PNRI
$ __
~
PNRI
$ . . ._
Dongeng-dongeng SASAKALA Djilid 3 KmgIn9'~
R. SATJADIBRATA
P.N. Balai Pustakn DJAKARTA
~
PNRJ
1966
$ . . ._
Dikaluarkcun ku: P.N. Dalai PUitaka
Ditjitak ku: Dalai Pustaka B P No. 1579
Halt nu ngarang ditangtajungan ku Undang2
Gambar kulit: Ire Maaruf
~
PNRI
$...:J_
EUSINA
Bubuka: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. II. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18.
7
Talaga Bagendit Tjiudjung djeung ~jiberang Tubuj Palabuan Ratu Sunjaragi Tjurug Tjaweni Djanurkuning Toradja Borobudur Minangkabow Kota Pontianak Dorna tanpadaksa Basa djadi rupa 2 Tjai laut djadi asin Mantup Munding nurut ka djelema Badjing Selong Pulo Djawa tata-tengtrem
~
PNRI
$ . . ._
11 14
22 29 32 35 39 43 47 52 55 61 67 70 74 77 80 85
19. . . ralaju Tandjung 20. Buda 21. Dulur tilu djadi monjet 22. Rawa Djawura 23. 1ataram 24. Topeng 25. Pasir Kudjang 26. Artja Putri Badariah 27. Tampaksiring 28. Huaplingkung
~
PNRI
~ ..... _
83 92 96 103 110 115 121 125 129 132
BUBUKA
aon bedana donge~g cljeung tjarita? Biasana ketjap2 nu beda pokpokanana, tangtu hartina ge beda. Tapi racljeun aja ketjap2 nu sarua pokpokanana, arti hartina mah becla. Sabalikna aja ketjap2 nu hecla pokpokanana, ari hartina sarua, atawa aja oge ketjap nu pokpokanana hecla, hartina meh sarua, seperti: milang - ngitung, baraja-dulur, ulah - en tong, meunang- beunang, kawas-djiga djeung 5aterusna. Tah ketjap2 nu kitu, ajeuna mah dipakena pasclup hae. Ketjap2 dongeng djeu~g tjarita ge sakapeung sok matak samar hartina. Kolot anu mapatahan sok discbut ngadongengan, sanadjan teu make dongeng. Sakur nu ditjaritakeun, disebutna tjarita. Ari tjarita pamohalan dischut dongeng. Baheula mah memeh sare sore 2 hiasana nini 2 sok mangdongengkeun ka barudak, m~nangka atikan kalemcsan budi atawa kasosialan djeung kadjudjuran. Dina kasusastran Sunda djaman ajeuna, dongeng 2 teh di-pasing 2 djadi rupa2
7 $-
PNRI
6p __..
golongan, nja eta: dongeng tuladan, dongeng Sakadang Peutjang, dongeng Si Kabajan. dongeng Abunawas, dongeng gugujon djeung dongeng Sasakala. Ari ls.etjap "sasakala" kira 2 asalna rnah: Sasakala:le Djaman Saka = Djarnan Baheula.tapi ajeuna geus rabah harti. Uparna aja nu ngomong: "Nu matak utjing djeung andjirtg teu daek lajeut, eta teh aja sasakalana = aja asal-muasalna. Dongeng 2 sasakala henteu saeutik, saTta beunang didjieun dua bagian: Kahidji dongeng 2 sasatoan, kaduana dangeng kaajaan alamo Dongeng 2 sasakala teh lalabana dongeng baheula, upamana: sasakala Gunung Tangkubanparahu, sasakala Artjadamas djeung saterusna. Aja age nu teu beunang disebut dongeng baheula, malah sa-cnja 2na lain dongeng, sabab kaasup sedjarah, saperti : Rantjadarah, Tjadas Pangeran, Tegalwangi djueng saterusna. Tjindekna mah sasakala=asal muasal = sebab tina sarupaning kadjadian. Sakuliah dunja age teu kurang ngaran ternpat djeung saterusna nu aja sasakalana, upama: Tandjung Pangharepan, Tg. Guardafui, SNat Babel Mandeb, SNat Djabaltar (Gibraltar), 8
~
PNRI
~
............
Pulo Ladronen, Rio de Janoiro, Pula Vuurland djeung saterusna. Keur simkuring budak keneh, barang njaho, jen aja kota nu ngarana Pontianak, geus ngarasa panasaran, boa2 pontianak teh sarua djeung kuntianak. Ajeuna geus kanjahoan, jen ~nja kitu, malah dina ieu buku ditjaritakeun sasakalana, nu matak eta kota dingaranall Pontianak, nurutkeun dongeng urang dinjana, lain fantasi simkuring. Di Sumatra aja dongeng sasakala Minangkai:'owatawa Menangkabow. Di Sulawesi aja dongeng sasakala Dano Poso. Ari di Pulo Djawa mah komo di tanah Pasundan, geus loba anu kapanggih rupa 2 sasakala teh. Ngaran Pulo Putri oge tangtu aja sasakalana tjuktjrukeun pamuda pamudi-Sunda anu Progresip. Mun aja nu panasaran kana sasakala Palabuan Ratu, dina ieu buku geus diasupkeun. Aja dongeng sasakala anu didjieun antjer 2 atawana patokan : Naon anu disebut topeng? Di dieu ditetelakeun, kumaha sasakalana, kumaha kedokna, k'umaha dangdananana, kumaha igelna kumaha laguna djeung saterusna. Engke urang bisa terang, nu kumaha ari to9
~
PNRI
$ . . ._
pcng nu Ilurutkeun antjer l . 'akitu pepekna sasakala teh. Tjek saha dongeng 2 sasakala henteu sarua pentingna jeung dongeng 2 mythologie? S. di B. DJatinegara, 11
~Iei
~
1960
PNRI
$ __
1.
TALAGA B GENDIT
Di wewengkon Garut aja talaga nu ngaranna kawentar ka mana 2 , nja eta Talaga Bagendit. Katjida kadjodona teh. Saban poc, upadi poe Ahad atawa poe pakantji, ramen a teh luar biasa. Ti nu deukcut ti nu djauh djeIema teh munggah merul nu rek ngadon sukan 2 , babakkuna lalajaran. Tjek s3sakalana mah, tjek dongcng nu sok didongengkeun deui, eta Talaga Bagcndit asal-muasalna kieu : Baheula, geus rebuan taun ka tukang, aja hidji rand:! beunghar kateIahn'L ~ T Endit. leu teh saenjana mah menl~hna, da ngaranna sadjati ITIah ji Bagendit. Manehna tch katjida pisan kumedna. Geus taja nu b:reuk deui kana kakumcdanana. Salain ti pakatjar 2ua mah tara aja anu larsup ka imahna. Estuning lain babasan eta mah hirup njorangan teh. Kadjaba ti teu aja nu ngawawuhan, ji Endit teh memang djalma nunggul pinang, geus teu kadang teu warga, hirupna tch estu ]1
~
PNRI
$ . . ._
Dunggelis. Ari beungharna tea mah tetela. Beh kebonna beh sawahna, imahna ge panggedena di saltmbur eta mah. Turug2 ngahadja mentjilkeun maneh, ngababakan di t~ngah pasa wahan, nu upluk-aplak. Maksudna teu aja lain, ku ba waning embung tjampur djeung babaturan, da sieun kasora tea. Teu kitu mah atuh moal disebut mtdit. Katjaturkeun keur usum panen, di ditu di dieu tjeujah anu dibaruat. Ka sawah Nji £ndit oge rea nu gatjong. Ari sarengse dibuat djeung sanggeus parena dika-leuitkeun, sakumaha tali paranti, ji Sndit njieun sidekah ngondang Lebe djeullg sawutara tatangga. Popolahna saniskara ku sorangan, teu aja nu ngabantuan. Barang geus tarapti, sakur nu mantuan ngakut tuluj diondang, ngariung tumpeng. Atuh anu ngariung teh nepi ka aja ratusan, tapi sadia tumpcngna teu sabaraha, _ - nepi -lea- ngan-sak()t~p -ge-us-oores, 9ari -ting-- - karepat keneh. Keur meudjeuhna balaketjrakan, solongkrong aja aki 2 bongkok nu njampeurkeun. Ku pribumi teu ditari teu ditakon, nja pok aki 2 waleh, jen teu kawawa lapar, sugan aja lih piwelas. Ana gantawang teh Nji :Bndit
12 ~
PNRI
$ ....,__
et njarekan, njeklek-njeklekkeun , padjarkeun teh taja kaera, teu ngahutang gawe, menta bagian. Tungtungna nepi ka nundung, aki2 dititah .njingkah. Tjilldekna mah geus lain pitjaritaeun. Aki2 indit bari djemarigdjeug, bangun teu nangan. ~1emeh indit manchna ngomong kieu: "Sagala ge boh ka nu hade boh ka nu goreng, moal taja wawalesna." Ngomongna kitu teh kasaksian ku sakur nu aja di dinja. Sarengsena nu dalahar tuluj amit rek baralik. Kakara ge patinglaleos, rugreg ngarandeg, sabab aja nu tinggarero: "Tjaah! tjaah! tjenah. Henteu kanjahoa n deui ti mana datangna tjai, ngan leh bae pakarangan. ji BDdlt teh geus kakeueum. Atuh katjida ributna, djalma 2 geus teu inget ka diri batur, asal salamet dirina bae. Nji Endit oge nja kitu, niat rek njingkirkeun tjai, tapi barang kaluar pisan ti imahna, tjai teh nepi ka lir ombak laut tinggaruling ka palebah Nji Bndit. Imahna terus kakeueum meh laput. ji :Bndit angkleung-angkleungan, bari satungtung bisa mah teu weleh 2 sasambat menta 13
~
PNRI
$ ..,., ......
tulung. Tapi h"nteu kungsi lila djep bae dj~m pc, sihorcng gcus tik~rel~p. Imahna ge geus teu tembong. Sumawonna sawahna nu uplukaplak geus aja di dasar tjai. Lembur sakuriling bungking geus salin rupa djadi talaga, anu nepi ka ajeuna disebut Talaga Bagendit tea.
2.
TJIUDJU G D]EU G TJIBERANG
Sababaraha abad memeh lahir Nabi !sa di Hoewajang aja hidji radja kagungan putra pameg~t anu katelah Pa Udjung, sabab kawentar pinter udjungan. Djaba ti kana udjungan aja deui kalang~nan putra Radja Hoewajang teh, njata kana bubudjeng Ari dina hidji poe Pa Udjung ngempClkeun para pamatang djeung rentjang~, rek bubudj ng ka leu w ung Tjakrabuana. anggeus samakta Pa djung nitih kuda, diaping ku scnapati anu sarakti, diobeng ku para gegeden, diasuh ku para dukun nu l~pus. Bring aleutan ti nagara lir anu rek mapag musuh. Teu katjatur di djalanna, tjaturkeun geus andjog kanu didjugdjug. G ~r ngamimitian ngandjingan. 14 ~
PNRJ
.$ __
Sato lcuweung ting belcsat lalulnpatan rareuwaseun, ngadenge ragegna andjing djcung tingsorowokna pamatang. Sabot kitu lar aja untjal ranggah ngaJiwat ka pajuneun Pa Udjung, SW mu .nu tjapecun pisano Pa Udjung hcnteu talangke, enggaJ ngagedig kudana, ngabeIfdig untjal anu djiga limpeu, tapi barang diudag mah lumpatna beuki tarik, ngan kudana geus biasa ngaberik untjal, tungtungna kasusul oge. Bawaning ku sieun lapur, Pa U djung luntjat tina kudana, kersana rek newak untjal. Tapi aneh, untjal teh b.arita kcnch les bae leungit tanpa lebih ilang taupa karana. Pa Udjung ngaraos hemeng, turug 2 geus djauh pisan ti rcntjang 2 na, mangkaning panon poe gens tunggang gunung. Lila pisan ngcmut2 pidjalaneun geusan mendakan rentjang~na, ari panonpoe gcus reureupan. Katjarita para pamatang anu teu barisa njusul ka dunttngan, tungtungna teh tinglaliud sa-batur2 , g us kumpul di pasanggrahan bari ngantosan ang Radjaputra. Maranchna katjida risieunana, bisi dunungan mcunang tjonang tjotjoba, gawcna ngan tinghariul bari pakumaha-kL,maha. Sabot kitu djol kuda tu15
~
PNRJ
~ ... _
tunggangan datang, tapi kosong. Atuh kabeh katjida heraneunana, nepi ka aja anu ragragan tjipanon, bawaning bingung mikiran dunungan. Gantjangna ditareangan, diub~k didjero leuweung, njarieun obor sapirang - pirang. Sapeuting djeput disaksrak ka nu barala, disungsi kanu saruni, tapi weleh teu aja urut 2na atjan. Barang braj beurang maranehna ngarasa perlu gantjang undjukan ka Radja, bring arindit ti djero leuweung rek ka nagara bari nga-muga 2 , susuganan Pa Udjung kapanggih di djadjalanan. Sadatangna ka nagara, terus bae maranehna arundjukan ka Sang Radja, sakumaha anu geus kadjadian di leuweung. Dasar Radja pinandita, ngadangu putra leungit teh teu aja riuk2na, ngan njaurkeun, jen geus kitu kersaning Maha Kuwasa. Ti dinja mah gantjang bae abdi2 teh baralik ka sa-imah 2na. Katjarita Pa Udjung anu leuweung. Barang reup peuting tereke1 andjeunna naek kana tangkal kai, taki 2 bisi aja sato galak. Sapeupeuting andjeunna teu jasa kulem, mantcng meleng ka lang Agung, njuhunkeun ditangtajungan. Barang braj beurang kakara andjeunna lungsur, tuluj angkat bari samar anu 16
~
PNRI.$ ....._
disedja, wantuning kasarung tea. Beuki beurang beuki beurang, lila2 djog hae andjeunna andjog ka hidji talaga anu kadjida gedena, tjaina herang ngagenjas. Andjeunna ngadeg sisi talaga bari ningalikeun lauk warna2 • Sabot kitu andjeunna teh ningali parahu lapat 2 madju ti tengah talaga nudju ka lcbah andjeunna. Ku lantaran henteu sidik, saha nu tumpak parahu, gantjang andjeunna njalingker ka tukangeun tangkal kai anu gede bari njerangkeun. Eta parahu beuki lila beuki deukeut, djeung tetela anu tumpakna teh istri geulis lir widadari turun ti langit. Kakara andjeunna teteg manahna, emutanana piraku ari istri mah ngagunasika. Tuluj bae ngadcg deui sisi talaga, kawas anu mapag tatamu. Ari parahu geus deukeut pisan, Pa Udjung teh nga-wani 2keun a'ndjeun, naros ka nu anjar sumping, saurna: "Mugi henteu djadi bendu, bade naroskeun djenengan". Walonna : "Engke heula. Kaula rek nanja heula. Andjeun njaho, sana anu ngageugeuh ieu talaga? Bisi andjeun henteu terang, ieu talaga digeugeuh ku Radja Djin, bapa kaula. Naha andjeun kumawani datang ka dieu?" Pa Udjung rada reu'waseun. Tapi tina teu Dongeoa-donaena Sisakala
~
PNRI
2
$ __
17
aja maksud nu goreng, andjeuna teu pisan rentag. Tuluj bae njarioskeun lalakonna, jen rek bubudjeng tapi kas!lrung, teu uninga di djalan pimul'heun. alaI njuhunkeun dituduhkeun djalan sorangeun. Walon putri djin: "Kaula menta tempo, rek undjukan heula ka bapa. Isuk2 haneut mojan kaula ka dieu. Sanggeus kitu, parahuna diboseh deui terus njuruwuk ka tengah. Minangka amitanana ka nu dikantun, ngan ukur imut saeutik, djiga pisan nu tahan harga. Saur Pa U djung djeroDing manah: "leu djClema geulisna taja tandingna, ngan handjakal rada tungi. Tapi sageuj lamun imutna taja hartina. Matak naon lamun ku aing dilamar? Lalaki mah ngan ditampa djeung ditampik" . Teu m tjag tina djangdjina. Isukna anu geulis teh kurujung deui dina parahu, diiring ku tilu pameget anu saregut. Sauran~ ti nu tiluan tea handjat ka darat, njarioskeun jen Pa Udjung disaur ku Sang Radja Djin, kudu ngiring kana parahu. Pa Udjung utttung2an, itung 2 nambahan luang, teu rion deui, tjlak bae kana parahu. Teu katjatur di djalanna, katjaturkeun gens nepi bae ka karatan Kadji18
~
PNRI$ . . . _
nan. Ku Radja Djin Pa Udjung teh dipiwarang njario8keun lalakonna. arabat bae ditjarioskeun ti awal nepi ka achir, gemet taja nu kaliwat. Piundjultna ditungtungan ka panuhun njuhunkeun ditampi djadi eusi bumi, hisi Tji Putri teu· atjan aja gandekna. Saur Radja Djin: "Maksud maneh geUJ kaharti. Lain hajang djadi gandek, maneh teh aja pikiran ka anak kami. Ngan handjakal anak kami teh geus boga papatjangan ka sa8arna djin deui, kakasihna Sangiang Berang. Tapi kami saenjana hajang minantu ka manusa: Sumawonna ka diri maneh kami panudju katjida. Saupama maneh sanggup, ku kami rek diadukeun djeung Sangiang Berang, sarta lamun maneh meunang, nja bakal djadi minantu kami. Kumaha sanggup?" Tina sabab katjida kapintjutna Nji Putri, Pa Udjung memeh ngadjawab, njaur lOeu lebeting manah: "Lamun deh aing paeh. Nja mending paeh, manan Putri teu kapimilik. Lamun meunang aing bag~ja" . . .. Geus kitu mah pok ngadjawab: "S"'dja ngiringan kana pangersa." "Ajeuna kieu", ~aur Radja Djio, "kami mere tempo tudjuh poe. Ari kadalapan poena isuk2 19
bararig meletek srangenge ti dajeuh Hoewajang maneh kudu lumpat nepi ka manggih bandera di deukeut w.ngkal kondang. Tah dina sawaktu reudjeung, Sangiang Berang oge kudu lumpat ti tempat nu ditangtukeun anu sarna djauhna kana tjiri pameunangan. Saha2 anu pangheulana datang, tah nja eta anu meunang. Pek ajeuna maneh peureum, sangkan bisa balik heula, geusan njarita ka bapa maneh." Reup Pa Udjung teh peureum. Ari braj beunta, geus aja dinagarana, ditarangisan ku rama djeung ku pangeusi karaton. Sanggeus reureuh, pok Pa Udjung undjukan ka ramana, .akumaha anu geu's dilakonan ku andjeunna. Ibu ramana saruka galih, sarta tuluj njaur dukun anu lepus, dipiwirang tapakur, sangkan putrana hasil maksudna, ngarepok djeung Putri Djin. Barang nepi kana waktu nu geus ditetepkeun tea, berebet bae Pa Udjung lumpat. Teu kungsi - - -----lila- geus-- n-epi- ka- --±andjakan ~a-mbakbaja;- - Andjeuna ngaraos wegah njorang tandjakan anu sakitu netekna;tuluj njandak djalan sedjen ou henteu nandjak, tapi tangtu leuwih djauh. Ku sabab eta kana djog andjog kana tjiri pameunangan, bet geus njampak Sangiang
20 ~
6p-
PNRI .......,..... ..... _ _
Berang, keur djalang-djeleng, bari muril2 kumiSe Sabi2 nu diutus ku Radja Djin oge kumpul di dinja. Sakumaha pihandjelueunana Pa Udjung, ku urang geus katjipta. Andjeunna asa ditipu, sabab Sangiang Berang mah tangtu teu njorang tandjakan. Ari andjeunna memeh njimpang ti ndjakan teh diselang ngarandeg heula, lebah l~mbur nu ajeuna disebut Mandeg. Teu kungsi lila burudul aleutan Putri anu nitikan djampana. Barang lungsur tina djampana, Putri teh tuluj dipangku djeung digalentor papatjanganana, nja eta Sangiang Berang. Pa tJdjung teu antaparah, gabrug bae ngarantok Sangjang Berang. Der galungan, ~ilih beubeutkeun silih bantingkeun, sarua gagah rongkahna. Lila 2 Sarighiang Berang teu tahan, didjundjungkeun ku Pa Udjung, dibalangkeun keuna kana awi bitung nepi ka rangkas, sarta ti wangkid harita eta tempat ditelahkeun Rangkasbitung tug nepi ka kiwari. Sangiang Berang rek dimangsakeun ku Pa Udjung, kaburu diharalangan ku utusan Radja Djin, sarta terus ditetepkeun, jen Sangjang Berang nu meunang Putri. Geus kitu mah tuluj hae pipanganteneun teh di-iring-iringankeun
21
~PNRI
$ . . .-
nepi ka karaton Kadjinan. Pa Udjung mulih njalira ka nagarana, bari ngaraos sungkawa ka-bina 2 • Kersaning Anu Kawasa djalan urut lumpat Pa Udjung djadi walungan anu katelah Tjiudjung. Ari djalan urut lumpat Sangiang Berang djadi Tjiberang. Eta dua ungan teh ngahidjina teu djauh ti Rangkasbitung. Tjeuk bedja mah tjai walungan Tjiudjung mah salawasna kiruh, minangka djadi siloka kana kiruhna rnanah Pa Udjung. 3.
TUBUJ
Di Bantcn aja hidji lembur anu dingaranan Tubuj. Tjek urang dinja mah "tubuj" teh robahan tina mubuj, nu hartina sarua bae djeung mubus, sabab tjenah di dinja teh ternpat mubus Sangiang Putjuk Umun, lantaran eleh djadjaten ku Maulana HasanudlnL !l~ - - nJeoarlteun-agama [siam di- Banten. Pedaranana kaungel di handap ieu. Djero waktu nu teu sabaraha lilana, geus katjida lobana urang Banten nu anut Islam. Diantarana panganut2 tea aja duaan nu katjida kadeuheusna, lantaran enja2 ta'atna
22
_
kana saniskara piwedjang Maulana Hasanudin, nja eta Mas Djong djeung Agus Djo anu beunang dingaranan dwitunggal, tina sabab katjida pisan lajeutna, sabata sarimbagan sabobot sapihanean. Ari dina hidji poe eta anu duaan teh undjukan ka Maulana Hasanudin, jen nu djadi pupunden urang Banten, nja eta Ki Adjar Putj Umun perIu disumpingan, malakmandar kersaeun anut Islam~ Moal aja urang Banten nu teu daek anut Islam, saupama geus diidinan ku Putjuk UmUD, nu dianggap satengah dewa, malah djaba ka urang Banten, ka urang Lampung oge pangaruhna gede pisano Ari padumukanana Putjuk Umun teh di Giripawana, pemahna di tutugan Gunung Aseupan, deukeut ka sirah Tjilemer. Ngadangu piundjuk nu djadi kapertjantenan, Maulana Hasanudin ngaraos bingah katjida, tuluj djangdji dina waktu nu mustan baris angkat ka Giripawana, ngalaksanakeun panuhun dwitunggal. Ari dina hidji poe subuh2 Maulana Hasanudin djeung dwitunggal katut piran'g2 pangiring ngaleut ka Giripawana. Sangkan ulah torodjog ~tanpa larapan. aja sawatara utusan nu dipiwirang tiheula ngiberan ka Ki Adjar Putjuk Umun.
23 ~
PNRI
6p ....._
Sadatangna eta utusan, gantjang a~u kagungan bumi tatan 2 , sajagi nampi tatamu agung, sa-aja2 di kampung. Atuh dina sumpingna teh Maulana Hasanudin ngaraos BUgema pisan, reh pribumi taja pisan kutjiwana, someah hade ka semah. Sanggeus silih bageakeun, tatamu djeung pribumi teh tuluj tjaralik, sarta tuluj tuang leueut sa-aja2 bari salasauran tanda mimitran. Barang pribumi tumaros, aja pikersaeun naon sadjatina, anu matak rurumpaheun kersa sumping ka pagunungan, barabat ditjarioskeun ku Maulana Hasanudin hal tudjuan agama Islam, ditungtungan ku pangadjak, sangkan Adjar Putjuk U mun luntur galih, kersa lebet agama Islam.
Satamatna Maulana Hasanudin sasauran, ditema ku Putjuk Umun, nganuhunkeun kana kasaenan manah tatamu, ngadjak kana djalan - - -kasatameta-n-dunJa-alierat. Ngan perkara anut Islam, andjeunna njuhunkeun tempo, rek ngamanah 2 heula. Babakuna andjeunna teh hojongeun ningali heula kasaktian Maulana Hasanudin. Kieu saurna: "Ajeuna mah sae mulih heula hae. Genep dinten katudjluhna 24
*
PNRI
$ .......-..
geura sumping deui kadieu. Tangtos kuring parantos gaduh pamadegan anu pasti". Enggal bae Maulana Hasanudin sarentjangna marulih, sarta djangdji rek sumping deui ka Giripawana dina poe anu geus ditangtukeun tea. Katjarita dina waktu Maulana Hasanudin sarentjangna sarumping dew, Putjuk Umun henteu aja dibumina. Tjek badegana geus maot. Tuluj bae tatamu teh didjadjapkeun ka kubura n , sabab Maulana Hasanudin hojongeun djarah. Barang sumping ka kuburan, Maulana Hasanudin nepak makam bari saurna: "He makam! tjaba ngomomg. Naha enja ieu teh makam Adjar Putjuk Umun atawa lain?U Harita keneh didjero makam aja nu ngomong, pokna: "leu teh taneuh diurugan bae, sanes makam. i Adjar Putjuk Umun mah itu di lebak, keur njieun sumur. u Tidinja tatamu teh kabeh ngaleut ka lebak, rek ngabuktikeun saara gaib tea. Sihoreng enja Putjuk U mun kasondong aja di lebak keur ngadamel sumur tea. Ku Nlaulana Hasanudin ditaros, naon maksudna pang• njieun sumur didinja, wal6nna: "Ongkoh eng-
25 ~
PNRI
6p ....._
ke lamun kuring anut Islam kudu salat. Memeh salat kudu wulu. Tja di sumur ieu wuluna. Saparantos njieun sumur rek njieun masdjid. Ajeuna kuring ulah diganggu. Anggur geramarulih bae. Genep dinten katudjuhna sa rumping deui kadieu." Maulana Hasanudin moal eleh ku atah 2, wantuning genteng kadekna legok tapakna, tur tindakan Putjuk Umun teu aja pisan njentugna kana manahna, atuh diajonan bae sakahojongna. Gantjangna pek uluk salam, tuluj mulih sarentjangna. Heuleut genep poe sarumping deui. Putjuk Umun teu kasampak deui bae dibumina, keur angkat ka Pasir Gotra. Ku Maulana Hasanudin diausul, kasondong keur senang2 dipasanggrahan. Tatamu naros, naon kersana numatak aja didinja. Diwalon ku nu ditaros, jen keur ngareuireuhkeun palaj, sarta heuleut genep poe deui. andjeuna baris aja dibumi, nganto8 tatamu. - - - Bina- wntu -Mautaria- MasanuQin -sum-: - ping deui, Putjuk Umun teu kasondong deui bae, sabab angkat ka Gunung Pulosari, njandak kanteh katut pakara sapuratina. Harita keneh disusul sarta ditaros ku Maulana Hasanudin. Putj uk Umun ngawalonna bari .e-
26 ~
PNRI$ __
mu s~nang pisan, sakitu katingalieun, jen tatamu katjida semu palajna, nandjak sakitu luhutna. Kieu lahirna: "Kaula arek ninun, hajang boga samping poleng paranti salat, lamun engke geus asup Islam". Sanggeus sasauran kitu, les 'Putjuk Umun teh leungit tarlpa lebih ilal}g tanpa karana. Teu kungsi lila bet muntjui di Gunung Pajung (Udjung Kulon), gugupaj djeung ngagorowok sangkan disusul. Tapi ari geus kasusul ku Maulana H'asanudin, leg deui bae leungit. Gorowok bari gugupaj di Pulo Panaitan. Disu8ul deui les deui. Teu lila gorowok deui lebah Samangka (Lampung). Disusul deui les deui, gorowok deui di Bangkaulu, geus kitu batik deui ka Tulangbawang (Lampung) . Maulana Hasanudin teu weleh nju,uI2 • Di Tulangbawang badami. Putjuk Umun rek ka Giripawarla deui, sarta heuleut g ~p poe rek gempungan djeung para adjar di sakuliah Banten, sangkan djedjeg djumlah para adjar tea dalapan puluh. Maulana Hasanndin disuhunkeun, supaja kersa ngaln'uhan eta gempungan.
27 >$.
PNRI
-$.. . _
Gantjangna tjarita bae gempungan geus diajakeun. Sanggeus kumpul para adjar djeung geus sumping Maulana Hasanudin, Putjuk Umu n sasauran, njarioskeun jen aja agama anjar nu disebut agama Islam, njembah ka Batara Tunggal nu digebut Gusti Allah, djeung pertjaja ka nu djadi utusanana, nja eta Kangdjeng Nabi Muhamad. Sanggeus kitu para adjar dipariksa, kumaha pamadeganana. Para adjar ngawalonna saur manuk, jen ngiringan lapangersa Sangjang Putjuk Umun. • "Ajeuna kieu bae," pilahir Putjuk Urn un teh. "Maulana Hasantidin ku kaula rek diadjak ngadu hajam. Saha nu hajamna rneunang, eta nu djaja. Sabalikna eta nu apes." Teu kungsi lila der bae ngadu hajam. Mimitina katjida pisan ramena. Hajam sarua kuatna, sHih patjok sHih bintih, taja nu mundur. Lila2 hajam Putjuk U mUll limpeu. Dipatjok lebah huluna, ngeok sarta terus rubuh teu menjat deui." Putjuk Umun sasauran: "Dulur-dulur! Ku arandjeun geus kasaksian, jen nu djaja Manlana Hasanudin, nja eta nu baris njebarkeun agama Islam di Banien. Ku sabab eta, kaula moal ngahalang-halang, saupama aran28 ~
PNRI
~ __
djeun rek asup Islam. Ngan kaula pribadi henteu wasa ngalesotkeun tjetjekelan para karohun. Ajeuna kaula rek Duturkeun arandjeuna nu geus taja dikieuna. Muga2 arandjeun mangka salamet." Harita ge les Putjuk Umun teh leungit, henteu djauh ti tegal papak sampalan badak atawa tegal Lantjar, lebah lembur nu disebut Tubuj tea.
4.
PALABUAN RATU
Dina babad Bogar ditjaritakeun, jen Sang Prabu Lutungkasarung sanggeus nikah djeung ji Putri Purbasari, geus djadi satria deui nu djenengan Guruminda Kahiangan, andjeunna teh miwarang njieun wawangunan di lebah b~ung~anK~~eu~wwaran~~~m~__
(kebon bubuahan) di lebah kampung Tadjur, sisi djalan nu ti Bogor ka Tjiawi. Ti harita andjeunna teh bumen2 di Wangun tea, sarta ngagentos djenengan djadi Maharadja Prabu Anggalarang. Teu kungsi lila Sang Prabu Anggalarang 29
~
PNRI
$ . . ._
-
teh ngalih ka Pakuan Padjadjaran lebah Batutulis ajeuna. Prameswari Purbasari harita hobot, ari tjarogena amit rek ngabagawan. Purbasari hojongeun ngiring, tapi teu dilaksanakeun, lantaran nu tatapa mah teu meunang njandak istri. Purbasari henteu maksa. Ari Prabu Anggalarang terus ngabagawan bae di patapan Gunung Padang, wewengkon Tjiandjur. _ u dikantun di karaton, barang nepi kana mangsana, brol babar, putrana pameget, kakasihna Raden Siliwangi, nu engkena sanggeus sawawa ngalalana ka Sumedang, sarta di dinja kagungan garwa ka . ji Raden Radjamantri, bari ngagem gelaran Maharadja Prabu Sillwangi. Engkena andjeunna kagungan putra nu katelah Maharadja Anom Mantri Sunda, apuputra Sunan Pada, anu padjaratanna di Pagerageung dcsa Karedok (Sumedang). Putra istri Sunan Pada nu djenengan Gedeng Waru di-pigat-\ 'a-kn- Pangeran ---(jeusan -Ulun SU medang. Sige eta kotjap ki Djampang di Kadupandak kagungan putra dua, nu djenengan GeIap • jawang djeun()' Kidang Panandjung. Ki Djampang katut putra-putrana arangkat ka 30
~
PNRI
.$ . . . _....
Sumedang, sedja ulun kumawula ka Prabu Sil~wangi. Tiluannana kamanah pisan ku Sang Prabu, tina satria kumawulana tur aja djadjatenna, beunang didjeun andelan. Lila ti lila Sang Prabu Siliwangi teh hajongeun mulih ka Pakuan Padjadjaran. Sababa aha poe sasadiaan tjandakeun. Sanggeu8 samakta, bring bae andjeunna sarentjangna djengkar ngantunkeun Sumedang. Putra Ki Djampang tea age duanana teu tinggaleun, lajeut pisan lir putra sakembaran, nepi ka djenenganana sok di'iebut Purwakali, disakalikeun, sabab salampah-lampahna sDk babarengan bae. AtIlgkatIia ti Sumedang teh Sang Prabu Siliwangi madju ngidul tuluj nurutkeun Tjitannuj, djol bae Nusa Larang ( usa Kamba.tgan). Ti dinja ngambah lautan nudju ka kulun. Ti lebah Unjung Genteng mengkol ngill r, ngar watan muara Tjimandiri, tuluj baJabuh sarta tuluj handjat ka daral. Ti dinja kebat badarat ka Pakuan Padjadjaran. Ti harita Sang Prabu Siliwangi njakrawati di Padjadjaran, sarta karadjaannana tambah madiu. Ti kulonna diwatcsan ku SeIat Sunda, T
31
ti wetanna ku Tjipamali, ti kalerna ku Laut Djawa, ti kidulna ku Lautan Hindia. Ari tempat handjatna tea ti harita diteIahkeun Palabuan Ratu tug nepi ka kiwari.
.
5.
SUNJARAGI
Lamun urang mapaj djalan ti Tjirebon ka Kuninga n , sanggeus ngaliwat karamat Djabangbaji, rnanggih djalan simpangan ka beulah kuton, nja eta djalan ka guha Sunjaragi, nu djauhna ti dajeuh Tjirebon feh kira 2 aja dua satengah km. Ari ngaran SuI1jaragi didjadikeun ku ketjap 8unja (sunia, suni, sirna) djeung ragi (raga). Djadi atuh hartina Sunjaragi. teh = Sirnaraga. Raga saha anu sirna? Batja bae tjarita di handap ieu. Eta guha baheulana paranti masamoan WaH Sanga (sanga = salapan). Di tengahna aja tembok anu dirupakeun medja. Deukeut ka dinja, guha teh katjida njangkeredongna aarupa torowongan. Tjek pakuntjen mw eta teh djalan ka Mekah, ou 10k disorang ku
32 ~
PNRI
~_ .......
para wall tea. Tapi djaba ti eta ge loba deui -DU djiga torowongan teh. Ari si~i2 guha aja rupa2 artja nu aralus. Ukiran-ukirannana, Jdtu deui ukiran dina bilik guha tea katjida matak res!pna. M rada heran oge, reh gUlla teh dibagi-bagi di sawatara pangkeng. Tjeuk pakuntjen, eta teh nja pangkult!man para wall. Di hareupeun eta gUlla aja halong, ari sisi eta balong aja ad~gan. Tjeuk pakuntjeD , nja dina eta ad~gan, para wall 10k ngadaram~l kens. An anu panganehna, nurutkeun tjarita pakuntien, nja eta waktu aia pasamoan para wall nu lu1uguan ku Seh Sjarif Hidajatullah. Sanggeus hadir para wall nu dalapan, arandjeunna ngantosan heula Seh Lemah Abang alias Seh Siti Djenar (lemab = siti = taneuh; abang = djenar = heureum), nja eta wall al1U henteu ngadjalankeun elmu sjara. Kan ~er· - - -tjija anka-Uusti Allah mah--:- - - Tina lila diarantosan, tuluj bae Seh Lemah Abang teh disusulan. Saur andjeunna ka DU njusulan: "Teu aja Seh Lemah Abang di dieu mah. Aja soteh Gusti Allah." Nu njusulan balik deui, ngundjukkeun ka DonpDI-dongeng Sasakala
~
PNRI
3
$ __
33
_
sauran Seh Lemah Abang "kitu, ka Seh Sjarif Hidajatullah. "Ari kitu mah," saur Seh Sjarif Hidajatullah, "haturkeun ka andjenna, Gusti Allah diIulungsur." Seh Lemah Abang ng walon deui, saurna: .,Teu aja Gusti Allah, aja soteh Seh Lemah Abang." Utusan kuntieur deui, ngundjukkeun kasauran kitu ka nu miwarang njusulan. "Wajahna sakali deui," saur Seh Sjarif Hidajatullah, "ajeuna mah anu dilulungsur teh, nja Seh Lemah Abang nja Gusti Allah." Dasar eta dipikahojong ti tadi, djeung gcUJ nista madja utama, cnggal bae Seh Lcmah Abang angkat ka pasamoan diiringkcun kuutusan. D:na prungna babantenan, Seh Lemah Abang teu gedog pangkon, ngedalkeun pamad gan, jen Gusti Allah tch aja di unggal raga nu sutji. Djeung andjeunna pertjantenneun kana kakawasaan Gusti Allah. Ari tina perkara maot, saur andjeuna nurutkeun adjal. adjan djeIcma dipeuntjit, moal maot, ari tatjan adjalna mah. Ccusan ngabuktikeun kajakinannana, nuW
34
~
PNRI$ ....._
rutkeun usul para wali, Seh L~mah Abang dipeuntjit, tapi maotna teu lila, djanggelek djum~n~ g deui. Geus kitu dipeuntjit deui, kara maot, da geus nepi kana adjal. Ku abab getihna bodas, tuh Seh Lemah Abang teh ku para waH disebut kapir. Harita keneh g~tihna djadi beureum. Geus kitu para para wali teh sasauran, jen djclema anu sutji, sok ditjandak raga badagna ku Gusti U Maha Sutji. Dadak sakala lajon. Seh Lemah Abang teh Irs leungit tanpa lebih ilang tanpa kaTana. Tah kitu sasakala anu matak eta guha dingaranan Sunjarag;, nu hartina Simaraga, tegesna tempat raga anu sirna atawa raga nu leungit, nja eta raga Seh Lemah Abang alias Seh Siti Djenar, Wallahu'alam! T
G.
TJURUG 1JA\VENI
Di wewcngk n katjamatan Sagaranten kawadanan Djampangtengah kabupaten Sukabumi, aja lembur anu disebut Tjidolog, sabab kasorang ku walungan Tjidolog. Eta walungan aja tjurugna nu katNah Tjurug Tjaweni, lanr
35 ~
PAl
6p __
taran didi Ja aja artja batu nu manlYrl'l.-..a ri geulis, nu disebut Putri Tjaweni. Urang dinja rea nu apal kana dongeng karuhunna turon tum run, kumaha sasakalana eta artja, nja eta tjenah djaman Padjadjaran narldjung, aja putri ti karaton Tjirebon an ditundung. Duka naon latarannana, henteu aja nu nerangkeun. Wantuning anu prihatin, putri teh angkat saparan-paran, li1a2 nja nepi ka Tjidolog, sarta aja anu ngandeg, tuluj bae matuh didinja. Tina kageulisanana, loba pisan djadjaka anu kabongroj, tapi teu aja nu wani ngotjal2, cia ngarana ge putri, turug2 sakti deuih, nepi ka iasaeun njaatkeun sagara, nja eta hidji teluk anu teu kotjap ngaranna, tapi djauh njolok ka darat. Sanggeus eta sagara 9aat, kamashur kamana-mana, lantaran loba nu manggih inten, malah nelah djadi lembur Sagarainten ajeuna nja djadi katjamatan anu kasebut diluhur. Nadjan kasebut sakti ge, wantuning istri, tur aja oge babadna, nja eta menak ti Padjadjaran, tungtungna putri teh nikah, tapi ngan sapeuting pisan, panganten 'henteu kungsi sapatemon, kaburu tjaroge pupus. Teu kung36 ~
PNRJ
6 __ . ..$-
.i lila nikah deui ka menU Padjadjaran, tapi kitu deui b e, ngan sapeuting papanganten teu sapat~mon, djadi beunang ~utkeun aja bagdja teu daulat. Unggal kagungan tjalOge ngan aapeuting2 • Randa oge dis~butna randa bearat, da angger tjawene keneh. Sanggens opat puluh kali tjarogean, putri sasat njumpah andjeun, moal kersa kagungan deui tjaroge, tuluj tapa di tjurug Tjidolog tea. Teu katjatur sabaraha lilana tapa, ngan katjatur geus teu tuang leueut. Lila2 salirana djadi artja, nu disarebut artja putri Tjaweni tea, tug tepi ka ajeuna. Tjaweni teh meureun maksudna tjawene, sakumaha nu geus kaungel di luhur. Nu matak djadi tjaweni, nga.. tab ulah negel teuing, da anu djadi aetja teh tina putri, istri nu kudu dihormat. Lamun disebut tjawene, djadi asa kurang hormat, nurutkeun rasa kasopanan urang mah. Eta artja tempatna teh deukeut pisan kana tjurug, larta teu aja eureuna sok katjeretan, tapi aneh bet teu lukutan, katinggalna tetep ~rsih rada bodas. Ari ditukangeun aetja aja guha, urut tatapa Putri Tjaweni. Rea keneh nu pertjaja, madjar didj~ro guha teh aja naga. Radjeun aja nu hajang njaho kana artja djeung ~
PNRI
$
_
31
guhana, tapi kudu dibarengan ku anu djaeli kuntjen. Henteu aja nu wani datang ka dinja sosoranganan. Didjaman urang Djepang ngagalaksak eli urang, radje~n oge soldadu2 Djepang daratang ka deukeut tjurug bari ngaronda, sarta neangan gahel-gaheleun, wantuning tjek barudak ge, ari s'oldadu Djepang teh keresepna melak djarak djeung kaliki, keur harak loba kabeuki. Maranehna meunang bedja, jen diguha aja naga, nu ngadjaga artja Putri Tjaweni tea. D~antara eta soldadu 2 aja anu teu pertjaja kana bedja nu kitu teh, sarta meureun hajangeun nembongkettn wawanen, da rasana teu aja kasieun tea. 1anehna turun orangan kana tjurug, n:pi kan:l lebah artja Putri Tjaweni. Tidlnja teu antaparah, dor artja teh dibcdil, tapi teu keuna. gabedilna hehteu mindo, sabab manehna ngarasa lieur, gegeroan menta tulung ka baturna, tuluj atuh diparajang ku baturna dibawa ka baledesa. Teu kungsi lila nu gering teh molotot, nepi ka narongtot panona duanana. Geus kitu pek tjalangap henteu bisa balem deui. Ari letahna geus lain nge1el deui, ieu mah ngulur beuki
sa
~PNRI
$ ............
pandjang-beuki pandjang tur baloboran getih. Tungtungna teu usik deui, balik ngaran ka nagarana. Tah' kilu tjek nu njarita, nu p~rtjaja kana kaangkeranana eta artja Putri Tjaw~ni.
Wallahu'alam bissawab !
7. DJANURKUNING 'Anu di~ebut djanur teh nja eta putjuk ka· tapa. Djanurkun.ing hartina putjuk kalapa nu koneng keneh. Tapi panakawan ·di kraton Djawa sok marake "djanurkuning" dina pundukna, sarta tungtungna duanana dihidji. keun di lebah dada. Tah djanurkuning eta minangka tironan putjuk kalapa. Tina hal eta urang tjaritakeun deui engke. Lamun aja karamean geus biasa di Pasun. dan ge sok ngagunakeun pu tj uk kala pa, minangka perhiasan babndongan djeng saterusna. Ajeuna urang pedar sasakalana. Tjarita Nji Lara Kidul geus moal aja nu bireuk. Bisa djadi ajeuna ge loba keneh nu pertjaja, jen eta teh Ratu SHuman nu nga~
PNRI
6p __
39
guegeuh Laut Kidul (Lautan Hindia). UrJDg Djawa loba oge nu p!rtjaja, jen Nji Lara Kidul teh djadi prameswari rasiah Radja Mataram, tur 10k lumping ka Mataram, minangIta nohonan papantjen DU djadi garwa b. tjaragena. Djadi istri anu kilir ka pameget. Da lamun Radja Mataram nu kudu kilir, atuh meureun kudu angkat ka dasar iaut, nja eta tempat karaton ji Lara Kidul. Lamun sumping ka Mataram, andjeuna sok njandak balad sapirang-pirang. Ari sumpingna dina saban bulan purnama. Bedjana 10k kadarenge ti kadjauhan ngaguruh kawas hudjan silantal1g. Mun geus deukeut sok kadenge ngagurudug sora kareta nu ditarik ku kuda genep pasang. Tapi kabeh ngan kadenge sorana bae, wantuning siluman tea. Ari ku Radja Mataram mah katingal.ijeun. Andjeuna ngantosanana di munara nu d~ebut Sangga Buana, nja eta tempat oleng panganten.
Sapeuting eta abdi2 taja nu sare. Kabeh panto djeung djandela dibaruka, njareungeut damar saboga-boga, minangka ngahormat ka pupundenna nu tepang sono. Hidji mangsa waktu Njl Lara Kidul ka-
40
kara handja~ di builir, bdi2 eli dinja 10 nu djahat. Andjeuna teh mi g baJadna ngahukum anu djarahat • Wantuning sHuman tea, henteu bisa ngabedakeun nu djahat djeung nu bageur, atub sakur nu kapanggih dipaehan. ~resepna ka barudak sengserang panon nu gareulis djeung nu karasep. Nu beunang teh sok tu)uj bae elidjadikeun sHuman. Kitu bae balad2 siluman teh sapandjang djalan nepi ka dajeuh Mataram. Loba djelema pating k~ pek, sabab ngarasa ditjekek beuheung ku leungeun anu ka~ida kuatna, nu teu katembong. Atuh di djero sapeuting nu hHang geus teu ka bHang, Isukna abdi 2 teh ngutus hidji kapertjajaan, undjuk uninga ka Radja, jen geus kadjadian kitu, tara 2 ti sasari. Ku Sang Radja ditjarioskeun ka Nji Lara Kidul, nja eta nu geus miwarang ngahukum abdi 2 nu djarahat tea. "Ajeuna mah", saur Njai Lara Kidul, "pikeun tanda jen teu djahat, kudu ngongkojangkeun djanurkuning, sangkan euweuh nu nga.. ganggu. Ti harita unggal2 bulan purnarna ~
41 PNRI
6p ....._
urang Mataram 10k marake putjuk kalapa. sangkan salamet. Patali djeung kapertjajaan anu baheula, jen mun aja karamean, sok aja djurig nu njiliwari, aja siluman nu ngulajaban, nja tuluj ilahar di mana 2 sok ngagunakeun putjuk kalapa, diatur di-alus 2, didjicun perhiasan djeung sai barat tumbal, keur panjinglar dedemit nu goreng peudjit. Pikeun tanda kamadjuan dina rasa kaendahan, eta putjuk kalapa teh tuluj diganti ku pasmen rubak atawa buludru anu disuat. djeung tungtungna duanana dirarawisan ku gim, dipakena kawas daun kalapa baheula tea, sarta disebutna age djanurkuning keneh bae. Eta teh minangka tanda djadi panakawan eli karatan. Panajagan karaton mah sok garinding tur tambah surup ku kongkojang djanurkuning, matak rcscp katingalna. - - - - -srlSulfan~Ham~ngku- Buana IX waktu djumencng Mantri Pertahanan, kungsi ngaluarkeun pangumuman pikeun rajat nu ngaganggu kaamanan, nu 10k njieun karusuhan, supaja gantjang S'umerah diri ka nagara, ngeureunan lampah dursila. Sarta nu babalik pikir nu rek asup ka masarakat, kudu make djanurkuning
42 ..$
PNRI
op __
(putjuk kalapa biasa), minangka tanda. Anu matak andjeunna marentah kitu, saperkara teu h~e neangannana putjuk kalapa, kaduana minangka pa-ngem ut2 ka nu baheula.
8. TORADJA Di Sulawesi Tengah aja wewtngkon nu die ngaranan Toradja. Anu matak eta tanah ngarana kitu, dongengna dipedar di handap ieu. Djaman baheula teu katjarita, kumaha disebutna wewengkon lebah dinja teh, ngan katjatur radjana bae sugih mukti beurat beunghar, rea ketan rea keton teu aja anu mapakan. Tapi djenengannana mah taja nu njaho. Ari dina hidji poe eta radja ngersakeun siram di talaga nu tjaina herang ngagenjas. Sakumaha biasa bae memeh siram andjeunna mukaan heula panganggo, sarta tuluj dilumbukkeun sisi talaga, malah lclepenna oge, nja eta lelepen emas matana mustika-asem dilaan, ditumpangkeu n kana panganggo. Sabot Radja nudju raos 2 siram, aja hidji budak lalaki ngaranna Toto, ngaliwat ka deu43
keut panganggo Radja. Ldepen Radja
siram tuluj Radja ngangg02 bar· henteu weleh heran, reb lelepenna teu aja. Kokotetengan andjeunna di lebah dinja, lelepen teh weleh teu kapendak bae. Sabot kitu ret andjeunna ningali si Toto tea, tuluj budak teh disaur, dipiwirang ngabantunan neangan lelepenna. Eta budak api-api teu njabo bae, rada lila neangan lelepen teb. Geus kitu mah top lelepen ditjokot beri njebut "ieu geuning,H sarta tuluj disanggahkeun ka nu kagungaD. Radja katjida bingaheunana. Si Toto teh ditjandak ka karaton, dipaparin kadaharan nu ngareunah katut papakean nu aralus. Hari--- t-a-llIDUr--si--'f-oto- kira2- aja- opa-cweIai -tiliuD.- --Heweut sawatara taun ti harita aja hidji sudagar beunghar datang, ngadeuheus ka Radja, rek ngabuktikeun tjarita, madjar Radja terus tingal weruh sadurung winarah. Sudagar teh mawa meri sadjodo keur djumantung, tatjan katjiri bikang atawa djagona. Eta meri
PNRI
~ __
ana ditogentj u iteuk pandj nu djung-puhun . dipariba ku Radja, 8 daga teh balaka bae, jen hajang njaho di kaJ'l·ttl~ran Radja, wireh manehna pribadi teu un ngabedakeun eta meri, djago atawa b· gna, djeung iieukna teu katara udjung-puhuna. Radja emut ka si Toto, tuluj disaur. Barang datang, pek ku Radja disaurkeun, naon maksud eta, sudagar, sarta lamun si Toto bisa neguh, bakal meunang gandjaran kapaJ katut ~usina.
"Lain ti sudagar bae", saur Radja teh, "kami oge arek ngagandjar ka maneh. Lamun maneh bisa neguh, ali kami mustika asem nu hargana tanpa wilangan; bakal dibikeun ka maneh, malah maneh arek didjenengkeun radja ngaganti kami. Sabalikna upama henteu kateguh maneh baris diteukteuk beuheung". Si Toto bati melengek, suka patjampur djeung duka. Henteu pandjang piundjukna, ngan njuhunkeun sarantos, bade mikir2 heula. Gantjang bae manehna amit mundur. Sadjadjalan manehna ngomong sorangan, pokna: "Moal salah dosa aing njumputkeun lelepen Radja, ku andjeunna geus kauninga. u matak 45 ~
PNRI$ __
ajeuna aing baris dihukurn. Tapi batan diteukteuk beuheung, leuwih hade nguntjlungkeun maneh ka lau t. Paeh ge teu panasaran, moal aja nu nendjokcun". Gilig pisan pikir si Toto kitu teh. Teu hajangeun balik ka imah, tuluj bae manehna nudju ka laut, luluasan rck njieun poe bungluna. Datang 2 ka basisir, tuluj manehna ngaahan, belrsat lumpat, brus ngagubruskeun maneh. Pangirana tangtu titeuleum ka djcro lau , sarta disantok ku hiu. Tapi rnanehna hent u titeuleum, sabab tjai laut ngotjor ngarupakeun walungan. Si Toto kabawa palid ku tjai laut nudju kana lpbah kapal bogana sudagar tea, keur balabuh rada beh tcngah. Dek si Toto neumbag kapal, njah hac manehna beunta. endjo kapal anu sakitu aluspa, rnanehna ngomong djeroning hate, boga rasa aja bagdja teu daulat. Eta kapallain pimilikeunana, da manehn3. taja petana b'sa neguh sualan sudagar tea. Sabot kitu di kapal aja nu ngomong, nanjakeun dunungannana, saudagar tea. Diwalon ku nu saurang, jen sudagar keur ngadeuheus ka Radja, rek naroskeun meri mana anu djago djeung mana nu bikangna, djeung naroskeun nu mana puhu iteukna.
6 .
•
PNRI
..,J.- ............
"Ah kabeh ge babari", tjek nu nanja teh . .,Kumaha kitu? Da kuring mah teu njaho". "Meri duanana kudu disina ngodjaj di tjai. Mana l1U teuleum ti heula, tah nja eta djagona. Iteuk ge nja kitu hae, kudu dikanatjaikeun. Tangtu tungtungna nu hidji rada ngalelep, da leuwih heurat. Tah eta nu leuwih heurat tangtu puhuna". Eta kabeh kadcngeeuan ku si Toto, tuluj hae manehna ngodjai sakua -kuat, hajangeun geura undjukan ka Radja. Teu kotjap tjapena ngodjaj, teu katjatur ngad;gd;gna ti basisir, katjarila geus nepi hae ka karaton, tuluj undjukan ka Radja, sarta' gantjang didjalankeun papatah nu tadi tea. \Vantuning Radja baheula tara tjidra kana djangdji. Harita kench si Toto didjungdjung lungguh, dipasrahan karadjaan sapuratina. Katjcluk ka a.wun 2 kawentar ka mana 2 , si Toto geus djencng radja scrta nelah Tc t':> Radja. Lila2 nagarana gc d:s -but 'Totoradja, tujul fObah djadi Toradja tug n-pi ka kiwari. 9. BOROBUDUR
Dina buku tuduh-djalan "Picnic ke Sjurga 4-7
*'
PNRI
$ ..._
Djawa Timur" karangan Njoo Cheong Seng aja "Dongeng Borobudur" saperti di handap leu: Djaman baheula para dewa teh sok mindeng lungsur ka martjapada (dunja) pikeun memeres surgi rlu kum~lip dina hal kakuranganana. Nja kitu deui ti antara widadari 2 di kahiangan sok aja ou mikatjinta bangsa manusa. Tjek sakeol para dewa nu nikah ka manum teh sok nuruokeun bangsa buta (raksasa) nu sarakti lir dewa atawa nurunkeun para bagawan nu laluhung adjianana. Kotjapkeun di Djawa Tengah aja nu sakti du~an, nu hidji putu Batara Brahma, ari nu hidji deui anak raksasa. Anak raksasa teh pohara njerieun hatena djeung sirikeunana ka putu B. Brahma tea, sarta boga niat djahat (hasud) rek ngaganggu eta putu Batara. Brahma ou geus djadi bagawan linuhung. Ari eta sang bagawan gens garwaan ka istri geuIis, sarta kagungan putra istri hidji, nu geuiis kawanti-waoti endah ka-bina2 • Waktu anak raksasa nu rek ganggu tea ningal kageulisanana, manehna teh djadi kapintjut. Gantjangna tjarita, eta putri teh dilamar, tapi ditolak ku ramana, sabab moal 48
. ' PNRI 6p
~
..... _
.
dipasihkeun ka djalma nu hina tunmanana (anak raksasa tea). Mungguhing djaman harita panglamar nu ditolak teh sarna bae djeung panghina nu pohara. -Atuh anak raksasa teh pohara njeri hatena sarta hajangeun males kanjeri. Manehna nitahan ngiwat eta putri, nu satulujna ditenung ku kasaktenna, sangkan putri teu emutan tur teu iasaeun mulih ka iburamana. Barang uningaeun jen putrana itjal) sang bagawan teh' pohara sediheunana. Garwana kaedanan ku putra sarta njangka jen putrana ditjandak ku Njai Loro Kidul. Nja terus angkat ka Laut Kidul, nepi ka titeuleum. Sababaraha poe ti harita sang bagawan teh ngimpen, jen andjeunna kedah angkat ka Laut Kidul dina waktu pasosore pikeun mapagkeun garwana. Tidinja andjeunna angkat ka basisir, sarta kabeneran majit garwana keur ngambang kabawa ombak. Sanadjan garwana geus upus, andjeunna uningaeun jen putrana teh aja keneh. Kalawan sedih-kingkin sang bagawan angkat, turun gunung unggah gunung, asup leuweung kaluar leuweung. Dibelaan lara balangsak ngilari putrana, tapi mubadir. Dina hidji mangsa andjeunna dugi ka wewcngkon Madjapait. Donpng-dongeag SasabJa
~
PNRI
..
$ ......_..
49
Andjeunna tcpang djeung urang dcsa nu bor;a ana. oukutan, budak parawan genlis. K sedihan itjaJ, sabab panglamarna ditampi p·.oeun mi an-va eta modjang. Andjeunna t
~
PNRI
$ . . .-
Sanadj3n pohara banggana sang bagawan nampi eta kawadfban nu turn;ba ka salirana. Batara Brahma ningacun, jen dc::;a 5ang bagawan mah teu di~:acija, d"~di kabw:ln rVrentjepan andjeunna hawa O${'un ka sang bagawan, c;arta andjcunna djangdji, dimana eta tjandi anggeus, andjeuna bakal ngalinggihah eta tjandi. Ku Ital eta sang bagawa:l wuwuh $050n 2 didamelna. Dina poe kasalapan tjandi teh - Borobudur ngaranna - meh rengse. Anak raksasa nit eleh djadjaten tea terangeuri, jen manehna wungkul nu bakal dihukum teh. Ku lantaran eta, salah sahidji artja ti eta tjandi dipaling sarta disumputkeun di leuweung ganggong. Achirna dina poe kasapuluh eta tjandi teh rengse, tuluj dihaturkeun ka Batara Brahma. Para dewa pohara mudjina tina kaahenganana, ngan handjakal tatjan sampurna, dumeh artja hidji leungit. Sang Buda. uninrraeun, tukuj lebet ngeusian tempat artja nu kosonn tea. Ku lantaran eta, para dewa ajeuna ngaraos sugema. Sang bagawan sareng garwa kat t putrana di ahir kenging kamuijaan d' Kahiangan, a i sal" ra badagna mah djadi artja batu di tjandi Borobudur .... " 51 ~
PNRJ
$ __
10.
MINANGKABOW
Urang terang, jen dongeng sasakala teh radjeun oge aja patalina djeung sadjarah. Ari garita sadjarah radjeun oge aja anu kurang hade pikeun sahidji golongan atawa sahidji bangsa, nepi ka matak era sarta matak teu hajang ngadenge, tur matak penal ku turun 2nannana. Tjarita atawa dongeng nu kitu balukarna teh, upamana hal tipuan. Geura bae ibaratna karuhun urang geus nipu ka bangsa sedjen, meureun urang ngarasa boga karuhun geus nipu. Kumaha nja pirasaeun, saupama karuhun urang katipu, lain nipu. Lamun kitu, akib tna bisa djadi dua rupa, nja eta hisa djadi matak sedih ka urangna, ngingetkeun ka karuhun anu boga niat hade, teu goreng sangka, balukarna dikaniaja ka batur, nu teu boga panarima, malah ngahadja geus niat nipu. Djaba ti sedih prihatin, bisa djadi urang teh ngarasa era, boga karuhun katipu lantaran kurang waspada, teu boga pikir kadua leutik, djadi nadjan bageur age, bageur teuing. Djadi dongeng sasakala nu patali djeung aadjarah nu teu hade balukarna teh, sok diparohokeun. Komo deui lamun aja dongeng
52 *PNRI
$ __
sedjen, anu beda djeung dongeng anu ti heula. Rea anu inget keneh kana resepna waktu urang keur budak di pangdongengk un ku kolot atawa ku guru disakola. Kana d ngeng .asakala Minangkabow, nu didongengkeun ku guru, mimitina kuring pertjaja katjida. Tapi barang manggih dongeng 2 sedjen, anu brasna kana ngaran Minangkabow, bet djadi samar, mana atuh anu beunang dipertjaja, ngan henteu ari poho mah kana dongeng nu tiheula teh. Asal ngaran Minangkabow aja nu nerangkeun kieu: Minang asal tina pinang, kabau asal tina kabhu. Hartina samasakali = tanah asal atawa lemah tjai. Tjeuk sawareh lain kitu, asalna mah tina basa Singhala atawa Selong "Mau-Angka-Bahu" (mau = manusia, angka = lambang, bahu = leungeun). Ari lcungeun djadi lambang kakawasaan. Djadi mau-angkabahu = manusia nu kawasa. Naon sababna aja pangaruh Singhala, teu diterangkeun. Sanggeus loba kawawuhan nu asal di Minangkabow, simkuring djadi tcrang, jen maranehna age geus ngadarenge dongeng, sakumaha d.ongeng guru simkuring tea, sabab tjenah dina Tambo Minangkabow oge kaungel, malah aja dina sadjarah Malaju, nja eta 53
*
PNRI
$ __
sakumaha nu bn: ngCl di handap ieu: amemcll urang vfabju anut Isbm, nja kawas l"aruhun urap-g bae, njar nlbah ka dewa2 djeung ka d ~d _mit 2 nu njantmput dina tangkal kai grde, d:na batu, di girah tjai djeung di tenlpat nu tjaraneom. Tjindekna mah sok njarembah ka kaju ka watu tea. Ari dewa nu dianggap pangkawasana ku maranehna disebutna D wata Mulia Raja, nja eta nu nang ajungan ka maranehna. Katjarita Sang Prabu Kertanagara di Singasari miwa.rang balad 2 nareangan tanah Malaju. Dina kitab Tagarakertagama kaungel, jen balad ingasari teh balajarna ti Tuban dina taun 1275. adatangna ka tanah Malaju tea def bae perang fame, tur sarun djajana. Perang sabaraha poe taja nu eleh taja nu meunang, IiI' muntjang gcdVg. Urang Malaju neneda ka Dewata Mulja Raja, supaja maranehna terus unggul. 1 urutkeun wangsit Dewata sangkan gantjang rengsc pcrang, urang ~falaju teh ngadjak ngadu munding hae. Saha nu eleh mundingna, nja pihak eta nu eleh. Gantjang balad Singasari ngadatangkeun munding adu ti Pula Djawa, milih munding nu geus garung, geus teu aja nu ngeleh~:e 11. V
I
Ningal munding nu sakitu matak gimirna, urang ?\.falaju teu leutik hate. Tuluj bae neangan eneng nu meudjeuhna rampus nju5u. Sapeupeuting dipisahkeun ti indungna, supaja teu disusuan, malah tuluj dIna tjungurna diterapan wadja seukeut kawas tadji. Ari prung teh diadukeun; pu~uh bae muru kana H~bah susu, da marukan indungna. Ganjo12 kana kandjut ml\nding djalu. KatQdjos ku tadjina, . tjur bae getihna ngutjur. Eneng sakitu laparna, teu eureun neangan susu, unggal ngaganjol tadjhna nodjOs, atuh nepi ka meh karantjang beuteung munding teh, getihna ngutjur kawas tjai tina emrat. Bororaah bisa lumpat, ngadjerete ge geus te bisaeun~ Tungtungna munding adu teh rubuh, hos paeh. Ti harita tanah J. lalaju dingaranan Minangkabau atawa. Menang kerbau. Lila 2 nja djadi Minangkabow. ----
---~---
11.
---- ----- -------
KOTA PO TIA_ AK
Kira 2 dina taun 1898, kuring di sakola rajat geus diadjar elmubumi tur geus njaho, jen di Kalimantan aja kota nu ngarana Pontianak. 55
Ti harita kuring boga kapanasaran dua p~r kara. Saperkara hajang njaho hartina Pontianak. Kaduana hajang njaho naon sababna, anu matak eta kota ngaranna kitu. Lamun ieu perkara anu kadua geus kapanggih, tangtu pisan tjaritana beunang diasupkeun kana golongan dongeng 2 sasakala, noe sok radjeun aja oge patalina djeung sadjarah. .Ari dina bulan Djuni 1957 kuring matja hidji madjalah nu ngamuat hidji karangan, nu sasatna djadi djawaban kana eta kapanasaran anu kasebut di luhur. Dina eta karangan teh mimitina diterangkeun, jen pontianak teh djurig nu asalna wanita maot ngadjuru, dina tonggongna aja gorQwong urot ngabidjilkeun orok, salawasna sok ngariringkik ngabunian gorowong tea. Tjindekna mah nu disebut pontianak teh taja bedana djeung anu sok disebut kuntianak ku urang, ngan aja age tambahna. Madiark~u!! - le1l wanlfa-anu-mllruti d]adi-kuntianak, katjida pisan geulisna. Keur landjangna loba pisan nu ngalamar. Achirna ngadjodo djeung hidji djadjaka kasep. Tangtu bae duanana ngarasa begdja. Ma'lum atuh, anu kasep djeung nu geulis tur sumedeng birahi. Geus moal leuwih 56
_
-
ti kitu kanimatan di dunja mah. Nepi ka kakandungan teh anu geulis tetep tjinta ka nu djadi panutanana. Tapi dina waktu ngadjuru katjintaanana leungit, timbul idjid ka salaki nu teu aja papadana, lantaran ngarasa njeri ka-bina2 , wantuning tjek kolot oge njerina ngadjuru teh sadjuruna tina maot. Eta wanita teu inget kana papasten, ingetanana teh ngan ka nu ngalantarankeun ngarandapan kanjeri bae. Dina waktu rek hos pisan, manehna teh lain ukur ka salakil, tapi ngewa ka unggallalaki bae, djeung hajang males kanjeri ka lalaki. Lalaki anu pertjaja kana eta dongeng, tangtu katjida sieunna ku kuntianak. Tjek anu njieun karangan anu kasebut di luhur, di Kalimantan, di kapuloan Maluku djeung di bobodjong Malaka loba keneh lalaki anu pertjaja kana eta dongeng, nepi ka ari ti peuting tara kaluar ti imah, sieun aja nu ngerewes. Ajeuna ha~ ~as~kala ~ota_Pontianak.1Geu__ tjaritana : Bareto di Pontianak aja sultan. Nu djadi Jultan di dinja turun tumurun terah Sjarir Abdul Rahman urang Arab. Rama Sjarif Abdul Rahman teh kira 2 dina taun 1735 mimitina bumen 2 di Mempawa, kalereun Pontianak, djadi sudagar. Ari Sjarif Abdul Rah57
~
PNRI$ . . . -
man s::lnogcus sawcwa mit ka ram, na rck alalak"'"l, S Egk~n rca pangalaman, bari u(ran aja bagdja. Ku ram:in' diid:nan cjcung d p:w~djang, jc kudu matuh di 12mbu~ singkur mlndala singkah anu tata~gkalanana daunna parandjang djeung karoneng. Tjck sakaol pangna Sjarif Abdul Rahman h nteu senang ajana di Nlempawa, lantarankabita ku kalungguhan Radja di dinja, nepi ka rek ngarebut kakawasaa n , tapi tangtu kudu aja sarat 2 -na . Kusabab eta tuluj djadi badjag laut djeung panganut2-na hcnteu kurang ti 200 djelema. Lila oge kuk4J11pulna pi modaleum ku djalan ngabadjag tea, nepi ka ngabogaan 14 sampan g ~de nu disadiakeun keuT perang minangka armada leutik. anggeus kitu Sjarif. bdul Rahman Tek njoba rieangan tempat anu tjotjog djeung pituduh ramana tea. Tuluj atuh armadana balajar ka muara SunO"ai Landak sarta mudik nepi ka nusa aja di lCbah ngahidjina Sungai Landak djeung tjaba~g Sungai Kapuas. Dibandingkeun djeung tempat2 di basisir Laut Sunda, eta pulo ka tjida pisan hadena keuT palabuan, turug2 hcnteu aja nu njitjingan, tur tatangkalanana ge daunna parandjang djeung karoneng, tjoV
58
tjog djeung pituduh ramana. Geus gilig dina manahna, Sjarif Abdul Rahman rck ngababakan di dinja. Tapi baladna teu aja nu sangg~p handjat ka eta pulo, lantaran ku tjaneomna, moal salah panjumputan kuntianak. Satjara tcrah Arab kakara harita pisan Sjarif Abdul Rahman tcrangeun kana hal kuntianak. Tapi hcnteu ngaboho"ngkeun kana eta kapertjajaa n , nga n nganasehatan bae ka kabeh balad 2na, sangkan bidjil wawanenna, sabab ari djelcma teh mahluk Tuhan nu pangmuljana. Tur kabeh balad 2 na satjara badjag, tangtu lain djclema ketjing. Nepi ka genep poe lilana Sjarif Abdul Rahman teu eureun 2 ngingkilikan balad 2 na. Tungtungna nja aja oge pangaruhna, sanggeus Sjarif Abdul Rahman ngahateanana kieu pokna : '"U rang boga sabaraha mariem keur ngabukbak tatangkalan. Ari kaula boga adjian keur njingkirkeun kuntianak. leu nusa taja nu boga. Lamun engke didjieun lembur ku urang, moal aja nu njisikudi". Dina poe katudjuhna isuk 2 mariem ti unggal sampan geus tinggelcger ditodjokeun kaeta nusa, sarta heuleut sawatara djam tatangkalanana bungbang ku pelor. Sjarif Abdul Rah-
59
~
PNRI
$ ......
man terus ngadoa. Kalara eureun sanggeua tatangkalan raruntuh, djeung sakira geus teu aja duruwiksa. Kuntianak geus njingkah sieuneun doa. Tapi sanadjan kitu oge, mimitina taja aja nu wani handjat. Sjarif Abdul Rahman luntjat tina sampan, tuluj ngodjaj ka eta nusa sarta handjat bari tuluj mesat gobang, ngababad rujuk. Balad 2 nendjo panungtung salamet, kakara pada pertjaja, jen kuntianak geus njingkah. Geus kitu mah sampan 2 dideukeutkeun ka eta nusa. Balad2 harandjat kabeh, nurutkeun tjonto, tuluj njieun pangrerebegan. Heuleut sawatara waktu nusa teh geus salin djirris djadi lembur. Eta lembur ku Sjarif Abdul Rahman dingaranan Pontianak, minangka panginget-nginget. E a nusa lila 2 djadi delta Sungai Kapuas, sarfa lembur nu leutik teh lila2 djadi kota nu beuki gede, tur ngaranna terus nelah Pontianak. 1alah sakuriling kota terus djadi wewengkon kasultanan Pontianak. Anu djadi sultan 0ge turun tumurun terah Sjarif Abdul Rahman. Aja oge nu nerangkeun, jen gobang anu dipake ngababad pinagaraeun tea, kungsi disimpen di istana Pontianak katut barang2 sedjen, nu 60
. ~PRI$
__
kaasup pusaka ti Sjarif Abdul Rahman. Tapi kabeh dirampas ku urang Djepang, waktu maranehna ngarandjah tanah Indonesia. 12; DORNA TANPADAKSA
Dina lalakon Mahabarata asH ditjarioskeun, jen nu djail kaniaja ka para Pandawa teh Patih Sakuni. Tjek sakaol, dina waktu Prabu Pandudewanata djeneng radja di ABtina, Sakuni teh nga-muga2, sangkan Pandu migarwa Gandari, supaja manehna bisa djadi patihna. Tapi Pandu teu aja manah ka Gandari nja eta raka Sakuni. Ku sabab eta, Sakuni ngewa ka Pandu katut lea para putrana nu katelah Pandawalima. Ari pangharepanana kana djadi papatih mah, Sakuni teh tinekanan, sabab Gandari ditikah ku Prabu Destarata, sarta sanggeus Pandu pupus tur diganti ku Destarata, nja Sakuni diangkat kana Patih di Astina. Tah kitu lantaranana, anu matak ka para putra Destarata mah, nu katelah para Kurawa. Sakuni teh ka-bina2 asihna, babakuna ka Sujudana, nu ti mumurangkalihna di-tiup2, supaja djencng radja ngagentos ramana tea. 61
*
PNRI
$.-....-.
Tapi tjck
p~dalangan
mah, I U ka:jida mikat rutjcub:~u ~(a pa a Pandawa teh Bagawan Dorna. .;.1a1al1 11 -'pi ka djadi sisindek·~lan. Djclema nu s'1k has'ld, nu sok njieun panjerewedan d s-but Dorna. leu teh beunang djs~but aneh. Baga van teh beunang dihartikeun bagdjawan, tt'gesna djelema nu boga bagdja, mulja hate djeu:lg t'u pidunja. Ari ieu Bagawan Dorna tjck padalangan Cgesing rtreged dunja, nepi ka wajangna age dirupakeun djelema tanpadaksa. Irungna bengkung, panonna petjok, leungeunna kengkong sabeulah. Tah anu matak kitu, sasakaJana ditjaritakeun di handap ieu. Katjaritakeun di nagara Astina aja hidji guru nu katjida pinundjulna tina sakaliring dmu, babakuna tina kasantikan perang, saperti fna hal manah djeung saterusna. Eta guru anom keneh sarta kasep, kakasihna Bangbang ____~Qmb~an~-Tmak~~anaD~~~~~~~--- hidji dewi anu kapintjut. Waktu Banghan Kombajana ti nagarana rek ka Astina k atjida susahcunana, sabah kudu meuntas laut. Eta Dewi nja eta Dewi Lotama s:llin r'upa djadi kuda, njamueurkeun ka Kombajana sarta ngomong, jen anggup manglneuntask~un. Kombajana 62
~
PNRI
$ . . ._
katjjda atoheuna a, tjlak hac tumpa ku-la, sarta b;ur k da t h n~apl 7lg djlnp' bae ka .t stina. Kuda salm dc-ui pa, dOad' dcui Dewi Lo ama ur ng dal 'eun kabirahianana. Ko bajana teu bis'l r.olak, ga rasa geus kaLutangan budi. Teu katjatur rakprakanana nikah, ngan katjalur Dewi La.ama geus l-agungan putra pamcgct, ku ramana putrana teh diPlahkeun swatama, minano-ka pangemut2 ka Dewi Lotama nu geus no-arupakeun kuda (aswa teh hartina kuda). Ari di nagara Astina Kombajana teh ngawuruk para Pandawa djeung para Kurawa, nurutkeun pamundut Aria Bisma, nu ku Prabu Destarata dipapantjenan nalingakeun sakabeh para putra dina hal atikanana. Kadjaba ti para satria, aja oge hidji putri nu diwuruk ku K'Jmbajana, babak.lna diadjar manal, ,njaeta War:! Srikandi putra Prabu Drupada, Radja nagara Tjempala. Eta putri geus kawentar tina kageulisanana, nepi ka nu djadi guru teu jasa nahan birahi. SClang2 tina waktuna lat;han, Kombajana :J)k ngaganggu ka Sr"kandi, n wpi ka mchmehan eureun diadjar, lamun hent u katjida resepna mah kana diadjar manah.
63 ~PNRI$
. . ._
Katjarita sanggeus Srikandi rumadjaputri, Prabu Drupada, ramana tea ngajakeun balabar kawat, njieun embaran ka sakuliah dunja, jen sing saba anu bisa ngelehkeun Gandamana Patih nagara Tjempala, baris ditikahkeun ka Srikandi. Tudjuanana dua perkara. Saperkara Sang Radja teh hojong ngudji papatihna, bduana hojongeun kagungan mantu nu gagah, nu kasebut lalaki langit lalanang djagat. Dina waktu nu geus ditangtukeun, di nagara . Tjempala geus kumpul para tatamu ti sababaraha nagara, babakuna radja 2 nu anom keneh djeung para putra radja nu masih keneh djadjaka. Bangbang Kombajana age teu tinggaleun, wantuning geus sakitu lilana ngarep2 sagunna kauntun tipung katambang beas, kalaksanakeun kanu sakitu matakna kabungbulengan. Estuning beurang djeung peuting, teu lesot tina tjiptaan, nu tjumantel kana hate, ngan Srikandi anu gandang, putri wanda sinatria, matak tega kana umur, ti batan henteu laksana. Gandamana geus tandang di pakalangan. Sakur anu rek ngajonan geus diatur parelena, masing 2 kudu nunggu giliranana. Teu disebut hidji-hidjina, tapi rea anu geus tarima eleh,
64
wantuning Gandamana teh hese tandingan una kagagahanana. Bambang Kombajana teu gimir, henteu rentag2 atjan rek ngajonan nu beunang disaruakeun djeung banteng nga;muk gadjah meta teh. Gandamana barang awas ka musuhna, djigana teh mani hajang geura njasaak, lantaran geus lIleunang bedja ti Srikandi, jen sok ngaganggu. Mangkaning Gandamana teh tjek sakaol mah aja manah kadua leutik, tur ngarasa jen leuwih pajus, l~mun Srikandi djadi milikna. Puguh tjek itu 2 ge Gandamana teh sagala leuwih ti Kombajana, malah aja saperkara nu teu njampak di satria anu sedjen, nja eta Gandamana mah seungit bawana ngadjadi, lain pangaruh gagandan djieun djelema, malah nja eta sababna, anu matak ditelahkeun Gandamana ge (ganda=seungit). Djeungna deui Gandamana teh djadi patih ngiras panglima, djadi tangtu rea pangalamanana tina praktek peperangan, anu matak pertjaja kana dirina, jen bakal unggul. Kombajana nu geus djadi mahaguru, moal kurang ku tiori peperangan. Atuh teu pisan galideur, rek tarung djeung Gandamana, nu elmuna sasat beunang sakapanggih. Tjinl>oD8Lm&-dongeng Slgb..
~
PNRI
~
~.w_
65
~
dekna wani sarua wanlna, teuneung sarua teuneungna, tungtungna der bae tarung, silih dupak sHih sepak, silih tondjok sHih tjabok, silih tjckcl silih banting, matak bengong anu nongton, nu njarangka jen bakal gedeg. Lila-lila Kombajana kawalahan. Ku Gandamana didjungdjung rek dibantingkeun. Sabot kitu disampeurkeun ku Srikandi, minangka mintonkeun katresnan manah, tumarima geus diwaris kasantikan. "Tingali ieu", tjek Gandamana, "Kombajana rek dimangsakeun". "Ulah kitu", tjck Srikandi, leungeunna bae potongkeun, da bongan sok rumpu-rampa". Pek atuh Kombajana teh leungeunna dipiteskeun sabeulah, nepi ka kengkong sauurnur-umur. Gandamana: "Naon deui hukumanana?" Srikandi: "Irungna sok wani njium. Ulah sina wanieun deui"~ ~ _ lrung Kornbajana djekok ditondjok sakuatkuat tanaga. Atuh nu asal bangir teh djadi bengkung salawasna. ·?" G an d amana:" aon d ew. Srikandi: "Panona sok kajap-kejep. Pek bae
66 $
PNRI
$ ......
tjirian deui, supaja kapokeun bae, ulah nepi ka dimangsakeun". Gaplok bae Kombajana teh ditjabok lebah panona, nepi ka petjak teu tjageur deui. Tah kitu lantaranana, anu matak Kombajana alias Bagawan Doma ditjirian ku Gandamana nepi ka tanpadaksa.
13.
BASA DJADI RUPA2
Sakumaha piresepeunana urang hirup di jeu dunja, saupama unggal bangsa di sakuliah dunja basana teu rttpa 2 kawas ajeuna. Dina kitab Toret kaungel, jen baheula behditueun baheula mah, basa teh teu rupa 2, anu tangtu ngadjadikeun kasenangan ka kabeh pangeusi dl.1nja. Tapi tina eta kasenangan, akibatna matak poho ka Nu Ngadamel Djagat,
---mmnm~~n~nu~n~~~~~~,~--
tangtu ku Mahasutji moal diantep. Djadi tjek paham kitab Toret (Tourat) mah, nu matak di dunja aja rupa 2 basa teh minangka hukumanana kana napsu angkara murka. Tjarita pandjangna urang pedar dihandap ieu. 67
~
PNRI$ . . . _
Karadjaan nu panggedena djaman harita nja eta Babylon, sok disebut oge Babil atawa Babel, pernahna di sisi bangawan Euphraat beulah ti kaler, di nagara Irak ajeuna. Karadjaan Babylon teh katjida pisan gegekna, tur rajatna geus katjida madjuna tina kabudajaanana, nepi ka barisa njieun patamanan aheng, nu disebut taman Gantung, nu kaasup kana Tudjuh Kaadjaiban Dunja. Tapi nadjan geus sakitu pinundjulna, urang dinja teu daekeun djempe hate tiis pikir, harajangeun njieun deui kaahengan nu leuwih aheng, atawa kaadjaiban nu leuwih adjaib tibatan Taman Gantung. Tuluj bae maranehna babadamian, rek njieun hidji munara {tu luhurna njundul langit. Ku tina loba batur anu saniat, tur kabeh pada njanggupan, baris njumbangkeun tanaga katut saniskara bae, anu periu keur ngalaksanakeun eta karep, nja prak bae dimimitan. Sarerea suhud pisan digarawena, teu aja I1u melentjing, da kabeh ge kadjurung ku hawanapsu hajang mashur. Maranehna henteu diparengkeun insap, sakumaha I'llburna langit, sakumaha pilobaeunana bahan anu periu, djeung sakumaha pililaeunana, nepi ka bisa njieun munara nu
68
~
PNRI
~
....,.._ ..
njundul langit. Tjindekna maranehna teh geus teu inget ka Gusti-Maha Kawasa. Tab eta lantaranana nu matak urang Babylon ditibanan hukumullah. Ari eta hukuman teh kieu djalanna: Ku tina lila2na digarawena, basa anU diparake ngomong sapopoe beuki loba bedana diantara pamingpina djeung pagawe2na, nepi ka parentah pamingpinan teh teu kahartieun ku nu dipingpin, malah ku-lila2na digarawe satjabakna 2 , tungtungna mah geus teu bisa silih hartikeun, sasat pada pireu bae atawa pada torek. Ongkoh ari henteu ngarti kana pamaksudan batur sagawe mah, tangtu pisan pagawean moal djadi. leu oge nieun munara aheng teh teu kadjadian. Malah kadjaba ti kitu, eta urang Babylon . teh nepi ka marumusuhan djeung batur2 salembur ka n tja 2 sanagara, silih arah silih antjam, antekna nepi ka rabeng ka mana 2 , naringgalkeun nagarana, nja ahirna djadi rupa 2 bangsa di$lkuliah dunja nu basana rupa2 • leu misil ku urang beunang dipake eunteung, sangkan urang ulah sa-kama2 teuing ngarobah basa tuturunan, sabab basa anu gede gunaria teh, nja eta ann kaharti ku batur dje-
69 ~
PNRI
~ __
nuk bala rea. Lamun si A mirutjaan ngarobah basa, tangtu engke si B nurutan, nja kitu deui si C, ahirna pa-dack 2 ngarobah basa, da pada boga angkeuhan, jen basa teh djadi milikna, wari~an ti karuhun. Padahal warisan basa lain milik sadirieun, tapi milik kabangsaan. Tjek paham kitab Toret, basa Babylon ruksak teh minangka hukuman Allah. Anu kitn, lamun si A ngaruksak basa Sunda, atuh beunang disebutkeun jen si A teh ngahukum urang Sunda sakumna. Kawas nepi ka kiamah, di dunja teh tetep bae aja rupa~ basa, anu djadi kamegahan unggal bangsa. Boro2 kana aja hidji basa, nu hajangeun ngajakeun dua basa ge, ku ngawangun Esperanto, basa pikeun sarerea, boateuing moallaksana.
14.
TJ I L, UT DJ D1 AS1
Djaman baheula aja dua djelema adi lantjeuk. u tjikal noarana Kikir ari nu bungsu Budiman. Klkir kaasup age djel;:ma beunghar. 70 ~
PNRI$ __
Lega sawah djeung kebonna, tapi maneh"anana teh koret, tara pisan daek barang-bere djeung tutulung ka nu miskin. Ari Budiman mah sanadjan lain djelema tjukup oge, daek tutulung djeung barang-bere kanu teu boga. Dina hidji poe Budiman datang ka lantjeukna, maksudna rek ngindjeum beas. Tapi manan dibere mah, kalah diambek djeung ditjarekan, madjar teh rek ngarugikeun batur. Pamadjikan Kikir rada karunjaeun, tuluj Budiman dibere beas satjangkir djeung lauk asin sakeureut. Bari nalangsa Budiman balik ka imahna. Di djalan manehna papanggih djeung hidji aki2 miskin, awakna begang pisan leumpangna rumanggieung. Barang Budiman nendjo ka eta aki 2, katjida karunjaeunana. Ku manehna eta aki 2 miskin teh dibawa ka imahna, sarta sina reureub dina salon tempat sarena sorangan. "Aki, ngareureuh bae heula di dinja, ke kuring rek njangu heula." "Mangga udjang, entong njusahkeun!" tembal aki. Sanggeus asak sanguna, tuluj aki 2 teh ku Budiman di adjak dahar saeutik sewang. Isukna aki 2 teh rebun 2 keneh pisan geus pamitan, rek neruskeun lalampahanana. Samemeh indit, manehna nganuhunkeun heula bari mere tandamata, nja eta lilisungan 71
*
PNRI
$ __
djeung haluna, djimat nu didjieunna tina perake "Naon hae nu dipikahajang ku udjang se,butkeun bae, bari njebut: tutu! tutu! tutu! tito kali, ulah kurang ulah leuwih. Engke haluna tangtu nutu sorangan djeung naon anu dipikahajang tangtu kaluar tina djero lisung. Lamun rek nitah eureun, ku udjang lisungna kudu di asupan taneuh saeutik, tangtu haluna eureun sorangan". Samemeh Budiman nganuhunkeun, aki2 teh geus ngiles manteno Sanggeus lilisungan tea ditjoba, harita keneh Budiman ngondangan djelema2 miskin nu deukeut ka imahna, sarta disuguhan satjukupna ku kadaharan meunang tina djimat tea. Ajeuna Budiman djadi djelema beunghar, tapi sanadjan kitu ge manahna teh henteu ganti pileumpangan. Barang Kikir ngadenge adina djadi beunghar ku lantaran boga lili~lJngan djimat, manehna sirik ; sarta boga niat djahat, nja eta hajang ngamilik djimat tea. Dina hidji peuting Kikir datang ka Budiman. Ku sabab Budiman henteu boga pikiran goreng, perkara djimat tea didongengkeun satarabasna. Tengah peuting waktu Budiman keur sare tibra, djimatna dipaling ku Kikir sarta tuluj dibawa minggat ka nagara Alaspeuntas.
72 .$
PNRJ
$ . . ._
Sadjero dina kapal manehna teu kira2 bungaheunana, pikiranana mun engke geus datang ka t~mpat anu didjugdjug, lisungna rek unggal po~ disina ngaluarkeun emas, supaja manehna .djadi djelema pangbeungharna. Dina hidji poe Kikir ngadenge, jen di kapal geus henteu aja ujah, nepi ka kapaksa kadaharan teh tiis, henteu diujahan. "Ajeuna waktuna aing njoba lisung djimat", nu aja dina kapal dikumpulkeun sarta dibedjaan, jen manehna bisa njieun ujah. Geuwat Iisung djimatna ku manehna dikaluarkeun sarta diteundeun dina luhur medja bari njebut: "tutu! tutu! tutu! ujah", halu djimatna harita keneh nutuan lisung sarta tina lisung terus bidjil ujah. "Geus enggeus, sakitu oge tjukup", tjeuk kapten kapal. Tapi haluna henteu eureun nutuna. Ku sabab Kikir w,aktu indit rusuh, henteu inget kana mawa taneuh, djadi ajeuna manehna henteu bisaeun ngeureunkeun halu djimatna b~a, beuki lila beuki pinuh bae kapal teh ku ujah, nepi ka tungtungna kalebuh. DjeIema nu aja di kapal djeung li~ung djimatna tea oge milu kabarwa ka dasar laut. Kitu tjenah dongengna, nu matak tjai laut rasana asin.
73
~
PNRI
$ ............
15.
MA TUP
Lamun ti kota Lamongan arek ka Modjokerto, tangtu urang ngaliwat ka desa Mantup. Anu matak eta ngaranna kitu, dongengna dipedar di handap ieu : Diantara walisanga (wali salapan) nu njebarkeun agama Isla.m di pulo Djawa, aja hidji nu djencngan Malik Ibrahim sarta nelah Sunan Giri, nurutkeun ngaran panglinggihanana, kampung Giri teu djauh di kota Gresik. Andjeunna teh salian ti mashur pinter tina hal elmu agama, kakontjarajen sakti mandraguna. Panganutna reana tanpa wilangan. Ari nu pangkadeuh~usna aja tudjuhan, minangka para sahabat. Duaan ti eta anu tudjuhan dina hidji poe disaur ku Sunan Giri. Pok andjeunna ngalahir: "Kaula teh meunang bedja, jen henteu djauh ti dieu aja talaga anu katjida angkerna, pernahna kidul-kulon. Henteu aja ---an l:l---Waa-i- ngad eukeutan-e ta-talag-a, ----Itu ----tin aangkerna tea, malah tjenah, manuk anu wani hiber luhureunana, geus tangtu ragrag tuluj t' euleum. Tjoba ajeuna duaan leumpang ka dOnja, ngabuktikeun eta bedja." Ceus kitu mah dna sahabat teh diwisik heula 74 ~ PNRI~ _ _
- -
arta, dipaparin djimat, pek marudjung ka Sunan Girl tuluj arindit. Wantuning djaman harita di-mana2 ngan pileuweungan bae, henteu aja djalan anu ngabulungbung kawas ajeuna, atuh dua sahabat teh nepi ka meh tilu poe laleumpangna, kakara nepi ka nu didjugdjug. Barang datang maranehna ningal simeut nu hiber luhureun talaga tea, bet udjug2 pluk bac ragrag tuluj paeh. Tab eta djadi tanda kaangkeran eta talaga. Tuluj dua sahabat teh ngurilingan eta talaga. Henteu kungsi t~pung gelang, lantaran anu saurang dipatjok oraj nepi ka maot, tur sakudjur badanna harita keneh asak nepi ka aduj. Sahabat nu hidji deui ngahuleng sadjongdjongan. Hajangeun ngurebkeun majit, taja petana, da teu aja parabot. Rek mawa majit teu sanggup, nja kapaksa ditinggalkeun, tuluj bae manehna mulang ka GirL Sadatangna gantjang manehna undjukan ka Sunan Giri, merteTalteunsaniskara nu -gem- karljadian -tea-;Sunan Girl ngaraos sedih, reh katilar ku sahabat nu satia. Ngan bubuhan anu luhung, andjeunna te~ kaleleban, reh geus kitu kersaning u Maha Murah. Kotjap dina hidji poe sahabat Sunan Giri
75 6n
~
,
PNRI ~"101_
I
nu katelah K.i Gede Sutji djeung dua putra ngadareuheusan ka Sunan Girl. Nja harita ku andjeunna ditjarioskeun, naon 2 nu geus kadjadian di talaga n u angker tea. "leu perkara", saur Sunan Girl, lain antepeun. Ki Gcde kudu ngahantu, sangkan di eta talaga teu aja dcdcmitan". Walon Ki Gede: "Tawis kaula sumudjud, sedja njanggakeun pun anak hae, nu baris ngemban timbalan. Kaula pribadol rumaol kirang tanaga, sarehning parantos kolot." Sunan Giri ngandika ka putra Ki Gtde Sutji nu tjikal, lahirna: "Deukeut majit nu dipatjok oraj tea aja hidji batu gede. Saupama eta hatu digulingkeun, sarta dilebah urutna ditambak, geus tangtu bidjil tjai, keur njiraman eta majit. Tuluj majit kudu dikubur nurutkeun papagon Islam .... Ajeuna maneh kudu mawa sababaraha urang pibatureun. Djeung sanggeus merbait majit, didinja teh kudu didjieun pasantren, sarta manehna kudu ta'at kana papagon agama Islam, snpaja eta talaga teu aja dedcmitna. Memeh numbak taneuh urut batu tea, kudu ngutjap "Wa amantu b'llahi" (hartina: Pertjaja ka Gusti Allah). Sanggeus maparinkeun tumbak pikeun num76 ~
PNRI
$ __
bak taneuh tea, Sunan Giri ngadagoan putra Ki Gede Sutji, nu hartina tuluj mundjung neda pangestu, sarta tuluj bae miang ngemban timbalan, mawa batur djumlah opat puluh kuren. Djauh moal burung tjunduk anggang moal burung datang. Teu katjatur di djalanna, tjaturkeun geus aja bae disisi talaga angker, putra Ki Gede Sutji sa-batur2 na tea. Saniskara kasauran Sunan Giri geus didjalankeun. Sarengsena ngurebkeun majit, prak leuweung teh di bukbak, sarta tuluj njarieun imah, diatur di-hade 2, djadi babakan nu resik, dingaranan babakan Mantub, minangka pa-nginget1 kana lafad Amantubillahi f waktu numbak taneuh anu ngabidjilkedn tjai, nu dipake njiraman majit sahabat Sunan Giri, nu ajeuna aja keneh kuburaI1ana. Ngara'n Mantub lila 2 robah djadi Mantup tug nepi ka kiwari.
16.
MU DI G
URUT KA DJELEMA
Baheula mah munding teh tegesing bedang bedegong, rasa maneh, gede tanaga tur boga 77 ~
PNRJ
$ . . ._
tanduk. Ari ajeuna ka budak satepak oge kapan sakitu nurutna. Kama deui lamun dipake migawe djeung dikawihan, nepi ka djiga nundutan, bawaning kumawula teh. Rupa 2 ketjap dunungan ku manehna tara dipungpang. Lamun tjek dunungan "Iuput", manehna ngarti, jen tapak garuna salah. Lamun ngarandeg sakeudeung, pek dunungan njebut "kia", kahar'tieun jen dihajukeun. Lamun tjek dunungan "arang", tangtu tapak garuna tjarang. Ari rek mengkol, dununganana njebut "deur", hartina "mideur" atawa" mider" a13wa "muter". Tjindekna mah dikieu-kieu age sumangga bae, wantuning sieun dikenjet, da irung njeri urut ditendok. Kumaha nu matak kitu? Kieu geura sasakalana : Baheulana nu matak munding wangkelang, sabab boga kakuatan, nja eta surat wasiat ti Batara Guru, jen djelema teu meunang ngaganggu munding. Mimitina ku djelema teu diganggu. Lila 2 panasara n . Surat wasiatna tea ku djelema ditanjakeun. Munding ngadjawab, jen eta surat dipihapekeun ka andjing. Bring djelema munding ka imah andjing.
78 ~
PNRJ
$ __
Horeng surat wasiat teh ku eta andjing dipihapekeun ka utJ1Ilg. Leut atuh tiluan ngaleut ka imah utjing. Surat wasiat teu aja, da ku utjing dipihapekeun ka benrit. Meakkeun kapanasaran, ajeuna ngalent opatan ka imah henrit. Harita teh heurit keur meudjeUhna lapar, lat poho di beheneran. Barang pihape dihakan , ngan kari saeutik deui pisano Ari nendjo rentan g2 aja semah, gesat-gesut beurit asup kana liang, rumasa hoga dosa. Surat wasiat tinggal sasoek, geus teu beunang dibatja. Tapi lapur, beuritna beuki ka djero, sieuneun kahontal ku nu kakaut. Andjing ngagogogan utjing, lir nu nempuhkeun djeung menta ganti. Utjing malik, ngaherengan ka andjing bad reh njakar. Tuluj andjing njampeurkeun munding. Lumah-lameh kawas menta pangampura. Munding ngan bati melengek. Kaduhung - -sagede gunung, mihapekeurr-barang-anu-sakiw.- ahengna tur sakitu perluna. Tjipanonna munggah njalangkrung. Ari djelema asa mobok manggih gorowong. Eukeur mah ngarasa perIu ku tanaga munding. Ajeuna munding taja kakuatan Bari rada r
79 ~
PNRI
6R __
karunjaeun ka munding, pok djelema teh ngomong: "Sakadang munding! Dihin pinasti anjar pinanggih. Ajeuna tjunduk wukuna datang mangsana, jen sawarnaning 5ato, nja kitu deui munding kudu nurut ka djelema. Ulah salempang, djclema ge tangtu aja panarima, tangtu njaah ka 5at02 nu mere hasil ka djelema" . Tah kitu sasakala munding nurut ka djelerna. Ari andjing, reh ruma~a boga do~a, tulujna satia pisano Upama munding ~a leuweung, andjing sok milu, bisi aja sato galak nu rek ngaganggu.
17. BADJING SELONG Lamun aja nu njebut peuteuj Selong, urang rada asa 2, naha enja atawa sangkaan bae, jen eta peuteuj asal ti Selong. Naha mana asa2 ? Sabab radjeun eta peuteuj disarebut peureuj Tjina. Tapi ari badjing Selong mah ngan saja di Selong bae, henteu aja di mana2 • Ditinggal saliwatan mah, eta badjing sarua bae djeung badjing urang. Ngan upama dihantem
80 ~
PNRI
~ __
diawas-aw , katembong oge anehna, nja eta aja tjeplok • ung dina biritna kentja katuhu. Kumaha no matak kitu? Hal ieu teh aja patalina djeung lalakon Batara Rama, waktu merangan Rahwana di nagara AI kapura, nja eta karadjaan nu aja di pulo Singhala, nu ku urang sok disebut pulo Selong. Supaja rada rame, urang njaritakeun heula Batara Rama, dibobok tengah. Batara Rama teh kungsi didjenengkeun radja d· nagara jogjapala. Tapi ibu kawalon.na nagih djangdji ka ramana, supaja Prabu Barata nu kudu ngagentos rama. Ku sabab eta kalajan leah Batara Rama teras masrahkeun karadjaan ka rajina. Andjeunna mah leuleuweungan katut garwana, Dewi Sinta, disarengan ku rajina, Raden Lasmana. Ari satengahing leuweung, Dewi Sinta aja nu ngiwat ku djalan nu aheng pisano Batara Rama kadua Lasmana apruk-aprukan neangan Dewi Sinta. Teu kungsi lila mendak hidji manuk garuda ngudupruk boborot getih. Barang satria nu dua geus dareukeut, garuda teh pok ngomong bari dareuda, njaritakeun jen manehna ngaran Djataju, mimitina ngadenge nu djedjeritan di awang2 njambat Dongena-dongeng Sasabla
~
PNRI
~
6 ........_
81
lea Batara Rama. Ari pek diawas-awas disaDewi Sinta. wang, horeng nu djedjeritan t dibawa ngapung ku Rahwana. Tuluj disusul ger tarung. Garuda disahet djangdjangna .abeulah nepi Ita sapat, gebut bae ragrag ka taneuh, geus teu bisa walakaja. Ngan sakitu njaritana, hos hae paeh. Batara Rama ngamanah-manah, ka mana djeung kumaha petana njusul, tuluj angkat lalaunan paduduaan hari neneda ka Dewa, · lila langkan aja bongbolongan. Teu k bet aja buta megatan . Batara Rama teu antaparah, djeprot buta teh dipanah, djangge1ek ngadjadi dewa, da asalna dewa kabend • Katjida atoheunnana, sarta njarita, jen lamomeh balik ka sawargaloka, manehna teb hajang terang, bisi Batara Rama aja karcr~ ¢t.
Batara Rama njarios, jen keur ewed mamanahna, reh kaleungitan garwa, tur teu aja bongbblongan, kumaha nja pipetaeun, sangun garwa ka pendak deui. "Ulah salenipang", walon Dewa teh. "Ajeuna di Gunung Mahendra aja hidji radja monjet, nja eta Prabu Sugriwa nu baladna mangjuta 2 monjet. Nu matak aja di gunung, 82
lantaran kasoran djurit ku Prabu Sobali, nu ngar~but nagarana, Guha Kiskenda. Tulungan bae Prabu Sugriwa, sangkan bisa ngelehkeun Prabu Sobali. Tangtu engke Sugriwa teh belapati, pikantjaeun geusan ngalurug Alengka. n~pi ka Rahwana musna." Sanggeus ~mopojankeun kitu, Dewa teh· ngambung kana mastaka Batara Rama, bari mapakeun pandu'a, tuluj bae ngahiang ka Suralaja. Batara Rama katut Lasmana ngaraos lega, larta tuluj arangkat deui, ngadjugdjug GuDung Mahendra. Kotjapkeun Prabu Sugriwa geus meunang wisiking Dewa, jen bakal ditulungan ku titisan Batara Wisnu, djenengan Ramabadra alia Ramawidjaja djeung rajina Raden Lumana. Mangke 8anggeus ngelehkeun Prabu Sobali, Prabu Sugriwa du ulun kumawula ka nu - -nutungan. Sakitu-wisiking-D€-W3-.- - - - - Gantjanging tjarita bae Prabu Sugriwa geua amprok djeung Batara Rama, malah tuluj ngalurug Guha Kiskenda, sarta Prabu Sobali teh geus kasambut di pangperangan. Tuluj bae Prabu Sugriwa diiatrenan, djeneng deui ngereh 83 ~
PNRI
.$.. . _
nagari Guha Kiskenda, bari djangdji baka atia tur belapati ka Batara Rama. Sarengsena pesta ngistrenan, enggal Anoman (tamengdada Guha Kiskenda) diutus lea Alengka, ngolongan Dasamuka naha arek mulangkeun Dewi Sinta kalajan hormat, atawa hajang ngadu tanaga heula. Teu kungsi lila Anoman geus datang deui, mawa panangtang ti Dasamuka. Geus kitu mah gantjang bae mepek balad sapakarangna. Sanggeus samakta, leugeudeut angkatan perang, nu pada nguatkeun tekad, niat ngabasmi rereged djagat.
~
Barang nepi ka basisir peupeuntasan ka lengka, angkatan perang ngareureuh heula. Lebah dieu aja dua rupa kaol. Tjek sakaol madjar nambak laut heula. Tjek sakaol, tjek dongeng urang Selong, balad monjet pa-tjeke12 ngawangun sasak, kanggo meuntaskeun Batara RamL Ngadeukeutkeun ka basisir-Alengka, balad rno 'et kurang keneh, nja ditumbu ku hidji badjing. Sanggeus handjat, enggal Batara Rama teh njepeng badjing lebah biritna. Ti harita dina birit eta badjing djadi aja tjeplok hideung kentja katuhu.
84 -$
PNRI
$ . . . __
18. ~ULO DJAWA TATA-TENGTREM
Geus ti djaman kuna mula pulo Djawa kamashur ka nu djarauh kawentar ka nu aranggaD , jen nagara g~mah ripah loh djinawi, murah sandang murah pangan. Komo deui Pasundan mah pangmahmurna, tara njorang rahajat kurang tedaeun, wantuning tanahna lendo. Salian ti pare oge, bubuahan, beubeutian, puputjukan, bongborosan rea nu bcunang didahar. Malah ujah nu minangka sambara panghudang rasa, tara kurang, sabab di basisir kidul rea nu njarieun ujah, tur ujahna katjida pisan alusna. Geuning Iamun aja djelema boga rasa panggeulisna, pangkasepna, pangpinterna, tjindekna I1garasa pangna, tah djelema anu kitu sok disebutna : asa aing ujah kidul. Pikeun tanda djelcma taja kakurang, tara aja kokoro njoso malarat rosa, djadi nu sok ngandelke pitulung batur disebutna "baramaen" (= bermain, Indonesia) atawa "djadjaluk" (Djawa), djadi lain basa Sunda. Lamun urang henteu bisa barangbere kanu djadjaluk, tjek urang teh : persaben bae. Tah eta ketjap pcrsaben" basa Djawa, lcmesna tina "persada", nu maksudna menta hampura. 85
~
PNRI
~1IefaJ
__
fun cnja ge ti baheula di Pasundan sok aja nu djadjaluk, tangtu istilahna age ku basa Sunda. Eta kabeh djadi tanda, jen baheula di Pasundan teu aja djalma kokoro. ri ngaran Pulo Djawa aja nu ngira2, • taran djawawut atawa kunjit. Aja deui nu njarita, madjar Djawa asal tina jabadiu nu hartina: tanah handjeli. Upamana rea handjCl djeung rea kunjit, atuh tangtu pare oge moal kurang, mangkaning djelema ge baheula mah teu loba kawas ajeuna. Tjindekna mah geus beunang ditangtukeun. jen baheula di pula Djawa sepi paling, towong rampog, langka begal. Kama deui lamun anu djeneng radja taweksa ka rahajatna, tur adil palamarta, moal salah nagara kerta rahardja, hurip gusti waras abdi. Eta kaajan kitu kasaksian ku tjarita nu dimuat dina Almenak Sunda taun 1920 katja 299 wcdalan Bale Pustaka Djakarta, saumaha tjatatan di handap i : Gew; ti djalnan baheula pisan urang Tiong.. aa sok njaratctkeun tjarita 2 anu araneh. AI' jatHan2ana biasana sok disimpen di patapan anggeus aja patjarakna urang Tionghoa djeung urang mantjanagara, aja age urang Erapa nu daratang ka Tiongkok, saperti
86 ~
PNRI
$ . . ._
Marco Polo (ka Tiongkok dina taun I ~71) djeung salianna. Diantara maranehna aja oge nu mariksa tjatetan 2 tea. Diantara rupa 2 tjatetan2 teh aja hidji, nu njaritakeun kaajaan pulo Djaw ~aman baheula, ungelna kieu : Eta tjatetan ditulisna ku urang Tionghoa nu geus datang ka pulo Djawa, tapi dina eta tjatetan, pulo Djawa teh disebut Djapa atawa Kaling. Didinja ditjaritakeun, jen dina tauD 67 pulo Djawa diparentah ku Ratu Sima, radja istri anu katjida adilna, nepi ka abdi 2na ngarasa tengtrem ka-bina 2 • Lamun aja barang murag di tengah djalan, tara aja nu wani nja. kot, salian ti nu bogana mah. Katjarita harita teh Radja Arab hojongeun ngarebut pulo Djawa, tapi barang ngadangu wartos, jen di pulo Djawa tch kerta rahardja, ndjeunna teh hojong ngabuktikeun heula, tuluj miwar utusan ka pulo Djawa, neundeun peti dieusl cmas di tengah djalan. Bukti pisan satjarita. Sumawonna aja nu njokot, taja anu wani njabak 2 atjan kana p t1 teh. Sababaraha lilana peti tch ngagoler bae. Sanggcus djcdjeg tilu taun ngagolerna, kab~· net-an aja putra Ratu Sima ngaliwat ka lebah
87 ~
PNRI
6~
__
dinja, angkatna rada balangah, atuh peti teh katadjong. Lila 2 Ratu Sima uningaeun, jen eta peti katadjong ku putrana. Enggal bae putrana teh dipiwarang ditelasan. Tab sakitu nu disebut kaadilan djaman harita. Patih undjukan ka Ratu, jen eta hukuman teh beurat teuing. Dawuhan Ratu Sima . "Saupama hukum pati beurat teuing, sukuna hae kudu dipotong, sahab tetela sukuna nu geus nadjong barang batur teh". Harita keneh putra Radja teh dipotong sampeanana sabeulah. R adja Arab ngadangu eta tjarita, ngaraos lin em, atuh henteu diteruskeun kersana rek ngadjabel pula Djawa teh. Tah kitu sasakalana anu matak baheula mah pula Djawa tata ten gtri.m.
----
--- - - -
19.
- - -
---
MALAJU TANDJUNG
Di frika Kidtl aja sagolongan bangsa nn discbut bangsa alaju Tandjung, djumlahfla
88 ~
PNRI
op ........__
kira2 aja 60.000 djiwa. Eta teh paranakan ti rupa2 bangsa, saperti: Arab, India, SeJong djeung Indonesia, nu katembong dina keureutan beungeutna djeung warna kulitna. Agamana mah kabeh agama Islam. Turunan Indonesia kabawakeun ku urang Arab, tapi umumna teu parohoeun ka lcmbur karuhunna. Anu beunang disebut djadi tatali rasa Kaindonesiaan nja eta makam Seh Jusuf, nu sok da ngadjaharahan unggal taun. Seh Jusuf teh saderek Radja Goa (~Iaka· sar) , dilahirkeun dina taun 1626. Ari dina taun 1646 andjeunna angkat ka Hanten, sarta nikah djeung putra Sultan Agung. Ku lantaran ngaluluguan nu baha ka pamarentah Kumpeni, Seh Jusuf ditangkep sarta dikerem di benteng Batavia di Djakarta, sababaraha taun. Engkena dikendangkeun ka Tandjung Pangharepan (lb94) djeung garwana katut 14 panganutna sarta sababaraha rentjangna. Dina taun 1699 alldjeunna pupus, d"kurebkeun teu djauh ti Kota Tandjung (Cape Town) Dina taun 1704 parawargina dipulangkeun ka Makasar. Ari nu sedjen 2 mah tet"'p bae di Afrika Kidu!. ada aneh, reh aja nu ncrangkeun,jen di Makasar oge aja makaln SehJusuf, 89 •
PNRJ
$ . . ._
sarta unggal poe Lebaran 10k didjarahan ku rcbuan djelcma. Bangsa ~falaju Tandjung teh pada pertjaja, jen Seh Jusud nu nguatkeun agama Islam ka karuhunna. Eta sababna nu matak maranelmll teu poho 2 ka tanah Nusantara. Tapi sanggeus kapangaruhan ku urang Arab, maranehna djadi leuwih katarik ku kota Ivlekah. Karuhun maranehna teh saenjana aja nu asal ti pulo Djawa, ti Sumatra djeung ti Bali. Babak asalna maranehna teh budak beulian, sarta mirnitina pisan didjual di Afrika Kidul dina taun 1667. Tapi beh dituna oge aja hidji-dua budak beulian nu didatangkeun ti Nusantara Djaba ti eta aja deui nu dibuang ka Afrika Kidul ti Se10ng djeung ti pulo Djawa, lantaran baha ka Kt1mpeni Walanda. Bangsa falaju Tandjung teh nganutna agama Islam, bcunang d'scbut sada. Unggal aun tcu saeutik nu munggah h dji. Kira 2 dina taun 1850 mimiti di Kota Tandjung aja n ngadegkeun masdjid. Ajeuna mah geus aja gencp masdjid. Ari diantero taha Afrika Kidul djumlahna masdjid geus aja 25. Eta urang Malaju Tandjung nu sasatna geus pagalo djeung gHih bangsa sedjen, tur
90 ~
PNRI
6~ _ .......
geus sakitu lilana h~nteu pasambung djeung bangsa karuhunna, geus henteu bari aeun ngomong kawas karuhunna. Basana teh beunang dis~but basa gado2 bae, pagalo basa Walanda, baa Arab, basa India djeung ditjampur ku basaInggris. Kana basa Illdonesla, maranehna ukur njahoeun sa-ketjap2eun bae, upamana: Terima kasih, salamet djalan, salamet tinggal djeung saterusna. Kana kabudajaan asH, maranelma geus h~nteu mantra 2 • Babakuna anu ditarurutan teh kabudajaan barat, boh papakean boh adat kabiasaan. Ngan lalakina 10k marake kopeah nurutan Arab. Dina taun 1942 mimiti maranehna teh pareng papanggih djeung sarombongan bangsa karuhunna, nja eta pirang2 pamuda Indonesia nu diangkut ku angkatan Laut Walanda, samemeh'tentara Djepang harandjat ka pula Djawa. Eta rombongan pamuda djumlahna 80, nja eta tentara Laut djeung sawatara milisi. Bangsa ~lalaju Tandjung teh katjida pi3an rescpeunana ka anu anjar pinanggih, wantuning sasat sagetih tea. Eta pamuda dibaraw ka imah urang Malaju Tandjung, diwawuh· keun djeung kulawargana, diaku di-hade2, sarta kolot 2na teh nembongkeun kasosona lir
91 ~
PNRI
$ __
ka anakna pribadi. Waktu eta rombongan pamuda tea ninggalkeun palabuhan Kota Tandjung, arek terus diangkut ka Surinam~. urang Malaju Tandjung teh ngalanteurkeun ka palabuan, tatabean bari njebutkeun salamet djalan, diwalon salamet tinggal ku nu ninggalkeun, bari njalangkrung tjipanon ; korna mellreun nu ngarora mah. Eta bangsa turunan urang Indonesia teb. ngakuna mah orang Djawi, ngan ku bangsa nu marentah (pendjadjah Inggris) dingaranan Cape Malay, anu pisundaeunnana Malaju Tandjung, tapi lain Tandjung Priuk. Maranehna ngangkeun djadi orang Djawi, ku urang beunang dipake saksi, jen baheula nu mashur ka mana2, ari tanah : tanah Sunda, ari basa : basa Malaju, bangsana: bangsa Djawi, nu ajeuna djadi Tritunggal, tiluanana ngaranna Indonesia.
20.
BUDA
Djaman baheula aja hidji karadjaan di pagunungan Himalaja, ngaranna nagara Kapilawastu, lebah karadjaan Nepal ajeuna.
92 ~PNRI$
__
Katjarita Radja Kapilawastu teh geus sepuh, geus hojongeun ngabagawan, nurutkeun papagon para luluhur djaman harita, jen kautamaan anu djumeneng radja teh, kudu pupus di pangperangan atawa di patapan. Tina kituna Sang Radja Kapilawastu teu kcndat2 Deneda ka Mahadewa, supaja dipaparinan putra pameget, nu pingagentoseun andjeunna mangku kaprabon. Ku tina mantep tapana Iija Sang Radja nja Prameswarina panedana dikabul ku Mahadewa. Sang Prameswari teh bobot, engkena babar, putrana pameget muIus, kasep ngala ka ramana, djenengannana Sidarta. Atuh taja papadana kabingahan Radja sinareng Prameswari teh. Tapi harita aja hidji pandita ngalajad ka Karaton pikeun tawia ngiring bingah ka anu djadi pupunclen, bari sakalian undjuk uninga, jen Sang Radja ulah djadi alit manah, reh kersaning Nu Kawasa, putrana teh saparantosna sawawa bakal djadi maharesi, moal kersaeun djumeneng radja. Sakumaha handjeluna manah Radja sinareng Prameswari, geus teu kudu ditjaritakeun. Tapi salebcting nianah arandjeunna hojong ihtiar sa-tel(a2 , supados eta panorah Pandita
93
*
PNRI
~_
........
tea henteu ngabukti. Tina kituna murangkalih angkung 2 dicnodna, nepi ka ageungna pisan henteu aja kahoj?ngna nu dipungpang, wantuning sakuru-kuruna lembu saregeng-regengna banteng, ari nu djadi radja mah moal nepi ka teu jasa ngugung putra. Sanggeus sawawa Sidarta gentos djenengan djadi Gotama, nelah Pangeran Gotama, sarta tuluj ditikahkeun ka putri putra Radja, anu geulis kawanti-wanti endah kabina-bina. Pakuwanna nelah disebut Karang Kaputran, gedongna ge meh kawas karaton bae, boh potonganana boh babagianana katut perhiasanana, dikurilingan ku taman nu pinuh ku kekembangan, lir di sawargaloka. Tjaroge sareng garwa teh nurubtjupu, tur .ami silih asih na, dalit lir gula djeung peueut, nepi ka kagungan putra pameget, nn minangka djadi tatali duriat. Sang Pangeran djeung garwana teu aja pisan kakirang, pirang 2 ba-degana-nU--kumawul-a s-atia--t-uhtr. Geus-rnoalleuwih ti kitu kasenangan di dunja mah. Sang Pangeran radjeun ngersakeun pasiar, sarta mendak rupi 2 titingalian nu narik kana manehna, upamana aki 2 anu bongkok seuseut euat leumpang di djalan, aja deui fiU boga
94
~
PNRI
$ . . . . .-
kasakit sampar, teu aja nu ngadeukeutan, da larieun katepaan. Komo barang andjeunna ningali majit digotong rek dikurebkeun, meh lali di naon2, teras bae mulih deui ka bumina. Sasumpingna ka bumina, andjeunna teu kbtdat2 ngamanahan sakur nu geus katingali, dieunteupkeun ka salirana ku andjeun, teu mustahil kedah ngarandapan flakumaha nu brandapan ku batur, komo deui hal pupus mah, andjeunna jakin, jen bakal pupus, malah n~pi ka sasauran saleb~ting manahna, 9auma: ,,Aing teh geus tangtu bakal ngolotan, sarta tanaga ngurangan, tungtungna paeh, naon hirup di dunja senang sosorangan, ari batur kasangsara" . Sanggeus asak dimanah bibulak-balik, andjeunna kakara gilig, rek tapa ngisat salira. Tuluj bae nilar kamukten, garwa putra anu djadi buah manah diiklaskeun, dikantun di nagara. Meunang tudjuh taun andjeunna teh leuleuweungan, nepi ka meunang kajakinan, jen hirup teh harita kasangsaraan anu teu aja tungtungna, lantaran perbawa napsu. Tapi anu bisa merangan napsuna, bisa njinglar kasangsaraan. Ari merangan napsu teh, saratna opat perkara : 95
~
PNRI
~
..,., .......
1. 2.
Kudu ngalampahkeun kahadean bae. Kudu ngomongkeun perkara nu bener hae. 3. Kudu mikiran perkara nu hade bae. 4. Kudu boga tudjuan anu sutji. Tjeuli djeung panon ulah ditudjukeun kana perkara nu goreng. Tjindekna mah Sang Rea otama teh rupa2 piw"'djangna nu dikumpuleun dina kitab Tripitaka, diaradji ku panganut2na, ~epi ka djadi agama, nu nelah agama Buda, sabab Sang Resi Gotama sok disarebut Buda, tegesna: djalma berbudi. anggeus pupus, Buda disarebut Dewa, padahal lain, sakumaha nu geus dibedjer-beaskeun di 1uh ur tadi.
22.
DULUR TILU DJADI MONJET
Dina lalakon Batara Rama kasebut, jen aja tilu monjet anu katjida anehna, nja eta Andjani, Subali djeung Sugriwa. Tah eta tiluanana oge monjet kadjadjaden, da asalna mah djelema. Kumaha sasakalana nu matak djaradi monjet ? Kieu ! 6 ~
PNRJ
$ __
Djaman baheula aja sahidji pandita, djenengan Resi Gutama. Andjeunna teh putraan tilu, nu tjikal istri nu nelah DewiAndjani nu dua deui pameget, nja eta Subali djeung Sugriwa. Sangeus meh djadi djadjaka, eta dua putra pamegct ngaraos dibedakeun djeung putra istri, sarta tuluj arundjukan ka Sang Resi, malah njebutkeun teu adil ka ramana teh. Sang Pan,dita anu salawasna oge ngadjalankeun kaadilan , ngadangu aja nu njebut teu adil teh, tangtu bae ngaraos heran, komo deui reh andjeunna teu rumaos maparin naon 2 ka Andjani. Gantjang bae putrana dipariksa, naon sababna nu matak njangka pilih kasih boga barang nu katjida anehna. Tuluj atuh Sang Pandita miwarang njaur Andjani. Dipariksa boga naon djeung narima ti saha, Andjani manan ngawalon, kalah tungkul bari njusutan tjisotja. Ari anu matak kitu, sabab Andjani meunangna eta barang teh ti ibuna. Mangkaning sau'r ibuna, eta teh kudu dirasiahkeun. Djadi tangtu Andjani teh katjida pisan bingungna. Rek diundjukkeun ka rama, sieun ka ibu, ari henteu diundjukkeun, sieun ku rama, wantuning salawasna ge ngestokeun ka ibu-rama. DoDiCDi-dongeng Sasakala
~
PNRI
7
6p . . . _
97
Tina kukuhna njekel rasiah, nadjan.bi8I8Da wanita sok deh deet, Andjani mah weleh teu betus. Tapi tina ba waning hantem digulibek, tungtungna undjukan bae, jen moal muka rasiah, langkung sae ibuna bae disaur. Subali njundul pihatur, polma : "Atuh upami kitu mah, Ibu anu teu adil teh, sanes AmaH. "Ulah kitu", saur Sang Resi "Hade gorengindung maneh. Ajeuna urang pariksaheula. Tjoba ajeuna ku maneh Ibu susulan. Disaur ku ama kituh ! Garwa Sang Rcsi henteu talangke. Disaur ku tjaroge teh gantjang nemonan. Barang djol ge gantjang bae Sang Resi sasauran, jen aja tilu perkara nu djadi sual, kahidji disangka maparin hidji barang ka Andjani, kadua andjeunna henteu rumaos kagungan barang adjaib, katiluna nu pang anehna disangka henteu adil. Kusabab Andjani teu bisaeun atawa teu daekkeun mere .djawaban, sarta polma langkung sae ibu disaur, supaja bisa nerangkeun. Andjani teh dibere naon, djeung ti mana eta barang adjaib teh. Garwa Pandita h 'nteu ngadjawab, kalah tungkul bari nangis, sabab lamun dibalakakeun t sarua bac djcung ngawadalkeun an-
98 ~
6n
PNRI ~ ............
.
tqesna
andjeunna baris nfkanan halai. Pandita ngalahir deui, lahima:" jai Iijaho, jen para radja djeung para sinatria gede kahormatanana ka akang. Moal aja anu njangka h~nteu adil. U pama ieu perkara ~bedjakeun ka arandjeunna, tangtu djadi robah anggapanana, aarta tangtu matak penal kadiri akang. Lamun njai henteu njat nurunkeun daradjat akang, atuh kudu daek nerangkeun sabalakana. " dikontji. Garwa Pandita bahamna lir nu Kusabab eta, pok deui Sang Pandita sasauran : "Rasa akang teu kudu dirasiahkeun. Lamun enja geus barangbere ka Andjani, tukangeun akang, ku akang dihampura. Ngan supaja teu disebut tjutjuk panon, ulah disehut teu adil, eta barang ulah ka Andjani hae dibikeunna. Leuwih hade djadi milik anak urang tiluanana." Geus kitu mah kakara garwa Pandita ngawalon, jen andjeunna maparinkeun Tjupu___ -lIlaniIL Astagina -ka- Andjani, -nja- -eta- sarupa- - - tjepuk emas djuru dalapan, ditaretes ku permata. Eta teh djadi perlambang, jen djclema kudu ngagem sipat hade dalapan fupa, nu djadi kautamaan. Ti mana. garwa Pandita meunang barang anu sakitu ahengna ? djeuD,
99 ~
PNRJ
$ __
Baheula waktu andjeunna parawan keneh, di Suralaja aja pesta andrawina, mintonketm para putri nu ngaribing. Andje,unna oge kaondang, malah ibingna pangkapudjina, n~pi ka meunang gandjaran ti Batara Surja, nja eta Tjupumanik AstagiIl'a. Tapi di-omat2an ku Batara· Surja, jen eta teh kudu dirasiahkeun. Sang Pandita panasaratteun, hojong uninga ti mana asa12na eta barang, nja tuluj dipariksakeun. Garwa Pandita teh sabil manahna, sabab laplun diterangkeun, andjeuona sieun k~iku ku Batara surja. Ari henteu diterangkeun djadi kaasup salingkuh ka tjaroge. Dina manahna rek terus terang, tapi bahamna lir nu dirapet. Eusi manahna teu kedal. Sang Pandita sasauran panungtungan" sauroa: "La~un njai tetep hormat kasalaki, ajeuna kudu ngadjawab, ulah kawas artja kitu I" Sapada harita pisan garwa Pandita teh salin djinis pindah rupa, djadi artja. Atuh di patapan ngadadak hudjan tjisotja. Putra tilu pada ngarangkulan artja, bari narangis anu katjida ledihna. Saur Pandita: "He barudak! Sangu nu 100 ~
PNRI$ __
geus djadi bubur moal djadi sangu deui. Djeung ari titi~ tulis teh geus ditetepkeun ti kudrat. Ajeuna mah urang teh kudu sumerah bae ka Gusti ?\-faha Kawasa. Tjupumanik Astagina leuwih hade dipimilik ku maraneh tiluan. Lamun hajang nganjahokeun naon2 nu aja di alam dunja, buka bae Tjupumanik Astagina, tangtu kapanggih di dinja. U Katjarita harita teh di dinja aja Djembawan, nja eta pangasuh paraputra Pandita, nu salawasna tara pandjauh ti eta paraputra. Kasauran Pandita tadi matak bingung ka anu ngadarengekeun, lantaran masing2 pada hajang miboga kana eta Tjupumanik Astagina. Ku sabab eta, hcnteu aja nu wanieun njundul pihatur ka Sang Pandita. Tilu putra katut Djembawan gawena ngan silihreret. Dasar Sang Pandita surti, djadi uningaeun hae ·kana eusi hate unggal djelema oge. Pok andjeunna sasauran, j n upama hajang ngamilik sorangan, ku andjeunna rek diudji. Tuluj andjeunna mariksa, saha nu clack diudji. Paraputra saur manuk, njebut sumangga. "Ajeuna saur Pandita, "ieu Tjupumanlk Astagina rek dialungkeun. Ku maraneh tiluan, malah kaopat Djembawan kudu diudag. Saha2 U
,
101 ~
PNRI
6p __
nu pangheulana nepi kana ieu Tjupumanik, nja eta nu boga milik, teu meunang aja anu ngarebut" •. .. .• Harita keneh beJ.~& bae Tjupumanik dialungkeun ku Sang ResL u opatan paheula-heula lalumpat, pada hajang geura meunang eta barang nu sakitu ahengna. Ari eta Tjupumanik muragna teh ka talaga anu katjida djerona. Katjiri lebah-Iebahna, sabab tjahjana montjorong. Andjani wantuning istri, katingaleun djauh pisano Subali djeung Sugriwa mah katut Djembawan geus tingkHjebur tareuleum ka talaga, nepi kana dasarna pisan, tapi lapur, di duar talaga teh teu aj~ barang nu aneh. Tuluj bae harandjat deui. Ari geus aja di darat, til,uanana djaradi monjet, silih reret sHih renjohan. Sanggeus kitu kakara datang Andjani. Keur tjape katambah ku panas poe, atuh katjida hareudangeunnana teh. Nepi ka sisi talaga, pek ngiuhan di handapeun tangkal tjaringin, tuluj sibeungeut ku tjai nu sakitu ngagenjasna. Ari ret kana leungeunna, bet baruluan lir leungeun monjet. Pck ngeunteung kana tjai, beungeutna ge bleg hae heungeut monjet, ngan nu teu katjaian hae uu henteu djiga mo102 >$<
PNRI$ __
njet teh. Ninggan pian kana babasan: dihin pina ti anjar pinanggih.
22. RAWA DJAWURA leu tjarita saenjana lain dongeng, sabab estu gem kadjadian henteu djauh tina taun 1800. Ngaran djelema, ngaran tcmpat djeung saterusna kabeh ge lain fantasi. Mimitana anu ditjaritakeun teh nja eta di Djatitudjuh, hidji tempat sisi walungan Tjimanuk kira2 sapuluh pal djauhna ti Djatiwangi. Harita teh meneran poe Djumaah. u saralat leuwih loba ti sasari, sarta ari geus saralat teu terus bubar. Harita mah dariuk bae, kawas aja nu didagoan. Bagus Rangin, nu di dinja dipikolot ku sarerea, nangtung lebah paimbaran, pok njarita: "He dulur2, maksud urang nu geus lila dikandung dina hate, ajeuna tjunduk waktuna datang mangsana geusan dilaksanakeun. Peuting tadi kaula meunang ilapat hade. Ajeuna mah meudjeuhna sasadiaan djeung ngagiligkeun tekad. Engke urang badami deui, iamun geus lengkep saniskara kaperlua n ! 103
~
PNRI
$ . . ._
"Insja Allah !" tjek nu ngadarengekeun teh tuluj bubaran. Tapi aja nu mandeurikeun maneh limaan, nja eta : Bagus Rangin djeung baturna opatan. Tjek Bagus Rangin: "Ku sarerea meureun karasa, jen urang teh heuki lila beuki sangsara. Teu kaerong hakal aja nu nulungan. Djadi urang untung-untungan hac. Paeh ge teu panasaran, ari loba hatur mah." Diwalon ku Ki Warsa : "Da kuring mah ti bareto ge geus gilig. Mending paeh manan hirup kaja kieu mah. Gobang geus diasah, malah geus sadia hoeh sagala". "Kuring mah kamo," tjek Ki Kondur. " .gan handjakal teu aja nu hoga heclil". "Ulah selempang" tjak Bagus Rangin. "Ki Mirsa kokolot di LobeI1er, geus njang.. gupan meunang bedil ti Tjirehon. Tjek Ki Warsa: "Kumaha lamun pulisi g~us ngambeu ?". "Ah keun bae I1gambcu ogc,--- ~~~ ~~a!?-[ - samluK l)ae-sarerea"~ - - - - -"Kumaha lamun urang kudu njanghareu-. pan Kumpeni ?" "Asal urang samiuk bae, ncpi ka aja rurusuh di unggal tempat. Sakumaha lobana balad Kumpeni, ari di-oogi 2 mah moal kuat". 104
_
Urang hade terang heula, jen rajat nu rek baha teh oja eta rajat Sultan Tjirebon. Maranehna geus lila pisan nandangan kasangsaraan, lain ku dolimna Sultan, ngan ku para prijajina djeung para pagawena, anu teu aja raraosan, sok ngadjepit ka rajatna. Di Kawadanan Lobcner wungkul, nu gens biluk ka Ki Mirsa henteu kurang ti 2000 djelemao Nu panggeden'a pangaruh, nja Bagus Rangin tea. Lega pisan tempat2 nu geus beunang disebut tjekelanana. Rajat nu geus sumpah satia ngalegaan nepi ka wates Sumedang. Kotjap dina hidji poe di gedong Kabupaten Sumedang katatamuan ku tuan Komisaris, njarioskeun jen aja surat ti Tuan Besar, nu ungelna mundut tulung ka parabupati : Sumedang, Parakanmuntjang, Bandung katut Limbangan, pikeun ngajonan karaman di tjekelan Indramaju. Ari bupati Sumedang diangkat kana kapala nu pangluhurna tina balad sakabeh parabupati anu kasebut tadi. Bupati Karawang bge geus ditimbalan ku Tuan Besar, ngumpulkeun balad, sakalian marengan balad Kumpeni ti Batawi. Ari nu djeneng bupati di Sumedang harita nja eta R. T. Surianagara, anu geus gentol 105
~PNRJ Dp ....._
djenengan R. A. Kusumadinata. Gantjang bae andjeunna teh njauran para kapala tjutak: Pawenang, Sudadjaja, Tjiakar, MalaDlgbong djeung Torno. Unggal kapala ditimbalan njadiakeun balad sa-kurang 2na limapuluh dj~ lema sewang, kudu samakta pakarangan katut bebekelanana. Sabot kitu pangeusi dajeuh Sumedang geua taraki-taki bae, sabab bedja geus nerekab, jen karaman geus deukeut ka Karangsambung kalereun Torno. Warung2 loba nn nutup. Pasar tiiseun, da lalaki nu karuat kudu milu ka pangperangan. Sabot kitu c.ijol sarumping para bupati Parakanmuntjang djeung Bandung, ditampi di Kabupaten bari badanten. djeung tuan Komisaris. Balad 2na ngaliud di alun 2 . Anu keur bararangtuang di Kabupaten asa kagebah, sabab harita aja patjalang negarkeun kuda, piwarangan Kapala Tjutak Torno, njanggakeun serat, njarioskeun kara---mangeuSngumpu~ncrrangsa~ung.----
Tadina mah arandjeunna ngantos heula balad Kumpeni djeung Bupati Karawang. Tapi bisi karaman arasup manteJl ka wewengkon Sumedang, nja kapaksa buru 2 mapag musuh. Padahal harita teh kakara saminggu 106 ~
PNRJ
~ __
-
ti aktu nampi serat ti Tuan B~r. Atuh inllah sapeupeuting pakpikpuk sasadiaan. Babakuna anu djadi kapalana nja eta titu pa~dang (harita mah patih teh aja tilu), · nu aurang kudu terus ngiring ka pangp~ rangan, ari nu duaan dew mah kudu ngadjaga dajeuh. llUkna barisan mangkat: Pangheulana p. ang2 gulang2 djeung kapetengan. Ditema ku tuan Komisaris djeung tilu para bupati, tuan Opsiner, tuan Komispos djeung tuan Puuis, tarunggang kuda, njaroren bedil. Kakara ditumbu ku balarea njaroren gobang atawa pedang atawa bedog. Panutupna parapatinggi ngadjaga bebekelan, beas djeung salerusna dimomotkeun kana kudu pirang2. Sa~njana balad2 rea nu ngarasa gimir, sabah kabedjakeunnana karaman teh katjida pisan labana sarta wareduk. Pikeun ngabeberah maneh sapandjang djalan te~ eureun ~alusu~ -raian-djeung tetcmbangaIl: Aja oge anu dikir djeung anu mapatkeun djampe, sangkan salamet. Wantji magrib barisan nepi ka Torno, ngatereb di pasanggrahan beunang njadiakeun Kapala Tjutak Toma. Hal eta geus kabedjakeun ka karaman. 107
Maranehna sapeupeuting ngasah bedog, sarta ngarukusan djimat, loba oge nu hemar-hemir ngarasa risi ngadenge aja Dalem Sum~ang. Isuk2 barisan mangkat ti Tomo, meuntas walungan Tjilutung. Lembur2 nu kasorang geus karosong, da djelemana marubus. Geua rada deukeut ka Karangsambung, katembong haseup meleketektek, tangtu aja imah dihuru. Barisan eureun sakeudeung, nar~teg bediJ. Barisan tumbak dikahareu'pkeun. Ari geus deukeut ka Ie bah imah dihuru, bedil dur-dor dibekasan, geus teu puguh kadengcna. Bet teu kanjahoan deui, burudul bae karaman ti nu bala kentja katuhu, naradjang ka barisan, lir banteng bajangan bae. Kabeh make papakean sarwa bodas, pikeun tanda lali rabi tegang pati, mending paeh manan hidup kasangsara. Barisan tumbak geus kaselempek. Atuh ribut perang tjampuh. Karaman nu geus toh pati rampak ngangseg. Balad para bupati nja kitu, geus puguh kekentongna nu geua loba pangalaman, nu kakara ngalaman aja di pangperangan ge, nadjan nliris, teu bisa mundur, da sarieun ku kapalana nu geus pada ngalugas pedang. Atuh rame silih .kadek, 108 ~
PNRI
$ __
silih tewek, silih gehug. Loha anu tingdjarungkel boborot getih, loba oge nu terns misan. Ti dua pihakanana geus patulajah. Karaman keukeuh pertjaja ka Bagus Rangin, jen perangna bakal unggul, teu aja nu bangun mitis sarta terus bae ngangseg. Sabot kitu burudul balad Kumpeni tarumpak kuda, dikapalaan ku hidji letnan. Ari Dalcm Karawang mah sabaladna pandeuri, sabab badarat. Sanggeus dituduh-tuduhkeun ku tuan Komisaria, bring balad Kumpcni teh naradjang musuh ti gigir, diteregteg ku bedil. Karaman ngarasa rentag, tuluj mundur naluturkeun Bagus Rangin ka Djatitudjuh, geus teu nolih ka kantja 2 anu kasambut. Ku lantaran harita geus reupreupan, djadi henteu teterusan ngudag karaman, tuluj bae sarerea muru ka pangrcrehan di Torno. Isukna sanggeus tarapti, bring deui ngaberik musuh ka Djatitudjuh. Pangheulana balad Kurnpeni, dituturkeun ku parabupati djeung kabeh bae sakur anu tarumpak kuda, ditema ku halad anu badarat. Sanggeus deukeut djeung geus tembong karaman ara naradjang, durdor pada ngab6dilan. Parabupati nja kitu ngabarcdilan karaman. Dalem 109 ~
PNRJ
&R __
Sum~dang
njungJrelang pedang wHiat ramana nu asal ti Istambul, madju terus. Bagul Ransin rasa manggih lawan, tuluj ngatempagkeuD tumbak. Tjreg keuna kana kuda, atuh bra kudana nu tunggangna oge geubil. Barang arek dihan tern ku Dagus RangiD, kaburu aja anu so!oak bari ngabar2 pldaDg. Bagus Rangin mundur deui, malah terus ngadjak mundur ka baladna. Terus hac: pada ngaberik djeung dibediJan. Karaman t.eh lir nu kabur pangatjian, lalumpatan njorang rawa. Djaba nu k~una ku bedil, loba ogc: nu paraeh tibebes kana rawa. Dalem Sumedang Salamet, ditulungan ku anu leber wawanen, Dalem Karawang R.A.A. Surialaga, anu keur murangkalihna djenengan Aom Ema, saderek misan Dalem Sumedang. Ari rawa anu tadi disorang ku karaman tea, ti harita ditelahkeun Rawa Djawura, sabab balad Bagus Rangin di dinja mantja wurana. 23.
:l\IATARAM
Ajeuna ngaran ~la aram di pulo Djawa gcus samar 2 .. Bahettl' mah pohara katjelukna, jadi ngaran karadjaan nu gede kakawasaana110 ~PN
$ __
na. Saba anu ngag~dkeuD eta karadjaan djeung kumaha sadjarahna, aneh pisan, sakumaha nu dipedar di handap ieu. Djaman baheula aja bidji ahli tapa, kat~ lahna Ki Ageng Giring, nu dipisepuh ku sarerea. Ari dina hidji poe isuk2 andjeunna teh ningali duwegan kalapa hedjo nu katjida pikabitaeunana. Tuluj hae andjeunna naek. Ari geus aja di luhur, andjeunna ngadangu soara tan katingalan, pokna: "He Ki Ageng ! leu dttwegan nu pangluhttma tjupatna tudjuh. Ku andjeun kudu dipetik, djeung tjaina kudu di leueut sing seep. Engke andjeun bakal katurunan wahju, djumeneng Radja Mataram." Ari dibilang tjupatna, enja bae aja tudjuh, nja tuluj bae dipetik duwegan teh bari rada dugdug-degdeg, bawaning heran. Sanggeus aja deui di handap Ki Ageng Giring niat ngesi tokeun kana eta saara. Tina sabab harita mah suk keneh, djadi moal waka dikupas. Tuluj - - lJae dUwegan-teh -nititipkeun-ka -istrina-,- 1'ek- dileueut tjaina, engke sanggeus hanaang pisano Andjeunna tuluj ka huma sakumaha biasana. Katjarita tengah poe ka bumina aja mitrana anu katjida dalitna, nja eta Ki Ageng Pamanahan, riu biasa sok silih longok, geus kawas
III ~
PNRI
$ __
saderek bae, kitu deui djeung istrina maaiog2 geus teu asa djeung djiga. Harita teh geus meh lohor, tur panonpoe moreret panas katjida. Atuh eta Ki Ageng Pamanahan teh halabhabeun, nepi ka teu isin 2 njuhunkeun tjai leu.. euteun. Ari garwa Ki Ageng Giring, tina geus asa ka saderek tea, pangraosna teu aja halangana.. na, tjai duw2gan disuguhkeun ka tatamu, tuluj bae duweganana dikupas, dihaturkeun ka Ki Ageng Pamanahan. Harita keneh tjiduwegan teh dileueut nepi ka seep, hcnteu njesa sakentjlah-kentjlah atjan. Bada ngaleueut ngareureuh heula, bari ngantosan nu keur ka hurna. Tapi sabab lila teuing, tuluj bae Ki Ageng.Pamanahan tch amit mulih, bari hatur nuhun heula djeung hatur salam ka anu kagungan bumi. Teu kungsi lila .Ki Ageng Giring teh sumping tur katjida halabhabeunana: Atuh handjakaleun pisan, barang andjeunna ngadangu, jen duwegan ku garwana disuguhkeun ka tat amu. Kitu deuigeureuhana handjakaleun, sanggeussing ditjariosan, jen eta duwegan teh lain barang samanea. Lila pisan duaan patingha.ruleng. Nu saurang handjakal teh ku teu nga-
112 ~
PNRI
$. __
waktjakeun rasiah. Ari nu saurang deui handjakabia ku ngagampang kana titipan tjaroge. Tapi tina duanana kal1del imanna, teu didji. eun aral subaha, da saniskara oge pangersa Anu Kawasa. Meureun geus ti Iohmahfudna Ki Ageng Pamanahan nu gede bagdja.
An Ki Ageug Pamanahan, nadjan teu kungsi djadi radja nu njakrawati ge, nja beunang disebutkeun taja bedana djeung radja, malah ptitra-putrana mah ngembat watang djadi radja di Mataram, sarta kungsi nepi ka puntjakna p:san. Lalakonna s'aktimaha pedaran dihandap ieu: Sapupusna Sultan Trenggana, putrana anu dua, nja eta Raden Prawoto djeung Aria Panangsang, marebutkeun karadjaan Demak, anu katjida rongkahna, sabab sarua gagahna, nepi ka dua puluh taun silihperangan. Aria Panangsang aja tjuriga ka tjaroge sa-
-derekna,----nja- eta---Djaka- Thlgkir-Bupati --Pa-!!djang, nepi ka ngantjam rek ngarah patio Djaka
Tingkir teu tjitjingeun, tuluj bae mundut tulung ka Ki Ageng Pa'manahan, nu uninga kana' piapeseunana Aria Panangsang, nja eta lamun meuntas walungan ka wewengkon Padjang 113
~
Sanggeus samakta saniskara, Djaka Tingkir djeung Ki Ageng Pamanahan tarnnggang kuda diiring ku haladna, nudju ka sisi waIungan nu djadi tapel wates. Ger tataheuhan muni, balad2 salusurakan, nangtang Aria Panangsang, anu terus dilaporkeun ka nu ditangtan'g. Atuh Aria Panangsang ngentab manahna. Gantjang hae tatan 2 , sarta terns naradjang musuh, geus lali di temah wadi. Sanggeus meuntasan walungan, der hae perangtjampuh. Ari Panangsang geubis tina kudana, ditaradjang ku Djaka Tingkir, kasambut teu mertjat deui. Karadjaan Demak didjabel ku Djaka Tingkir. Karatonna dipindahketfn ka Padjang. Musna karadjaan Demak, muntjul karadjaan Padjang. Tanah Mataram dihadiahkeun ka Ki Ageng Pamanahan, nu engkena digentos ku putrana djen~ngan Raden Sutawidjaja. Ari Djaka Tingkir digentos ku putrana, djenengan Aria Pengg!ri L nu - -panrarentahanana -dOlim-; sarta tuluj ditak• • lukkeun ku R. Sutawidjaja. Karadjaan Padjang musna, timhul Mataram, diradjaan ku R. Sutawidjaja, nu engkena katelah Panembahan Senopati. 114
*
PNRJ
~
..... -
_
24. TOPENG
I
Hartina topeng saenjana mah kedok. Tapi ajeuna anu disebut topeng teh nja eta djelema nu make kedok istimewa, dangdanan istimewa. Ari ngigel disebut nopeng, igelna ge istimewa,. disebut igel topeng, babakuJla ngagambarkeun lalaki nu barangasan, urat ngangkang dina tarang, pangaruh djelema bedang, saketjap kadua gobang. Lagu gamelanana oge istimewa deui bae. Kadenge ti kadjauhaD geul pada njaho, jen lagu topeng. Tjindekna nu geus biasa disebut topeng di Pasundan mah sapuratina anu ditataan tadi, djadi geu~ robah tina harti asli tea, da nja eta asalna mah topeng teh kedok. Ari kedok nu biasa dipake nopeng, wamana beurellm, bangunna pikagialeun, matana moIotot, huntuna ngohngor, kumis berettgos, godeg ngadjedig. . Topeng upama ditanggap, babakuna mintonkeun igelna tea, DU teu weleh matak bengimg, tina nindak nepi ka midjah, lir nu edan kurang selan, tuluj nutupkeun minangka nu kaedanan beak tanap, tea kuat nahan aamara. RadjeuD oge diperangkeun djeung 115
~
PHI
.$.. . _
nu make kedok Ardjuna, wanda Ardjuna, nu mintonkeun perlambang djeIema pinuh ku elmu, lir pare beuneur, anu bakatna sok tungkul, teu dangah bari gumagah. Saha eta nu diwudjudkeun topeng teh, djeung saha deui nu diibaratkeun Ardjuna? Kieu geura sasakalana : Dina a~ad ka XV karadjaan Madjapait radjana istri, djen ~ngan Ratu Kantjanawungu, katjeluk kaawun-awun kawentar ka mana 2 tina kageulisanana, slrta kungsi kanjahoan saliwat ku Menak Djingga, Radja turunan clallawa di Balambangan, nepi ka kapengpeongan. Mimitina mah teu wan;, rek ngalamar mangsar-mingsir, da rumasa lain bangban lain patjing, lain tjampaka kuduna, lain babad lain tanding, lain kadinja kuduna. Beuki lila bcuki tahan, nja bogoh katotolojoh, tjinta teu aja h:ns.;ana. TU:lgiungna lahlahan bac. Ti Balambangan nginditkeun utusan anu - -ngalamar,-namplOKkeun eUSl Karaton,-diring: kid taja nu karl. Nuhun ~pami ditampi, eta nu diteda-teda, nanging slupami njlm')s, ulah sambat kaniaja, urang ngadukeun s~ndjata. Lamun teu kauntun tipung katambang beast kadjeun adjur tutumpuran. 116 ~
PNRJ
$ __
~
Sadatangna utusan ka Madjapait, gantjang bae diundj~kkeun ka Sang Ratu Kan janawungu, sakalian dibedjer beaskeun, naon rupana panglamar, tawis ngagungkeun kanu dilamar, kitu dew dietjeskeun keketjapan Menakdjingga, boh manisna boh paitna. Ngan Sang Ratu geus uningaeun, saha-sahana djeung kumaha-kumahana nu disebut Menak Djinggao Nadjan baris dibugbrugan dunja harana, geus taja petana bae geusan papintjut. Eta utusan teu ditingali-tingali atjan, harita keneh dipiwarang baralik deui hae. Sanggeus mundur utusan ka Balambangan, enggal Sang Ratu Kantjana wungu masamoan djeung parasepuh, kitu deui para .bupati katut paramantri ponggawa. Ku pasamoan diputus, jen kudu m~ptk balad, geusan ngajcnan panaradjang ti Balambangan. Katjarita ti peutingna Sang Ratu ngimpen, jen nu bakal ngclehkeun Menak Djingga teh, aja hidji :;"natria, nu katelah Damar Wulan. Isukna Sang Ratu njaur Papatih, dipiwarang neangan Damar Wulan. Kabeneran tukang ngurus kuda ti Kapatihan ngaranna Damar Wulan, nu dikira taja petana pibiClaeun ngelchkeun Menak Djingga" Tapi sanggeus 117
~
PNRI
$ ............
dideuheuskeun ka Sang Ratu, dipariksa sanggup henteuna ngelehkeun Menak Djingga~ ngadjawabna katjida pisan lemesna, palma: "Abdi Gusti teu tiasa njebat sanggem. Nanging nawiskeun sumudjud ka anu djumeneng Ratu, sedja dilakonan bae. Nadjan nekanan pati ge, sadrah pisan." Ngadangu djawabna kitu, tur ningali pamuluna, nu sakitu narikna kana manahna, Sang Ratu Kantjanawungu ngedalkeun kapertjantenan, sarta djangdji rek mudja ka De'wa, sangkan Damar Wulan u,nggul. Tur engke dina hasilna anu dimaksud, bakal maparin gandjaran nu saimbang kana djasana. Gantjangna tjarita bae, Damar Wulan geus indit ka Balambangan katut sawatara balad, niat ngadodja salira. Memeh kebat ka nu didjugdjug, Damar Wulan amit heula ka ramana, di patapan, bari njuhunkeun djiadna. Ti ramana meunang dongdonan, jen kasakten Menak Djingga ngantjikna dina djimatna, wudjud gada wesi kuning. La~un gadana bisa karebut, Menak Djingga leungit kagagahanana, lir nu dipupul baju. Saha rama Damar Wulan teh ? Samemehna ngabagawan, eta rama Damar 118 ~PNRI~
__
Wulan djadi Patih Madjapait, djenenganana Patih Udara, digentos ku raina djenengan Patih Logender, nja eta nu dititipan Damar Wulan, pikeun diadjar elmu kanagaraan. Tapi ku Patih Logender, Damar Wulan disina ngagamel kuda bae, sabab bisi ngelehkeun putra2na. Tina sabab ku ramana geus diwisik elmu lembut, kahinaan sakitu teh ku Damar Wulan dianggap dododja bae, bari henteu kendatmuntang ka Nu Kawasa, njuhunkeun ditangtajungan. Tangtu pisan taja sudana nungtut elmu satimu 2• Katjarita sadjolna ka Balambangan, Damar Wulan teh katangkep, sarta tuluj dipandjara. Di dinja bisa paamprok djeung hidji putri bojongan, nu menta tulung, sabab sieuneun didjieun guudik ku Menak Djingga. Eta putri diwewelingan, sanghn sumerah ka Menak Djingga, asal meunang ngilikan heuIu gada wesi kuning tea. Tjindekna ku akal kilu, waktu Menak - - fijingga- kulem, gada ditjandak ku -putri, -dipa- srahk~un ka Damar Wulan. Isukna teu anlaparah, Damar Wulan sosoa,k di alun2, nangtang perang. Menak Djingga anu keur kabungbulengan ku Ratu Kantjanawungu, ka katambah aja 119 0$0
PNRI
$ . . ._
nu nangtang, turug2 neangan djimat h<eu bpanggih, estttning beak wirasat, nja barita ngagerebeg, geus teu inget di kaler kidul, djalangdje1eng, adjrag-adjragan, hahariringan, tJotjorowokan. Nja disurupkeun ka dinja, igel topeng katut laga-lagun ateh. Damar Wulan dipadjarkeun Ratu Kantjanawungu rek masrahkeun salira, disampeurkeun rek dipangku. Gantjang bae ku Damar Wulan digada, harita keneh 00hor karahajuan. Menak Djingga geus ngadjongkeng djadi babatang. Geus kitu mah DamarWulan n'garampas eusi karaton Balambangan. Emas inten dunja brana diringkid ka Madjapait, disanggakeun ka Ratu Kantjanawungu. Sadjolna ka Madjapait, Damar Wulan dihormat2 katjida ku paramenak djeung rahajat sakumna. Sang Ratu pon pilalagi, kahungahan estu ku dua ku tilu. Pikeun tanda panarima, taja nu leuwih utama, djaba ti serah salira, djadi garwa Damar Wulan. Gantjangna tjarita hae, parasepuh djeung para'mantri ponggawa gens saujunan, njalujuan kana pangersa Sang Ratu. Wantuning sagala aja, Sang Ratu Kantjanawungu geus direndengkeun djeung Damar Wulan, nu tuluj gentos djenengan Kertawardana. Pestana ge tudjuh poe tudjuh 120
~
PNRI
$ . . . _..
peuting. bdi2 ti siklakna ti siktukila, tamplok beh ka nagara, ngiring bingah ka ratuna, reh kagungan tjaroge ka nu taja kutjiwana, nurubtjupu, nu kasep reudjeung nu geulis. Aria Radja Balambangan teu kotjap dje1\enganana. Ngan ku sabab rarajna beureum, nelabna nja Menak Djingga. Hartina djingga kh beureum. Upama topengna tea diperangkeun, plrangna teh nja eta djeung Damar Wulan, nu wandana Jutwas Ardjuna. Panambah: . . Keur ngigel meudjeuhna motah lir djelema sasar pikir, topeng teh sok muka kedok bari imut. Maksudna teh nginsapkeun ka nu na. rongton,jen anu sasar pikir teh Menak Djingga lain manehna. Loba nu nongton ngawuran duit retjeh, tanda katadji. ·Katompernakeun abad ka 1 aja dua topeng nu asalna ti Palimanan, nu sok ngider di Pasundan usum panen, nja eta: Kontjer anu --n.KoIiljara djeuifgWfntar anu kawentai;Dua- - nana igelna taja tandingna, malah didjieun patokan ku topeng djaman ajeuna. 25. PASIR KUDJA G Teu djauh ti kawadanan Karangnunggal 121 PNRI
$ __
aja lembur Pasir Kudjang, di sisi Iaut pisano Katingal ti lebah dinja, Laut Kidul teh pohara upluk-aplakna. Anu matak eta lembur dingaranan Pasir Kudjang, tangtu aja sasakalanao Tah eta sasakalana urang pedar di handap ieu. Di dinja teh aja pasir, nu baheula dihumaan ku hidji djadjaka, ngaranna mah teu katjarita, urang sebut Ki Djaka bae. Eta Ki Djaka pohara getolna ngagarap djeung ngariksa humana teh, malah mindeng man~hna meuting di dinja, komo lamun parena pibuateun mah. Sakumaha biasana urang Sunda djaman harita manehna teh tara tinggaleun ti kudjang. Dina usum pibuateun manehna me\lting di saung sarta sore 2 keneh ngarasa tiris katjida, pek ngadurukan heula bari ngalondjorkeun tihul. Barang durukan geus pareum, ngan kari tihulna ruhaj, jat Ki Djaka teh unggal kana babaleanana, reup sare tibra pisano Ari wantji djanari leutik Ki Djaka lilir, kagareuwahkeun ku nu tinggerendeng arasup ka saungna, tuluj nariupan tihul nepi ka ruhaj katjida. . Sihoreng nu daratang teh maung wungkul, kabehna aja tudjuh, parandjang djeung balutetero Anehna teh bet ngaralaan badju sarta tuluj salin djinis djadi djelema.
122
I
~PNRI$
__
Anu genep garodegan, nu hidji hcnteu, tanda awewe. Ki Djaka hudang lalaunan, pek njabut kudjang, dipake ngait badju anu ngalumbuk di handap. Badju belang geus di luhur, kutljangna kalesotan, sarta murag ngagoloprak kana tihul. Atuh maung,rareuwas.eun, ruprap narerapkeun badju, tuluj baridjil ti saung, teu kanjahoan kamana 108na, wantuning poek. Kabeneran nu badjuna geus disumputkeun ku Ki Djaka, nja eta awewe tea. Atuh katatangkoteteng neangan badju, henteu kapanggih. Hing bae maranehna tjeurik, lantaran teu bisa balik nuturkeun batur2 na. Djut Ki Djaka teh turun lalaunan, ngawas 2 nu keur tjeurik, bet narik pikir kadua leutik. Gantjangna Si Njai dibawa balik, ari badjuna disumputkeun di leuit, handapeun tumpukan pare. Wantu 2 hatu turun keusik naek, teu lila pIuk hae kawin, kaheneran lulus runtut, pada 2 ngarasa bagdja. Teu lila Si Njai ngandeg, sarta heuleut salapan bulan hurusut hae ngadjuru, oroma lalaki, salamet taja sakara-kara. Barang budakna geus gede, keur sedeng kembang buruan, brck Ki Djaka teh gering parna nepi ka henteu bisaeun hudang2 atjan. Indung 123
budak kapaksa unggah ke leuit, nurunkeun pare. Badju belangna kapanggih, tuluj dibawa ka salakina. Pok manehna teh ngomong bari tjarindakdak, pokna: "Emh akang! urang babarengan teh ngan serek dieu. Ajeuna kuring rek halik. Upama Si Udjang rek disunatan, kuring kudu dibedjaan. Akang teh kudu nendjrag bumi tilu kali di sisi leuweung nu teu djauh ti saung huma akang, tempat urang mimiti papanggih tea. Meudjeuhna akang datang ka dinja wantji sareupna, sarta Si Udjang kudu dihawa." Harita teh poe Kemis, djadi sorena malem Djum'ah. Bada magrib Si Njai teh amit deui ka salakina, jen rek ninggalkeun. Geus kitu djut hae turun bari nangkeup badju belang, teu kanjahoan ka mana losna. Katjarita budakna rek disunatan. Pasosore Ki Djaka indit ka tempat anu kasebut tadi di luhur, bari ngagandcng anakna. Wantji sareupna djol datang ke sisi leuweung. Pek Ki Djaka nendjrag bumi tilu kali. Harita keneh aja nu bidjil tina gerembel mandjah, ngalenghoj b w!ang, buntutna pandjang. Henteu lila sup bae asup deui ka djero leuweung. Tangtu eta teh indung budak nembongkeun 124
~
PNRI
$ . . ,.._
ono ka aDak. Ari isukna di buruan imah Ki Djaka aja munding !euweung sarakit djeung ~mbe leuweung tudjuh lalintuh. Ti maria atuh, lamun lain panjambungan indung ka buah hatena. Puguh bae Ki Djaka kariaan teh, matak heran tatangga2 na, nepi ka rea nu naranjakeun, kumaha nu matak kitu. Ku Ki Djaka ditjaritakeun, jen bakuna mah beunang disebutkeun lantaran kudjang murag. Ti harita pasir tempat hurna Ki Djaka ditelahke~n Pasir Kudjang. Lila 2 ~embur di sakurilingna oge nelah asir KuJjang bae.
27. ARTJA PUTRI BADARIAH Di taun 1957 aja nu manggihan artja dikampung Pugung, kurang leuwih 75 Km. kuloneun kota Metro di wewengkon Lampung Tengah. Kapanggihna ku patani nu keur matjul di humana, tuluj pada ngabantuan ngali eta artjanu gedena sagede djalma biasa sarta katjida alusna, lamun ditingal saliwat kawas artja Buda keur diuk mudja semedi. Tapi mun diawasa~asJ tetela lain Buda. Upama geus dipariksa 125 PNRI
~ __
ku Djawatan Purbakala, meureuR beunang didjieun bahan keur mall}ruh sadjarah djaman bah~ula. Ajeuna et a artja diteundeun di hareupeun sakola rajat. Memeh eta artja kapanggih aja hidji aki2 urang Lampung asli nu djadi dukun. Kabeneran malem Djumaah eta dukun ngimpi kasumpingan Putri nu djenengan Badariah, putra Radja nagara Pugung baheula. Tjek eta dukun Putri anu kaimpi teh rarajna taja bedana djeung eta artja. Ku sabab eta, djadi teros eta artja dingaranan artja Putri Badariah. Urang terang jen ~1etro teh djadi tempat transmigrasi, sarta loba urang pula Djawa anu maratuh di dinja. Di antara maranehna aja hidji nu panasaran, hajangeun njaho kana hal nagara Pugung. Tuluj bae manehna teh nalenteng ka kolot 2 urang pribumi asli. Katerangan anu beunang dianggap sadjarah mah henteu aja, ngan aja dongeng, nu kaasup kana dongeng sasakala, sakumaha pedaran dihandap ieu. Kira 2 dina abad XV memang aja hidji karadjaan leutik, anu mashur ka mantjanagara, rea ketan rea keton, sandang panganna tjukup, tara aja anu musapir, tina ku sabab eta, estu126
~
PNRI
~ ..... , . _
ning katjeluk di sakuliahing Sumatra, i Mamalaja, Pulo Djawa kitu deui, loba anu pada terang. Ari nu djadi radjana, disebut Pugung (Pu = Ratu, gung = agung) nu hartina Ratu Agung, ku rajatna di-agung2 katjida, dipikawedi dipikaasih, wantuning radja taweksa ka rahajatna, tur adil palamarta. Eta radja kagunganeun putra ~stri anu katjida geulisna, nelah Putri Badariah, nu hartiJia = Kabidadariah (Kawidadaren), sabab kageulisanana lir· widadari tumurun ti Kahiangan, nepi ka geus katjeluk ka awan 2 kawentar kadjanapria, rea djadjaka kagendam, rea Ialaki katadji, malah awewe kapelet. Pirang2 nu ngalamar, tapi nalapung bati kapegung, malati sa-djadi 2, majangna teu kalangkangan (lalaki ka-pati 2 hajang teu kalajanan) .... Eta .tjarita kaemper2 ka Radja Banten anu tatjan kagungan pramaswari. Tuluj bae Radja Banten miwarangan utusan ka Pugung ngalamar Putri Badariah. Radja Pugung ngaraos ewed, wireh teu hojongeun patebih djeung putra buah manahna. Ari teu dilaksanakeun pangenana Radja Banten, teu werat, tina andjeunna uninga kana kagagahanana djeung kasaktianana. 127 •
PNRI
~
":".,....-
Djadi Jamun panglamarna teu ditampi, tangtu Radja Banten ngalurug. Kabeneran andjeunna teh mendak akal, reh Putri Badariah teh aja rakana, putri anu geulis oge, ngan teu kawan Putri Badariah bae. Gantjangna mah nja putri nu tjikal bae dipasrahkeun ka utusan Radja Banten. Teu katjatur eli djalanna, katjatur geus nepi bae putri ka Banten, geus dipigarwa ku Radja Banten, dimuljakeun sapantesna. Lila 2 Radja Bantcn kenging wartos, jen garwana lain Putri Badariah. Tuluj atuh miwarang deui utusan ka Pugung, mundut Putri Badariah. Radja Pugung ajeuna .teu aja djalan geusan nolak, ngan njuhunkeun dilt:lnpoan, rehing Putri Badariah tatjan sawawa. Sanggeus utusan marulang dcui ka Banten, Radja Pugung njaur hidjt tukang ngukir, dipiwirang njieun artja Putri Badariah. Waktu datang deui utusan Radja Banten, kabeneran artja teh anggeus. Kalajan manah tugenah, bari sumerah ka kadar, tumarima kana kersa Nu Kawa;a, puputon dji mat karaton dipasrahkeun ka utuian, sarta tuluj ditikah ku Radja Bantcn, diwajuh djeung rakana. Nadjan artja henteu dipitjeun sasieur, nje128 ~
PNRI
~ __
pies pisan djiga Putri Badariah, tapi wclt:h iburama teu beunang disisilihan, ka putra taja lalina, kalah nambahan kag-a~ac;. Tungtungna Radja Pugung teh teu owN ku kaagungan, k-Tsa niJar kawihawaan. Pareng dina hidji peuting k UT meudjt'uhna tiis djfmpling, Radja sarcng Pramaswari 1010s ngantunkeun karaton, taja nu terang angkat ka mana ..•. AjeWla di Kotaagung wewcngkon tanah Palembang, aja oge selerbangsa nu discbut Marga Pugung, tapi taja nu ncrangkcun, jen maranchna seuwcuputu Radja Pugung.
27.
TAMPAKSIRI G
Dina surat 2 kabar mindcng kagebut, jen tatamu ti luarnagari anu pasiar ka pulo Bali, sok mcrlukeun ka Tampaksiring, nja eta tempat ngareureuh. Di dinja teh aja gcdong nu teu sabaraha gedena, tapi katjida alusna, beunang disebut istana cndah. Ari nu matak kadjodjo, lantaran dcuih eta thnpat teh ajana eli lamping Gnnung Batur, djadi plungplong titingal n ka luan.i). jt>una urallf{ dong Il~DOD&Cna
129
dong ng S& "ala
~R1~
-
keun kumaha sasakalana, anu matak eta tt:mpat dingaranan Tampaksiring. Djaman baheula pisan di dinja teh aja Radja anu sakti mandraguna, diasih ku paradewa. Lila 2 eta Radja djadi katjida murkana, boga rasa lcuwih agung manan Dcwa, nepi ka abdi 2na dilarang njcmbah ka Batara Guru, kudu wungkul ngamuhit ka andjeunna. Eta Radja djencngannana alus katjida, nja eta Prabu Sira Maja Danawa, tapi andjeunna raoseun pisan, lamun djsebut Ratu sadjagat ing katon, sangkan hentcu kafuhuran ku Sang Djagatnata. llapatihna nelah Kalawang anu katjida saktina. Tina sakitu agung kumalungkungna, cta Radja nu tadina diasih ku paradcwa, tungtungna mah dlbenduan. Batara Guru miwarangan paradewa nu dikapalaan ku Batura Indra, ngawewelingan Prabu Sira Maja Danawa, sangkan ulah katetcrusan ngaladjur napsu ngumbar amarah. Eta piwcdjang lir nu asup kana tjeuli katuhu kaluar tina tjculi kentja. Atuh Radja tch kalakuanana taja pisan cuih-cuihna, malah nepi ka aja niat, rek nalukkeun sakuliah djagat. Ku sabab eta tuluj bac ku para Dewa dipera130
ngan, sarta disenapatian ku Batara Basuki. Para Dewa mepek balad di Gunung Ap."ung ti dinja tuluj ngaIurtJg ka Karatan Prabu Sira Maja Danawa. ~er hae perang tjampuh. Balad Prabu Sari Maja Danawa ngaJawan sakuat-kuat. Tapi wanttirting ngalawan Dewa, pirang 2 nu kasambut, nepi ka meh tjarcm pisano Kabcncran p~rang kasapih ku peuting. Sapeupeuting Prahu Sira !\'laja Danawa ngaratjun tjai inuman (Banju Mala). Isukna para Dewa SUki~k maraot, lantaran ngarinum ratjun. Batara Basuki kageteun pisan, tuluj njuhunkeun pitulungan Batara Indra, nja eta nu maparin tjai Tirtamarta. Dewa 2 sakur nu geus djadi majit dikepretan ku tjai Tirtamarta, ling koredjat harirup deui, malah djadi tamhah gagah. Der bac peran~ deui. Prabu Sira Maja Danawa sabaladna ngalawan para Dewa teh lir banteng ngalawan kadu, patjikrak ngalawan merak, atuh teu -ta~ n-ng-aj ena-nnana-, meh- kabeh Jc:1sarnhu L dipangpcrangan, ngan sacutik nu salamet, tuluj mabur kat"awuran. Radja katut Patihna ngan kari tapakna bae, malundur ti medan djurit. Ti harita tempat di lebah dinja teh dingaranan Tampak~jrjng. Tam = tapak, ari 131 ~
PNRI
~ __
-
siring = mundur. Djadi hani tampaksiring = tapakrnundllr. Saha nu nlundur? Nja eta Radja nu deh pcrang.
28.
HUAPLI TGKUNG
Ketjap kawin basa Persi, ari nikah ba~a Arab. Bisa djadi aja nu njangka, jen di urang aja aturan kawin teh sanggeus aja agama Islam. Padahal urang terang, jen Radja Padjadjaran Sri Baduga ~1aharadja, nja eta di djan1an Hindu, geus anO'kat ka Madjapait, rek ngarendengankeun putra (Putri Tjitraresmi) ka Prabu Hajamwuruk, nu gagah tea. Ari pcrkara nikah teh djadi tanela pcradaban djelrma. I rang Sunda anu mampuh nepi ka cljaman ajeuna, dina waktu nikahk(,~ln teh re' pisaJl unak-anikna. Tab eta teh adat pamake karuhun di djaman H:ndu, malah bi~a djadi oge samemeh Hindu. Di handap ieu rek njaritakeun ringkcsan karamean nu nikahkeun dina taun 2 beh ditueun djeung beh dieueun 1900. Harita mah nu nikah teh sok di masigit, teu biasa ngondang pangul u ka imah n u nikahkcun.
132 ~
PNRI
6p ....._
Sanl!geus beres akad Ilikah, paIll~anten teh dibawa ka hidji tempat, didangdanan nu aralus( biasana didangdanan wajang), tuluj balik ditumpakkeun kana kareta, diarak di-iring 2 diramekeun ku tatabuhan. Ari geus datang samemeh asup ka imah, pang3.nten disawer heula. Geus disawer, panganten lalak;na nin tjak endog, tuluj dikumbah sukuna ku panganten awewena. Tidinja panganten rakalcng2 unggah ka iIn:ah, mapaj sarung pr\lpng kaputeun (baheula mah bcunang n'nuT p;panganteneun). Sanggcus nr:pi ka harcupcun panto, pangantcn awewc asur dibar< ngan ku para t3tamu istri. Ari panganten laIn. i tinggal di luar katut para tatamu panlcgct. abadana ngetrok panto tifu kali, pangan en tch diwakilan, menta dibukakeun panto. Panganten awewe oge ngawakilk un ngadjawab nu ngctrok panto, sarta tuluj silihtempas ku tembang nepi ka anggcus (panto dibuka), tjara eta disebutna Bukapi'ntu. Sanggeus panganten lalaki didjero imah, tuluj hac duanana salin pakean, supaja barisa d'u" dina p ";rmadani kalajan senang bari ngarcndeng. araja panganten anu ngarora (awewe lalaki) di kumpulkeun sina ngaEngkung ambcngan. Hareu133
~
PNRI$ ....._
peun panr-untcn pisan aja bakakak djapati, dua pamatukna dipatjorokkeun, kawas djapati nu silih asih, nj~ pta m:nangka tjonto, jen salaki djeung pam1djik:Jn ulah kcndat silih asih kawa djapati. Eta bakakak dirua ku sangu kon nrr, ngan t mbong rcsek beuheung na. Eta atjara disebutna Huaplingkung. u m:ngpin huaplingkung teh istri nu geus rada s~puh tur kascbut lulusruntut djeung tjarogena. Panganten awew diukna kentjaeun S'alakina. Leungeun pangantcn dipetakeun kawa~l nu ajang-ajangr.;ung, djcung kudu silihhuapan. Lalak;na ku leungeun kcntja, awewena ku leunO'cun katuhu, ngahuapan salakina teh. u matak diatur kitu, lantaran aja sasakalana. Ki u tfnah : Djaman baheula aja hidji Patinggi nu katjeluk luhung elmuna, diadjenan djcung di· hormat ku sarerea. Andjeunna kagungan putra geu parawan, nu teu wtleh diwurukan sangkan djag' b~sa njekCl rumahtangga. Saur Patinggi : "Lamun njai r k barangbcre ka saha bae, kudu bebedja ka bapa." Parrn~ dina hidji poe Patinggi taja di bumi. Teu k Inc~si lib lar aja nn ngarwat, blldak ann 134 PNRI
~"'.'_
kalj:da kuruna, leU1TIpangn<1 gc rnm~Ulggieung. Tuluj hae ku putra Patinggi teh dibere sangu. Sabot kitu Patinggi sumping sarta a\\ as kana eta kadjadian. Harita keneh l\ji Parawan teh dipotong leungpunna nu katuhu srrek picreulang. Ti h1rita eta lcungeun kltuhu teh sok dibumi2 bac, sieuncun aja nu njaho. Ari geus aja djodona, eta putra Patinggi teh dikawlnkeun. gawulaan salakina, manehna teh salawasna ngagunakeun leungeun kcntja. Salakina a a dihina, nepi ka pundung, teu ngomong 2 atjan. Anu djadi pamadji un ngarasa bingung. Rek waktja da puguh era, ari teu waktja, s:eun matak pondok djodo, mangkan'nrr gcde duriat. Kotjap dina hidji peut~ng Tji Panganten ncncda ka -u Kawasa, sangkan leungcun hade deui. Ingetanana nadjan teu nurut kana piwulang bapana, tapi nurut kana papagon Agama, nja eta amal ka sasama kuuta. Kabeneran leungcunna teh hade deui, ramoan deui, sakumaha bia a. Isuk 2 gantjang bac ji Pangantcn njarita ka bapana. Kabungahan bapana ge geus teu aja papadana, tur ngarasa geus Ineudjeuhna ngahampura kana dosa nu djadi anak. Harita k neh
]35
*=
PNRI
$
_
Idekah I u
-
.....
-
•
