkers A ctiviteitenagenda

46

Agenda uitgelicht: Eeuwige jeu g d in h et H uizer m useum

48

M ed ed elin gen van h et bestuur

49

Auteursinstructies

51

ISSN 0169-9334

2

TVE 19e jrg. 2001

V oorw oord

V oor u ligt h e t eerste n u m m e r van 2001. Ja­ re n la n g e h e rk e n b a a r aa n d e w itte om slag, is e r n u een s geko zen v o o r e e n v erfrissen d k leu rtje blauw. O ok b in n e n d e re d a c tie is een e n a n d e r v e ra n d e rd . M et in g a n g van 1 jan u ari 2001 h e e ft de h e e r Karei l.o e ff w egens d ru k k e w e rk zaam h ed en zijn taak als h o o fd re d a c te u r o v erg ed rag en aan o n d e rg e te k e n d e . O o k is hij te ru g g e tre d e n u it h e t b estu u r. U zult via TVE n o g wel een s van h e m h o re n , w ant hij blijft zo n u e n d a n artik e le n schrijven v o o r o n s hlad. M evrouw Livia van Eijle h e e ft ev en een s d e re ­ d actie v erlaten, m aar zij blijft als b estu u rslid n o g altijd v e rb o n d e n m et TVE. Wij w illen b ei­ d e n heel h artelijk d a n k e n v o o r h u n ja r e n la n ­ ge inzet. V e rd e r v erw elk o m en we A n to n Kos als nieuw lid van de red actie. Zijn n a a m zult u w ellicht k e n n e n van e en aan ta l artik e le n van zijn h a n d in v o o rg aan d e jaa rg a n g en van TVE. N aast alle v e ra n d e rin g e n is e r o o k veel bij h e t o u d e gebleven. We c o n tin u e re n d e vorig ja a r in h e t leven g e ro e p e n ru b rie k e n als h e t Archiefnieuw s van de d rie a rc h ie fd ien ste n in h et tussen V echt e n E em g ebied , h e t ‘L ieu fie mem o ir e ’ ov er b ijz o n d e re g e d e n k te k e n s en -plaatsen, H e t G ooise L eesp lan k je w aarin re ­ c e n t v e rsch en en b o e k e n over d e reg io gesig­ n a le e rd w o rd en e n d e A ctiviteiten ag en d a. In d e k o m e n d e n u m m e rs krijgt het in te r­ view ook e en vaste plaats. In d it n u m m e r o n ­ d e rv raag t TV E-voorzitter H e n k M ichielse de v o orm alig h o o fd re d a c te u r van d e Gooi- en Eemlander de h e e r G. P ikkem aat over zijn tijd bij d e krant, m a a r ook over zijn id e e ë n o m tre n t re g io n ale geschiedschrijving. V erd er in dit n u m m e r e en artikel van d e h e e r J.A . B akker over de bouw geschiedenis van D rak estein te Lage V uursche in d e p e rio d e tot 1640. H e t is d e p e rio d e v o o rafg aan d aa n h e t a ch tk a n tig e lan d h u is, zoals we dat nu k e n n e n . De h e e rJ.S . van W ielin g en v ertelt over d e b u iten w erk en van d e vesting N a a rd e n en d e g esch ied en is

van h e t o o rlo g v o eren . P iet L e u p e n zet d e ver­ g e te n sch ild er van d e L aren se sch o o l Ja c o b D ooijew aard in h e t z o n n e tje n a a r a a n le id in g van d e over d e sch ild er v e rsc h e n e n kunstkalen d er. E d van M ensch v erh a a lt over d e nieuw te b o u w en vleugel van h e t G oois M useum e n e r is e e n im p ressie van h e t m o m e n t d a t d e p ro je c tle id e r van d e S tich tin g O m gevingseducatie Gooi-, Vecht- e n E e m streek Alice Geysel d e H ollan d -p rijs k rijg t to e g e k e n d o m h a a r p e rm a n e n te p o g e n d e b e o e fe n in g van lokale e n reg io n ale g esch ied en is in h e t G ooi te sti­ m u le re n . O n d e r d e m e d e d e lin g e n van h e t b e­ stu u r k u n t u het jaarverslag 2000 v in d en . V erd e r willen wij u g raag u itn o d ig e n eens e e n a rtik e l(tje ) te schrijven vo o r TVE over e e n o n d e rw e rp w aaraan n o g n iet e e rd e r aa n ­ d a c h t is b e ste e d o f aan e e n v e e lb e sp ro k en o n ­ d e rw e rp w aarop u n ieuw lic h t w erpt. D e ric h t­ lijn en d ie wij vo o r d e a rtik e len h a n te re n vindt u a c h te ra a n in d it n u m m er. Wij w ensen u veel leesplezier! N am en s d e red actie, Ingeborg Laarakkers

IVF. 19ejrg. 2001

4

O pm erkingen over Drakestein voor 1640 J.A. Bakker

In h e t m o o ie b o ek Kastelen en ridderhofsteden in Utrecht' w o rd t h e t k asteeltje D rak e ste in te Lage V uursche b e sp ro k e n d o o r B en O ld e M eierin k .3 Ik wil h ie r e n ig e k a n tte k e n in g e n m ak en bij d ien s visie o p d e b o u w g esch ied en is van D rak estein e n L age V u u rsch e v o o r 1640, zoals ik die u it zijn k o rte tekst e n d e o n d e r­ sch riften bij en k ele afb e e ld in g e n m e e n te k u n n e n o p m ak en . D rakestein, d a t v ro eg e r o o k W ern ers o f W arnaers H o fsted e g e n o e m d w erd, is in 135960 g ebouw d d o o r W a rn er van D ra k e n b o rg , sc h e p e n van U tre c h t.3 O m streek s 1640 bouw t G e ra rd van R eed e h ie r h e t a c h tk a n tig e la n d ­ huis, zoals we d it n o g k e n n e n . V anaf d a t m o ­ m e n t is d e bouw g esch ied en is g o e d g e d o c u ­ m e n te e rd . M aar h o e d ie e r in d e v o o rafg aan ­ d e 280ja a r u itg ezien h e e ft is slech t b e k en d . O ld e M eierin k schrijft h ie ro v e r: “We kunnen ons moeilijk een beeld vormen van de ‘hofstede Dra­ kestein, die Warner opgetimmert heeft ’. In ieder ge­ val wijst het achtervoegsel ‘stein ’ op een stenen ge­ bouw, ongetwijfeld van enige betekenis. De oudste afbeelding van het huis is een vogelvluchttekening op de kaart van de grensscheiding tussen het Gooi en het Sticht uit 1619 waarop ter plaatse van het huidige Drakestein wordt afgebeeld met de aandui­ ding ‘Warnaers hofste ’. O f dit het in 1434 genoem­ de Drakestein betreft, o f een opvolger is niet duide­ lijk. Zoals gezegd verrees Drakestein op de plaats waar in 1619 ‘Warnaers hofste’ staat aangegeven. B ij een bouwhistorisch onderzoek tijdens de restau­ ratie van 1960-1962 bleek dat in het tegenwoordige huis geen oudere delen dan uit 1640 zijn opgeno­ men.”1 E en b elan g rijk gegeven is dus d a t in 196062 bij d e alg eh e le resta u ra tie te n b e h o e v e van P rinses B eatrix g een b o u w resten van vo o r 1640 zijn aa n g e tro ffe n in e n o n d e r h e t h u id i­ ge, d o o r e e n b re d e , ro n d e g ra c h t om g ev en D rakestein. Ik m e rk h ierb ij wel o p d a t e r voor zover mij b e k e n d g e e n o u d h e id k u n d ig b o d e ­ m o n d e r z o e k n a a r e v e n tu e le g ro n d s p o re n h e e ft p laatsg ev o n d en , z o d a t n ie t z o n d e r m e e r

4

g e c o n c lu d e e rd m ag w o rd e n d a t e r voor 1640 ex act o p d ie p laats n o o it iets g estaan h eeft. O o k z o u d e n in 1640 ev en tu e le g ro n d s p o re n in d e to p van h e t e ilan d je v e rn ie tig d k u n n e n zijn. B elan g rijk is O ld e M eierinks o p m e rk in g d a t d e in d e v e e rtie n d e eeuw o p d u ik e n d e n a a m D rak estein o p e e n s te n e n g ebouw van e n ig e b etek e n is wijst. E en k ro o n g e tu ig e is v e rd e r d e k aart u it 1619 van Lucas Sinck,5 d ie aa n g e eft h o e d e o o stg ren s van h e t G ooi van E em n es via D ra­ k e n b u rg e n d e H o g e V u u rsch e n a a r D rakenstein zou m o e te n lo p e n o m d a t hij d a a r in de la te re M id d eleeu w en g eleg e n h a d . O p de z u id o o sth o e k van h e t G ooi (fig.1, h e t z u id en is boven!) is ‘w a rn aers h o fs te ’ g esch rev en bij zes g e stip p eld e c o n c e n trisc h e cirkels n a ast ‘n" 7', g ed eeltelijk o o k n aa st e e n d o o r b o m e n om g ev en L-vorm ige b o e rd e rij m e t h o o ib e rg e n sc h u u rtje a a n d e w estk an t van ‘Die w ech v a n d e V uerst n a U tre c h t’. T eg en o v er d e b o e r­ derij is aan d e o o stk a n t van deze weg n o g e e n k lein h u isje in g e te k e n d . O ld e M e ie rin k schrijft o n d e r d it k a a rtfra g m e n t (fig. 1): Detail van een kaart uit 1619, opgemaakt in het kader van een grenscorrectie tussen Holland en Utrecht, met de ronde heuvel die als grensmarkering diende. Rechts daarvan de toendertijd als boerderij gebruik­ te ‘Warnaers hofste’. Het huis Drakestein en het dorp Lage Vuursche moesten nog worden gebouwd. ” O p h e t in h e t b o e k afg eb eeld e kad astrale m in u u tp la n uit 1824 (fig. 2) is e e n p a d e n p la n in g etek en d ." O p m erk elijk is h ie rin e e n cirkel­ vorm ig p a d (B). 100 m te n o o sten van h e t te­ g en w o o rd ig e h uis D rak estein (A ), e n m e t vrij­ wel dezelfd e d o o rs n e e als d e g ra c h t van A. In h e t b ijsch rift bij deze fig u u r sch rijft O ld e M ei­ erin k : “De ronde heuvel (B) is een van de bakens van de grens tussen Utrecht en Holland, die ook op de kaart uit 1619 voorkomt. ” lo t zover O ld e M eierin k . n u m ijn c o m m e n ­ taar. D at B in fig. 2 volgens h e m e e n heu v el is o f gew eest is, is e e n b elan g rijk p u n t w ant o p d e lu c h tfo to in h e t b o e k (p laa t 19) en o p de

TVE 19ejrg. 2001

to p o g rafisch e k aa rte n (sinds ca. 1850) is g een h euvel te h e rk e n n e n . D o o r d e h e k k e n van h e t lan d g o e d is p u n t B voor de b u ite n sta a n d e r o p h e t m o m e n t n ie t g o e d te zien. H oew el d e overige w egen o p d e k a a rt van Sinck7 (fig. 1) m oeilijk o p ee n m o d e rn e k aart aan te wijzen zijn, is d e als k aa rsre ch te dijk m e t b e rm slo te n w eergegeven ‘w ech vande V uerst na U tre c h t’, in m ijn o g e n d e (v o o rg an ­ g e r van de) V uurse S teeg-D orpsstraat d ie nu, v anaf de b efaam d e S teen voo r re s ta u ra n t Lage V uursche aa n h e t b egin van d e D orpsstraat, m et w einig k n ik k en n a a r h e t z u id en loo p t. Dit v erg t en ig e discussie. H et b o ek je Baarn, ge­ schiedenis en architectuur schrijft over d e V uur­ se Steeg: “ Toen rond 1640 Drakenstein werd aan­ gelegd en dertig ja a r later Het Slot te Zeist, werd tus­ sen beide buitens een rechte scheidslijn getrokken, waarvan de Vuurse Steeg deel uitmaakte. De weg was in de zeventiende eeuw lemens onderdeel van de grens tussen ‘D e Vrye Heerlykheyt van Seyst en Drie­ bergen’ en ”t Gerecht van de B ilt’ en vormt nog steeds de scheiding tussen de gemeenten B aam /Zeist en De Bilt.” H ie rm e e w o rd t enigszins gesugge­ re e rd d a t d e h u id ig e V uurse Steeg pas ro n d 1640-70 is aan g eleg d . D e V uurse Steeg b esto n d w aarschijnlijk e c h ­ te r al eerd er, zoals de k aart van Sinck o o k laat zien. H oew el in e e n v e e n o n tg in n in g sla n d schap m et zijn o p strek k en d e slotenverkaveling d e w egen tam elijk vast liggen, is e c h te r n ie t h e ­ lem aal u it te sluiten d a t d e V uurse S teeg tussen 1619 e n 1640/60 bij Lage V uursche g e d e e lte ­ lijk verlegd is: e r zitten en ig e k n ikken in h e t tracé en eventueel kan hij eerst d ic h te r n a a r D rakestein toe g elo p en h e b b e n , b ijvoorbeeld voorlangs beid e tegenw o ord ig e b ouw huizen. O o k m erk ik op d a t de tegen w o o rd ig e g rens tussen d e g e m e e n te n B aarn en De Bilt in d e r­ d aad langs d e V uurse S teeg ligt," m a ar d at tus­ sen d e M aartensdijkse W eg en Biltse W eg de g e m e e n te g re n s van De B ilt/Z eist o n g ev eer h o n d e rd m e te r ten o o sten van d e V uursche Steeg en parallel d aa rm e e loo p t. H oew el ik n ie t w eet w a n n eer die grenslijn o p deze plaats g etro k k en is, lijkt mij w aarschijnlijk d at dit vo o r 1619 g e b e u rd is. A lthans voor h e t g ro o t­ ste deel. E ventueel kan m en in deze v ersp rin ­ g in g van de g em ee n teg ren s van De Bilt m e t Zeist ten o p zich te van die m et B aarn een aan ­ wijzing zien d a t d e V uursche S teeg o o rsp ro n ­ kelijk in d e rd a a d e e n h o n d e rd m e te r o f m e e r

oostelijk g e lo p e n h eeft n a a r d e plaats van de latere kerk e n d e b o u w h u izen van D rakestein, e n d a t bij e e n a an le g van d e D o rp sstraat in 1640 d e V uurse Steeg e n d e g ren s n a a r h et w esten verschoven zijn. M aar d it is z o n d e r n a d e r archief- e n kaarto n d e rz o e k niet zeker. D aaro m ga ik e r h ie rn a eerst van u it d at d e V uurse S teeg sinds 1619 n ie t m e e r verschoven is ('o p tie 1') e n kom ik pas aan h e t slot o p d e a n d e re m o g elijk h eid te­ ru g ('o p tie 2 ’). O p tie 1 . De L-vorm ige b o e rd e rij (fig. 1) ligt aan d e w estkant e n a an h e t b eg in van d e D o rp sstra a t, o p d e p la ats van h e t la te re R echtshuis, n u re s ta u ra n t De Lage V uursche. N et als teg en w o o rd ig ein d ig t d e V uurse S teeg e r d ire c t ten n o o rd e n van. Van e e n g ra c h t o f een a n d e re v ersterk in g ro n d d e b o e rd e rij is niets te zien. O f h e t b ijsch rift ‘W arn aers hofste ’ slaat op d e c o n c e n trisc h e cirkels o f o p b ei­ d e cirkels e n b o erd e rij is n ie t du id elijk , m aai­ d e p laatsin g van d e p la a tsn a m e n eld e rs op deze k aart lijkt u it te slu iten d at u itslu ite n d de L-vorm ige b o e rd e rij b e d o e ld is. Iets n aast h e t c e n tru m van d e g e stip p e ld e cirkels is een b o o m g e te k e n d . H e t c e n tru m zelf is g e d e e lte ­ lijk b esch a d ig d (zo d at d e ruitjes van h et lin­ n e n van d e o n d e rg r o n d d o o rs c h e m e re n ), m a a r e r lijkt d a a r v e rd e r niets b ijzo n d ers a a n ­ g e te k e n d gew eest te zijn. H a a r positie ten o p ­ zichte van d e V uurse S teeg sluit u it d a t d e b o e rd e rij o p h e t te rre in b in n e n h et h e k van h e t te g en w o o rd ig e la n d g o e d D rak estein gele­ g en h eeft; d a a re n te g e n ligt d e cirkelconfiguratie d a a r wel in, b ijv o o rb eeld o p p u n t B o f p u n t A van lig. 2. Als m e n d e b e p a lin g dat W ern ers H o fsted e e e n h o e k p u n t in d e g ren s van G o o ila n d m a rk e e rd e letterlijk n e e m t, ge­ ven d e cirkels in d e rd a a d d e eigen lijk e Wer­ n ers H o fste d e aan. E v en tu eel kan d e L-vormige hoeve tijdelijk als W arn aers H o fsted e ge­ fu n g e e rd h e b b e n , als bouw huis bij h e t n ie t als la n d h u is o p d e k a a rt w eerg egev en D rakestein, h e t ste e n h u is van zek ere allu re uit 1360. Was dit ste e n h u is in 1619 som s gesloopt? In d e r­ d a a d zijn e r en ig e, n ie t d o o r O ld e M eierink v erm eld e, b evestigingen van d e g e d a c h te d a t W ern ers H o fste c le /D ra k e ste in al v o o r 1619 en 1640 d o o r g ra c h te n om g ev en is geweest. In 1527 vertelt d e m o n n ik G ijsbert Lap in h e t k lo o ster Selw erd bij G ro n in g e n aan Pieter A elm anszoon: “als men gaet van de Vueerssche tot

TVE 19e jrg. 21)01

5

Fig. 1. Detail va n de kaart van L. Sinck van de grenzen va n Gooiland (1619). H et zuiden is boven. W amaers dof­ ste is Drakestein, zie verder de tekst. Gereproduceerd vol­ gens L. Olde Meierink e.a. (red.) K astelen e n rid d e rh o f­ s te d e n in U tre c h t, Uitgeverij Matrijs, Utrecht (p. 179).

Wamaerts hofftstede - die begraven leyt nochtertijt mit schone grafften, die nyet bewassen noch gevolt en zijn - ende van Wamaerts hofftstede zuytwest nedergaende opte heerlickheyt van Over die Vecht [...] zoe en vynt men dair nergent sulcken hofftstede, die met grafften om begraven is geweest, dan dese voersjegdej. Het ging Pieter, die als secretaris van Naarden bezig was met het vaststellen van de oorspronkelijke grenzen van Gooiland, om de locatie van de zogenaamde Hofstede van Elten, een oud grenspunt, waarvan toen en nu de plaats onbekend gebleven is. Lap, die als voor­ malige ‘kelwaarder’ van het klooster Oostbroek (Maartensdijk) goed op de hoogte was van de historische topografie van Oostbroek en De Bilt, vertelde hem dat men de wallen en grachten en de overige resten van een zwaar steenhuis nog kon zien op de plaats van het te­ genwoordige Park Arenberg bij De Bilt.11Pieter gaat er later kijken en geeft een beschrijving van de bouwvallen. Ongetwijfeld waren het die van het huis Nieuw Overdevecht, en niet van de Hofstede van Elten zoals Lap en Aelmansz meenden. Waar die Hofstede van Elten dan wel gelegen heeft laat ik hier buiten beschou­ wing (de Ronde Kaart van Gooiland (ca. 1530)12 en A. Perk13 situeerden hem in het dorp Maar-

Fig. 2. Kadastraal m inuutplan va n Drakestein en Lage Vuursche in 1824/32. H et noorden is boven. Elementen van de parkaanleg en paden zijn gestippeld weergegeven. A is kasteel Drakestein, B wordt in de tekst besproken, C is d e in 1956 ge­ sloopte Hermitage, een folly die hier verder builen beschouwing blijft. Gereproduceerd volgens L. Olde Meierink e.a. (red.) K astelen e n rid d e rh o fs te d e n in U tre c h t, Uitgeverij Matrijs, Utrecht (p. 179).

6

TVE 19e jrg. 2001

tensdijk); ons interesseert h ie r de m ed ed e lin g d a t W arnaers h ofstede “begraven leyt nochtertijt mit schone grafften, die nyet bewassen noch gevolt en zijn ”, dus dat W arnaers H o fsted e “n o g steeds om geven is m e t fraaie g rach ten , die n ie t d ic h t­ g egroeid o f opgevuld zijn”. Dit w erd gezegd als tegenstelling m et de 'H ofsted e van E lte n ’ waar­ van alleen d e g ro nd slagen over w aren en h o eft dus niet noodzakelijk te b ete k e n e n d a t d e staat van o n d e rh o u d van de g rac h te n van W erners H ofstede in 1527 niet te best was. A an d e a n d e ­ re k ant lijkt een dergelijke o p m e rk in g voor een bew oond en g o ed o n d e rh o u d e n o m g ra ch t kas­ teel onzinnig, zodat we m o e te n a a n n e m e n dit n iet m e e r h et geval was en d at W erners H ofste­ d e al sterk vervallen was. In 1574 n o e m t de g e sch ie d k u n d ig e Lamb ertu s H o rten siu s d e W erners H o fsted e in zijn n ie t afgem aakte m a n u sc rip t De origine et inten­ tie oppidi Nerdae liber (’’[B oek over] D e o p ­ k om st en d e o n d e rg a n g van d e stad N a a i­ d e n ”)." Hij schrijft o n g ev ee r:15 “M aar in den be­ ginne, toen de oude stad [N aa rd en ] nog onge­ schonden was [dus voor 1350 /5 1 - B.], was het land, gelijk de Gooiers beweren, schaars bewoond, en door roverijen onveilig. Men toont nog op een veenachtige plek een eilandje"' dat oudtijds door een zeer diepe gracht omgeven en schier ontoegankelijk was, maar welke [gracht] thans door ouderdom dichtgeslibd is. Er wordt verteld dat twee broeders, Wer en Ner, adellijké7 geweldenaars en rovers, daar een hofstede gehad hebben, waarvan nog altijd de u it beide woorden samengestelde naam resteert. In die streek is er geen ander nog ouder vertelsel.” E en halve eeuw na P ieter A elm ansz was d e d ie p e g ra c h t (enkelvoud !) ro n d W ern ers H o fsted e dus d ich tg eslib d .18 D e tekst g eeft aan d a t de n a am W erners H ofstede n o g wel b e sto n d m aar - zelfs d o o r d e h u m a n ist H o rten siu s! n ie t m e e r b e g re p e n w erd, zo d a t m en h em d o o r e e n v erhaaltje over d e rovers en b ro e rs W er e n N e r tra c h tte te verk laren . H o rten siu s zelf leid d e van N e r d e n a m e n N e rd a en N erd in g e rla n d (N a a rd e n e n N a a rd in g e rla n d ) a f e n laste deze uitw ijding over D rak estein h ie r­ o m in ." D at H o rte n s iu s’ tekst im p lice e rt dat e r in 1574 g e e n huis m e e r o p d a t v ro eg ere eilandje sto n d , lijkt w aarschijnlijk. De H ilversum se n o taris en k e n n e r van d e g esch ied en is van h e t G ooi, A lb ertu s Perk, g eeft in 1866 u itvoerig c o m m e n ta a r o p deze passage.20 V olgens h e m k an alle e n m a a r W er­

n ers h o fsted e-D rak estein aan d e l a g e V uursch e b e d o e ld zijn. B u iten g ew o o n belangw ek­ k e n d is w at hij d a n la a t volgen: “De schets is nog voorhanden van de gracht, zoo als die in 1598 aanbesteed werd, om te maken o f uit te diepen rondom de Huizinge, met bepaling van het slechten ‘van die eert die vyt d ’oude en nyer.ee grafie gegraven w as’. ” H elaas is d eze k a a rt u it 1598, d ie d e k aa rt u it 1619 ongetw ijfeld e n o rm zou v erd u id elijk en , n e rg e n s a fg eb eeld .21 O ld e M eierin k (die P erk n ie t n o e m t) en a n d e re re c e n te a u te u rs ver­ m e ld e n h e m n iet, zo d at ik n iet w eet o f hij n o g te v in d e n is. D at P erk zich vergist h e e ft en stu k k en over e e n h e e l a n d e r k asteel gezien h e e ft is nauw elijks aan te n e m e n .22 De b e le ­ n in g van J a n van B o u rg o n d ië m e t D rakestein in 159723 zou d e a a n le id in g gew eest k u n n e n zijn om ee n p lan vo o r nieuw bouw o p te stel­ len. G ezien d e k a a rt van 1619 (fig. 1) is e r to e n w einig o f niets van g ek o m en . In een k o o p a k te van 1625 is sp rak e van d e h eerlijk ­ h e id van de V uursche “met alle ab- en dependen­ ties als venen, vullingen en velden [...] alsmede 5 pachthoeven en de oude hofstad Drakestein. ”24 D at “oude h o fstad ” su g g e re e rt d a t d e eigenlijke rid d e rh o fste d e e r o o k to e n n ie t sto n d . H e t v o o rafg aan d e g ee ft d e in d ru k d a t d e ei­ g enlijke rid d e rh o fs te d e D rak estein al ja r e n vo o r 1527 (?) e n 1574 to t ja r e n n a 1598, 1619 en 1625 sterk vervallen o f zelfs v erd w en en was. M ogelijk is d e L-vorm ige b o e rd e rij d an zo lan g in d e re c h te n g e tre d e n van d e verdw e­ n e n rid d e rh o fsta d ; d e in d e n e g e n tie n d e eeuw wel v o o r h e t re s ta u ra n t g eb ezig d e n aa m ‘v o o rh e e n h e t R e c h th u is’ kan d a a r ev en tu eel o p wijzen. D aa rteg e n p le it m isschien d a t P erk zegt d a t h e t b estek van 1598 h e t aan le g g en van e e n nieuw e g ra c h t rondom de H uizinge b e­ treft. M en zo u dit stuk m o e te n zien o m te we­ te n w elke zienswijze ju is t is. Ik v e ro n d e rste l d a t d e co n c e n trisc h e cirkels o p d e k a a rt van Sinck u it 1619 (fig. 1) d e res­ te n van d e b lijk b aar v ro e g e r m e t d rie ro n d e g ra c h te n o m geven, in tu ssen v erd w en en rid ­ d e rh o fsta d w eergeven. Dit is h e t d o o r e e n d ie­ pe g ra c h t om g ev en eilan d je van “d e h o fsted e van W er e n N e r” (W erners H o fsted e) bij H o r­ tensius, m a a r d a n m e t g ra c h te n in h e t m e e r­ voud, zoals Lap d ie in 1527 b esch reef. E ventu­ eel w aren d ie volgens h e t b estek van 1598 n o g wat gewijzigd z o n d e r d at e r to e n e c h t ge­ bouw d was. Dat d e g ra c h te n d ich tg eslib d wa-

TVE 19e jrg. 2001

7

ren en geen water m eer bevatten zou dan tot de curieuze - en cartografisch unieke - weer­ gave door de gestippelde cirkels geleid kun­ nen hebben. Dat h et huis oorspronkelijk ro n d o f veel­ hoekig geweest is, en d o o r een cirkelronde gracht omgeven, strookt dan m et de opm er­ king dat “deskundigen het niet onwaarschijnlijk achten dat bij die bouw gebruik gemaakt is van aanwezige resten, gezien de achthoekige vorm van het huis, welke [in 1640] niet zo gebruikelijk was. ’® Deze opvatting w ordt n u evenwel als verou­ d erd beschouwd want de m ening overheerst m om enteel dat achthoekige g rondplannen ju ist toen erg geliefd waren.® Maar ronde waterb urchten waren er ook lang voor 1640 m en denke bijvoorbeeld aan de ro n d e b urch­ ten die de bisschoppen van U trecht te Kuinre in h et Oversticht achtereenvolgens hebben la­ ten aanleggen.27 O lde M eierink komt, zoals we zagen, m et de originele theorie dat deze cirkels (fig. 1) een grote ronde heuvel weergeven (B in fig. 2) die als grensm arkering van de zuidoost­ hoek van G ooiland gediend heeft. D at e r in de vijftiende o f zestiende eeuw zulke flinke heuvels als grensbepaling opgew orpen zou­ den zijn is van andere plaatsen in h et geheel n iet bekend en lijkt mij daarom weinig waar­ schijnlijk. H et m instens zo belangrijke grensp u n t de Leeuw enpaal bij E em nes/I luizen was bijvoorbeeld een paal, eerst van hout, later van steen, zonder heuveltje o f ronde sloten, die Sinck in 1619 dan ook n iet op zijn kaart te­ kent. Wat was ‘B’ dan? Een banale verklaring is d at h e t slechts een vroeg negentiende-eeuw s bloem perk geweest is; h et spannendste ant­ woord, dat hier h et eerste, ronde kasteel Drakestein gelegen heeft. M aar om deze theorie van O lde M eierink te bevestigen is enig on­ derzoek ter plaatse vereist. Met behulp van elektrische w eerstandm etingen van de o nder­ grond, een non-destructieve m ethode waarbij in de loop van enkele dagen volgens een nauw keurig m eetsysteem een m eettoestel over h et oppervlak geschoven wordt, zou on­ derzocht kunnen w orden o f zich h ier inder­ daad opgevulde grachten en and ere grond­ sporen in de o n d erg ro n d aftekenen. Als dit zo was, zouden enige grondboringen dit verder k u n nen bevestigen. Echte opgravingen, m et 8

alle schade aan park en gazon vandien, zou­ den dan niet echt nodig zijn. Nog een opm erking over h et dorp Lage Vuursche ter weerszijden van de Dorpsstraat, nu een terech t bescherm d dorpsgezicht. O lde M eierink geeft de thans gangbare m ening over h et ontstaan.' “Niet lang na de bouw van Drakestein werd in dejaren veertig en vijftig van de zeventiende eeuw het dorpje Lage Vuursche gesticht. Dicht bij het huis verrees het kerkje [in 1657], Lage Vuursche is met het eveneens door een Van Reede ge­ stichte Renswoude één van de weinige buitenplaats­ dorpen van Nederland. ”m In hoofdzaak is dit na­ tuurlijk juist, m aar indien de Vuurse SteegD orpsstraat al in 1619 op dezelfde plaats gele­ gen heeft, lag daar reeds toen een grote boer­ derij op de plaats van het ‘Rechtshuis', nu res­ taurant De Lage Vuursche. Dit d roeg in m uur­ ankers h et jaartal 1654®, zodat het inderdaad een groot deel van zijn huidige vorm aan de bouwactiviteiten van G erard van Reede dankt. M aar blijkbaar was er h ier in 1619 al een voor­ ganger en ontstond de kern van de huizenrij langs de D orpsstraat niet uitsluitend na 1640. De kerkhistoricus L.G. Visscher, die predikant te Lage Vuursche geweest was, schrijft in 1838: “Onderscheidene gevels zijn toen [door Van Ree­ de] vernieuwd, enige strodaken afgeworpen, enige schaapstallen opgezet, enige keukens en woonkamers geverfd, kortom de oude Vuursche kreeg toen een ver­ jongd aanzien.’™ Hoewel 180 j aar na dato de dorpsverhalen hierover n ie t h elem aal be­ trouw baar hoeven te zijn geweest - d enk aan h et sprookje van Wer en N er - , klopt dit be­ richt m et h et feit dat h et Rechtshuis en het huisje daar tegenover volgens de kaart van 1619 (fig. 1) niet pas in 1640-70 gesticht, m aar slechts vervangen o f opgeknapt k unnen zijn.” O ptie 2. Indien h et noordelijke eind van de Vuurse Steeg in 1619 ech ter wel verder ooste­ lijk gelegen heeft dan nu, kan de L-vormige hoeve in d erd aad hetzij de oorspronkelijke W erners H ofstede zelf geweest zijn - al wijst de los gegroepeerde bebouw ing nu niet be­ paald op de aanwezigheid van een (dichtge­ slibde en n ie t g etek en d e, rech th o ek ig e) gracht er om heen hetzij een bouwhuis di­ rect ten westen van h et toen niet m eer aanwe­ zige kasteeltje. De bebouw ing langs de D orps­ straat is dan ind erd aad pas een twintig of d er­ tig ja a r later aangelegd.

TVE 19ejrg. 2001

H oe dan ook, om m eer klaarheid te krijgen zijn wenselijk: (a) het terugvinden van de d o o r Perk genoem de kaart m et bestek voor de vernieuwing van de grachten uit 1598 en te bevestigen dat deze inderdaad Drakestein be­ treft, (b) verdere studie van de beschikbare archiefstukken en oude kaarten, o.m. m et het oog op de wegen op de kaart van 1619 (fig. 1), en een onderzoek van cirkel of heuvel B’, als hierboven beschreven. Misschien kan dit arti­ kel daartoe bijdragen, al is het behalve op O lde Meierinks stim ulerende opm erkingen slechts gebaseerd op de secundaire en tertiai­ re b ro n n en in mijn boekenkast en niet op een nieuw onderzoek van de beschikbare archief­ stukken. N oten 1 B. Olde Meierink, G. van Baaren, R.G. Bosch van Dra­ kestein, B.G.J. Elias, E. de Ligt, M.A. Kok, C.H. Staal, F. Vogelzang en C.C.S. Wilmer (red.) Kastelen en ridderhof­ steden in Utrecht, Utrecht (Matrijs) 1995. 2 ‘Drakestein’, ibidem, p. 175-179, noten p. 564, kleur­ plaat 19, p. XI. 3 In het huurcontract van 1359 schrijft Warner o.m. “dat ik die Vuursche bouwen, bruyken ende weyden mag, ende voort land dat ick daar in besayen wille, dat mach ik raden [= rooi­ en] ende winnen, ende nyet anders uitgenomen die groote hoornen, die daerinne staan, bij der Oude Hofsteede, dier hoo­ rnen en zal ik mij nyet onderwinden [= toeeigenen], mer wat houte anders daar in staat, dat mach ik houden ende nemen, mede te lymmeren ende the tuynen, ende anders dat mij tot dier bouwinge ende huysinge nut is .. ” (geciteerd naar M.G. Schenk & J.B.Th. Spaan, Drakensteyn en zijn bewoners, Baarn (De Boekerij), 1967, p. 18). Er lag dus op de door veen omgeven zandbult van Hoge en Lage Vuur­ sche al een oudere hofstede, waarvan Werner de grote bomen niet mocht gebruiken voor het bouwen van zijn eigen, nieuwe hofstede, het omheinen van zijn akkers en weiden, of anderszins. Het kan zijn dat Werner zijn huis tegen of naast aan een bestaande boerderij ge­ bouwd heeft, al maakt de bepaling dat hij daar geen grote bomen kappen mocht dit minder waarschijnlijk. H. Stevens, De Lage Vuursche, Baarn (Bakker), 1982, p. 23, meent dat het eerder om twee gebouwen gaat. Men kan dan denken aan een van de drie (kleine) huizen die de kaart van Sinck in 1619 oostelijk van ‘Buecken Boom gestaen’ te Hoge Vuursche afbeeldt (fig. la), aan een als voor de grensbepaling minder relevant weggela­ ten herenhuis of grote hofstede op de Vuursche, of zelfs aan de grote L-vormige boerderij. Ik laat hier de in dit verband relevante, maar voorshands niet te beant­ woorden vraag verder buiten beschouwing of er een praktisch verschil is geweest tussen ‘Werners Hofstede’ en ‘Drakestein’, waartoe bovenstaande en andere tek­ sten aanleiding kunnen geven, hoewel beide namen dikwijls ook weer door elkaar gebruikt lijken te worden. Eveneens of met de Oude Hofstede de Hofstede van Elten bedoeld geweest kan zijn.

Ibid. 177, naam ‘warnaers hofste’ verbeterd. Voor het niet aantreffen van bouwresten van voor 1640 bij de ver­ bouwing in 1960-62 wordt door Olde Meierink naar een ongepubliceerd rapport van R. Meischke verwezen. 5 Algemeen Rijksarchief Den Haag, kaart VTH 2582. 6 Olde Meierink, p. 179. Ook op de kadastrale minuut uit 1832 lijken deze paden voor te komen (F. Gaasbeek, J. van ‘t Hof en M. Koenders, Baarn, geschiedenis en archi­ tectuur, Zeist (uitgeverij Kerckebosch) 1994, kaart en onderschrift op p. 315). Zijn de minuten uit 1824 en 1832 in feite identiek? 7 Ook die in de wijdere, niet in fig. 1 afgebeelde omgeving. 8 Gaasbeek e.a., 1994, p. 480. 9 De eerste 500 m zuidwaarts vanaf de Koude Laan ligt de gemeentegrens echter 100 m westelijk van de Vuurse Steeg, wat mij een 20c-eeuwse uitbreiding van het dorpsgebied van Lage Vuursche schijnt. 10 D.Th. Enklaar, Zeuentiende-eeuwsche wandelingen door Ne­ derland, ziuerftochten van Pieter Aelmanszoon, secretaris van Naarden, 1525-1527, Hilversum (De Kroon) 1934, p. 55. 11 Uit de gedetailleerde plaatsbepaling van Aelmansz van deze nep-Hofstede van Elten kwam ik op Arenberg uit, overeenkomstig de plaats van Nieuw Overdevecht vol­ gens C. Dekker, Het Kromme Rijngebied in de Middeleeu­ wen, een institutioneel-geograjïsche studie, Zwolle (Stichting Historische Reeks 9), 1983, 417-419, afb. 68. Zie ook p. 538 in Kastelen en ridderhofsteden in Utrecht. 12 De Ronde Kaart (Algemeen Rijksarchief) is bijvoorbeeld gereproduceerd in de in een volgende noot genoemde publicatie van Hortensius, en tal van andere werken over de geschiedenis van het Gooi. In het Goois Mu­ seum hangt een goede kleurenreproductie van het ori­ gineel. 13 Van de “Kaart van Gooiland na de heide verdeeling van 1843 .. op aanvrage met meedewerking van A. Perk ... ver­ vaardigd door de landmeeters A. van Ooslerhout en N. Nelemans" wordt een reproductie door het Goois Museum te Hilversum verkocht. 14 Hortensius over de opkomst en ondergang van Naarden, met vertalingen aanteekeningen van Prof. [P. Hofman] Peerlkamp en nalezingen en bijvoegsels vanA. Perk, Utrecht (Kemink 8c zoon) 1866 (Werken Historisch Genootschap Utrecht, n.r. 5). Latijnse tekst op p. 2. De vertaling van Peerlkamp (p. 60), is door mij vrij sterk veranderd. 15 Latijnse tekst op p. 2. De vertaling van Peerlkamp (p. 60), is door mij vrij sterk veranderd. 16 Modieus kan volgens mijn woordenboek (K. van der Heyde) zowel ’(middel)matig, ’niet te groot en niet te klein, behoorlijk’ als ’bescheiden’ betekenen. Waar een omgrachte kasteelplaats zonder bebouwing meestal erg klein lijkt de vertaling ’eilandje’ voor modica insula de beste. 17 Nobiles kan ‘adellijken, ridders’ betekenen zodat de broeders roofridders waren. Peerlkamp schreef ’ver­ maarde’, wat ook kan, evenals ’beruchte’. 18 Of stond hij droog doordat de veenwinning rondom Lage Vuursche intussen de grondwaterstand verlaagd had, zoals dat thans ook bij veel op overmatig ontwater­ de gronden gelegen slotgrachten en vijvers op de Ne­ derlandse zandgronden het geval is {04033} waarbij men dan ten onrechte aanneemt dat ze dichtgeslibd zijn? 19 Zoals de plaats van deze alinea in de tekst suggereert (zie Perks toelichting, p. 210). H. Stevens heeft in De Lage Vuursche [Baarn (Bakker), 1982] opgemerkt dat de 4

TVE 19ejrg. 2001

9

rovende broers Wer en Ner lijken op de rovende reu­ zen Ellert en Brammert, vader en zoon, in het Drentse Ellertsveld. Hun verhaal is pas 85 jaar later vastgelegd (J. Picardt, Antiquiteten, Amsterdam 1660) en je vraagt je af of dit verhaal zoveel eerder elders al ‘in de lucht gezeten heeft’, en hoe de verbindingslijnen tussen bei­ de plaatsen gelopen hebben. 20 Perk bij Hortensius, p. 208-210. 21 Onder de brieven en afschriften uit de schriftelijke na­ latenschap van A. Perk die ik in 1957-64 in het Goois Museum onder ogen heb gehad kwam dit stuk niet voor, evenmin vermeldt hij het in zijn correspondentie met L.J.F. Janssen (M. Addink-Samplonius, Overzicht en samenvatting van de correspondentie tussen Janssen en Perk, TVE1984, 217-219). 22 Verwisseling met Drakenburg (naast Groeneveld bij Baarn) is niet helemaal uit te sluiten want het werd soms ook Drakestein genoemd (Olde Meierink, p. 175). In zijn bespreking van Drakenburg noemt Olde Meierink zo’n kaart echter niet (Olde Meierink, p. 170174). 23 Olde Meierink, p. 176. 24 Olde Meierink, p. 176. 25 Schenk & Spaan 1967, p. 26, zinsbouw veranderd. 26 Volgens Gaasbeek e.a. (1994) is in 1640 “Deze vorm ... waarschijnlijk gekozen als uitdrukking van perfectie. Symme­ trische vormen verbeelden harmonie en orde, tzvee begrippen die in de zeventiende-eeuwse denkwereld synoniem zijn aan perfec­ tie. De achtzijdige grondslag van Drakenstein benadert de vol­ ledige puntsymmetrische cirkel, die als geometrische vorm het symbool van de volmaaktheid was. ” (p. 107). “Vooral in de bouw van nieuwe protestantse godshuizen werd die volledige symmetrie nagestreefd. Een bekend en in verband met Draken­ stein illustratief voorbeeld is de kerk van Renswoude uit 16391641. De kerk wordt toegeschreven aan Jacob van Campen en werd gebouwd door Godard van Reede, een broer van ... Ge­ rard van Reede [die Drakestein in 1640 had laten bouwen]” (p. 437). 27 P.J.R. Modderman, Over de wording en betekenis van het Zuiderzeegebied, Utrecht 1945, G.D. van der Heide (in Kamper Almanak 1955) en recent onderzoek (door J. van Doesburg, ROB, en P. de Boer, publicatie in voor­ bereiding). 28 Olde Meierink, p. 179. 29 ‘1654’: gravure naar tekening Jan Bulthuis in Het Ver­ heerlijkt Nederland van C.F. Bendorp, 1780 (repro bij­ voorbeeld: Stevens 1982, p. 51, of Schenk & Spaan 1967, p. 28). Maar dat de muurankers juist zijn weerge­ geven is niet zeker. De prachtige tekening van voor 1799 van Lage Vuursche door Jacob Cats (repro in Ste­ vens en TVE 1984, p, 214) geeft 1565. De eerste ‘5’ is onduidelijk, het is geen 6, en een 3 zal het ook wel niet zijn. Aangezien het jaartal op een heel andere, voor muurankers onlogische plaats op de gevel is weergege­ ven dan bij Bulthuis, moet men hier niet te veel waarde aan hechten. Een tekening vanjurriaan Andriessen uit augustus 1800 (Rijksprentenkabinet A3942, repro in Westerheemb, 1957, pi. VIII) toont geen muurankers. De overvloedig voorhanden afbeeldingen van Lage Vuur­ sche zouden overigens toelaten vanaf 1775 een gede­ tailleerde verbouwingsgeschiedenis van de herberg te schrijven. 30 Geciteerd door Stevens 1982, p. 29. 31 Blijkbaar heeft de molen eerst direct ten noordwesten van Drakenstein gestaan (tekening ca. 1665 op p. 175

10

in Olde Meierink, ibid.) maar is hij later, bijv. vanwege het wegnemen van de wind door het opgroeiende park, naar de latere plaats (tuin Kloosterlaan 5) verplaatst.

Biografie auteur Dr. J.A. Bakker (1935) was van 1957-1970 aan h et Goois M useum verbonden als parttim e conservator archeologische afdeling. Publi­ ceerde in Westerheem en elders over archeolo­ gische zaken in h et Gooi en Baarn. Was van 1959-2000 verbonden aan h et Instituut voor Pre- en Protohistorie, Universiteit van Amster­ dam , tenslotte als universitair hoofddocent. Prom oveerde en concen treerd e zich op h et aardew erk van de H unebedbouw ers (TRB-cultuur). G roef in h u n eb ed d en en grafheuvels, en in nederzettingen te V laardingen (Vlaard in g en -cu ltu u r), V ogelenzang (Hilversumcultuur), Laren (TRB), Elspeet (TRB), Hoogkarspel (M idden en Late Bronstijd), Schokland-P14 (Swifterbant, TRB, bekerculturen).

TVE 19e jrg. 2001

Lieu de M emoire Een boom en een bank in Hilversum voor professor Van Rees * M a x Cramer

In h e t p lan tso en o p d e h o e k van In su lin d elaan e n H oge N aard erw eg staat e e n m o n u ­ m e n t m et zitbank als e e rb e to o n aan p ro fesso r Jacobus van Rees. Van Rees (1854-1928) ves­ tigde zich in 1891, na e e n 3-jarig b ijz o n d e r h o o g le ra a rsc h a p te A m sterd am , als arts te H il­ versum aa n d e H o g e N aard erw eg 16. In die tijd raak te hij g eb o e id d o o r nieuw e m aatsch ap p elijk e stro m in g en . Hij w erd e e n fe rv e n t a a n h a n g e r van h e t v egetarism e en m e d e -o p ric h te r van d e A lg em ee n e N ed erla n d sch e G e h e e lo n th o u d e rsb o n d . O ok trad hij toe to t de In te rn a tio n a l O rd e r o f G ood T em plars, o o k e en o rganisatie die zich teg en h e t g eb ru ik van alco h o l keerd e.

De Kolonie O n d e r invloed van de christen-anarchistische id eeë n van d e Russische schrijver Tolstoj o n t­ w ierp Van Rees een p lan voor e e n landbouw ko­ lonie. H ie r m o esten m en sen in e e n ideale sa­ m enlevingsvorm alle o n tp lo o iin g sk an sen krij­ gen. T er verw ezenlijking van d it zogen aam d e ‘H e id e p la n ’ k ocht Van Rees in 1899 veertien h e c ta re n g ro n d in B laricum . D aar rich tte hij m e t en k ele m ed estan d ers d e Tolstoiaanse Ko­ lo n ie d e r In te rn a tio n a le B ro ed ersch ap op. Ge­ zam enlijk bew erkte m e n d e g ro n d , b ew oonde y

' V

MA

WèA

L in k s: Jacobus v a n Rees (coll. Goois M u se u m ) Rechts: Close-up v a n zijk a n t v a n ba n k met het gebeeldhouwde portret v a n de professor (coll. Goois M u seu m )

T V E 19e jrg. 2 0 0 1

fcu FJ R- Q wjV Ü E RC-3 ISCrtb- uacÖ T-LO O ti~

Bouwtekening van de monumentale zitbank (coll. SAGV)

één gem eenschappelijk huis en leefde volgens principes van het com munism e. H et w onen in h et gem eenschapshuis werd al snel verlaten. O p h et terrein bouwde m en een aantal kleine­ re w oningen (koloniehuisjes) waar de bewo­ ners afzonderlijk hun intrek nam en. Van Rees w oonde zelf nooit op de Kolonie m aar betrok vlakbij een eigen huis. Daar werd in 1903 de H um anitaire School gevestigd, ge­ baseerd op dezelfde uitgangspunten als de Kolonie. In 1915 keerde Van Rees terug naar Hilver­ sum en vestigde zich aan de G odelindew eg 20. Zijn activiteiten voor de Kolonie en zijn pro­ paganda tegen m isbruik van alcohol en tabak zette hij tot h et eind van zijn leven voort. In dertig ja a r hield hij m eer dan 3000 lezingen, vooral voor jo n g e re n . O ok deelde hij zelf fol­ ders uit op straat en stelde hij zijn huis open voor iedereen die m aar een bezoek wilde brengen.

Een opvallende verschijning Van Rees was een opvallende verschijning. Hij 12

kleedde zich onconventioneel en d roeg een forse baard w aardoor alle H ilversum m ers hem op straat herkenden. Een tijdgenoot schreef over hem : ‘H et zich los m aken van het conventioneele was duidelijk de uiting van een geestelijke gesteldheid, die hem in h et g roo te leven d ee d h an d e le n en w erken, zooals hij m eende d at goed was. Daarbij was geen spoor te vinden van een gevoel van zelf­ verheffing, waartoe h et bewust afwijken van h et gewone en banale zo dikwijls voert. Juist h et bescheidene en eenvoudige in zijn o p tre­ den bestem pelde hem tot zulk een b em inne­ lijk en goed m ens.'

Lieu de memoire In 1925 trad Van Rees af als voorzitter van de afdeling Hilversum van de A lgem eene Nederlandsche G eh e elo n th o u d ersb o n d . H et b e­ stuur wenste hem h e t ja a r daarop te eren door een boom te planten en verzocht de ge­ m eente een lokatie aan te wijzen. Pas in 1931, drie jaar n a h et overlijden van Van Rees, kon de gem eente een geschikte plek aanwijzen: de

TVE 19e jrg. 2001

êM

mm

-

L m3

*s8P*“r ■

"v. - ..» --Gsa

-

« it

"~4a é 5 * + -,

%

-r

De Van Reesbank kort na de onthulling in 1933 (coll. Goois Museum)

hoek van de G odelindew eg en de Hoge Naarderweg, tegenover het huis waar Van Rees 12 ja a r woonde. In hetzelfde ja a r wilde ook T he International O rd e r o f G ood Templars de professor eren, ditmaal door een bank te plaatsen hij de boom. Dit verzoek werd sneller afgehandeld en al op 8 juli 1933 werd de bank o n th u ld in aanwezigheid van burgem eester Lambooy. H et m onum entje bestaat uit een stenen sok­ kel m et daarop een h outen bank. A chter de bank bevindt zich een bloem bak en naast de bank een w aterbekken. Tussen bank en water­ bekken bevindt zich een kubusvormige op­ bouw waarop h et gebeeldhouw de p o rtre t van Van Rees m et aan de keerzijde een In M erao riam. Architect H.A. van Anrooij ontw ierp het m o n u m en t en Joh an n es G ustaaf W ertheim vervaardigde h et portret. In de bloem bak wa­ ren ten tijde van de onthulling blauwe bloe­ m en geplant, als verwijzing naar de geheelonthoudersbew eging waarvoor Van Rees zich zo buitengew oon had ingespannen.

P.S. H et Van Rees-m onum entje staat e r niet erg florissant bij op dit m om ent. Wel heeft de ge­ m eente Hilversum h et voorgedragen om als Rijksm onum ent te w orden aangewezen. Naar verw achting zal deze aanw ijzing in 2001 plaatsvinden. H ierd o o r krijgt één van de aar­ digste gedenktekens in Hilversum een kans op herstel in volle luister. (CMA) * Dit artikel is een sterk ingekorte versie van het artikel ‘De Van Reesbank’ in Eigen Perk, tijdschrift van de Hilversumse historische kring ‘Albertus Perk’, jrg. 9 (1989), nr. 1, pp. 1623.

TVE 19ejrg. 2001

13

rZ ^ 1

u iv -lfo js * { '

■

*

W

?

è

\

1 9

wam stss ,

»

•t,-

wmm

14

74® 79ejrg. 2001

6 9

E en vergeten schilder? Piet Leupen

In hel zo o n d erh o u d en d e hoek van Lien Hey­ ting over Schilders, schrijvers en wereldverbeteraars in Laren en Blaricum, zoals de ondertitel luidt', kom t de uit A m sterdam afkomstige schilder Jacob Dooijewaard m aar sporadisch voor. Hij w ordt eenm aal genoem d in een rijtje van vak­ broeders (Heyting, p. 101) en eenm aal in nog zo’n rijtje, m aar dan op rijm in een po p p en ­ kastspel van H ein Duvel (pseudoniem voor Jo o p Siedenburg) en bestem d voor de zeven­ tigste verjaardag van de schilder Evert Pieters (Heyting, p. 111), dat is alles. O f de artistieke m erites van Dooijewaard ten grondslag lagen aan deze sum m iere ver­ m elding in het jongste overzicht van de ‘Larense school’ - die zoals wij allen weten geen school was - zou de schrijfster gevraagd m oe­ ten worden. Toch vonden de vormgever VDOadvertising B.V. (Eemnes) en de drukkerijen Van W ijland BV (Laren) en Van M echelen BV (U trecht) aanleiding om een hele kalender aan deze productieve schilder van vele land­ schappen, stadsgezichten, interieurs, stille­ vens, figuurstukken en portretten te wijden. En h et m oet m aar direct gezegd: dit is een prachtige kalender geworden, die de naam kunstkalender m et recht verdient. O p han d ­ zaam form aat, niet te klein, m aar zeker ook niet te groot, w ordt per m aand een reproduc­ tie van een van Dooijewaards schilderijen af­ gedrukt (overigens zonder verdere inform a­ tie). Interessanter nog zijn de bladen in de vorm van een schilderspalet die aan elke m aand voorafgaan. Zij bevatten welwee 1 infor­ matie: over de opleiding (onderwijsakte teke­ nen) en het werk als docent aan de Avond­ school voor K unstam bachten, zodat hij over­ dag volop de gelegenheid had om te schilde­ ren, over zijn loopbaan m et een eerste bezoek aan Parijs (M ontm artre, 1899), en over de aantrekkingskracht van het H ollandse Barbi­ zon (Laren), waar hij ging w onen aan de Zij­ tak. Dooijewaard beleefde de hoogtijdagen van

de Larense schilders in het legendarische kroegje van I lam d o rff actief mee; hij expo­ seerde op verschillende tentoonstellingen en won er soms een prijs (1904, 1910, 1913). O n­ dertussen verhuisde hij naar N unspeet, waar hij tien ja a r verbleef, m aar hij keerde terug naar Laren (atelier op het Zevenend achter de boerderij van Van de Brink). H et Basken­ land trok hem , evenals N oorwegen (op uitn o ­ diging van de Singers). Toen de oorlog uit­ brak zat hij in Noorw egen en m oest daar tot de bevrijding blijven. O ok daarna schilderde en exposeerde hij rustig door. H et hoogte­ pu n t in zijn carrière was de aan hem toege­ kende gouden erem edaille van de Interna­ tional Fine Arts Council in mei 1955; een on­ derscheiding die hij deelde m et acht andere kunstenaars, o n d er wie Zadkine en Dali. Hij had veel bem oeienis m et de oprichting van de Singer M emorial F oundation, was lid van de Commissie van Beheer en van de Museumcommissie. Naarm ate hij o n d er werd vielen hem eretentoonstellingen ten deel: in 1951 (75ja a r), in 1961 (85ja a r), in 1966 (90ja ar). De laatste tentoonstelling m et nieuw werk had plaats in 1968 in de kunstzaal van Ham dorff. Hij stierf een ja a r later. Kortom, uit de kalender kom t een uiterst succesvolle schilder te voorschijn; eens te m eer welt de vraag naar boven waarom Hey­ ting zo weinig aandacht aan hem besteedde. Was hij niet kleurrijk genoeg, niet spraakm a­ kend, te gewoon? Uit de in deze kalender ge­ re p ro d u c e e rd e w erken kom t D ooyewaard naar voren als een vakman en rasschilder. Een vorm van eerherstel?

TVE 19ejrg. 2001

15

‘H e t cu ltu rele b e n u l van Gooise g em e en ­ tes is n u l k o m m a n u l en TVE zou een g oed tegenw icht k u n n e n b ied en Interview met D r G. Pikkemaat, oud-hoofdredacteur van De Gooi- en Eemlander H enk Michielse

Van 1963 to t 1991 was d r G uus P ik k em aat h o o fd re d a c te u r van D e G ooi- e n E em lan d er. E en k leu rrijk fig u u r in d e reg io , e e n b o e ie n d sp rek er b e k e n d om zijn m e e sle p e n d e v ertel­ tr a n t e n n aast zijn d ru k k e w erk k rin g a u te u r van e e n a an ta l vlotgeschreven h isto risch e b o e ­ ken. Hij p ro m o v e e rd e in 1963 bij zijn le e r­ m e e ste r e n v rien d L.J. R o g ier o p ‘D e Bataafse vrijheid in N ijm e g e n ’ e n w erd in datzelfd e ja a r w a a rn e m e n d h o o fd r e d a c te u r van D e G ooi- e n E em lander. Twee ja a r la te r volgde zijn b e n o e m in g to t h o o fd re d a c te u r. O n d e r zijn bew ind g ro eid e De Gooi- e n E e m la n d e r u it van e e n tra d itio n e e l stre e k g e ric h t b la d to t e e n m o d e rn e re g io n a le k ra n t. G u u s P ik k e m a a t w erd in 1929 g e b o re n in U lft als z o o n van e e n k a th o lie k e h o o f d o n ­ derw ijzer. H ij s tu d e e rd e in N ijm e g e n , e e rs t n e d e rla n d s e n la te r g e sc h ie d e n is . Als stu ­ d e n t g e n o o t hij g ro te fa a m als red a c tie -se c re ta ris (1954-1958) van h e t Nijmeegs Univer­ siteitsblad (N U B ). In e e n re c e n te stu d ie o v e r d e g e sc h ie d e n is v an d a t b la d ‘Van preek tot porno - de ontwikkeling va n het Nijmeegs U ni­ versiteitsblad 1 9 5 1 -1 9 6 8 ’ w o rd t b e sc h re v e n h o e hij van e e n b r a a f b la a d je m e t e e n w ek e­ lijkse p r e e k v an d e p a te r e e n le e s b a a r e n k ritisc h u n iv e rs ita ir w e e k b la d m a a k te m e t p o le m is c h e e n s tu d e n tik o z e a rtik e le n . V o o r­ al a m u s a n t was zijn ru b r ie k ‘Mengelingen voor kattelijken’ (k a th o lie k e n ), vol ‘p a a p se sto u ­ t i g h e d e n ’. V o lg en s d e g e s c h ie d s c h rijv e rs van h e t N U B lag h ie r in e e n a lle re e rs te a a n ­ z e t to t d e c u ltu re le v e ra n d e r in g e n van d e ja r e n zestig. Hoe ben je eigenlijk in de journalistiek terechtgeko­ men ? Ik weet wel, dat je redactiesecretaris van het

16

NUB was, maar niet elke redacteur van dat blad werd later journalist, laat staan hoofdredacteur. ‘Als k in d al was ik bezig m e t k lan tje s m ak en e n o o k la te r o p d e m id d e lb a re sch o o l e n zelfs in m ilitaire dien st. In m ijn s tu d e n te n tijd was ik un iv ersitair c o rre sp o n d e n t van h e t k ath o lie ­ ke d ag b lad De Tijd e n h e t was d e b e d o e lin g , d a t ik re d a c te u r w e te n sc h a p p e n van die k ra n t zou w o rd en . D at g in g u itein d e lijk om o n d u i­ delijke re d e n e n n ie t door. Ik w erd le ra a r en w erkte in tu ssen a a n m ijn p ro efsch rift. T ussen­ d o o r w erkte ik n o g e e n jaar bij h e t Brabants Dagblad en w erd ten slo tte in 1963 k o rt voor m ijn p ro m o tie b e n o e m d to t w a a rn e m e n d h o o fd re d a c te u r van De Gooi- e n E e m la n d e r.’ Wat was dat eigenlijk voor een krant ? Was het de enige regionale krant in het Gooi of waren er nog concurrenten ? Ik dacht, dat het vroeger een katho­ liek blad was. Is dat zo ? ‘De T ijd h a d e e n k o p b la d in h e t G ooi, m a a r De Gooi- en E e m la n d e r was v a n o u d s d é reg io ­ n ale k ra n t hier. H e t was g ee n k ath o liek e k ra n t e n sto n d van h e t b e g in a f a a n o p e e n alge­ m e e n s ta n d p u n t. M aar h e t b la d was in h a n ­ d e n van d e k a th o liek e fam ilie K iene en d ie b e­ n o e m d e altijd e e n k a th o lie k to t h o o fd re d a c ­ teur. De p asto o rs sto n d e n d a a ro m a c h te r h e t b lad e n m isschien o o k wel o m d a t h e t u itg e­ b re id a a n d a c h t b e ste e d d e a a n ju b ile a van pas­ to o rs e n d o m in e e s. Jonge k ap elaan s die in de reg io kw am en w erk en v o n d e n wel, d a t k a th o ­ liek en e e n e c h te ro o m se k ra n t m o e ste n lezen, m a a r zij w e rd e n d o o r d e z itte n d e p asto o rs te­ re c h tg e w e z en .’

TVE 19e jrg. 2001

I fli 111

Toen ik in 1974 in hel Gooi kw am wonen, hoorde ik het gerucht dat De Gooi- en E em lander onder de oor­ log ‘f o u t’ was geweest, Hoe zit dat?

'Dat is geen “gerucht”. De krant bleef o nder de Duitse bezetting verschijnen en kreeg NSBhoofdredacteuren. Vlak na de oorlog werd dat als ‘fo u t’ gezien en de krant kreeg even een verschijningsverbod. Maar decennia later zijn we de oorlogsperiode wat anders gaan be­ kijken. D oor h et werk van Prof. Blom, nu di­ recteur van het N ederlands Instituut voor O orlogsdocum entatie’ en and ere historici is het beeld g o ed /fo u t, zwart/wit aanm erkelijk genuanceerd. We hebben oog gekregen voor h et vele grijs dat er was. De historicus P. Luykx geeft aan, dat “schikkingsbereidheid” tijdens de bezetting wel de m eest verbreide houding

o n d er de nederlandse bevolking was. Dat geldt ook voor De Gooi- en Eem lander. Na mijn vertrek als h oofdredacteur heb ik in 1991 op verzoek van de directie van de krant een studie geschreven over De Gooi- en E em lander in oorlogstijd en de eerste ja re n na de bevrijding (1940-1950). Het kranten-archief was er niet meer; dat was d o o r de toen­ malige eigenaar bij zijn vertrek in 1977 vernie­ tigd. Ik volgde de m ethode van de “oral histo­ ry” en heb alle nog levende betrokkenen geïn­ terviewd, voorzover mogelijk natuurlijk ge­ controleerd via literatu u r en an d ere kranten. Ik vroeg de oude h eer Kiene, waarom hij on­ d er de oorlog was doorgegaan. Hij zei: wij wa­ ren rijk genoeg om het zelf zonder de inkom ­ sten van de krant uit te houden, m aar dat gold niet voor de redacteuren en het an d ere perso-

TVE 19ejrg. 2001

17

neel; om h en niet brodeloos te m aken en om h en te beh o ed en voor dw angarbeid in Duits­ land h ebben we de krant in stand gehouden en ook om te voorkom en, dat er nazi-publikaties op onze persen zouden w orden gedrukt.’ Dr Pikkem aat eindigt h et betreffende boek m et de constatering, ‘dat de geschiedenis van de krant tijdens de bezettingsjaren geen re­ den to t trots geeft, m aar ook weinig aanlei­ ding biedt tot schaam te’. D at boek is overi­ gens nooit officieel uitgegeven. H et werd in een beperkte oplage gedrukt en slechts ver­ spreid o n d er de betrokkenen en o n d er redac­ teu ren en relaties van de krant en enkele bi­ bliotheken, zoals die van h et N aardense stads­ archief. O p de vraag waarom? antw oordt Pik­ kem aat: ‘de nieuwe hoofdredactie was bang, d at uitgave van het boek slecht zou zijn voor h et abonnee-bestand’. Hoe zou je je hoofdredactionele beleid willen karakte­ riseren ? ‘Ik wilde allereerst h e t algem ene beeld van de kran t ophalen. H et uiterlijk was verouderd. Langzaam aan h ebben we de opm aak veran­ derd. Er kwamen m eer tussenkopjes en ande­ re opm aaktechnische verbeteringen. In h o u ­ delijk m oesten we een algem een blad blijven, zonder een politieke keuze te m aken. Wel streefde ik e r na om landelijke kwesties ook in hun regionale betekenis te bezien. H adden we een b ericht over een bejaarden-tehuis in bijvoorbeeld Rijswijk, dan vroegen we ons ook af: h oe zit dat in h et Gooi? D aarnaast wilde ik h et eigen werk van re­ dacteuren bevorderen. Er w erden ook veel m eer redacteuren aangetrokken. Toen ik er kwam w aren er 22, toen ik wegging 63. H eel belangrijk vond ik een goed personeelsbeleid. Als hoofdredacteur m o e tje dicht bij je m en­ sen staan. Dat w aarderen ze en als je eens goed kwaad w ordt - wat wel gebeurde - kun­ nen ze dat dan beter accepteren.’ Hoe groot wasje ‘macht’ als hoofdredacteur? ‘De h oofdredacteur is verantwoordelijk voor de in houd van de krant. M aar die m acht be­ perkte zich in feite to t h et beslissen in moeilij­ ke situaties, bijvoorbeeld als de redacteuren 18

h et onderling niet eens waren, o f bij heel delikate kwesties. Ik was geen Lücker (de n a o o r ­ logse hoofd red acteu r van de Volkskrant die nogal h ard h an d ig de baas speelde. -HM). Wel vond ik, dat red acteu ren ook een zekere ver­ antw oordelijkheid h adden ten opzichte van m ensen die ze interviewden. In bepaalde si­ tuaties m oet je als journalist m ensen tegen zich zelf in bescherm ing nem en. Zo’n verhaal in de Volkskrant over H uybrechtsen (voorzit­ ter van h et NOC, die zijn functie verloor d o o r heftige kritiek op de kroonprins. -HM) harl ik in die vorm nooit geaccepteerd. Ik ben wel eens bang, dat de ethiek uit h et vak verdwijnt.’ Je noemdeje betrokkenheid bij De Tijd. Wasje liever hoofdredacteur van een landelijke krant geworden ? ‘Nee, eigenlijk niet. Je had dan wellicht een bred ere actieradius. Vroeger waren regionale bladen bijna uitsluitend plaatselijk gericht. M aar kwalitatief is e r steeds m in d er verschil gekom en. D oor sam enw erkingsverbanden als de GPD (G em eenschappelijke Pers Dienst) m et een uitgebreid netwerk aan buitenlandse corresp o n d en ten waren de regionale bladen zelfs b eter in staat dan de landelijke om de grote persbureaus te controleren en zonodig te corrigeren. Dank zij een internationaal cor­ respo n d en t als A ndré Spoor (later de eerste hoofdredacteur van NRC-Handelsblad) waren wij bij de eersten die de V ietnam oorlog kri­ tisch gingen bekijken, wat ons aanvankelijk zo’n d rieh o n d erd abonnees koste. Wat het Gooi b etreft, waar heel veel k unstenaars w oonden, h ad d en wij uitstekende kunstredac­ teuren, zoals Pieter van de Bos.’ Hoeveel abonnees had de krant in jouw tijd? En we­ ten jullie iets over de samenstelling van het abonnee­ bestand ? 'E r waren toen 57.000 abonees. Er was geen geld om onderzoek n aar ons abonnee-bestand te doen. M aar we h ad d en wel enig in­ zicht. Bij verkiezingen keken we in wijken waar we veel abonnees hadden, ho e daar ge­ stem d werd. We bleken lezers te hebben in politiek heel uiteen lo p en d wijken, zowel in ’’rechtse” als “linkse” , “arm e” als “rijke”. We kregen op redactionele com m entaren ook heel tegenstrijdige reacties. De een zegde zijn

TVE 19ejrg. 2001

ab o n n em ent op om dat we een “rooie krant" zonden zijn, terwijl een an d er vanwege het­ zelfde com m entaar opzegde om dat we een “rechtse doedel” w aren.’ M ijn ouders waren heel verdeeld over welke krant ze zouden lezen. Mijn moeder zeilde de regionale krant, mijn vader een landelijke; hij hoefde niet te zoeten, ‘dat er weer een koe in de sloot had gezeten We la­ zen dus een landelijk blad! Herken je dan 'D at klopt wel een beetje. Vrouwen zijn vaak m eer geïnteresseerd in h un directe leefom ge­ ving. Veel vrouwen willen vooral ook een re­ gionaal blad vanwege de advertenties; kunnen ze bijvoorbeeld zien waar de koopjes zijn. Overigens hebben wij tegenw oordig veel le­ zers die ook op een landelijk blad geabon­ n eerd zijn.' Hoe was je verhouding tot de politiek ? Probeerden lokale politici zoel eens je beleid te beinvloeden? ‘Van directe beïnvloeding was geen sprake. Ik persoonlijk wil rechts noch links zijn. Ik was nooit lid van een politieke partij of van clubs als de Ro­ ta n , juist om beïnvloeding te voorkom en. Om die reden heb ik ook in weinig besturen gezeten; eigenlijk alleen als die absoluut geen politieke strekking hadden, zoals de Gooise Stichting voor Jeugd en Gezin en h et Vesting Museum. Wel pro­ beerden politici indirect invloed uit te oefenen door te zeggen, dat we te rechts ofte links waren. Dat kwam meestal om dat ze jaloers op anderen waren die vaker de krant haalden dan zij en daar klaagden zedan over. M aar ons antwoord was al­ tijd: zorg m aar d a tje m et echt nieuws komt, dan besteden we er ongetwijfeld aandacht aan. Maar we publiceren niet elke keutel van een (regio­ naal) politicus.’ Je hebt boeken geschreven over Nijmeegse geschiede­ nis en over Naarden Vesting. Heb je wat met regio­ nale geschiedenis ? ‘Nee, dat is toeval. Ik zat in het bestuur van het Vesting Museum en dat vroeg mij een nieuw boek over de geschiedenis van Naarden als vestingstad te schrijven. Maar ik vond het wel leuk. Namens h et Vesting Museum zat ik ook in het A lgem een bestuur van TVE, al kwam ik daar eerlijk gezegd nooit.

H et blad van TVE vind ik overigens wel goed, er staan verdom d leuke dingen in. Zo’n blad is ook belangrijk. H et culturele benul van de Gooise gem eentes is nul kom m a nul. En TVE zou daar een goed tegenw icht tegen kunnen b ied en .’ Heb je nog suggesties? ‘Ik vind het jam m er dat er zo'n versnippering optreedt. K unnen al die lokale historische blaadjes niet integreren in één blad, in TVE?’ Vind je het dan niet verheugend, dat er zoveel histo­ rische kringen in het Gooi zijn? H un interesse ligt dicht bij huis, dat willen ze ook publiceren. ‘J a, op zich zelf vind ik die belangstelling voor de geschiedenis van de eigen leefomgeving uitstekend. Dit draagt bij aan het - overigens nog al gebrekkige — historische besef o n d er de N ederlanders. Die am ateur-historici zijn ook van levensbelang. Zij dragen de bouwste­ nen aan voor verdere geschiedschrijving. TVE zou die m ensen een goeie opleiding m oeten geven. M aar ik blijf bij mijn voorkeur voor één blad.’ In verschillende lokale bladen worden uitgebreide stukken uit oude Gooi- en Eemlanders geciteerd. Dat moetje toch mooi vinden? ‘Vind ik ook wel. Regionale kran ten zijn vaak de m eest belangrijke b ro n om h et dagelijkse leven in de 19’ en 20‘ eeuw te reconstrueren. Ze roepen een held er beeld op van de lokale samenleving toen, ook van de spanningen en tegenstellingen daarin. O ude kranten waren heel uitvoerig in h u n beschrijvingen van aller­ lei gebeurtenissen. Ik vrees, d at de huidige re­ gionale kranten die functie niet m eer vervul­ len; nu zijn de beschrijvingen vaak kort en za­ kelijk. Soms tre f je in de zgn. Huis-aan-huisbladen tegenw oordig veel uitgebreider lokaal nieuws aan dan bij ons; ik was daar wel eens ja­ loers op. Wat ik ook heel belangrijk vind, is d at m en­ sen in de regio die persoonlijke archieven heb­ ben dat m ateriaal tijdig afstaan aan de regio­ nale archief-instellingen voordat h u n erfgena­ m en de boel bij de vuilophaaldienst zetten.’

TVE 19ejrg. 2001

19

A rchieven tussen V echt en Eem Kerkarchieven als ‘spiegel’ van de sam enleving K arin Abrahamse Al e e rd e r is in deze ru b rie k g e m e m o re e rd d a t o o k arch iev en van p a rtic u lie re in ste llin g en en organisaties te v in d e n zijn bij d e a rc h ie fd ie n ­ sten. N aast d e ov erh eid sarch iev en geven die e e n aan v u llin g o p h e t b e e ld van d e sa m e n le ­ ving in v ro eg ere tijden. E en g o ed v o o rb eeld van d erg elijk e a rc h ie ­ ven zijn de arch iev en van k e rk e n e n k erkelijke in stellin g en . O n d e r invloed van d e secu larise­ rin g in d e tw eede h e lft van d e vorige eeuw is d e invloed van d e k e rk e n o p d e m aatsch ap p ij steeds m in d e r gew orden. H o e v e rd e r m e n in h e t v e rled en d u ik t, des te ste rk e r k o m t n a a r v o ren h o e b e p a le n d d e k e rk e n to e n w aren v o o r h e t leven van alledag.

mm

.

i

!ig>.-ium ;.-U-

.

Se De hervormde kerk va n ’s -Graveland. In deze gemeente be­ stond een bijzondere situatie: de kerkvoogdij werd gevormd door het college va n hoofdingelanden dat ook belast was met het beheer va n de polder en het plaatselijk dorpsbestuur vormde. (coll. SAGV)

20

V ooral arc h iev en van d e N e d e rla n d s H e r­ v o rm d e g e m e e n te n zijn o p g ro te schaal in b e­ h e e r o v e rg e d ra g e n a a n d e a rc h ie fd ie n ste n . K atholieke p a ro c h ie b e stu re n zijn n o g la n g n ie t alle to t inb ew arin g g evin g ov erg eg aan. De arch iev en van joodse g e m e e n te n in deze regio zijn g ro te n d e e ls v e rlo re n geg aan . De a rc h ie ­ ven o v erzich ten van d e a rc h ie fd ie n ste n geven uitsluitsel over d e aan w ezig h eid ervan.

Archieven Nederlands Hervormde gemeen­ ten De h e rv o rm d e g e m e e n te n zijn altijd in h o g e m ate g e o rg a n ise e rd gew eest n a a r fu n ctie. In g ro te lijn en was d e taak v e rd elin g b in n e n de g e m e e n te als volgt: D e k e rk e raa d was v eran tw o o rd elijk v o o r de v erk o n d ig in g van h e t geloof, d e b e d ie n in g van sa c ra m e n te n , leid in g geven aan de ge­ m e e n te e n h u isb ezo ek bij d e lid m ate n . De k e rk e ra a d b e sto n d v a n o u d s u it p re d ik a n t e n o u d e rlin g e n . D e kerkvoogdij was v eran tw o o rd elijk vo o r h e t b e h e e r van d e ro e re n d e e n o n ro e re n d e kerkelijke g o e d e re n (kerkgebouw , k e rk b a n ­ k e n , graven, etc.) e n b e h e e r van d e in k o m ­ sten (c o lle cte n ). H e t to ezich t o p d e kerkvoog­ dij k o n b e ru s te n bij d e plaatselijke overheid. D e d iac o n ie was b elast m e t arm e n z o rg . De fin an ciële m id d e le n d a a rv o o r w e rd e n vaak v e rk re g e n u it h e t b e h e e r van z o g e n a am d e d ia­ c o n ale g o e d e re n (g ro n d , h u iz e n , o o k wel graf- e n s to e le n v e rh u u r). Bij k le in e re g e m e e n ­ te n m a a k ten d ia k e n e n vaak d e e l u it van de k erk eraad . D eze sch e id in g in fu n cties re s u lte e rd e o o k in g e sch e id e n arch iev en m e t elk e e n specifieke in h o u d . H ie ro n d e r w o rd en slechts v o o rb eel­ d e n g e n o e m d u it en ig e van d e plaatselijke a r­ chiev en die o o k in d e arch ieven van a n d e re h e rv o rm d e g e m e e n te n aanw ezig zullen zijn.

TVE 19e jrg. 2001

De datering van de archieven van de hervorm ­ de gem eenten is zeer verschillend. Veel is ver­ loren gegaan door ram pen of onoordeelkun­ dig b eh eer in het verleden. O ok over de pre­ cieze datering van de archieven zal het archie­ venoverzicht p e r archiefdienst opheldering geven. Voor alle archieven van hervorm de ge­ m eenten geldt dat ze pas openbaar w orden als de stukken o u d er zijn dan 75 jaar. Dit in ver­ band m et de bescherm ing van de privacy van in de archieven genoem de personen.

W Y Dienaren des Coddelfken W oords, ende Onderlinge» der Gemeente Jefu ChrifH binnen Amftel edam, getuygen by defirn, dit

^frrferua Jóftvnxt fytyer Lidtmaat is —----- --------- van de ware Gereformeerde Chriftelyke Kerke, gefont in het Geloovc, ende ftichtelyk van Leven, immers zo veel ons bekent is. Het zal dan de E. E. Broeders ende Opfienders der Gemeente JefU Chrifti ___________ dewelke dit ons Getuygeniflë zal werden vertoont, defe oniè voorfz. Z u f t v r ...----------------- ------------- voor jjodajjjg geiiCven te erken­ nen , tot de Gemeenfcbap des H. Avondmaals toe te laten, ende ia bare Chriftelyke opfichc aan te nemen. Aóhan in onfe Kerkelyke Vcrgadcringc, deftn H g M r f M f B i f t i '

U to a ü r allerN m e , cade by iaSx.

Kerkeraadsarchief In het archief van de hervorm de gem eente N ederhorst den Berg bevinden zich de lidma­ ten registers dateren d van 1639 - 1953. In deze registers werd een soort bevolkingsregistratie van de kerkelijke gem eente bijgehouden. Na zijn bero eping m aakte een predikant gewoon­ lijk een geheel nieuwe lijst van lidm aten op. Vervolgens w erden veranderingen door vesti­ ging en vertrek bijgehouden. Lidm aten kre­ gen bij vertrek naar elders een verklaring mee van lidm aatschap (attestatie) zodat zij zich zonder problem en bij een andere hervorm de gem eente konden aansluiten. Deze attestaties zijn, na verwerking in het lidm atenregister, meestal vernietigd. Na het doen van belijdenis werd de nieuwe lidm aat ook ingeschreven. Zo wist de predikant dus te allen tijde wie er tot zijn gem eente behoorde en de ouderlingen wisten bij wie zij op huisbezoek m oesten gaan. Tegenwoordig w orden deze registers vaak ge­ bruikt bij geneaologisch onderzoek. K erkeraadshandelingen zijn de notulen van de vergaderingen van de kerkeraad èn verslagen van het voorgevallene tijdens avondm aal en gebedsdiensten. O ok zijn de bevindingen van ouderlingen bij h u n huisbezoeken genoteerd. W anneer een lidm aat ernstig over de schreef ging kon hij in een wat verder verleden ten overstaan van de hele gem eente ter verant­ w oording w orden geroepen of verm aand. De kerkeraadshandelingen van N ederhorst den Berg verm elden in 1881: ‘Tot bepaalde ont­ zegging van hel Avondmaal van dezen of ge­ nen werd niet besloten m aar wel den predi­ kant opgedragen het lid der g em een tej. Rentzenbrink sr. bij zich te laten kom en en hem bie-

De attestatie van Apollonia Susanna Weijer, afgegeven door de kerkeraad van Amsterdam, ten behoeve van haar verhuizing naar Nederhorst den Berg in 1756. (archief hervormde gemeente NdB, SAGV)

zonder te ondervragen aangaande over hem gehoorde klachten.' Dat ook de pred ik an t aan kritiek bloot kon staan bleek later dat jaar. Een hele vergadering werd gewijd aan bezwaren die enkele lidm aten tegen de pred ik an t had­ den. Er werd te weinig huisbezoek gedaan; de predikant bew eerde d atjezu s alleen voor gelo­ vigen is gestorven; er werd te weinig gezongen bij het avondm aal; h et overblijvende geld op de jaarrek en in g van de kerk werd te lang door de predikant in b eh e er gehouden.

Kerkvoogdij-archief H ierin bevinden zich o n d er m eer alle con­ tracten over verhuur van eigendom m en. De salarisgegevens van functionarissen als de or­ ganist, de predikant, de schoolmeester. Ook de jaarlijkse rekeningen over inkom sten en uitgaven zouden zich in de kerkvoogdij-archieven m oeten bevinden.

'fVE 19e jrg. 2001

21

/J V

i P* *

e r s i ( .size uLtGjdtu >i cicUrCfeulkei-k'leL'n Deze foto werd gemaakt bij de eerste-steen-legging van de. Zuiderkerk in Hilversum op 15 maart 1923. Oorspronkelijk was dit een gereformeerde kerk. A ls Gereformeerde Kerk in Hersteld Verband voegde deze zich weer bij de hervormde gemeente, waardoor de archieven ook werden samengevoegd, (coll. SAGV)

In h et archief van de kerkvoogdij van Laren bevinden zich stukken over een huis, in eigen­ dom bij de kerk, dat op verzoek van het rijk verbouwd zou gaan w orden tot directeurswo­ ning bij h et ook door de kerk te bouw en post­ kantoor. O p 4 april 1891 werd h et bouwwerk aanbesteed en door kerkvoogden gegund aan aa n n em er Ja n Banis voor ƒ2250. H et rijk zou jaarlijks 500 gulden h u u r betalen. In h et jaar daaraan voorafgaand werd een polis afgesloten bij de O nderlinge B rand Ver­ zekering com pagnie ‘BATO’ ter verzekering van: ‘Twee zilveren bekers, een zilvere broodschaal, en twee bekerschalen eveneens van zil­ ver in een eikenhouten kistje en verder op alle voorw erpen die to t avondm aal-bediening gerekend w orden te b e h o re n ’.

D iaconie-archief Dergelijke archieven geven een goed inzicht in de m ate van welstand o f ju ist arm oede van 22

de lidm aten. Vaak vond uitgebreide corres­ ponden tie plaats over de juiste wijze van on­ dersteuning (ook in h et licht van h et gedrag van betrokkene). De bijdragen w erden zoveel mogelijk in n atu ra gedaan om m isbruik van de con tan ten te voorkom en. O ok in de diaconie-archieven zijn gegevens te vinden over ves­ tiging en vertrek van lidm aten. M ensen m et w einig in k o m en (bijvoorbeeld dagloners) konden alleen w orden aangenom en w anneer de hervorm de gem eente van herkom st de nieuwe gem eente vrijwaarde van eventuele steunverlening. Deze akten van vrijwaring (in­ dem niteit) zijn schaars bewaard gebleven. Bij het Streekarchief in Hilversum zijn indexen op persoonsnam en gem aakt van alle aanwezi­ ge akten van indem niteit. Deze geven teza­ m en ook een goed beeld van de m obiliteit van dit deel van de bevolking. O ok u it deze ar­ chieven blijkt vaak welke rijkere lidm aten zich h et lot van de arm en aantrokken: h u n legateringen vind m en terug in allerlei notariële ak­ ten.

TVE 19e jrg. 2001

In h et archief van de Hilversumse diaconie bevindt zich liet Potarm m eestersboek date­ ren d vanaf 1746. Dit register is als enige be­ waard gebleven bij de grote brand van 1766 waarbij al het archief van de hervorm de ge­ m eente verloren is gegaan. Dit rekeningenboek geeft een goed over­ zicht van leveranciers die goederen leverden aan de kerk: Gijsbert Tijm ens V laanderen leverde lin­ nen; C ornelis H aan leverde winkelwaren; G eertruij Vos kreeg naailoon betaald voor het m aken van kleding etc. O ok de bedeelden w erden in de rekeningen genoem d: Voor Klaas Bontekoe werd een rok gekocht bij Jacob de Jood; Fijtje Bontekoe kreeg een ja k en hem d; voor Dirk Reetgeld werd h u u r betaald aan Teunis de Graaff; voor het kind van Dirk van Gog werd kost en inw oning be­ taald aan Dirk H endriks ‘op de Vuurst'. Bovengenoem de voorbeelden willen slechts aangeven over welke aspecten van het m aat­ schappelijk leven archieven als deze inform a­ tie verschaffen. Eigen onderzoek zal ongetwij­ feld m eer en veel interessantere voorbeelden opleveren. Elke archiefdienst kan u adviseren bij h et gebruik van de archieven.

N oot Voor hen die geïnteresseerd zijn in het doen van onder­ zoek in genoemde archieven bieden de bibliotheken van de archiefdiensten een aantal publicaties die inzicht geven in de organisatie van de kerkelijke instellingen en de informatiewaarde van de archiefstukken. Twee nuttige boeken zijn: - J.G.J. van Booma. Onderzoek in protestantse kerkelijke archie­ ven in Nederland. Handleiding, tevens beknopte gegevens over de geschiedenis van de kerkelijke instellingen, over het kerkelijk archiefrecht en het kerkelijk archiefbeheer. Den Haag, 1994. - H. Gras. Diaconie-archieven als bron. Een gids voor histo­ risch onderzoek, samengesteld op basis van archivalia en inventarissen van hervormde gemeenten in Drenthe. As­ sen, 1988.

ADRESSEN ARCHIEFDIENSTEN TUSSEN VECHT EN EEM:

Streekarchief voor Naarden, Muiden en Bussum (SANMB) postadres: Postbus 5000, 1410 AA N aarden bezoekadres: C attenhagestraat 8, N aarden openingstijden: ma.-vr. 13.30-16.30 u u r telefoon: 035 - 69 57 811 fax: 035 - 69 44 449 e-mail: [email protected] internet: http://w w w .xs4all.nl/~ sanm b/ archivaris: D. Dekema

Streekarchief voor het Gooi en de Vecht­ streek te Hilversum (SAGV) (aangesloten gem eenten Blaricum, ’s-Graveland, Hilversum, Laren, Loosdrecht en Nederhorst den Berg) postadres: Postbus 9900, 1201 GM Hilver­ sum bezoekadres: O ude Enghweg 23, Hilversum openingstijden: ma.-vr. 13.00-17.00 uur telefoon: 035- 629 26 46 fax: 035 - 692 25 05 e-mail: [email protected] in te rn et via site g em een te Hilversum : h t t p : / / www.hilversum.nl archivaris: mw. C.M. Abrahamse

Gemeentearchief Weesp (GAWeesp) postadres: Postbus 5099, 1380 GB Weesp bezoekadres: stadskantoor Weesp, Nieuwstraat 70a, Weesp openingstijden: ma., di., do. 9.00-12.00 uur, bij voorkeur op afspraak telefoon: 0294 - 49 12 26 / 49 13 91 fax:029 4 -4 1 42 51 archivaris: mw. I.H.M.J. Kemperman-Wilke

747: 19ejrg. 2001

23

Naar een nieuw Goois Museum Ed van Mensch

Al in februari 1998 w erden de eerste plannen voor een toekom stig nieuw Goois M useum in Hilversum op papier gezet. De grote stuwende kracht achter de plannen rond h et m useum is de w ethouder cultuur van Hilversum, de h eer Barend Smit. Hij heeft bij zijn aantreden als w ethouder de vernieuw ing van h et m useum als één van zijn belangrijkste doelen gesteld. M et veel energie heeft hij, m et een korte on­ derbreking om dat e r tijdelijk een an d e r colle­ ge aan h et bewind was, de ideeën w eten te concretiseren en op 7 ju n i van h et vorige ja a r goedkeuring van de gem eenteraad gekregen om de p lan n en uit te voeren. Een belangrijke aanleiding om h et huidige m useum te wijzigen was de gewenste verho­ ging van h et huidige m useum bezoek, nu ja a r­ lijk ongeveer 10.000 bezoekers. De doelstel­ ling is dit aantal m inim aal te verdubbelen. O ok is de huidige inrichting van h et m useum , uit 1988, aan vernieuw ing toe. De eisen die aan een m useum presentatie w orden gesteld zijn in de loop van de tijd zo gewijzigd dat de

huidige vaste presentatie voor velen weinig aantrekkelijk m eer is. In de nieuwe opzet zal veel m eer gebruik w orden gem aakt van de m ogelijkheden van nieuwe media.

Uitgangspunten Belangrijk uitgangspunt is h et m useum m eer m ogelijkheden te geven om als cultuurhistori­ sche instelling een grote rol te spelen b innen de culturele infrastructuur van Hilversum en in de verlevendiging van de binnenstad. Dit voornem en past in h et cultuurbeleid van de gem eente Hilversum en w ordt gezien in sa­ m enh an g m et de bevordering van de econo­ mie, h et toerism e en de Hilversum-promotie. In h et m useum zouden m eer activiteiten m oe­ ten plaatsvinden om de gewenste levendig­ heid te bereiken en de bedachte rol in de bin­ nenstad waar te k u n n en maken. De huidige schaal van het m useum is daarvoor te beperkt. Alle veranderingen m ogen ech ter niet lei-

Ilefiïlttp ll

(M il!

LSHSBlgggaB zuidgevel

24

TVE 19e jrg. 2001

den tot wijziging van de belangrijkste doelstel­ ling van h et Goois Museum; aandacht voor de cultuur-historie van het Gooi m et een accent op Hilversum. In de p lannen voor de nieuwe inrichting w ordt gedacht aan de presentatie van het "cul­ tuurhistorisch palet". H ierin w orden de ken­ m erken van de geschiedenis van het Gooi en Hilversum zichtbaar gemaakt. Een aantal o n ­ derw erpen zullen verder w orden verdiept, en wel h et kindschap en de jo n g e bouwkunst. De natuur- en cultuurhistorische ontwikke­ ling van het kindschap is, ook in het Gooi, een actueel them a. In toenem ende m ate w ordt bij de stedenbouw kundige en landschappelijke ontw ikkelingen rekening gehouden m et de ontstaansgeschiedenis en de cultuurhistori­ sche w aarden van een gebied. H et recente in­ terdepartem entale project “Belvedère” gaat uit van een koppeling tussen de cultuurhisto­ rie en de ruim telijke ordening. H et landschap van h et Gooi is ontwikkeld van een stuwwal uit de ijstijd, door h et grond­ gebruik in de prehistorie via een grotendeels agrarische bestem m ing m et de Erfgooiers tot een gebied m et villawijken, natuur- en bosge­

bieden en industrieterreinen. Uit al die perio­ den zijn restanten in h et landschap terug te vinden. Er is dus genoeg stof voor een interes­ sante tentoonstelling. In Hilversum is g edurende de periode van de jo n g e bouw kunst, 1850-1940, veel ge­ bouwd. H ierdoor is de gem eente te kenm er­ ken als “stad van jo n g e bouw kunst”. V andaar dat ook dit onderw erp is uitgekozen om als them a te w orden uitgewerkt. In de presentatie zal de aandacht niet alleen uitgaan naar de jo n g e bouwkunst in Hilversum m aar ook een landelijk beeld geven van deze periode in de bouw kunst, w aarvan in H ilversum zoveel m ooie voorbeelden te vinden zijn. O p architectuurgebied zal sprake zijn van sam enwerking tussen het huidige m useum en het D udok Centrum , nu gehuisvest in h et sou­ terrain van h et raadhuis te Hilversum.

Uitbreiding O m alle wensen te k u n n en realiseren was uit­ breiding van het m useum noodzakelijk. Bij het m aken van h et bestem m ingsplan is des-

% ,, (\ /

u

Ki

*“

'

n

TVE 19ejrg. 2001

25

o n d e rg e sc h ik t w o rd e n te n o p z ich te van h e t o u d e gebouw . D e h o o g te van d e n ieuw bouw is d a a ro m b e p e rk t g ebleven to t d e g o o th o o g te van h e t O u d e R aadhuis. V oor h e t u iterlijk van d e m u re n h e e ft d e a r­ c h ite c t gek o zen vo o r e e n v o o rtze ttin g van de s tru c tu u r van d e m u u r van h e t o u d e gebouw ; te r h o o g te van h e t so u te rra in g e p leiste rd in n a tu u rste e n -im ita tie m e t d aa rb o v e n bakste­ n e n m u u rw e rk m e t speklagen in ku n stzan d steen . De vier h o e k e n van h e t nieuw e gebouw zijn g em a a k t van glas w aa rd o o r j e van b u ite n n a a r b in n e n k an kijken e n o m g e k e e rd . T otaal b esta an d e n ieuw bouw u it vier ver­ d ie p in g e n . O m d e zich tb a re h o o g te te b e p e r­ k en lig gen twee v e rd ie p in g e n g e h e el o n d e r d e g ro n d , d e d e rd e v e rd ie p in g o n g e v e e r e e n m e te r o n d e r h e t m aaiveld e n d e v ierd e tevens b o v en ste v e rd ie p in g k o m t o p gelijke h o o g te te lig g en m e t d e eerste v e rd ie p in g van h e t o u d e gebouw. In h e l m id d e n o p h e t d ak van h e t nieuw e g ebouw k o m t e e n glazen lich tk o e p e l, w aar­ d o o r lich t n a a r b in n e n valt. Zowel o p d e twee­ d e als d e rd e v e rd iep in g is o n d e r deze lich t­ k o ep el e e n g a t u itg e sp a a rd w a ard o o r h e t d ag ­ lic h t o p alle te n to o n stellin g sv erd ie p in g zal d o o rd rin g e n . T ussen h e t o u d e e n nieuw e ge­ bouw k o m t e e n glazen d o o rg a n g m e t e e n gla­ zen lift e n e e n glazen trap . G ezien h e t b e ­ sch ik b are g ro n d o p p e rv la k k o n d e u itb re id in g e e n o p p erv la k te k rijg en van o n g e v e e r 280 m 2. H e t to tale v lo ero p p erv lak v o o r h e t m u seu m w o rd t m e t d e vier v e rd ie p in g e n in d e nieuw ­ bouw v e rg ro o t van 674 m 2 to t 1531 m 2. tijds al re k e n in g g e h o u d e n m e t d e o p ric h tin g van e e n gebouw a c h te r h e t O u d e R aadhuis, d e plaats w aar vano u d s e e n sch o o l h e e ft ge­ staan. O m d e g eh e le K erk b rin k v a n u it é é n visie te ontw ikkelen e n al te m a k e n is p ro f. ir. H.J.M. R uijssenaars gevraagd o m h e t p la n v e rd e r te ontw ikkelen . D eze a rc h ite c t h e e ft e e n aan ta l ja r e n g e le d e n twee zijden van d e K erk b rin k e e n nieuw g ezich t gegeven. N a uitv o erig e stu d ie e n veel w ikken e n we­ g en h e e ft hij e e n p la n g em a a k t d a t vo o rziet in e e n u itb re id in g m e t e e n m in o f m e e r g eslo ten gebouw . V oor h e m sto n d v o o ro p d a t h e t h u i­ dige O u d e R aadhuis g e e n c o n c u rre n t n a a st zich m o c h t krijgen. D e n ieuw bouw m o e st dus

26

Inrichting D e h o o fd in g a n g van h e t m u se u m blijft de d u b b e le d e u r o p d e b e g a n e g ro n d aan de voorzijde van h e t O u d e R aadhuis. In h e t o u d e g ebouw k o m t gelijkvloers e e n m useu m w in k el e n d e p re se n ta tie van h e t c u ltu u rh isto risc h p alet, d e g a rd e ro b e e n to ile tte n . O p d e eerste v e rd ie p in g k o m t h e t m u seu m café a a n d e stra a tk a n t, in d e v o o rm alig e raad szaal d e ru im te v o or b ije e n k o m ste n , tro u w erijen , le­ z in g en, a rc h ite c tu u r d e b a tte n (g eo rg a n isee rd d o o r h e t D u d o k C e n tru m ) m u ziek u itv o erin ­ g e n etc. e n twee k a n to re n . O p z o ld e r k o m t e e n ed u catiev e ru im te, e e n

TVE 19e jrg. 2001

stu d iep lek voor h e t ra a d p le g e n van d e bib lio ­ th eek , fo to arch ief en d o c u m e n ta tie e n w erk­ ru im te n voor de m edew erk ers. D o o r h e t h ele g ebouw zullen o o k o p tal van p laatsen h isto ri­ sche o b jecten w o rd en g e p re se n te e rd . In d e nieuw bouw zal d e b ovenste v erd ie­ p in g d e ru im te zijn voor d e w isselten to o n stel­ lin g en . Bij speciale g eb eu rten isse n zal h e t m o ­ gelijk zijn o m v an u it d e raadzaal n a a r d e ru im ­ te voor d e tijdelijke te n to o n ste llin g te lo p en . O p de d e rd e v e rd iep in g zal d e ex positie over d e jo n g e b o u w k u n st te zien zijn, o p de tw eede v e rd ie p in g zal d e n a tu u r- en c u ltu u r­ h istorische ontw ikkeling van h e t la n d sch a p in b e e ld w o rd en g eb rach t, w a a ro n d e r d e a rc h e o ­ logie, en o p d e o n d e rs te v e rd ie p in g k o m en de tech n isch e ru im te n , e e n w erkplaats, opslag, e e n klein d e p o t ed.

Planning De g e m e e n te ra a d h e e ft in ju n i vorig ja a r to e ­ stem m in g v e rleen d om d e p la n n e n u it te voe­ re n . V oor hel realise ren is e e n su b stan tiële su b sid ie van d e p ro v in cie N o o rd -H o lla n d n oodzakelijk. O ver de aan v raag vo o r e e n bij­ d ra g e u it de K1NH (F o n d s In v e ste rin g e n N o o rd -H o llan d ) is, na d e b e h a n d e lin g in de com m issies, u itein d elijk op 6 n o v e m b e r jl. p o ­ sitief' b eslo ten . H e t w ord t e e n b ijd rag e van

jo n g e bou w k u n st in N e d e rla n d . Als in d e p re ­ sen tatie o n v o ld o e n d e in fo rm atie k an w o rd en g e v o n d en zal o p e e n stu d ie p le k d e m ogelijk­ h e id w o rd e n g e b o d e n o m zelf o p zoek te gaan en d a a r g e b ru ik te m a k en van alle v o o rzien in ­ g en die d a a rv o o r w o rd e n a a n g e b o d e n . Zowel bij deze stu d ie p le k als in d e g eh ele p re se n ta tie zal zek er g eb ru ik w o rd en g em aak t van d e m o g e lijk h e d e n die d e m o d e rn e m u lti­ m ed ia b ie d e n . H e t b ezo ek a a n h et m u seu m w o rd t v e ra an g en a am d d o o r d e v o o rzien in g en als e e n m u se u m café en e e n m useu m w in k el w aar e e n speciaal asso rtim en t te k o o p zal w or­ den aangeboden. De b a n d m et h e t onderw ijs zal n o g v e rd e r w o rd e n o n tw ik k eld . In to e n e m e n d e m ate w o rd t in h e t basis e n v o o rtg ezet onderw ijs a a n d a c h t b e ste e d aan d e cu ltu u rh isto rie van d e eig e n om geving. D o o r de m o g e lijk h e d e n die h e t m u se u m n a d e n ieuw bouw zal b ie d e n , kan d a a r o p tim a a l o p w o rd en in g esp eeld . N a h e t re alise ren van alle p la n n e n w ordt h e t nieu w e G oois M useum een in stellin g w aar ie d e re in w o n er van H ilversum tro ts o p zal zijn.

ƒ2.250.000,-. De p ro c e d u re v oo r d e vereiste v e rg u n n in ­ g en lo p e n en d e arc h ite c t h e e ft d e o p d ra c h t g e k reg en om de p la n n e n v e rd e r u it te w erken zo dat n a a r verw ach ting in h et v o o rjaar 2001 m e t de bouw kan w o rd en b e g o n n e n . De bouw e n in ric h tin g zal o n g ev ee r a n d e rh a lf ja a r in beslag n e m e n .

T oekom stig m useum H et nieuw e m u seu m zal e e n ce n tra le rol gaan sp elen als c u ltu re le v o o rzien in g in d e Hilversum se b in n e n sta d . V oor d e inw oners van H il­ versum zal h e t m u seu m e e n b elan g rijk e in fo r­ m atie b ro n w o rd en o p h et g e b ied van d e cul­ tu u rh isto rie e n a rc h ite c tu u r van h u n eig en w oonom geving. V oor d e toerist zal d e p re s e n ­ tatie e e n g o e d e karak teristiek geven van h e t G ooi e n specifiek van H ilversum e n van de

TVE 19ejrg. 2001

27

Een prijs voor Alice Geysel Een impressie va n een meerijder

Zoals gewoonlijk kwam Alice Geysel, de en­ thousiaste en charm ante projectleider van de Stichting Omgevingseducatie Gooi-, Vecht- en Eemstreek mij op zaterdag 25 novem ber 2000 weer veel te laat ophalen. Ditmaal niet voor een vergadering van het dagelijks bestuur van de Stichting thuis in N aarden bij voorzitter M aud Arkesteijn (altijd goeie koffie m et af en toe iets er bij), m aar voor een ritje naar Schiedam. Daar hield de H istorische Vereniging H olland h aar toogdag, heel toepasselijk, in een drankm useum . O p zich al een reden om naar deze h ap p ening toe te gaan, m aar in dit bijzondere geval was e r nog een zeer bijzondere reden. H et bestuur van de V ereniging H olland had de jaarlijks uit te reiken Holland-Prijs, een

êurtonk (Dertsaraische-Veiierncmi; T-fcllxrfo" "k en t ‘oe hfollA nb-'Pw js 2000 zeeXVl

m vvvuw

Alice Qeijsel u ir wxxröKranc; went hxxm vxn_ <ö e lokkL-e- -en uettionkU- c«schi€b€nis 'btjDtVupe Axn “De Tscoeyeninq

S c h ^ b x c n . ’ 5 n o w m W n . 2no«

WÖttZtCWS.

28

oorkonde en een bedrag van 500 pieterm an­ nen, ditm aal aan mevrouw Geysel toegekend. O f zij m aar in persoon de prijs in ontvangst wilde nem en. We vertrokken zoals gezegd laat u it Hilver­ sum en kwamen dus ook laat op die bewuste vergadering aanzetten. H et was een hele klim naar de vergaderzaal op de zolder. Gelukkig nog niet te laat, al was een van de bestuursle­ den, Koen G oudriaan, al b egonnen m et h et voorlezen van h et juryrapport. Dat loog er niet om; Alice werd veel lof toegezwaaid voor haar p erm an en te pogen de beoefening van de lokale en regionale geschiedenis in het Gooi e.o. te stim uleren. En dit allemaal bin­ nen h et kader van h aar werk voor de Stichting Omgevingseducatie. Wat die Stichting allem aal d o et zal de lezers van dit tijdschrift niet o n bekend zijn; regelm a­ tig verhaalt Alice van haar activiteiten in TVE (de laatste maal in TVE 18, n r 3, septem ber 2000, p. 153). Een oorkonde werd overhan­ digd, w aarna felicitaties en een fotosessie volg­ de. H et viel op hoe ongedw ongen Alice Gey­ sel zich bewoog o n d er de vele schijnwerpers. In haar dankw oord vertelde zij iets over de laatste p lan n en van de Stichting betreffende de digitalisering. Tussen Vecht en Eem was een van de orga­ nisaties die aan de wieg stonden van de Stich­ ting O m gevingseducatie. Bestuur en redactie van TVE feliciteren Alice Geysel van harte m et deze prijs die n iet slechts een terech t accent legt op de grote inzet en geestdrift van de ge­ lauwerde m aar ook, tegelijkertijd, als brede erkenning voor h et werk van de Stichting O m ­ gevingseducatie kan w orden ervaren. PL.

&«
7VE 19ejrg. 2001

H e t Gooise leesplankje Ingeborg Laarakkers

Diverse auteurs, Architectuur in Hilversum. Bouwkunst uit de twintigste eeuw in kaart gebracht, Hilversum 2000. ISBN90-9013981-8. De architectuurgids begint in 1901 m et de dubbele villa van J.H . Slot als goed voorbeeld van de velen w itgepleisterde villa's die rond 1900 p o p u la ir w erden. H et boekje eindigt in het jaar 2000 m et het AKN-gebouw van J. H oogstad als voorbeeld van een h ed en ­ daags om roepgebouw en een van de grootschalige inpassingen in h et Hilver­ sumse villagebied. Dit zijn slechts twee van de zestig m eer en m inder bekende gebouw en u it h e t rijke aanbod van m oderne ar­ ch itectu u r in Hilversum, die zijn beschreven, gefo­ I' tografeerd en ch ro n o lo ­ gisch ingedeeld. De geko­ zen voorbeelden zijn ken­ m erkend voor een bepaal­ de architectuurstijl, archi­ tect of periode in de ont­ wikkeling van Hilversum.

aan het criterium voldoen dat zij vanaf de weg zichtbaar m oeten zijn. De gids is verkrijgbaar bij h et D udokcentrum , de ANW B/VW , de Hilversumse boekhandel en in de in architec­ tu u r gespecialiseerde b o ekhandels. Prijs ƒ14,95"

5

De gids is uitgevoerd in een handzaam form aat en is voorzien van twee handi­ ge plattegrondjes waar de diverse gebouw en op zijn in g etek en d . Ideaal voor h et gebruik bij w andelin­ gen en fietstochtjes. Te m eer daar alle gebouwen Omslag van A rc h ite c tu u r in H ilv ersu m . B ou w k u n st uit d e tw intigste eeuw in k aait g e­ b ra c h t, Hilversum 2000.

in l i l TVE 19e jrg. 2001

29

Diverse auteurs, Een KANsrijk bestaan. De ge­ schiedenis van drie parochies tussen Gooi en Vecht­ streek, Hilversum 2000. ‘H et zogenaam de KAN-verband is voor de m eeste parochianen in K ortenhoef, ’s-Graveland, Ankeveen en N ederhorst den Berg in de laatste tien ja re n een vanzelfsprekendheid ge­ w orden. Alleen al h e t feit dat de parochianen van bovenstaande gem eenten samen m et Nigtevecht dezelfde pastoor hebben, heeft dit na­ tuurlijk bevorderd. Tien ja a r geleden had ie­ dere parochie nog een eigen priester en leef­ de m en toch nog m in o f m eer geïsoleerd van elkaar. Dit alles is nu, m ede door h et grote priestertekort, ondenkbaar gew orden en werd die grote nood m eteen een deugd. Mede d o o r de grote sam enw erking op allerlei terrei­ n en k unnen deze drie betrekkelijk kleine pa­ rochies als zelfstandige en levendige geloofs­ gem eenschappen overeind blijven.’ De historie van de afzonderlijke parochies van de drie KAN-gemeenten K ortenhoef, An­ keveen en N ederhorst den Berg is opgete­ kend d o o r drie lokale auteurs, respectievelijk R uud Bijlsma, Ja n V eenm an en Ja n Baar. Deze h ere n haalden feiten en verhalen uit alle soor­ ten archieven aangevuld m et inform atie van twee lokale pastoors P eter van d er Weide en, inm iddels m et de VUT, Leo W enneker. In dit boek is e r veel aandacht voor h et verleden van de kerkgebouwen en de parochianen zelf, m aar e r is ook veel te lezen over de steeds nau­ were sam enw erking tussen de parochies. H et boek is uitgevoerd m et een harde kaft en voorzien van veel (zwart-wit) foto’s, platte­ gro n d en en tekeningen. H et boek is verkrijg­ baar bij de boekhandel in K ortenhoef en bij de parochies van de desbetreffende gem een­ tes. Prijs ƒ42,50.

30

A.H.F. de Boer, Tijdsbeeld Toen & Nu. 150 jaar Laren. 1850-2000, L aren 2000. ISBN 90805620-2-5. In fo rm atie bij de H istorische Kring Laren. “We beginnen in het ja a r 1850.” Zo luidt de eerste zin van h et zojuist verschenen fotoboek over Laren. “Een boek voor iedereen en het kan nog iets laten zien van de tijd die voorbij is", aldus de au teu r in zijn woord vooraf. De secretaris van de H istorische Kring Laren de h eer A.II.F. de Boer heeft in zijn zojuist verschenen hardcover boek vele (zwart-wit) fo to ’s, anekdotes en andersoortige teksten over gebouwen, straten, wijken, inwoners en verenigingen gebundeld. Dit is al m eerdere m alen gebeurd, m aar dit keer zijn de o n d er­ w erpen chronologisch geordend, zodat de le­ zer en de plaatjeskijker op eenvoudige wijze een beeld van de tijd krijgen. De periode 1850-heden is h et tijdperk d at centraal staat in het boek.

TVE 19ejrg. 2001

De Voorstelling N aarden en andere buitenw erken van de Vesting J.S. van Wieringen

N iet alleen in de vesting N a a rd e n m a a r ook d a a rb u ite n vindt m e n overblijfselen van m ilitai­ re bouw aktiviteiten. Som m ige, zoals h e t fort R onduit, liggen vrij d ich t bij d e vesting; a n d e re , zichtbaar d o o r resten van b e to n n e n schuilplaat­ sen op h et k a m p e e rte rre in Franse K am p ten zuid en van Bussum , liggen e r v erd er vandaan. O ver die laatste zullen we h e t v o ornam elijk h e b ­ b e n in d it artikel. Vaak zijn ze z o n d e r veel m o ei­ te te d ateren . Zo stam m en d e g en o e m d e betonschuilplaatsen u it 1918, to en schuilplaatsen van hetzelfde type ook elders in h e t la n d (o.a. bij U tre c h t e n bij S paarndam ) w erd en gebouw d. A n d ere zijn n iet m e e r d an a a rd en wallen, dn>ge g rach ten e n allerlei raadselachtige kuilen die m in d e r gem akkelijk thuis te b re n g e n zijn, m aar u it dezelfde p erio d e kom en.

Van vestingoorlog naar linieoorlog Al deze w erk en h o re n tot de b u ite n w e rk e n van

d e vesting N a a rd e n . Ze h e b b e n e e n lan g e v o o r­ g e sch ied en is en d a a r g aan we ee rst k o rt o p in. D rie h o n d e rd ja ar g e le d e n , to e n d e vesting N a a rd e n o p n ieu w w erd o p g eb o u w d , was d a t in e e n tijd d a t o o rlo g e n u itslu ite n d w erd en ge­ v o erd o m h e t bezit van vestingen. E en gew on­ n e n veldslag e n h e t a fstro p e n van h e t p la tte ­ la n d leid d e to t niets w a n n e e r zij n ie t gevolgd w e rd en d o o r d e v ero v erin g van e e n o f m e e r vestingen. Im m ers, v a n u it e e n vesting k o n h e t g a rn iz o en d e h ele o m rin g e n d e lan d stre e k b e ­ h e e rse n . D e v ero v erin g van e e n vesting was een g ro o tsc h e e p se o p e ra tie d ie m a a n d e n k o n d u ­ ren . E erst w erd d e vesting o m sin g eld o m h u lp van b u ite n te v o o rk o m en . Vanwege d ie o m sin ­ g elin g m o est e e n vesting n a a r alle zijden ver­ d e d ig d k u n n e n w o rd en . Al in d e a c h ttie n d e eeuw b e g o n d a a r v e ra n d e rin g in te k o m en . H et zw aartep u n t van d e lan d sv erd e d ig in g ver­ sc h o o f van d e v e rd e d ig in g van afzo n d erlijk e vestin g en n a a r d e v erd e d ig in g van a a n e e n g e ­ sloten linies. De vesting N a a rd e n w erd e e n on-

Inwendige van een schuil­ plaats.

TVE 19e jrg. 2001

31

tm rJè >y e K ' •<&****** *'*»»

h e ffin g D&aar&m. GrdtrUr

* « 2505 .

I 1

’

i j

W

M

3!

^'£r~'z?77i

-De Voorstelling Naarden in september 1916 aan de Naarderstraat halverwege H uizen (onderzijde kaart) en Naarden (bovenzijde). In het midden: va n Erica (links) naar Schans 6 (rechts") de infanterieiual met voorgelegen prikkeldraadver­ sperringen erachter schuil­ plaatsen (P t/m W), verbandplaatsen ( V), telefoon­ posten (T) en latrines; op het terrein Erica is dit loogravenstelsel nog niet voltooid. L inks van Schans 6 een op­ stelling voor twee kanonnen 8 staal. Linksboven aan weerszijden van de Naarder­ straat de artillerieopstelling E voor kanonnen 1 5 cm kort brons

d e rd e e l van e e n van die linies, d e H o lla n d se W aterlinie. D e oostelijke h e lft van d e vesting­ wal w erd o p g e n o m e n in d e linie. A a n slu iten d d a a ra a n zou n a a r h e t z u id en h e t la n d o n d e r w ater w o rd en gezet e n n a a r h e t n o o rd e n w erd d e stro o k b u iten d ijk s la n d tu ssen d e vesting en d e Z uid erzee versterkt.

T oen d e vesting r o n d 1875 w erd g e m o d e rn i­ see rd kwam d it d u id elijk a a n h e t licht: o p de oostelijke w allen w e rd en g e v ech tso p ste llin g en gebouw d , o p d e w estelijke g eb o u w en m e t o n ­ d e rs te u n e n d e tak en , zoals h e t v estinghoofdkw artier, h e t h o sp itaal e n d e bakkerij. ’

D e ontw ikkeling van vesting n a a r linie leid d e to t de bouw van d e eerste b u ite n w erk e n van N aard en . In 1747 is aan d e kust e e n klein ver­ dedigingsw erk, e e n redoute, g eb o u w d o p de plaats w aar n u h e t fo rt R o n d u it lig t.’ In 1785 w erd deze re d o u te d o o r e e n verdedigingsw al v e rb o n d e n m e t de vesting e n twee ja a r la te r w erd d e sluis in d e K arn em elk slo o t, d ie n o d ig was v o o r d e in u n d a tie , beveiligd d o o r d e a a n ­ leg van twee verdedigingsw erlyes (zgn. lunet­ ten) , d a a r w aar teg en w o o rd ig d e B atterijen aan d e K arn em elk slo o t liggen. Bij e e n aanval o p de H o llan d se W aterlinie zou deze v erd e d ig d w or­ d e n langs d e lijn K arn em elk slo o t - oostelijke vestingw al - k u stre d o u te ; d e w estelijke wal van d e vesting w erd van o n d e rg e sc h ik t b elan g .

V ersch an ste k a m p e n

32

E en v o lg en d e evolutie was d a t m e n vestingen g in g zien als ste u n p u n t v o o r aan v a lle n d o p tre ­ d e n . In d e n e g e n tie n d e eeuw, n a d e N ap o le­ o n tisc h e o o rlo g e n , w erd o ffen sief o p tre d e n , u iü o p e n d o p e e n veldslag, gezien als h e t b e­ lang rijk ste m id d e l o m e e n o o rlo g te beslissen. H e t le g e r m o est zich n ie t la te n o p slu ite n a c h ­ te r zijn verded ig in g slin ies m aar, als d e gele­ g e n h e id g u n stig was, d o o r d e linie h e e n d e vij­ a n d te g e m o e t trek k e n . ' Bij d e W aterlin ie m et zijn b re d e in u n d a tie s w aa rd o o r slechts e n k e le d ijk en e n w egen vo e r­ d e n was d at m aa r o p en k e le p laatsen m o g e­ lijk, eigenlijk a lleen aa n d e zuidoostzijde van

TVE 19e jrg. 2001

. -% * r

m

p . -• 15- k ü M L

w

n kA'-.M

g

.

mm

f m

m

.

U

m

m m

j!.’ . W .

m

jim

rM /* ¥ .-

r

. ^ --.

fe ia /'jö —

^

----- ~

ïfS E

iiin iiii

v

:r

'

m&m W 7:

^ÉiÉfë Geschutsopstelling van een kanon 15 cm kort brons.

U trech t, w aar op de H o u te n se vlakte ro n d 1820 t'en rij van vier lu n e tte n was gebouw d. T ussen d e lu n e tte n en d e stad was ru im te voor een leg erk am p van w aaru it d e tro e p e n k o n ­ d e n deboucheren o p de H o u te n se vlakte, d ie te h o o g lag o m g e ïn u n d e e rd te k u n n e n w orden. O o k op a n d e re p laatsen w aren zulke ‘ver­ schanste k a m p e n ’ gebouw d, o.a. bij d e vestin­ g en ’s- H e rto g e n b o sc h en N ijm egen. O o k N a a rd e n zou in de n e g e n tie n d e eeuw zijn versch anste k am p krijgen. In 1844 is z o 'n k am p v o orgesteld d o o r de latere g e n e ra a l Van d e P older. In die jaren w aren bij s-H ertogenbosch d e verschanste k a m p e n V ught e n H in t­ h am in aanbouw . O o k in h e t n o o rd e n van de N ieuw e H o llan d se W aterlin ie w ilde m e n e e n v ersch an st k am p om o p de G ooise z a n d g ro n ­ d e n aanvallend te k u n n e n o p tre d e n . In 1850 was het d e b e d o e lin g zo ’n k am p te m a k e n bij ’s-G raveland, m a a r ee n stu d ie u it d a t ja a r

to o n d e aan d at N a a rd e n b e te r zou zijn, vooral o m d a t h e t e e n veiliger v e rb in d in g h a d m et h e t g e b ie d a c h te r d e in u n d a tie bij W eesp en M uid en . In 1850 e n 1853 is h e t p la n voor N a a rd e n n a d e r uitgew erkt. E r z o u d e n en k ele veldw erken k o m e n aan d e zuid- e n zuidoostzijde van d e vesting o p o n g ev e er 1000 m e te r van d e b u ite n g ra c h t. D eze z o u d e n pas in o o r­ logstijd w o rd en aan g eleg d ; o m d a t d e W aterli­ n ie ver van d e g re n s lag verw achtte m en d a t d e vijand e r pas n a twee o f d rie m a a n d e n zou v ersch ijn e n . In 1858 w erd o p sch rift g esteld wat e r in d e W ate rlin ie allem aal zou m o e ten g e b e u re n bij h e t u itb re k e n van e en oorlog; d a a ro n d e r o o k d e a an le g van e e n aan tal veld­ w erken in d e lijn sluis K arnem elksloot-G algeb ru g -b u iten p la a ts K o m m erru st ten b eh o ev e van h e t v ersch an ste k a m p .1 D e in die ja r e n g a n g b a re o p v a ttin g o v er h e t v e rsc h a n ste k am p bij N a a rd e n w erd k e rn a c h tig verw oord d o o r k ap itein J.K.H. d e R o n van A lderw erelt.

TVE 19e jrg. 2001

33

m

u M-

k ■I ~

k is s m

- m .

m m .

- .* S

m

^

P P »«

I

iS K : •* , '

■ ■

•

’ -H U

■' -'■

V s j r 'V '

M ^ M -r* *5?t

.-.'A-

■|if|V. A -

'

■-■ * V ■'< <*r -•■ A :. .....

.

,-.

•

•'

Ingang van een schuilplaats.

Deze schreef in 1864 in ‘De Militaire Specta­ to r’ d at m en bij N aarden terwille van een ac­ tieve verdediging van de W aterlinie een geretran cheerd kam p had ku n n en m aken, ‘m aar de bouwm eesters d e r Utree htsche linie had d en h e t denkelijk te d ru k m et h u n n e prachti­ ge torens om aan geretran ch eerd e kam pen te denken.... Intusschen wat vroeger verzuim d is kan n iet m eer hersteld w orden. Er kan thans geen geld m eer besteed w orden voor een geretran ch eerd kam p bij N aarden, al m oge h e t waar zijn, dat hiervoor slechts eenige werken op h et h ooge te rre in tusschen Bussum e n de stad noodig zouden zijn. Wij zullen ons n u m oeten behelp en m et veldwerken, in tijd van oorlog aan te leggen, o f anders van alle offensieve bewegin­ gen aan deze zijde a f m oeten zien.’3

Toch werd nog geen twee ja a r later besloten om drie p erm anente w erken te bouwen op de heide ten zuidoosten van h et dorp Bussum; h et m iddelste van deze drie bestaat nog steeds en is te vinden achter h et th eater ’t Spant. Van­ 34

waar deze plotselinge om m ekeer? Allereerst is er een politieke reden. Na de oorlogen van Pruisen tegen D enem arken in 1864 en tegen O ostenrijk in 1866 was h et N ederlandse verdedigings-plan opnieuw bekeken en te licht be­ vonden. Er was altijd van uitgegaan dat h et en ­ kele m aanden zou d u ren voor de vijand het N ederlandse veldleger tot ach ter de W aterlinie teruggedreven zou hebben. Met het nieuwe Pruisen aan de oostgrens kon er ech ter op niet m eer dan een o f twee weken w orden gere­ kend. Voor de bouw van allerlei veldwerken was d at niet genoeg. D aarom werd in 1866 be­ sloten om zowel bij U trecht als bij N aarden al in vredestijd p erm an en te w erken te bouwen. De red en dat deze nieuwe w erken bij N aarden zoveel verder van de vesting lagen dan in de vroegere plan n en was een militair-technische: rond 1860 was in de Europese legers een nieuw soort geschut ingevoerd, h et zogenaam d ge­ trokken geschut. Dit schoot veel verder en nauw keuriger dan de oude kanonnen. De ge-

r VE 19e jrg. 2001

■

• ••: ■

•SR % -is*

fsssBm .

g

rr :

:

" ,..,

TSfc.

..i

mÊÊBÊÊÊÊÈ

Geschutsopstelling van 2 kanonnen 8 staal. volgen waren zo revolutionair dat alle militaire h an dboeken herschreven m oesten worden en ook de vestingbouw kunde m oest grondig wor­ den vernieuwd. Borstweringen en dekkingen m oesten zwaarder, droge grachten m oesten d iep er w orden en metselwerk aan de zijde van de vijand m oest achter nog hogere wallen schuilgaan om voor het direkte vuur van de aanvaller bescherm d te worden.

H et O ffen sief bij Naarden De plan n en ta n 1866 behelsden bij U trecht een ruim opgezet verschanst kam p op de H outense vlakte, tussen de oude lunetten en twee nieuw te bouwen forten, de grootste for­ ten die in N ederland ooit zijn gebouwd: Rijnauw en en Vechten. Bij N aarden was h et plan bescheidener: op de eng ten zuidoosten van Bussum zou een fort w orden gebouwd op 2000 m eter van de buitenste gracht van de ves­ ting. D oor deze grotere afstand tot de vesting - noodzakelijk gew orden wegens h et getrok­ ken geschut - werd het bovendien mogelijk om tro ep en te legeren op de hoge gronden bij Ja n Tabak. Dit plan m et zijn enkele fort was geen echt verschanst kamp; bij een serieuze aanval zou het al spoedig verlaten m oeten worden. Daarom wordt vanaf 1866 gesproken van ‘het O ffensief bij N aarden’. Het plan werd uitgewerkt door de Commissie O ntw erp

O ffensief N aarden. Aangezien een deel van het voorterrein vanuit het fort niet te overzien was, werd, bij n ad er inzien, behalve h et fort, aan weerszijden een aardwerk gebouwd, bij de Gooische Boei en bij h et huidige station Bussum-Zuid. H et fo rt zou zelfstandig m oeten kunnen stan d h o u d en en in oorlogstijd per­ m anent bezet m oeten zijn, terwijl de beide vleugelwerken alleen bezet zouden w orden als het O ffensief betrokken zou zijn d o o r m obie­ le troepen .6 De commissie m aakte een o nt­ werp voor het fort m aar het fort dat uiteinde­ lijk tussen 1868 en 1870 werd gebouwd ziet er heel anders uit. De wal van het fort lag achter een diepe gracht die werd verdedigd door een vrijstaande m u u r m et schietgaten. O p de hoekpunten heeft de m u u r uitspringingen van waaruit de gracht m et geweervuur kan worden geflankeerd; in oorlogstijd zouden deze uit­ springingen een dak krijgen van h o u t en aar­ de." Zo’n droge gracht m et ‘gecreneleerde m u u r’ werd in Pruisische forten in die tijd vaak toegepast m aar in N ederland is hij uniek. Het hoofdwerk in Bussum staat dan ook terecht op de m onum entenlijst! De gecreneleerde m u u r liep oorspronkelijk door aan de achterzijde van h et fort; nu is daar een deel van de m uur afgebroken. Bin­ nen het fo rt staan twee bomvrije gebouwen en er is een poterne (een tu n n el o n d er de wal door) van het b innenplein n aar de droge gracht.

TVE 19ejrg. 2001

35

r

5L£gs T-T-Z&

Z?'Ar“* «

k

:

*

i$jp. 1 fk mmé •

.. ......... .._ • -

Loopgraaf in de tussenlinie.

De drie werken van h et O ffensief w erden in 1868 aanbesteed en op 1 mei 1870 w erden ze opgeleverd. Ze waren dus nog gloednieuw toen op 16 ju li h et leger w erd gem obiliseerd wegens de oorlog tussen Frankrijk en Pruisen. In het hoofdwerk w orden 100 m an gelegerd. H et m oet geen aangenaam verblijf zijn ge­ weest w ant er is groot gebrek aan water. N a de dem obilisatie w ordt dan ook geadviseerd om een pom p te laten slaan." Over h et doel van h et O ffensief was er b innen h et leger veel verschil van m ening. Tussen de beide uitersten - h et O ffensief als basis voor uitgebreide offensieve operaties en opheffing van de vesting N aarden m et O ffensief en al waren e r vele andere m ogelijkheden die stuk voor stuk wel h un verdedigers hadden. Wat het laatstgenoem de uiterste betreft: er is al lang voor de opheffing van de vesting N aarden in 1926 sprake geweest van de wenselijkheid om de W aterlinie niet bij N aarden m aar verder westelijk aan de Zuiderzee aan te laten sluiten. Voor h et eerst was dat ro n d 1850 toen er druk werd gewerkt aan de verbetering van de vesting 36

M uiden.9 De voorstanders van N aarden voer­ den aan dat h et g eïn u n d eerd e polderland bij M uiden alleen passieve verdediging toeliet ter­ wijl m en vanuit N aarden de m ogelijkheid had om aanvallenderwijs tegen de vijand op te tre­ den. Dit argum ent gaf de doorslag; de boven­ verm elde m em orie uit 1858 stelt zelfs: ‘de hoofdbestem m ing van N aarden is om offen­ sieve bewegingen uit te k u n n en v o eren ’. Naar­ den bleef dus een vesting. Gelukkig maar, want in die tijd gold dat vestingen na opheffing ge­ sloopt m oesten w orden om dat ze anders in oorlogstijd nog n u t zouden k u n n en hebben voor de vijand. Prachtige vestingen, zoals Koevorden, Grave en Bergen-op-Zoom zijn we op die m anier kwijt geraakt. O m streeks 1890 is er opnieuw sprake geweest van opheffing van de vesting N a a r d e n . I n 1888 had een studie van de H oogere Krijgs­ school uitgewezen dat M uiderberg een b eter noordelijk e in d p u n t van de Nieuwe H ollandse W aterlinie zou zijn dan N aard en /R o n d u it. Dit zou wel de bouw m eebrengen van een nieuw fort bij M uiderberg en daar voelde de m inister

7TE 19e jrg. 2001

weinig voor. Na veel wikken en wegen werd in 1894 besloten om toch N aarden te handhaven m aar h et te versterken door de bouw van betonschuilplaatsen voor de infanterie in de oos­ telijke buitenwal. Van 1895 tot 1906 zijn er twaalf van deze schuilplaatsen gebouwd." De officiële opvattingen over het Offensief lagen ergens tussen de genoem de twee uiter­ sten in. In een com m entaar van Inspecteur der Genie Van H art Beek op de plannen van 1866 zet hij vraagtekens bij het nut van het Offensief als basis voor aanvallende bewegingen. Hij ver­ wacht dat de vijand bij een aanval op tie Water­ linie zijn hoofdm acht zal legeren bij Baant, ter­ wijl de N ederlandse hoofdm acht zal liggen bij Utrecht. Bij een uitval vanuit het Offensief zal m en daarom niet veel verder komen dan het overrom pelen van enkele voorposten rond La­ ren, Blaricum en Huizen; de vijand kan im­ mers uit Baarn veel sneller versterkingen aan­ voeren dan de N ederlanders vanuit Utrecht. Dat wil niet zeggen dat hij een tegenstander is van het Offensief. Integendeel, hij acht het Offensief bij N aarden van het grootste belang als opvangstelling van h et Veldleger als dat zich m oet terugtrekken op de Waterlinie. ‘Uit dat gezigtspunt is dan ook de positie van Bussum in vroeger tijd steeds beschouwd gew orden’. De minister schreef hierbij in de kantlijn: 'Dit is h et hoofdpunt en in dien zin m oeten de wer­ ken worden aangelegd’.

U itb re id in g v an h e t O ff e n s ie f O fschoon het O ffensief dus allereerst was be­ doeld als opvangstelling voor het terugtrek­ kende veldleger, bleven veel m ilitairen het toch ook zien als uitvalsbasis voor aanvallend optreden. In 1869, als de bouw nog in volle gang is, w ordt al gesproken van het tweeledige doel: wijkplaats voor het uit de IJssel- of Grebbelinic terugtrekkende Veldleger en geretrancheerd kamp ’ten einde uitvallen te doen en ’s vijands flank te bedreigen, in verband m et offensieve bewegin­ gen van onze zijde uit de stelling bij U trecht. Tot h e t doorstaan van een geregeld beleg is h e t O ffensief niet bestem d’.12

In 1874 trok de brochure 'De Nieuwe Hollandsche W aterlinie en hare verdediging naar

de eischen des tijds’ veel belangstelling. Hij was geschreven o n d er de schuilnaam Kainos door W. Badon Ghijben, do cen t G enie aan de Koninklijke Militaire Academie. Hij wilde een m eer aktieve verdediging d o o r steunpunten te bouwen dicht vóór de inundatie. Een zo’n steunpun t was een tot verschanst kam p uitge­ bouwd O ffensief bij N aard en .1' G eneraal Weitzel, de Minister van O orlog, was het hierm ee eens m aar dit zou leiden tot zijn ontslag als mi­ nister.14 Hij zette op de begroting voor 1875 een post om h et O ffensief uit te breiden tot een volledig verschanst kam p achter een kring van forten. M aar de Tweede Kamer voelde hier niets voor en de m inister stapte op. H et om ge­ keerde gebeurde overigens in 1909 toen gene­ raal Snijders de C hef van de G enerale Staf af­ viel als kandidaat-m inister om dat hij in 1907 had voorgesteld om een p antserfort te bouwen bij N aarden als uitgangspunt voor offensief o p treden buiten de W aterlinie.15 In 1874 ging het verschanste kam p dus niet door, m aar het O ffensief werd wel in 1877 aan de westzijde verbonden met de inundatie."1O orspronkelijk was daarvoor een batterij bij H et Spiegel ge­ pland, m aar daarm ee kwamen de militairen n et te laat. In 1874 was de spoorlijn Amsterdam -Amersfoort geopend en deze werd h et be­ gin van de enorm e uitbreiding van h et dorpje Bussum. De villabouw begon in H et Spiegel. De nieuwe bewoners en de bouw m aatschappij­ en verzetten zich tegen de p lan n en voor de batterij m et zijn verboden kringen waarin niet gebouwd zou m ogen worden. Dus werd de bat­ terij wat verder naar h et zuiden gebouwd, aan de Koedijk. Een tweede batterij, genaam d 'Vooruit Bussum’, kwam te liggen tussen de batterij aan de Koedijk en h et rech ter vleugelwerk, op de plaats waar n u h et zwembad ligt. De beide batterijen bestonden slechts u it aar­ den wallen. De Koedijk had een natte gracht en V ooruit Bussum, net als de drie onde wer­ ken, een droge gracht. H et O ffensief bestond na 1877 dus uit 5 werken, die ook w erden aan­ geduid als: Werk 1 t/m 5. Werk 1 was Koedijk, 2: V ooruit Bussum, 3: R echter vleugelwerk, 4: H oofdw erk en 5: Linker vleugelwerk. Alleen Werk 4 had p erm an en te gebouwen en het is ook het enige van de vijf dat nu nog bestaat." Tot 1914 is h et O ffensief in deze toestand gebleven; ook de discussie die in 1880 ont­ stond over de inrichting van het Offensief

TVE 19ejrg. 2001

37

ib i i - „,»<8

JyÓÊi8R

« S Ê

msêrM

■

IftW .W *M l

• M

L

'

Zy*

.

S S S W & jU 'q

;____

De zuidrand va n Bussum omstreeks 1925. Rechtsboven Werk IV van het offensief en onder de resten va n de Voorstelling Naarden met links Schans 1 (Streekarchief Naarden, collectie Bussum )

heeft daar niets aan veranderd. De infanterist A.R. Krayenhoff van de L eur - die het O ffen­ sief nog altijd zag als uitvalsbasis voor groot­ scheeps offensief op tred en - betoogde in dat ja a r dat h et bestaande O ffensief onbruikbaar was om dat h et beheerst werd vanaf 20 m eter h oger gelegen terrein dat n iet m eer dan 2 km ervan verwijderd lag. Om dit te verhelpen stel­ de hij een veel verder van N aarden gelegen om trek voor: van de m ond van de Eem over Eem nes Buiten en de hoogten aan de no o rd ­ west rand van h et toen nog kleine dorp Hil­ versum naar de ’s-Gravelandsevaart. Hij dacht daar in oorlogstijd in tien 10 dagen een veldstelling aan te kunnen leggen.18 D at laatste klonk weinig geloofwaardig m aar de hoofdre­ den waarom zijn plan weinig steun kreeg was d at h e t N ederlandse leger in die tijd te klein was om zo’n uitgebreide stelling voldoende te k u n n en bem annen. Pas na de grondw etsher­ 38

ziening van 1887 is het wettelijk mogelijk ge­ w orden om het leger uit te breiden. Ook de ingrijpende m ilitair-technische o nt­ wikkelingen van n a 1880 h eb b en h et O ffen­ sief n iet k u n n en beroeren. N och de brisantgranaat, noch het rookzwak buskruit, noch de verbetering van h et veldgeschut en h et worpgeschut, noch h et repeteergew eer en h et m a­ chinegew eer h eb b en er invloed op gehad. Dus lag h et O ffensief er bij het uitbreken van de Eerste W ereldoorlog in 1914 net zo bij als in 1878. O ok de M emories van Verdediging zijn in deze periode in wezen niet veranderd. In deze Memories stond uitvoerig opgeschre­ ven wat er in geval van mobilisatie m oest ge­ b euren om de linie in staat van verdediging te brengen. In N aarden en omgeving betekende dit d at e r een gevechtsstelling voor de infante­ rie m oest w orden aangelegd tussen de werken

TVE 19ejrg. 2001

gpjüs^, .

-

~ ■■

■X

-

:

—

• > <

.

*-■■

■tast $Êh? \

■

: : . -

*

De westrand van Bussum omstreeks 1925. Boven de -vesting Naarden, links midden de batterijen aan de Kamemelksloot en linksonder het “.P annekoekenfort ”. (Streekarchief Naarden, collectie Bussum )

aan d e K am em e lk slo o t en fo rt R o n d u it. Deze lin ie volgde n.a. de oostelijke b e d e k te w eg van d e vesting e n de wal tussen d e vesting en R o n d u it. D a a ra c h te r - to t in h e t te rre in te n w esten van d e vesting - kw am en geschutsopstellingen. V oor d e in fa n te rie lin ie , in een b o o g te n o o sten e n ten z u id e n van d e vesting, lag ee n rij v o o rp o sten . In 1887 lag en deze in d e w erken 1 t / m 5 van h e t O ffen sief en na W erk 5 bij de G ooise B oer o p de la n d g o e d e ­ re n O ud-B ussem e n F levoram a en o p d e L e e u w e n b e rg a a n d e V alkeveense la a n .19 R o n d 1910 v e rm e ld t de beschrijving van de v o o rp o sten lijn dezelfde p laatsen , alleen a a n ­ gevuld m e t ee n post aan de kust bij Oud-Valkcvccn." V erd er w aren d e v o o r d e v o o rp o sten aangew ezen so ld aten van n aa m v e ra n d e rd . In 1887 h o o rd e n ze tot d e S ch u tterij, ee n o rg a n i­ satie die n ie t tot h e t D e p a rte m e n t van O o rlo g b e h o o rd e m a a r to t h e t D e p a rte m e n t van B in­

n e n la n d se /.ak en e n pas in o o rlo g stijd te r beschikking van h e t leg er kwam. Na de o p ­ h effin g van d e S ch u tterij in 1907 w erd h a a r taak o v e rg e n o m e n d o o r d e Landw eer, d e oudso ld aten van h e t leger, d ie d aa ro m o o k d e b e ­ z ettin g van de v o o rp o ste n lijn bij N a a rd e n m o est leveren. T erzelfd ertijd w aren o o k d e N e d erla n d se strijd k rac h ten sterk in om vang to e g e n o m e n en o o k d a t blijkt u it d e p la n n e n vo o r d e N a a rd e n se v o o rp o sten : in 1887 w aren e r twee co m p a g n ie ë n S ch u tterij v o o r u itg e­ tro k k e n , ro n d 1910 vier co m p a g n ie ë n L a n d ­ weer. V an d ie vier co m p a g n ie ë n - sam en o n ­ gev eer 1000 m a n sterk - zou d e h e lft d e vo o r­ p o sten lijn b e z etten . De a n d e re h elft zou w o rd en g ele g e rd bij d e c o m m a n d o p o ste n o p 1 /2 to t 1 km d aa ra ch ter: 600 m e te r n o o rd van W erk 1, bij d e RK kerk van Bussum , hij J a n T abak en in d e su ik erfa­ b riek aan d e H uizerstraatw eg. H oew el d e Me-

TVE 19e jrg. 21)1)1

39

mas ir« j^ ïR K ii t

o

Werk

Bari . T- C

/ ; AA

Bussum omstreeks 1925 met de werken I t/tm V va n het offensief en hun verboden kringen.

m orie van Verdediging vrijwel jaarlijks werd herzien, is er dus alleen op detailpunten het een en an d e r aangepast; de opzet van h et ver­ dedigingsplan - hoofdverdedigingslijn langs d e oostrand van de vesting en een voorposten­ lijn op ongeveer 2 km daarvoor - is na de tach­ tiger ja re n van de 19e eeuw m eer dan 20 ja a r niet veranderd, verm oedelijk tot 1914 toe.

De Voorstelling Naarden Wat in m eer dan 30 ja a r vrede gelijk bleef, ver­ and erde bij de mobilisatie in 1914 b in n en een m aand. Tijdens de mobilisatie 1914-1918 nam h e t V eldleger de zogenaam de ‘neutraliteitsopstelling’ in: twee divisies op de Veluwe, een in N oord-Brabant en een (de Eerste Divisie) aan de N oordzeekust. O p 1 septem ber 1914 kreeg de Eerste Divisie van de O pperbevelhebber van Land- en Zeem acht te h o ren dat zij in ge­ val van een aanval uit h e t oosten bevel zou krijgen om bij N aarden een opvangstelling te bezetten voor het Veldleger. De G roep Naar­ 40

den van de Nieuwe H ollandse W aterlinie was bego n n en aan de bouw van deze Voorstelling. De ontw orpen Voorstelling bestond uit een kring van infanterieschansen op ongeveer een kilom eter buiten de oude voorpostenlinie. De com m andant d er Eerste Divisie was h et op en ­ kele p u n ten niet m et de ontw orpen werken eens: hij wilde de infanterielinie in h et n o o r­ den verder naar h et oosten m aken (niet bij de Limitische heide m aar bij de E ukenberg) en de bij de stelling ingedeelde veldartillerie (kanonnen van 8 staal) d ichter bij de infante­ rielinie dan de geplande 1500 meter. O p bei­ de p u n ten kreeg hij zijn zin."1 Z odoende o nt­ stond een veldstelling ro n d een zevental infanterie-schansen. Ze lagen in een boog tus­ sen een p u n t op ongeveer 1 km ten zuiden van 'i Spant in Bussum en de kust even ten oosten van de Eukenberg. Schans 1 lag bij de noordwestelijke p u n t van de Bussum erheide, schans 2 in het kam p Crailo, schans 3 op de Blaricum erheide, schans 4 op de Tafelberg­ heide, schans 5 bij de Sijsjesberg, schans 6 op de N aardereng en schans 7 aan de kust op h et

TVE 19e jrg. 2001

mm W F r\ '

iMM

mm

mm

i^rnm 7 ? '

S r a R f c ..

mm

-^ L

w*. W.

'S^ §3

Werk I V (het “H oofdzverk”) v a n het o ffen sief in 1938. (Streekarchief N a arden, collectie B u ssu m )

huidige N TKC-kam peerterrein. De schansen bestonden uit een 120-170 m lange borstwe­ ring die als vuurlijn voor gew eerschutters diende en waarin ook schuilplaatsjes waren ondergebracht. V erder waren er vier zware m itrailleurs en een telefoonverbinding met de vesting. R ondom lag een prikkeldraadver­ sperring. Tussen de schansen waren oorspron­ kelijk borstw eringen voor schutters, m aar zo­ als we zullen zien w erden deze tussenlinies la­ ter veel verder uitgebouwd. O p 250-500 m achter de infanterielijn lagen 5 batterijen A t/m E m et kanonnen van 15 cm K, mobiel ge­ schut van zwaar kaliber. Dit geschut was op grond van de ervaringen van de oorlog van 1870-1871 aangeschaft in 1883. Al kort na de invoering was h et eigenlijk al verouderd, want h et was van brons en dat was slecht bestand te­ gen h et rookzwak kruit dat juist in die tijd het oude buskruit verdrong. De loop was al na 600 schoten versleten en ook de dracht (5800 m) was nogal klein. Bij de opheffing van de ves­ tingartillerie in 1927 zijn de 15 cm K. kanon­ nen uit de bew apening verdw enen.22

In m aart 1915 was m en al een eind gevorderd m et de aanleg van de Voorstelling, zoals blijkt uit een aantal fo to ’s die toen zijn gem aakt.25 De Eerste Divisie, die de stelling in geval van nood met twee regim enten (het Regim ent Ja­ gers in het vak van schans 5 t/m 7 en het 4e R egim ent Infanterie in het vak van schans 1 t/m 4) zou m oeten bezetten, werd ech ter on­ geduldig en stuurde een deel van deze regi­ m enten om de Voorstelling af te bouw en.24 Daarvoor was gerekend op vier weken, maar na acht weken, in ju n i 1915, was m et nam e het Jagersvak nog niet klaar. 1loe dit verder afliep is niet bekend m aar in m aart 1916 klaagde de Eerste Divisie weer dat het Jagersvak nog niet af was en in april w erden er opnieuw enkele com pagnieën Jagers in de Hofstede ‘Oud-Bussem' gelegerd om de stelling af te bouwen, deze keer in zes weken. H et is overigens niet onm ogelijk dat dit gebeurde om dat de plan­ nen inm iddels waren uitgebreid.2' In ieder geval blijkt uit gedetailleerde kaarten van wat er in septem ber 1916 gereed was, dat vooral de tussenlinies waren uitgebouw d tot

T V E 19e jrg. 2 0 0 1

41

een indrukw ekkend geheel. Tussen de schan­ sen lag een droge gracht m et daarachter een doorgaande infanterieborstw ering. Zestig m e­ ter naar voren lag een brede prikkel-draadversperring en, in een 80 m brede strook naar achteren, een netwerk van verbandplaatsen, telefoonposten, schuilplaatsen voor reserves en latrines, alles verbonden door loopgraven. Bovendien lag in de infanteriewal iedere 50 m nog een schuilplaats voor 30 man. Tussen de schansen had de frontwal een uitstulping naar voren waarin twee kanonnen van 8 staal waren opgesteld die flankerend vuur konden uitbren­ gen op de gracht en de draad-versperring. Deze aanleg vindt m en in beide regimentsvakken, m aar e r is toch ook een verschil. In h et 4RI-vak zijn er in de draadversperring luisterposten die m et een naderingsloopgraaf zijn verbonden m et de frontwal. Deze ontbreken in hetjagersvak m aar daar zijn weer op enkele plaatsen van achter de frontwal ondergrondse m ijngangen gegraven, op een plek zelfs 200 m lang.

U itbreiding van d e V oorstelling Nog voor deze w erken klaar w aren w erden al w eerplannen gem aakt voor een uitbreiding van de Voorstelling. In h e t w esten zou de Voorstel­ ling aangesloten m oeten w orden aan de in u n ­ datie. hetzij bij de Hilversumse Meent, hetzij bij de klapbrug in ’s-Graveland. De keuze viel op de Hilversumse M eenten in augustus 1916 werd m et d it werk begonnen. Aan de oostzijde d acht m en aan uitb reid in g n aar de W aran d e/h av en van H uizen. Voorzover bekend is dit laatste niet uitgevoerd m aar een ja a r later kwamen e r plan­ n en voor een nog veel verder gaande u itbrei­ ding. N a verkregen m achtiging van de Minis­ te r van O orlog op 14 decem ber 1917 w erden deze n ad e r uitgew erkt. Wat ze inhielden is te zien op een kaart uit ju n i 1918. O p 200 m eter voor de schansen 1 t/m 7 zou een nieuwe d o o r­ gaande loopgraaflijn kom en en daar w eer vóór een loopgraaflijn m et betonschuilplaatsen die in een vrijwel rechte lijn liep van de klapbrug in ’s-Graveland n aar de W arande en de Leeuw enpaal aan de G ooyergracht. Aan deze laat­ ste linie was m en toen al begonnen. O p het kam­ p ee rterre in De Franse Kamp liggen 50 b eto n ­ schuilplaatsen in twee rijen. De voorste, zui­ delijkste rij bestaat u it schuilplaatsen m et een 42

ingang en bestem d voor loopgraafw achten van elk vier m an. De achterste rij bestaat uit gro te­ re schuilplaatsen m et twee ingangen, bestem d voor 16 m an reserve tro ep en . Deze schuil­ plaatsen zijn van h e t zwaarste type d at h e t N e­ derlandse leger in die dagen kende. Ze waren ontw orpen om een langdurig b o m b ard em en t van zwaar 15 cm geschut te doorstaan. Dit alles wijst e r op dat h et h ier om m eer ging dan een opnam estelling om h e t Veldleger de kans te ge­ ven zich veilig achter de W aterlinie terug te trek­ ken. De legerleiding was teru g g ek eerd tot het oude plan om bij N aarden een uitvalsbasis voor offensief o p tre d e n in te richten. Of, zoals de C om m an d an t van de Nieuwe H ollandse Wa­ terlinie h etfo rm u le erd e: ‘De Voorstelling is be­ doeld als opnam estelling en in een later stadium als uitvalspoort.’ D aartoe was h et nodig om hier langdurig stand te k unnen h o u d e n . Maar op he t M inisterie in Den H aag begon m en er blijkbaar anders over te denken want op 12juli 1918 wer­ den de werkzaamheden opgeschort in afwachting van een beslissing van de nieuwe Minister van Oorlog. Wat op de Franse Kamp in uitvoering was m ocht worden afgebouwd m aar tot een hervat­ ting van h et werk is h et niet m eer gekom en.

G ooistellin g Na 1918 is de Voorstelling N aarden opgeheven. Vrijwel alles is gesloopt en alleen op een paar plaatsen zijn e r nog sporen van te vinden; daar kom en we later nog op terug. Eerst nog iets over de Gooistelling, een plan uit 1928 dat veel verder ging dan h et Offensief van 1866, de Voorstelling van 1914 o f zelfs de voorstellen van Krayenhoff van de L eur uit 1880. O p grond van de ervaringen van de Eerste W ereldoorlog was de Voorstelling te klein bevonden voor een langdurige verdediging. Bovendien kon A m ­ sterdam vanuit h et Gooi bestookt worden m et lange-afstandsgeschut. D aarom werd een stel­ ling ontw orpen die niet alleen h et Gooi m aar ook Soest, Baarn en Eem nes omsloot. De front­ lijn sloot bij W estbroek aan bij de inundatie van de W aterlinie en liep vandaar langs M aartens­ dijk en Hees, om Soest heen naar de oostelijke dijk van de Eem. D aarachter liep wat toen een ‘ruglijn' heette en n ad erh an d ‘stoplijn’ werd genoem d langs h et Tienhovens kanaal, de Vuurse, Soestdijk, Baarn en Eemnes.®

TVE 19ejrg. 2001

Resten van de Voorstelling

dicht bebouw d gebied als h et Gooi is d at wel opmerkelijk!

De Gooistelling heeft alleen op papier bestaan en is snel in de vergetelheid geraakt. In het veld is er dan ook niets van terug te vinden. Wel van de Voorstelling en dan niet alleen de al ge­ noem de betonschuilplaatsen bij de Franse Kamp. Hoewel de rest van de Voorstelling was gebouwd van m inder duurzaam m ateriaal zo­ als h o u t en kanonnen, kuilen van de bijbeho­ ren d e schuilplaatsen en naderingsloopgraven. Zo’n 500 m eter naar het zuidwesten liggen in h et bos achter de huizen 166 t/m 186 m inder duideliike resten van batterij D. En ten slotte liggen er op de N aardereng op twee plaatsen nog stukjes van de infanteriewal: in een bosje en in de bosrand ten zuiden van het NTKCkam peerterrein resten van schans 1 en verder naar h et oosten aan de rand van de bebouwing voorbij de I.orentzweg een stuk infanteriewal m et voorliggende gracht. Volgt m en in I luizen vanaf h et zwembad Sijsjesberg de Weg van de Twaalf Schepels richting Tafelbergheide, dan vindt m en in h et bos aan de rechterkant over­ blijfselen van loopgraven en schuilplaatsen. O p ongeveer 350 m na de Crailose weg begint h ier een stuk infanteriewal m et voorliggende droge gracht; 150 m tevoren zijn er in de berm van de weg een paar nauwelijks opvallende ver­ lagingen. H et zijn de sporen van twee inge­ storte m ijngangen. Deze begonnen achter de infanteriewal - die op dit punt nu verdw enen is - en liepen enkele h o n d erd en m eters tot on­ d er h et voorterrein om daar springladingen aan te k unnen brengen o n d er de vijandelijke belegeringswerken. V erder naar het noorden gaande zijn er in het bos langs de N aarderstraat tegenover het Eikenlaantje resten van een batterij E voor 15 cm geschut: vier em ­ placem enten voor kanonnen, kuilen van de b ijb eh o ren d e schuilplaatsen en naderings­ loopgraven. Deze overblijfselen w orden nu be­ dreigd door de plannen van de gem eente H ui­ zen om h ier een begraafplaats aan te leggen. Zo’n 500 m naar h et zuidwesten liggen in het bos achter de huizen van de Nieuwe Bussummerweg de wat m inder duidelijke resten van batterij D. Tenslotte ligt er op de N aarder Eng, in een bosje aan de O ud Naarderweg, nog een stukje van de infanteriewal. Al m et al is er na bijna 80 ja a r dus nog vrij veel van de Voorstel­ ling over gebleven. In een dicht bevolkt en

De heren Heyne, Kips, Leegwater, Westland en De Zee wil ik bedanken voor nuttige aanwijzingen en discussies.

Bronnen Archief 3.09.27 wit etiket, Comm. NHW, Rijksar­ chief Z.Holland. Archief 3.09.19 geel etiket, Hoofdkw. HW, Alg.Rijksarchief. Archief 2.13.15.01 Gen. Staf, Alg. Rijksarchief. Archief 2.13.18 Veldleger C, Alg. Rijksarchief. Memorien OMM, Kaartenafdeling, Alg. Rijksarchief C.A. de Bruijn en W.H.Schukking, Naarden 13501950, Leiden 1950. W. Bevaart, De Nederlandse defensie 1839-1874, ’s-Gravenhage 1993. A.C.Th. Gevers Leuven, Overzigt van Neerlands verde­ digingsmiddelen, ’s-Gravenhage 1869. W. Klinkert, Het vaderland verdedigd 1874-1914, ’s-Gravenhage 1992. Archief 3.09.27 Archief van Nieuwe Hollandse Wa­ terlinie (Rijksarchief Zuid-Holland) Archief 3.09.19 Archief van het Linie Hoofdkwar­ tier van de Nieuwe Hollandse Waterlinie (Rijksar­ chief Zuid Holland) Archief 2.13.15.01 Archief Generale Staf van de Ko­ ninklijke Land- en Zeemacht (Algemeen Rijksarchief) Archief 2.13.18.01 Archief Hoofdkwartier Veldleger 1907-1942 (C. Geheim archief van de Comman­ dant van het Hoofdkwartier Veldleger) (Alge­ meen Rijksarchief) Archief 2.13.61 Archieven van Chefs van het Wapen der Artillerie der Koninklijke Landmacht, 18141940. (Algemeen Rijksarchief)

Noten David Kips, ‘Het Ronduit’, in: De Omroeper 7(1994), pp.96-120. 2. De Bruijn-Schukking, Naarden 1350-1950, 2e deel, hoofdstuk III. 3 Bevaart, De Nederlandse defensie, hoofdstuk III. 4 Memorie Mekern 1850, OMM N180; Memorie Mekern 1853, OMM N168; Memorie Gey van Pittius 1858, OMM H 161; De Bruijn-Schukking, Naarden 1350-1950, 2e deel, hoofdstuk II. 5 J.K.H.de Roo van Alderwerelt, ‘Bijdragen tot de kennis van ons verdedigingsstelsel’ in: Militaire Spectator 1864. 6 Memorie Offensief Naarden 1866, OMM N216. 7 De Bruijn-Schukking, a.w. 2e deel, hoofdstuk III; Ge­ vers Leuven, Overzigt, p.150. 1

TVE 19ejrg. 2001

43

8 De Bruijn-Schukking, a.w. 2e deel, hoofdstuk IV. 9 Klinkert, Het vaderland verdedigd, pp. 252-253. 10 KJ. Onrust, ‘Schuilplaatsen’, in: De Omroeper 1( 1988), pp. 128-138. 11 Gevers Leuven, Overzigt, p.164. 12 Klinkert, Het vaderland verdedigd, p. 76; Kainos, De Nieu­ we Hollandsche Waterlinie en hare verdediging naar de eischen des tijds, Breda 1874. 13 Klinkert, a.w. pp. 68-69. 14 Klinkert, a.w. pp. 262. 15 De Bruijn-Schukking, a.w. 2e deel, hoofdstuk III. 16 M.J.M. Heyne, ‘De forten rond Bussum’, in: TVE 1 (1983) pp. 102-109. 17 A.R.Krayenhoff van de Leur, ‘Het gebruik van de infan­ terie bij de verdediging van de Nieuwe Hollandsche Waterlinie’, Vereniging ter beoefening van de Krijgsweten­ schap, 1880-1881, pp. 182-235. 18 Archief 2.13.15.01, inv. nr 89. 19 Archief 3.09.27, inv. nr 18. 20 Archief 3.09.27, inv. nr 19. 21 Mededeling. J.de Zee te Culemborg. 22 Archief 3.09.27, inv. nr 4. 23 De Bruijn-Schukking, a.w. 2e deel, hoofdstuk V. 24 Archief 3.09.19, inv. nr 31. 25 Archief 3.09.19, inv. nr 4. 26 Archief 2. 1 3.6 1, omslag 937.

J.S. van W ieringen (1924) werkte als natuurkundige in een industrieel onderzoekslaboratorium . In zijn vrije tijd h o u d t hij zich bezig m et de geschiedenis van oude vestingw erken en p u bliceerde o n d e r m eer over de overgang van O ud- n aar Nieuw Ne­ derlandse vestingbouw ro n d 1680, de vesting Grave, inundatiew erken, de G rebbelinie en de betonkazem atten van 1939 en 1940. Hij is lid van de studie­ commissie Stichting M enno van C oehoorn.

44

TVE 19e jrg. 2001

m

ï k '

lI

«83*« ^jaissfitëlp

m 111 \:w

;■ ;

ii # p I km té:

•<' ;c \-

m

7Mm M ,

7

$at

!

?

©
*0 ü k G

Ö

111 H *St$

. ' ;,

b m

i:=

••

« i S

«r*4 aOs -» JE i G-r CG —• g « t-l

*

® *• -H©*j Cn O: SS

«

3ookCf>ü-H-Oü »w ® ««» £> © ©H *H ® © ro M X Ï h f i t !

© © M®X M ©C©O-w 85^t—© 0 " # ^ ©

^

ü h h

3 ? § ÏS 7‘

;;!

A\■ \; J

*

M ta

V!

& li

,-, • '

iS M '■yi ~

’ ■«S$É'•M

r0 ■ !

B ' ;

7~~~^.7,^.jae

' • V r iI >*? ;■• ■ ..

; # |7 |§ g

I

:- \

•

" E iiW ===t

P|W /

TVE 19ejrg. 2001

45

A ctiviteiten ag en d a Ingeborg Laarakkers

Com eniusm useum , K loosterstraat 33, N aar­ den. O peningstijden t/m 31 maart: di. t/m zo. 13.00-16.00 uur. Vanaf 1 april: di. t/m za. 10.00-17.00 uur; zo. 12.00-17.00 uur. Inlichtin­ gen: 035-6943045. • T / m 14 mei: Memories. Tentoonstelling over hoe kunstenaars h un h erinnering ge­ bruiken als uitgangspunt voor h un beel­ d en d werk. D ienstbodenhuis De Koepel. L andgoed Zon­ nestraal, L oosdrechtsebos 7 in Hilversum. O peningstijden: iedere zondag 12.00-17.00 uur. Inlichtingen 035-6232990. • 1 1 febr. t/m 29 april: Werk van Nikkie van Es. Deze succesvolle N aardense kunstenares to o nt een heel bijzondere vitrage van echte bladeren, bloem en en tekeningen. • 6 mei t/m 26 augustus (data o n d er voorbe­ houd): D uiker in D en Haag. Een overzicht van de gebouw en, gerealiseerd in D en Haag, door de architect van sanatorium Zonnestraal. D udokcentrum , D udokpark 1 te Hilversum. O peningstijden: w o./vr./zo. 12.00-16.30 uur. Inlichtingen: 035-6292262. • Perm anent: O verzichtstentoonstelling van de architect Dudok. Fotofestival N aarden, diverse locaties. 24 mei t/m 17 ju n i Forteiland Pampus, walbasis: Postbus 90, 1398 M uiden. Inlichtingen: 0294-262326. O peningstijden: 1 april t/m 31 oktober: di. t/m zo. 10.00-17.00 uur. Te bereiken per eigen boot o f p er veerdienst, verzam elpunt M uiderslotpoort. V ertrektijden: za. en zo. 10.30, 12.30 en 14.30 uur. In de periode apriloktober: di. t/m vr. 13.30 uur; In de periode mei -sept. di. t/m vr. 10.30, 12.30 en 14.30. G em eentem useum Weesp in h et stadhuis. 46

Nieuwstraat 41, Weesp. O peningstijden: t/m 14 juni: di. en do. 9.30-12.30 en za. 13.3015.30. Inlichtingen: 0294-491245/491391. • Perm anent: Voorwerpen die te m aken heb ­ ben m et de geschiedenis van Weesp. Rond­ leidingen op aanvraag d o o r h et stadhuis (1772-1776) van Jacob O tten Husly en het m useum . Geologisch M useum H ofland, Hilversumseweg 51,Laren. O peningstijden: di. t/m zo. 13.00 - 16.30 uur. G roepen ook mogelijk op afspraak buiten de openingstijden. Inlichtin­ gen: 035-5382520. Goois Museum, Kerkbrink 6, Hilversum. O pe­ ningstijden: di. t/m zo. 13.00-17.00 uur. In­ lichtingen: 035-6292826. • T /m 22 april: D oor de lens van persfoto­ graaf Stevens. Een overzichtstentoonstel­ ling van h et werk van deze bekende Gooise persfotograaf die o n d er an d ere 40 ja a r ge­ werkt heeft voor De Gooi- en Eem lander. • 5 mei t/m 27 mei (data o n d er voorbe­ ho u d ): een g reep uit de gem eentelijke kunstcollectie. H et resultaat van een geza­ m enlijk project van h et Hilversumse Roland H olst College en de gem eente Hilversum. Historische Kring Ankeveen, ‘s-Graveland en K ortenhoef In De Gloriosa. Inlichtingen: m e­ vrouw Van de Velden 035-6562525. • Iedere w oensdagavond o pen huis in De Dobber, Kerklaan 89 in K ortenhoef. Aan­ vang 20.00 uur. Historische Kring Baerne. Inlichtingen: de h eer van de Kraats 035-5421000. Historische Kring Blaricum. Inlichtingen: de h eer Verwaal 035-5314462. • P erm anente fototentoonstelling u it eigen bezit in de O udheidkam er aan de Brinklaan 4 in Blaricum.

TVE 19ejrg. 2001

Historische Vereniging Bunscote. Inlichtin­ gen: de h eer J. H oekstra 033-2987406. • 22 mei: jaarvergadering in 't Haantje, Kui­ perstraat 25 te Spakenburg. Aanvang 20.00 uur. Hilversumse H istorische Kring Eigen Perk, In­ lichtingen: de h eer Lam mers 035-6242661. H istorische Kring Loosdrecht. Inlichtingen: de h eer Mol 035-5824841. H uizer K lederdracht M useum, Havenstraat 73-75, H uizen. O peningstijden: di. t/m za. 14.00-16.30 uur. Inlichtingen: 035-5251913. H uizer Museum H et Schoutenhuis, Achter­ baan 82, H uizen. O peningstijden: di. t/m za. 13.30-17.00 uur. Inlichtingen: 035-5250223. T /m 5 mei: Eeuwige jeu g d , 100 ja a r kinder­ p o rtretten in de N ederlandse fotografie. Zie ook de rubriek 'A genda U itgelicht’. Kasteel G roeneveld, G roeneveld 2, Baarn. O peningstijden: di. t/m vr. 10.00-17.00 u u r en za./zo. 12.00-17.00 uur. Inlichtingen: 0355420446. K asteel-M useum Sypesteyn. Nieuw Loosdrechtsedijk 150 in Nieuw-Loosdrecht. O pe­ ningstijden: di. t/m vr. 10-00 uur-17.00 uur. Za./zo. en feestdagen 10.00 uur-17.00 uur. In­ lichtingen: 035-5823208. H et N ederlandse Vestingmuseum, Westwalstraat 6 le Naarden-Vesting. O peningstijden: di. t/m vr. 10.30-17.00 uur en za./zo. 12.0017.00 uur. Inlichtingen: 035-6945459. • Iedere eerste zondag van de m aand: R ond­ leidingen in uniform . Aanvang 13.30 uur. • 23 m aart t/m 20 mei: Dortsman. Een veel­ zijdig architect. Tentoonstelling. • 28 maart: K inderm iddag 14.00-16.00 uur. • 16 a p r il/2 1, paasdag: garnizoensdag. I’hema bastion retour. • 24 april: K inderm iddag 14.00-16.00 uur. • 20 mei: G arnizoensdag. T hem a muziek • 30 mei: K inderm iddag 14.00-16.00 uur.

M uiderslot, H eren g rach t 1, M uiden. O pe­ ningstijden t/m maart: za./zo. 13.00-16.00 uur. Laatste rondleiding 15.00 uur. Vanaf 1 april: ma. t/m vr. 10.00-17.00 uur; z a ./z o ./ feestdagen 13.00-17.00 uur. Laatste rondlei­ ding 15.00 uur. Inlichtingen: 0294-261325. N ationaal m useum w eekend. G evarieerd pro­ gram m a in diverse musea. O p[ 21 en 22 april. O udheidkam er Loosdrecht, Acacialaan 2 in Loosdrecht. Inlichtingen: 035-5824841. • R ond leid in g en wo. 10.00-12.00 u u r en 20.00-22.00 u u r en za. 11.00-14.00 uur. Singerm useum , O ude Drift 1 te Laren. O pe­ ningstijden: di. t/m za. 11.00-17.00 u u r en zo. 12.00-17.00 uur. Inlichtingen: 035-5315656. • T /m 1 april: Schilderijen en keram iek van Pierre Boncom pain. Een w egdrom ende Co­ lette, een rijkversierde tafel van argeloos n ee rg eleg d e d ru iv en en p ru im e n , een Mingglas. • T /m 22 april: Camille Claudel. Een solotentoonstelling van 50 beelden en tekeningen van de Franse beeldhouwster. • 1 april t/m 29 april: P rentenkabinet. Ver­ kooptentoonstelling van h et werk van zo’n twintigtal leden van deze kunstenaarsver­ eniging. • 5 april t/m 13 mei: Schilderijen van Piers P ander en Douwe Elias. Twee goede vrien­ den die elkaar o ntm oetten in Franeker, waar ze tegenover elkaar een atelier heb­ ben. • 15 mei t/m 30 juni: H erb ert Fiedler (18911962). Een overzichtstentoonstelling van schilderijen en werken. • 20 mei t/m 24 ju n i: Glas van Frank van den Ham. Wilt u een verm elding voor een activiteit in de periode ju n i t/m septem ber? Zendt u voor 16 april 2001 een berichtje/e-m ail naar h et se­ cretariaat van TVE.

TVE 19e jrg. 2001

47

A genda u itg elich t Eeuwige jeugd, 100 jd a r kinderportretten in de Nederlandse fotografie

H et H uizer M useum H et Schoutenhuis orga­ niseert t/m 5 mei de tentoonstelling Eeuwige jeugd, 100 jaar kinderportretten in de Nederlandse fotografie. De tentoonstelling omvat ca. 75 fo­ to ’s van 33 N ederlandse fotografen. Tevens zal e r een aanvullende presentatie uit de collectie van h et m useum te zien zijn, waarin histori­ sche achtergronden van de p o rtretten van de H uizer kinderbevolking w orden belicht. H et overzicht geeft een indringend beeld van de wijze w aarop kinderen de afgelopen eeuw zijn g eportretteerd. H et is boeiend om te zien hoe de m anier van kijken naar h et kind - en dus de opvattingen over de portretfoto - is veran­ derd. Tamelijk statische portretten m aakten langzaam plaats voor fotografische p o rtretten die m eer rech t doen aan h et speelse karakter en de dynam iek van kinderen. Naast de veran­ d eren de opvattingen over het p o rtre t geeft de tentoonstelling ook een beeld van de ontwik­ keling van de fotografie in de twintigste eeuw. Bij h et samenstellen van de tentoonstelling was de kracht van het individuele beeld het be­ langrijkste selectiecriterium . De foto’s zijn uit h u n oorspronkelijke context - h et familieal­ bum , een them atische fotoreeks o f een foto­ boek - gehaald en sam engebracht in de neu­ trale ruim te van h et m useum. H ierdoor W'orden ze m eer dan persoonlijke herinneringen: ze staan voor het jo n g zijn van verschillende generaties. De geselecteerde foto’s zijn opge­ zet als po rtret van een o f m eer kinderen die de fotograaf speciaal wilde uitlichten om dat zij voor hem bijzonder waren. Een fotografisch p o rtret vertelt iets over de afgebeelde persoon, over zijn gem oedstoestand en misschien zelfs over zijn karakter. Soms inform eert de foto ons over de leefomgeving o f sociale positie van de geportretteerde en over de tijd waarin hij of zij leeft/leefde. Daarnaast roept een portret associaties op bij de beschouwer. We zijn ge­ neigd om h et gezicht dat we voor ons zien aan te vullen m et een verhaal, een geschiedenis, 48

m et allerlei ideeën die misschien m eer m et onszelf te m aken hebben dan m et de afgebeel­ de persoon. Een fotografisch p o rtre t is nooit een neutrale weergave van iem ands gelaat, m aar h et resultaat van een psychologische in­ teractie tussen fotograaf en model. In de tentoonstelling zijn fo to ’s opgenom en van O scar van A lphen, Emmy Andriesse, Ce­ line van Balen, Kors van Bennekom , Eva Besnö, George H endrik Breitner, Gon Buur­ m an, Paul C itroen, M artien Coppens, Rineke Dijkstra, Leo Divendal, Ed van der Elsken, Daan van G olden, Carel van Hees, W outer van H eusden, A nneke H ilhorst, Ata Kando, Es­ th er Kroon, D olf Kruger, G. M iddendorp, Emile Muns, Jacob Olie, Cas Oorthuys, Laura Samsom Rous, Jan Snoek, H endrik Teding van B erkhout, Bart Versteeg, Cor van Weele, Ed van Wijk, Willem Witsen, Hans Wolf, Ja n Zeegers en B erend Zweers. Voor de openingstijden zie Activiteiten agenda.

TVE 19e jrg. 2001

•t.

r.

•

M ed ed elin g en van h e t b e stu u r Jaarverslag TVE 2000

Dit verslag geeft vele activiteiten weer die in de loop van liet ja a r 2000 hebben plaatsgevon­ den.

werkte bijzonder goed m ee om deze dag te doen slagen. H et verslag van de O pen Dag is reeds gepubliceerd in het tijdschrift TVE 18e jrg. nr.3 pagina 158 t/m 160.

H et A lgem een Bestuur N aarden 650 jaar Allereerst de vergaderingen van het Alge­ m een Bestuur op 6 m aart in h et Goois Mu­ seum te Hilversum en op 2 oktober in het stadsarchief te Naai den. Tijdens de vergadering van 6 m aart hield de h eer drs. H.E. van Hees, vice-voorzitter van de Historische Kring te Eem nes een voordracht over “H et belang van een G enealogische W erkgroep voor een Historische Vereniging”. Mede door het enthousiasm e van de heer Van Hees w erden diverse Historische Verenigingen aangem oedigd om in eigen kring activiteiten te ontplooien voor de oprichting van een ge­ nealogische w erkgroep. In Eem nes streeft m en ernaar om in 2002 een boek samen te stellen over 'genealogie in het eigen dorp'. In de vergadering van 2 oktober heeft de h eer F.F.M. Repko een lezing gehouden met d ia’s over de Hilversumse H istorische Kring en zijn M onum entenzorg. Hij belichtte de ge­ schiedenis van Hilversum alsm ede het Histo­ risch Karakter van h et dorp en gaf tenslotte enkele adviezen over het uitvoerende werk van de Historische Kring, zoals bij voorbeeld: - zitting nem en in provinciale en gem eente­ lijke adviesorganen; - sam enwerking m et de Stichting Hilversum Pas Op, Bewonersverenigingen, Milieu- orga­ nisaties als het “Goois N atuur Reservaat” en de ‘Vrienden van hel Gooi'.

D e O p en D ag te Bussum O p zaterdag 20 mei werd de O pen Dag ge­ houden in het G em eentehuis van Bussum, waaraan vele donateurs deelnam en. H et weer

O p vrijdag 15 septem ber verrichtte de Burge­ m eester van N aarden, de h eer m r J.A.N. Patijn de officiële opening van de feestelijke week ter ere van h et 650 jarig bestaan van de stad N aarden. De belangstelling van de inwo­ ners van N aarden was zeer groot. In de grote kerk was er een zeer uitgebreid program m a, waarin o.a. belangrijke historische personen zoals G raaf Willem V, Jan Amos Com enius en Koning Willen III optraden. De muzikale omlijsting was uitstekend verzorgd en zeer geva­ rieerd. O p vrijdag 20 septem ber werd er op initia­ tief van TVE in het stadhuis van N aarden door prof. d r P.H.D. L eupen, hoogleraar M iddel­ eeuwse G eschiedenis aan de Vrije Universiteit van A m sterdam en tevens redactielid van het tijdschrift TVE, een lezing g ehouden over “De w ording van de stad N aarden in de tweede helft van de veertiende eeuw”. Deze voor­ dracht kunt u lezen in het tijdschrift van TVE 18e jrg. nr. 4, decem ber 2000. H et gem eente­ bestuur van N aarden kan terugzien op een zeer geslaagde feestweek, die duizenden be­ langstellenden getrokken heeft.

H et Dagelijks Bestuur H et bestuur kwam in h et verslagjaar zes maal bijeen. Er h ad d en twee bestuurswisselingen plaats. Tijdens de vergadering van 23 augustus heeft mevrouw drs M. Boersen haar taak als voorzitter beëindigd. De h eer d r H. Michielse werd als voorzitter benoem d. In de vergadering van 23 novem ber heeft

TVE 19e jrg. 2001

49

de h ee r drs K.Loeff als lid van h et Dagelijks Bestuur zijn functie neergelegd en tevens met, ingang van 31 decem ber, als hoofdredac­ teur van h et tijdschrift TVE. Beiden zijn wij als Dagelijks Bestuur zeer erkentelijk voor hun w erkzaam heden voor de Stichting TVE. Als opvolger van de h ee r drs K. Loeff is m et ingang van 1ja n u ari 2001 benoem d als hoofdredacteur drs I.B. Laarakkers. H et Dagelijks Bestuur van TVE wenst haar veel succes toe bij de uitvoering van haar w erkzaam heden als hoofdredacteur.

O p e n d a g 2001

O p 22 septem ber 2001 h o u d t TVE de jaarlijk­ se open dag. Dit keer treedt er geen gem een­ te als gastvrouw op m aar de stichting Hilver­ sum Pas Op!, die onlangs h et h aar tw intigja­ rig bestaan vierde. Over de vorm en inhoud van de dag wordt u later uitgebreid geïnfor­ m eerd.

Naast de norm ale w erkzaam heden heeft het Dagelijks Bestuur zich o.a. beziggehouden met: - de voorbereiding van de O pen dag in sep­ tem ber a.s. te Hilversum - de sam enw erking m et de redactie van het tijdschrift TVE - een beleid m et m eer aandacht voor de his­ torische kringen en de musea. Vervolgens hebben leden van h et Dagelijks Bestuur op 9 septem ber deelgenom en aan de activiteitenm arkt te Laren. De activiteitenm arkt was opgezet in samenwerking m et de H istorische Kring te Laren. Dit was een goede gelegenheid om TVE te prom oten. O p 17 novem ber was het Dagelijks Bestuur van TVE vertegenw oordigd tijdens de officiële o pening van de O udheidkam er te L aren door de h ee r L.H.Th. H endriks, burgem eester van Laren.

50

TVE 19e jrg. 2001

Laren, 5 ja n u ari 2001 M.E.Th. Kuijer, secretaris

A uteursinstructies kopij Tussen Vecht en Eem E en artikel in h e t tijdschrift Tussen Vecht en Eem h e e ft e e n len g te van n ie t m e e r d a n 4000 a 5000 w o o rd e n (6 a 8 p a g in a ’s A4) en w o rd t v e rlu ch tig d m e t veel illustraties. A rtik elen zijn p o p u lair- w eten sch ap p elijk van aa rd e n b e­ stem d v o o r h e t g ro te publiek . Bij v o o rk e u r w o rd en re su lta te n van o o rsp ro n k elijk o n d e r­ zoek, dus nieuw e o n d e rw e rp e n g ep u b lic ee rd .

Tekstverwerker - W ord o f ev en tu eel W o rd p e rfe c t 5.1, bij v o o rk e u r op slaan als .RTF b estan d . - G e b ru ik e e n g o e d le e s b a re le tte r (12 p u n ts), reg elafstan d 1,5. - G eb ru ik altijd sp ellin g co n tro le, zoek en ver­ vang d u b b e le spaties d o o r en k e le spaties. - Tekst aan le v eren als p la tte tekst, dwz. g e en e x tra lay-out in d e vorm van op m aak stijlen , vet, o n d e rs tre e p t, cu rsie f o f h o o fd le tte rs, in ­ sp rin g e n , m arge-versm alling, d u b b e le tabs, n ie t afb rek en , n ie t u itlijn en , tenzij o n d e r g en o em d .

Tekst lay-out - O n d e r d e titel d e a u te u rsn a a m (bij vo o r­ k e u r m et v o o rn aam ) v erm eld en . - N ieuw e alin ea n iet v o o ra f la te n gaan d o o r tabs o f spaties. - T itels van p u b lic a tie s/ to n e e ls tu k k e n / ge­ d ich ten cursief. - A fk o rtin g en zoveel m ogelijk v erm ijd en , dus niet: t.b.v., m .b.t., o.v.v. et cetera. - D oor a fk o rtin g e n a a n g e d u id e o rganisaties o f in stellin g en , die reg e lm a tig g e n o e m d w o rd en in de tekst e e rst volu it n o e m e n , m e t tussen haakjes d a a ra c h te r d e a fk o rtin g , ver­ volgens alleen als afk o rtin g z o n d e r p u n tjes. - C itaten: en k el aa n h a le n . C itaat b in n e n e e n citaat: d u b b e l aa n h a le n . Bij g ro te citaten e en a p a rte alin e a m aken. - O p so m m in g e n in de tekst: aan g ev en d o o r v o lgnum m ers, p u n t e n tab o f d o o r afbreekstreepjes en tab, bijvoorbeeld:

1.tekst 2.tekst of -tekst -tekst - N o ten : alleen e in d n o te n en zoveel m ogelijk b e p e rk e n , o n d e r e e n k opje N o ten . N o ten la te n g e n e re re n d o o r e e n tekstverw erker. - L ite ra tu u rv e rm e ld in g e n : a a n h e t e in d e van d e kopij o n d e r e e n k o p je L iteratu u r. B ro n ­ m ateriaal w ordt h ie r (tok o n d e r v erm eld . Li­ te ra tu u rv e rm e ld in g e n o p deze wijze: J a n J a n s e n , De geschiedenis van het Gooi, H il­ versum 1999. J a n J a n s e n , 'De hef in: H et G ooische T ijd­ schrift ja a rg a n g (jaartal) n u m m e r, p. 2-5. - O n d e r aan h e t artikel bio g rafisch e gege­ vens v erm e ld en o n d e r e e n k o p je Varia, bij­ vo o rb eeld : J a n J a n s e n (geb. 1945) - stu­ d e e rd e g esch ied en is aan d e U niv ersiteit van A m sterd am . T h a n s w erkzaam als stad sarch i­ varis van d e g e m e e n te H ilversum en p u b li­ cist van diverse b o e k e n e n a rtik e len over ‘t Clooi.

Illustraties G e n u m m e rd en zoveel m ogelijk in o rig in eel bijleveren m e t o n d e ra a n in kopij g e n u m m e r­ d e b ijsc h rifte n e n b ro n v e rm e ld in g tu ssen haakjes, b ijvoorbeeld: (coll. G oois M u seu m ), (coll. S tre e k a rc h ie f), (coll. O m ro e p m u se u m ) e.d., p a rtic u liere e n n ie t-o p e n b a re collecties d o o r (p art. coll.) o f o p n aa m van eig en aar, bij­ v o o rb eeld : (coll. Siew ers), (coll. Stevens). Illu­ straties k u n n e n o o k digitaal o p Tif-form aat, 200 D PI w orden aan g elev erd . De to estem ­ m in g o m illustraties te g e b ru ik e n w o rd t in ­ d ie n n o d ig d o o r d e a u te u r zelf gereg eld .

En verder De re d a c tie b e h o u d t h e t rec h t o m a rtik e le n te c o rrig e re n , te wijzigen o f te w eigeren.

TVE 19e jrg. 2001

51

Bestuur en redactie Tussen Vecht en Eem Stichting tot bevordering van de belangen van het Goois Museum, Hilversum Stichting “Hilversum, Pas Op!” Stichting Huizer Museum Stichting Omgevingseducatie Gooi, Vecht- en Eemstreek Werkgroep klederdrachten Eem en Gooiland Singer Museum, Laren Stichting Vrienden van het Nederlands Vestingmuseum, Naarden

Leden dagelijks bestuur dr H.C.M. Michielse (voorzitter) Huizerstraat 37 1411 GL Naarden 035-6944091 M.E.Th. Kuijer (secretaris) Caliskamp 16 1251 XJ Laren 035-5334756 F.H. Bos (penningmeester) Stargardlaan 10 1404 BD Bussum 035-6941382

Redactie drs A. Kos Bovenmaatweg 105 1274 RE Huizen 035-5253342

drJ.D.C. Branger, Hilversum, 035-631288 T. Kruijmer-Vos, Huizen, 035-5251713 L. van Eijle, Eemnes, 035-5389198 Het algemeen bestuur bestaat uit vertegenwoordigers van: Historische kring “Baerne” Historische kring Bussum Historische kring Blaricum Historische kring Eemnes Historische kring “In de Gloriosa” Ankeveen, ’s-Graveland, Kortenhoef Hilversumse historische kring “Albertus Perk” Historische kring Huizen Historische kring Laren Historische kring Loenen aan de Vecht Historische kring Loosdrecht Historische kring Muiden Stichting “Comité Oud Muiderberg” Vereniging Werkgroep Vestingstad Naarden Historische kring Nederhorst den Berg Historische kring Weesp Archeologische Werkgemeenschap voor Nederland, af­ deling Naerdincklant Streekarchief voor het Gooi en de Vechtstreek, Hilver­ sum Stads- en Streekarchief Naarden, Muiden, Bussum te Naarden Stadsarchief Weesp Vereniging Curtevenne, ’s-Graveland Vereniging van Vrienden van het Gooi Dudok Stichting, Hilversum Nederlandse Genealogische vereniging, afdeling Gooi en Eemland Geologisch Museum Hofland, Laren Stichting Couleur Locale, Blaricum

52

drs I.B. Laarakkers (hoofdredacteur) Comeniuslaan 20 1412 GP Naarden 035-6781333 dr P.H.D. Leupen Burg. Lambooylaan 15 1217 LB Hilversum 035-6245704 drs E.C. Schild-Schofaerts Huizerweg 9 1401 GD Bussum 035-6918978 e-mail: [email protected] Veste medewerkers C. M. Abrahamse Diependaalselaan 294 1215 KH Hilversum 035-6292646 (kantoor) drJ.D.C. Branger ’s-Gravelandseweg 86/62 1217 EW Hilversum 035-6310288 D. Dekema Drossaard 30 1412 NS Naarden 035-6940760 drs M. Visser-Ritsema Vlindermeent 16 1218 CS Hilversum 035-6932037

TVE 19e jrg. 2001

FLAVA art gallery

m 14 < ttiim

a j

..

A

L ai

'

■nÊÉÉf^A*,*

“Gooiersgracht”, 45 x 85, olieverf op doek, Johan Meijer, Blaricum, 1885 - 1970

♦ 19e / 20e eeuwse traditionele schilderkunst ♦ inkoop / verkoop / schoonmaak / restauratie ♦ speciale aandacht voor Gooische schilders / lokaties Werken van o.a.: C. Artz, C. Bouter, B. Brouwer, D. Schulman, J. Meijer, J. Knikker, A. Knikker, H. Dekker, G. Delfgaauw, G. Munthe, D. Smorenberg, W. Vester, A. Verhoesen, G. v. Emmerik, P.A. Schipperus, W. v. Soest, H. v. Moerkerken.

Openingstijden: woensdag: 13.00 - 17.00 vrijdag: 14.00 - 18.00 en 19.00 - 21.00 / zaterdag: 13.00 - 17.00 Kapelstraat 26, 1404 HZ Bussum, Tel/Fax: 035 - 6 91 43 50

M u y d e n : .< L

i t K aste cl

t Miryderberaj

s

a

r

fAW D j&

oostcu/ , V ^ l

V ,-M jW G «J ƒ jy -jw V *

T » rt V®- j J ^ e n . J k '))

2 ' ’ Paid.

j. r

/ £ & HoruwyckxM

j^ tn d fir c

MA v«3g > * • ’' A ' S é i i

K e v e r D y k scht*

r r f JÏ -v js z x n.

«w « t j a * * V /

\Vx

G em

Rode

£

itc

■Na

B i s s a $ s **s\ ^ Ba «reine ‘ V y j j r i VKLJO

p <7 \ Borland** \

-n

/N P olaer

R jlder

a r d e r

' M

!/ i £ r r

e e r

P old er

A /et

cl ! - e>; x / 4 >

fiolen

% PA ld.

'“Veydc A nkeveense A X K E

,< C ^ - t e r

L U a c : vende

I

V % T

Z

v

v '§'■'"• >

/

e

EN

C Hi/: r J, % cl/a n d

C

K euyen

!£ ■ /$

***% . ƒ

■Jdiindcn

Polder

I

”1

JVJD

den Bergkt

■lnhr'<"4' /An fceveyn

^ 2

i l l

Sc/upenéttiy

H

ekssfetsz

o r s t e r

:6SF,n^A.j

M HER

V

Ik-n'vn/A

* 3

^Jc.K rrk ».-■• fUvA « r . . r k< lx’ l 1« d/'d

V re ia n d

Hi/' cCtujrs


/ y Ih* Ivor toll oeF

F w - L a n d e n.

rm M l

r*/.

I ■■