DOOR MALOU VAN HINTUM FOTO'S MARLEEN DANIELS

38 VRIJ NEDERLAND

Mensen met extreem overgewicht staan voor een enorme opgave: ze moeten hun hersenen in het gareel dwingen. Een te dikke, chronische eter lijkt net zo verslaafd als een verstokte roker of een alcoholist. En verdient daarom net zoveel hulp. DOOR MALOU VAN HINTUM FOTO'S MARLEEN DANIELS

een eetstoornis,'zegt RogerAdan,als hoogleraar farmacologieverbondenaan het Rudolf Magnus Neurowetenschappen en het Universitair b 4 c d s c h Centrum Utrecht. 'Bij een eetstoornis gaat er in de hersenen iets mis met de natuurlijke besluitvorming om juist wel of juist niet te eten. Er treedt een verstoring op in het natuurlijk evenwicht, dat door de hersenen wordt bewaakt, tussen energie-inname en energieverbruik.' Wat dat betreft verschilt obesitas dus eigenlijk niet van anorexia, al is het effect precies het omgekeerde. Door hun hersenfout

39 SMART NEW FOOD NOVEMBER 2006

worden mensen met obesitas te dik in plaats van te dun. Een groot verschil is ook dat mensen met anorexia op psychologische en medische hulp kunnen rekenen om hun stoornis onder de knie te krijgen. Ze zijn ziek en zielig. Wie lijdt aan extreem overgewicht-eenbody mass index(jegewichtgedeeld door het kwadraat van je lengte) van meer dan 30 -vindt een beschuldigende overheid op zijn weg. En moet meewarige, soms zelfs hatelijke blikken van medeburgers verduren. Vetzakken zijn mijlenver verwijderd van het alom bejubelde slankheidsideaal, en ze zijn nog ongedisciplineerd ook. Ze zijn niet ziek, maar zwak. En dat is onvergeeflijk. Maarwat is er nou werkelijk aan de hand met moddervette mensen?

Niet iedereen die gaat lijnen,

valt 00k af

t niet precies, zegt Adan, die gespeci-

onderzoek naar eetstoornissen, eetgedrag en energiemetabolisme, en daarbij vooral kijkt naar de regulatie daarvan door het centrale zenuwstelsel.Wat wél vaststaat, is dat de aansporing 'meer bewegen en minder eten' waarmee iedereen tegenwoordig om de oren wordt geslagen, voor hen veel te algemeen is. Iedereen valt af als-ie minder eet en meer beweegt,ookmensen met extreem overgewicht. Maar toch is dat advies te simpel. 'Wat er in de hersenen gebeurt, is veel complexer,' zegt Adan. 'Er zijn allerlei gebieden in de hersenen betrokken bij het mechanisme dat voedselinname reguleert.' Voor het gemak maakt hij een driedeling: de hersenstam, de hypothalamus en het mesolimbische systeem. Alle drie maken ze het veel mensen moeilijk zonder enige moeite slank te blijven, en mensen met obesitas zitten ze extra dwars. Waarom? zou je denken. Dik zijn is ongezond. Hebben we domme hersenen? Lopen ze achter? In zekere zin is dat zo. Maar je zou ook kunnen zeggen dat onze omgeving in een sneltreinvaart isveranderd,terwijl vergeleken met de mate waarin onze hersenen zich hieraan aanpassen, eenslak op leeftijd nog de nieuwste Formule l-wagen is. Hersenen veranderen heel, heel erg traag. Adan: 'Elke generatie vinden er een paar honderd veranderingen plaats in de drie miljard chemische bouwstenen van ons DNA. Die

zogenaamde allelische variatie, kopieerfouten van de genen die toevallig ontstaan, zorgt ervoor dat eengen harder ofjuist zachtergaatwerken. In de loop van de evolutie heeft die variatie mensen met een goede vetopslaguitgeselecteerd.Dat is 10gisch ook. Want als je goed energie kon opslaan, was je bij schaarste aan voedsel in het voordeel. Als er eten was, dan nam je het ook. De mensen die die drang niet hadden, hadden een kleinere kans om te overleven. Dus al die allelen van genen die ervoor zorgen dat wevet opslaan, zijn bewaard gebleven.' Vanuitdehersenstam krijgenwe hetbevel teeten totdat we verzadigd zijn. Maar dat betekent niet dat we daarna automatisch ophouden met eten. Want.de hypothalamus op zijn beurt laat weten dat er vet opgeslagen moet worden. Hersenstam en hypothalamus communiceren wel met elkaar, maar niet optimaal. Het is heel goed mogelijk dat je, met eenvolle maag, nog steeds de behoefte hebt om d66r te eten. Jebent verzadigd, maar hebt toch nog steeds 'honger'. Adan: 'Dan zegt de hypothalamus dat er méérvet opgeslagen moet worden dan je tot dan toe hebt opgegeten. Dat kan zovergaan, dat je dooreet terwijl je al maagpijn hebt omdat je vol zit.' Ais je dat maar vaak genoeg doet, rekt je maag mee. En komt er ookvanuit die contreien steeds later een stopsignaal.

Vijand nummer drie in de strijd tegen extra kilo's is het mesolimbische systeem. Adan: 'Dan hebben we het over een situatie waarin je geen honger meer voelt en ook verzadigd bent, maar toch nog een keer opschept. Omdat het lekker is. Dat noemen we de non-homeostatische voedselinname. Homeostase is evenwicht; non-homeostase betekent dat je eet terwijl je lichaam dat voor zijn energiebalans niet meer nodig heeft. Ook als je overvol zit, zijn er dingen die heel erg lekker zijn. Je stopt toch nog een heerlijk toetje in die al overladen maag. Dat is een hedonische waarde.' Het mesolimbische systeem is het beloningssysteem, en misschien wel het lastigste om te tackelen.Want in deze hogere hersendelen bevindt zich ook het verslavingsgebied. Wat dat betreft spelen bij (te) veel eten dezelfde mechanismen als bij roken of alcohol drinken, zegt Adan. 'Het wordt een gewoonte, en dan lijkt het heel veel op een verslaving.

40 VRIJ NEDERLAND

Bij de meeste individuen is sprake van een milde Een 'Om te beginnen is het belangrijk dat je beverslaving,maar bij mensen met extreem overgegrijpt hoe dat in je hersenenwerkt,'zegtAdan. wicht kán het weleens een echteverslaving zijn. volle maag 'Want dan kun je proberen die systemen te maIkzeg niet dat dat voor al die mensen geldt, want nipuleren. Als je beloningssysteem erop aanen toch dringt om een taartje te nemen, snij je dat dat weten we nog niet. Maar je kunt in zijn algedoormidden en gooi je de helftweg. Je systeem meenheid wel zeggen dat mensen met overgein is tevreden, en jij eet iets lekkers, maar niet te wicht die er ondanks allerlei pogingen niet in slagen hun eetpatroon te reguleren, wat hun verveel.' Je kunt bovendien niet alle te dikke mensen eten - dat slavingbetreft op één lijn staan met verstokte roop één hoop gooien, legt hij uit. 'Op grondvan kers en alcoholisten.' kan best iemands genetisch profiel, zo heeft dr. Mariken of dat nog niet erg genoeg is, zorgt het mesode Krom in ons lab laten zien,kun je al ten minlimbische systeem er bovendien voor dat dikste twee soorten eters onderscheiden. Je hebt kerds almaar dikker worden. Hoe? Adan: 'Je limensen die nooit tussendoortjes eten, maar chaam probeert je energie in balans te houden, die tijdens de maaltijden hun bord veel te vol wat betekent dat je energie-inname en je enerscheppen. Anderen eten de hele dag door kleigieverbruik in evenwicht moeten zijn. Maar die ne beetjes; die hebben last van het snack-allel, balans heeft geen absolute waarde, die past zich dat overigens de helft van de Nederlandse beaan.Als je in een situatie leeft waarbij er voldoenvolking heeft. Het is niet zo dat je niet meer de voedsel is, lijkt het erop dat dat setpoint op een hoger niveau wordt ingezet, en dat de hersnackt als je dat allel weghaalt, maar de kans dát je snackt, is met dat allel wel groter. Er zijn senen dat hogere lichaamsgewicht gaan verdewaarschijnlijk nog wel tien genen die we nog digen.' In dat geval wordt de hypothalamus overniet kennen en die een klein beetje de kans verruled door het belonende mesolimbische sysgroten dat je gaat snacken.' teem, dat zegt 'neem nog lekker wat'. Dat doe je: Blameyour brains - of is dat te slachtofferig je neemt weer iets, en nog iets, en je beloningsgedacht? Ja,vindt Adan. Eten wordt heel snel systeem ontpopt zich als eenveelvraat: het heeft een gewoonte; het is iets wat onbewust gesteeds meer nodig om tevredengesteld te worbeurt, zoals de alcoholist zichzelf nog eens bijden. Resultaat:je eet veel te veel, en je wordt onschenkt en de roker een sigaret opsteekt. Maar gezond dik. 'Als dat gebeurt, wordt afvallen naje schuift wel zelf al dat voedsel naar binnen. tuurlijkwel heel erg moeilijk,' zegt Adan. 'Want dan moet je Daar kun je op letten. vechten tegen autonome processen in je hersenen.' 'Om te beginnen moet je je bewust worden van al die mechanismen die aan hetwerk zijn. We moeten ervoor zorgen dat de hogere hersencentra beter gaan luisteren naarwat er et obesitas hebben, dat mag duidelijk zijn, last op het niveau van de hersenstam en de hypothalamus gevan de remmende voorsprong. De Pima-india- beurt. Dat kun je stimuleren door te proberen het hongernen zijn er een goed voorbeeld van. Duizenden jaren lang en verzadigingsgevoel beter te voelen. We hebben nauweleefden ze volgens het ritme: soms veel te eten, soms bijna lijks meer honger en houden ookgeen rekening meer met niets. Hun lichaam(eigen1ijkmoetje dus zeggen: hun brein) die signalen,sterker nog, we anticiperen erop.' was daarop ingesteld. Sinds ze dankzij hun deelname aan de Hij weet het uit eigen ervaring. 'Als ik een uur of acht in Amerikaanse maatschappij dagelijks over voldoende voed- het vliegtuig moet zitten, zorg ik ervoor dat ikvan tevoren sel kunnen beschikken,lijden vier van de vijf Pima's aan obe- op Schipholflinkwat eet,want tegenwoordigweet je nooit sitas. Wat ooit positiefwas om te overleven, is nu een risico- zeker of je tijdens de vlucht wel wat krijgt. Je houdt er dus factor voor diabetes en cardiovasculaire ziekten. Valt daar al rekening mee dat er straks misschiengeen eten is, en dat je dan honger krijgt. De hogere hersencentra zijn veranthelemaal niets aan te doen?

zin

41 SMART NEW FOOD NOVEMBER 2006

Met Adan: 'Je kunt n6gzo'n sterke wil hebben, de "wil" woordelijk voor dat anticiperende gedrag, dat je terugziet in de neiging om nog eens op te schepvan je lichaam om die energiebalans op een beeen half paald niveau te handhaven, kan nog sterker zijn. pen-ookal weet je best dat je helemaal geen honEn dat betekent dat als je gaat lijnen, je hersenen ger zult lijden.' taartje denken:er is teweinigenergie.Te weinigvoedselDaarom zullen veeleters in eerste instantie 's voorraad. Vervolgens wordt met man en macht avonds wat minder op hun bord moeten schepdat lichaamsgewicht verdedigd, waardoor je niet is je pen, zegt hij. 'Eet dat op, en vraag dan aan jezelf: afvalt. En je eigenlijk nogveel meer moet gaan lijheb ik eigenlijk nog wel honger? Waarom zou ik nog een keer extra opscheppen? Heeft mijn bel0 belonings- nen dan je al doet! De truc die de hersenen daarbij achter de hand ningssysteemdat echt nodig? Jekomterachter dat Systeem houden, is verlaging van de lichaamstemperaje hongergevoel vrij snel weg is als je gaat eten. Je tuur. 'Jevalt af als je meer energieverbruik dan je eet alleen maar d66r om toekomstige honger te inneemt. Tegenwoordig wordt energie verbranook vermijden. Dat gaat allemaal onbewust.' den vaak als een synoniem gebruikt voor meer beIn feite moeten mensen met obesitas de baas tevreden wegen. Maar dat is niet hetzelfde. Je lichaam kan gaan spelen over hun (hogere) henenen, iets wat een verlaagde calorie-inname en meer beweging behalve een grote mentale krachtsinspanning ook compenseren met een lagere lichaamstemperaeen ijzeren discipline vereist. Zo kunnen de zogetuur,waardoor je niet afvalt.' Omdat de mate waarheten thinfat people - die een vergelijkbare relain de diverse processen die de energiebalans retie met eten hebben als de anonieme alcoholisten guleren per individu verschillend is, heeft de een met alcohol -alleen maar op een normaal gewicht meer baat bij een dieet, en is de ander meer geholblijven door consequent weinig te eten en probepen met een bewegingsprogramma. ren om te gaan met de paniek die dat veroorzaakt in hun brein. De restrained eaters, die zich bij elk Eigenlijk, zegt Adan, zou er een nieuwe discipline moeten komen om mensen met obesitas te onaanbod van voedsel afvragen of ze er niet te dik derzoeken. 'Obesitas valt tussen twee medische van worden, voeren ook voortdurend strijd met disciplines in: de psychiatrie en de interne genees-. signalen die zeggen:Neem en eet! Lekkerrr ! ! ! De echte dikkerds moeten dit interne gevecht kunde. De internist heeft te weinig verstand van hun leven lang volhouden. Dat geldt zeker voor hersenen, en de psychiater weet niet genoeg van de mensen met een sterke genetische predispohet maag-darmstelsel.Misschien wordt het daarsitie voor obesitas (vermoedelijk een kleine minom te weinig als een ziekte gezien.' derheid, zo'n vijf procent van het totaal aantal mensen dat Dat in'de periferie'zoals hij dat noemt, het lichaam zelf, ook hieraan lijdt), maar ook voor mensen die als kind zijn opge- nog heel wat te leren valt over extreem overgewicht, staat voed met volstrekt verkeerd-want te vet en te zoet en te veel buiten kijf. Adan:'Wezijn nu meer geneigd om te kijken naar -voedsel. 'Ais je van jongs af aan steeds verkeerd eet, beïnhet buikvet in plaats van naar iemands body mass index. vloedt dat ook het reguleringsmechanisme in je hersenen,' Omdat buikvet geassocieerd wordt met diabetes en cardiozegt Adan. Wie behalvezijn genen ook nog zijn omgevingte- vasculaire problemen. En misschien moet je ook wel kijken gen heeft, heeft het daarom dubbel zo moeilijk. naar lipidepatronen in het bloed. Cholesterol is natuurlijk een heel bekende marker, maar waarschijnlijk zijn er nog meer, die wij nog niet kennen.' Een diabetoloog zou hier weleens goede diensten kuns nog meer slecht nieuws, helaas. Want zelfs bewusnen bewijzen, denkt hij hardop. 'Die kan de brug slaan tuseters die - met hun genetisch profiel en een analyse van sen eetgedrag aan de ene kant, en biomedische factoren hun eetpatroon in de hand - dapper hun warme maaltijd aan de andere.' Tot het zover is, zit er maar één ding op: van een ontbijtbordje eten of hun tussendoortjes hebben 'Héél véél bewustwordingscampagnes. Dat is toch de eeringeruild voor een pakje kauwgom, hoeft het niet voor de ste stap.' 181 wind te gaan.

8'

42 VRIJ NEDERLAND

43 SMART NEW FOOD NOVEMBER 2006