Docentenhandleiding bij Jeuden in Grunnen

Docentenhandleiding

Docentenhandleiding bij Jeuden in Grunnen Inleiding Voor u ligt het project Jeuden in Grunnen, een project voor de groepen 7 en 8 in het basisonderwijs over sporen van Joods leven in het Groninger landschap. Dit project is samengesteld door Regionaal Historisch Centrum de Groninger Archieven en Oorlogs- en Verzetscentrum Groningen (OVCG) op initiatief van Kunststation C. Op interactieve wijze nemen leerlingen van groep 7 en 8 kennis van de Joodse levenswijze, religie en gebruiken en ze komen te weten welke rol de Joodse gemeenschap in hun dorp heeft gespeeld. Daarnaast gaan ze op onderzoek uit naar wat er nu nog zichtbaar is van die Joodse gemeenschap in hun dorp. Dit project is gericht op scholen in de provincie Groningen. Ook komt de geschiedenis van de joodse gemeenschap in de stad Groningen aan de orde. De synagoge in de stad Groningen is één van de locaties die u kunt bezoeken. De makers van dit project willen bewerkstelligen dat de vaak onbewuste associatie van het Jodendom met de Tweede Wereldoorlog wordt tegengegaan. Voor 1940 was de Joodse gemeenschap in de provincie een levendig en geïntegreerd onderdeel van de maatschappij. Vandaag de dag vormen Joodse gebruiken en Joodse cultuuruitingen nog een belangrijk deel van ons erfgoed. Dát duidelijk maken aan de leerlingen en hen met nieuwe ogen naar hun dorp te laten kijken, is de kerntaak die de makers van dit project zich gesteld hebben. Van even groot belang is dat leerlingen aan dit project een hoop plezier gaan beleven. Leuke, afwisselende en niet te dure workshops en excursiemogelijkheden zijn op logische wijze verweven met de lesinhoud.

De makers wensen u veel plezier bij de uitvoering!

docentenhandleiding 2

Doelen

Jeuden in Grunnen bevordert de openstelling van en het begrip voor (gebruiken van) andere culturen en bevolkingsgroepen; het bevordert als zodanig de inleving in andermans waarden en normen.

# Jeuden in Grunnen maakt de leerlingen bewust van de geschiedenis van de eigen omgeving. # Jeuden in Grunnen maakt de leerlingen bewust van de rol die de Joodse cultuur in de eigen omgeving speelt of gespeeld heeft.

Jeuden in Grunnen bestaat uit: # Docentenhandleiding # Inleiding Jodendom (voor docenten) # Leskist Nieuwjaar / Pesach # Uitleg, vragen, opdrachten en antwoorden bij de leskist # Overzicht Joodse omgevingspunten per gemeente met daarbij regio-verhalen en lokale literatuur # Overzicht workshops en excursiemogelijkheden # Weblinks en Algemene literatuurlijst De bovengenoemde opsomming geeft tevens de volgorde van werken aan. Voorbereiding Ter voorbereiding op het project dient u alle stof goed door te lezen. Verder is het raadzaam de leskist op tijd te reserveren of tijdig materiaal bij archiefdiensten te bestellen, als u dat in de lessen wilt gebruiken. Ook voor de workshops geldt dat u tijdig afspraken moet maken met de personen/groepen die de workshops geven. Het zijn allemaal professionele artiesten met drukke agenda’s! Hetzelfde geldt natuurlijk als u met de klas een bezoek wilt brengen aan één van de genoemde locaties, waar u wilt worden rondgeleid. Voor de lessen geldt dat deze zo zijn opgezet dat u als docent ze naar wens kunt inrichten: u bepaalt of u de vijf lessen in één week doet of dat u ze spreidt over meerdere weken; en u bepaalt welke workshops en welke excursies u kiest. Daarbij is er in het aanbod op gelet dat er voor elk budget een passende workshop en excursie is.


Opzet lesprogramma Het project duurt een week. Iedere dag is er één les. Naarmate het project vordert duren de lessen iets langer. Van anderhalf uur in de eerste les tot drie keer een hele ochtend. Het project laat de leerlingen in de eerste les kennis maken met het Jodendom. Na afloop kunnen de leerlingen fundamentele vragen over het Jodendom beantwoorden. Dit is de basisles. De docent leest hieraan voorafgaand de inleiding op het Jodendom die bij het project hoort en introduceert daarna het onderwerp in de klas. De kinderen gaan op een creatieve manier het Jodendom verkennen. Hiertoe is een leskist samengesteld. Deze kunt u gratis lenen bij: OVCG Postbus 30040 9700 RM Groningen 050-5992027 [email protected]

Het wordt aanbevolen de leskist tijdig te reserveren! Voor de leenperiode moet een borgsom van € 100 worden overgemaakt, die weer wordt teruggestort als de kist weer bij OVCG terug is. In de tweede les gaan de kinderen kijken naar het Jodendom dicht bij huis. De Joodse gemeenschap in het eigen dorp staat centraal en er wordt gekeken welke rol deze speelde en hoe deze het dorpsleven beïnvloedde. De kinderen passen wat zij over Joden weten toe op hun eigen omgeving. Hiertoe gebruiken zij het overzicht: dit is speciaal voor dit project samengesteld en bevat een inventarisatie per gemeente van alle omgevingspunten die herinneren aan de Joodse Groningers: straatnamen, monumenten, synagogen, voormalige slagerijen, rabbinaathuizen, gebouwen van voormalig Joods verenigingsleven etc. Doel is dat de leerlingen inzien dat het voor 1940 heel normaal was dat er een Joodse gemeenschap dichtbij woonde en leefde. In de derde les hebben de kinderen een locatie uitgekozen en gaan deze bezoeken. Op een aantal plaatsen kan dat bezoek gecombineerd worden met een rondleiding ter plaatse (kunstelement mogelijk). In de vierde les gaan de kinderen een creatieve workshop doen. Hierbij is er keuze uit diverse soorten workshops (theater, dans, koken etc.) om de kinderen verder vertrouwd te maken met de Joodse cultuur en de Joodse gebruiken (kunstelement mogelijk). In de vijfde les gaan de kinderen napraten over de afgelopen week. Ze kiezen een thema en presenteren wat ze over dat thema geleerd hebben aan de rest van de school. Dit kan op drie manieren, afhankelijk van de beschikbare tijd en van wat het beste bij uw school past (kunstelement mogelijk).


Aansluiting bij de kerndoelen Bij het ontwikkelen van dit lesproject is rekening gehouden met de kerndoelen zoals beschreven in het Voorstel herziene kerndoelen basisonderwijs (2004). Het project is een voorbeeld bij uitstek van cultuureducatie: kinderen leren over hun eigen omgeving en over hun eigen geschiedenis. Deze vorm van kennis wordt gecombineerd met kennis over andermans cultuur met bijbehorende normen en waarden. Kennis is een belangrijk hulpmiddel bij het creëren van respect en tolerantie. Het project is zodanig samengesteld dat de leerlingen leren door te doen, en informatie vergaren door informatie te zoeken. Daarnaast zijn de garantie van plezier en de stimulans voor samenwerking belangrijke bouwstenen van het project. De volgende kerndoelen sluiten direct deels of geheel aan bij het lesproject: Kerndoelen: Nederlands 1. De leerlingen leren informatie te verwerven uit gesproken taal. Ze leren tevens die informatie, mondeling of schriftelijk, gestructureerd weer te geven. 2. De leerlingen leren zich naar vorm en inhoud uit te drukken bij het geven en vragen van informatie, het uitbrengen van verslag, het geven van uitleg, het instrueren en bij het discussiëren. 3. De leerlingen leren informatie te beoordelen in discussies en in een gesprek dat informatief of opiniërend van karakter is en leren met argumenten te reageren. 6. De leerlingen leren informatie en meningen te ordenen bij het lezen van school- en studieteksten en andere instructieve teksten, bij systematisch geordende bronnen, waaronder digitale. 9. De leerlingen krijgen plezier in het lezen en schrijven van voor hen bestemde verhalen, gedichten en informatieve teksten. Oriëntatie op jezelf en de wereld 37 De leerlingen leren zich te gedragen vanuit respect voor algemeen aanvaarde waarden en normen. 38 De leerlingen leren hoofdzaken over geestelijke stromingen die in de Nederlandse multiculturele samenleving een belangrijke rol spelen. 47 De leerlingen leren de ruimtelijke inrichting van de eigen omgeving te vergelijken met die in omgevingen elders, in binnen- en buitenland, vanuit de perspectieven landschap, wonen, werken, bestuur, verkeer, recreatie, welvaart, cultuur en levensbeschouwing. 51 De leerlingen leren gebruik te maken van eenvoudige historische bronnen en ze leren aanduidingen van tijd en tijdsindeling te hanteren. 52 De leerlingen leren over kenmerkende aspecten van de volgende tijdvakken: burgers en stoommachines, wereldoorlogen; televisie en computer. 53 De leerlingen leren over de belangrijke historische personen en gebeurtenissen uit de Nederlandse geschiedenis en kunnen die voorbeeldmatig verbinden met de wereldgeschiedenis. Kunstzinnige oriëntatie 54 De leerlingen leren beelden, taal, muziek, spel en beweging te gebruiken om er gevoelens en ervaringen mee uit te drukken en om er mee te communiceren. 56 De leerlingen verwerven enige kennis over en krijgen waardering voor aspecten van cultureel erfgoed. docentenhandleiding 5

Les 1 Voorbereiding: U leest de inleidende tekst en screent de bijbehorende sites op afbeeldingen die u de klas wilt laten zien. Evt. deze afbeeldingen op het netwerk plaatsen; kan ook als powerpoint. Duur: Ongeveer 1-1,5 uur, afhankelijk van het aantal vragen, het werken met de leskist en het op gang komen van een discussie. Introductie: U introduceert het project en het onderwerp in de klas en begint met een algemene brainstorm-ronde. Vragen die daarbij gesteld kunnen worden: # Wie weet wat het Jodendom is? # Waar denk je aan bij het woord ‘Joods’? # Ken je Joodse namen? (Rebecca, Esther, Judith, Mirjam, Abraham, Daniël,Ruben etc.) # Ken je beroemde Joodse mensen? (Job Cohen, Albert Einstein, Marga van Praag, Frits Barend, Bram Moskowizc, Ali G., Anne Frank etc.) # Wie weet waar Israël ligt? # Vraag hen naar de betekenis van een paar specifiek Joodse zaken, bijvoorbeeld een synagoge, een Davidster, de sjabbat en de Tora. Geef de leerlingen de ruimte om zelf hun visie te vertellen, verbeter hen nog niet en vraag vooral door. De leerlingen schrijven hun visie en trefwoorden op grote vellen papier. Deze worden aan het eind van de les opgehangen in de klas. Vervolgens vertelt de docent over het Jodendom en de Joodse cultuur aan de hand van de onderwerpen die in de inleiding aan bod zijn geweest. Op http://www.jhm.nl/collectie/zoeken: zijn veel afbeeldingen te vinden om uw verhaal te illustreren. Ook kunt u voorwerpen uit de leskist gebruiken. Laat de voorwerpen rondgaan en vertel erover. Vertel vooral in de tegenwoordige tijd maar schuw de onderwerpen ‘antisemitisme’ en ‘holocaust’ niet. Leskist Bij de voorwerpen uit de leskist horen ook vragen en opdrachten. Deze kunnen de kinderen in groepjes maken of klassikaal. Het doel van de leskist is om dingen die met het Jodendom te maken hebben tastbaar te maken voor de kinderen. Het ‘kennis nemen van’ is hierbij belangrijker dan het juist beantwoorden van de bijbehorende vragen. Ziet u erop toe dat de leerlingen zorgvuldig en met respect omgaan met de religieuze voorwerpen uit de leskist. Aansluitend mogen de leerlingen vragen stellen en - indien er behoefte aan bestaat discussiëren. Doel Na afloop moeten de leerlingen fundamentele vragen kunnen beantwoorden als: # Wat is dat: het Jodendom? # Wie zijn er Joods? # Kun je Joods worden? # Welke gebruiken horen bij het Jodendom? # Hoe beleven Joden hun godsdienst? # Hoe beïnvloedt Joods-zijn het dagelijks leven? # Op welke verschillende manieren kun je je Joods-zijn beleven? docentenhandleiding 6

Les 2 In deze les gaan de kinderen verder met wat ze bij les 1 geleerd hebben. De kinderen gaan kijken naar het Jodendom dicht bij huis. Voorbereiding: Voor een groot aantal gemeenten is een verhaal geschreven over hoe de Joodse gemeenschap er in die gemeente uitzag. Deze vertellen over hoe Joden voor 1940 leefden in bepaalde regio’s. De teksten zijn op kindniveau geschreven. Ze bevatten elementen die normaliter buiten de geschiedschrijving vallen, maar die juist voor kinderen ‘body’ geven aan de verbeelding. Bestudeer de teksten over uw eigen gemeente en zoek de plaatsen en straten die genoemd worden op. Screen ook vast het gemeente-overzicht op voor uw school interessante locaties. U kunt ook nog kijken op http://www.Jodeningroningen.nl/nl/Joodsegemeentes/. Begraafplaatsen: U zult in het overzicht per gemeente zien dat vooral begraafplaatsen nog bestaan en te bezichtigen zijn. Dit komt omdat een Joods graf voor eeuwig is en dus nooit geruimd mag worden. In de Inleiding kunt u meer lezen over rouw en overlijden bij Joden. Wellicht loont het de moeite tijdens les 3 een bezoek te brengen aan een Joodse begraafplaats bij u in de buurt. Ook omdat alle nog bestaande Joodse grafteksten in de provincie Groningen op papier zijn gezet en vertaald in de boeken van oa. De Vey Mestdagh. Dit zijn vaak ontroerende en zeer persoonlijke teksten. Ziet u hiervoor: -

- - - -

- -

- -

C.A. van der Berg, De Joodse Gemeenschappen in Noordwest-Groningen, Winsum, Eenrum, Leens-Ulrum, Warffum, 1751-1947; waarin tevens opgenomen De Benninga’s, de herinneringen aan zijn jeugd in Eenrum, door dr Noach Benninga (1909-1993) (Groningen 2000). C.A. van der Berg en E.P. Boon, De joodse gemeenschap in de Kanaalstreek: Stadskanaal, Musselkanaal, Onstwedde en Mussel (Groningen 1992). Bijl, G. ‘De joodse gemeenschap te Winschoten: instituties en functionarissen in de negentiende eeuw’, in: P. Brood en E. Schut (red.) ‘Eene zeer twistzieke natie’, 75 - 90. E.P. Boon en J.J.M. Lettinck, De joodse gemeenschappen in Hoogezand-Sappemeer, Slochteren, Noord- en Zuidbroek en omliggende dorpen 1724-1950 (Groningen 2001). E. Boon en J.J.M. Lettinck , De joodse inwoners van de stad Groningen en omstreken 1549 – 1945 en hun begraafplaatsen aldaar, de delen IIa, IIb, en IIc, alle over de periode 1870 - 1945 (Groningen, 2006). R.C. Hage en J.H. de Vey Mestdagh (red.) De joodse gemeenschap van Veendam/ Wildervank, Muntendam en Meeden (Groningen 1985). K. Jongeling en J. Brilleman, Joodse begraafplaatsen in Groningen en Oostfriesland/1 (Ter Apel, Bourtange, Vlagtwedde, Bellingwolde, Stadskanaal, Nieuweschans, Bunde) (Groningen 1977). G.J. van Klinken en J.H. de Vey Mestdagh, De joodse gemeenschap in het Groninger Westerkwartier, Peize en Roden (Groningen 1985). Stefan van der Poel, Joodse stadjers; De joodse gemeenschap in de stad Groningen 1796 – 1945 (Assen, 2004). Op internet: http://dissertations.ub.rug.nl/faculties/arts/2004/s.van.der.poel/

- -

E. Schut, Geschiedenis van de joodse gemeenschap in de Pekela’s 1683-1942: geschiedenis van de begraafplaats en overzicht van de joodse bevolking (Groningen 1991). E. Schut, De joodse gemeenschap in de stad Groningen 1689 – 1796 (Assen, 1995). Op internet: http://dissertations.ub.rug.nl/faculties/arts/1995/e.schut/?pLanguage=en&pFullItemRecord=ON

-

E. Schut, mr. J.H. de Vey Mestdagh e.a,.De joodse inwoners van de stad Groningen en omstreken docentenhandleiding 7

-

1549 – 1945 en hun begraafplaatsen aldaar, deel I 1549 – 1870 (Groningen, 2001). J. H. de Vey Mestdagh (red.) Joden in Noord-Oost Groningen. De joodse gemeenschappen in Appingedam, Bierum, Delfzijl, Kantens, Loppersum, Middelstum, Stedum,Ten Boer, Termunten, Uithuizen, Uithuizermeeden, Usquert, ‘t Zandt en omliggende dorpen (Groningen 1980).

Duur: 2 x een half uur: voor de pauze de bedoeling van de les uitleggen en de diverse hulpmiddelen bestuderen; na de pauze de vragen beantwoorden. Uitvoering: Lees met de kinderen het verhaal over uw gemeente en zoek uw gemeente op in het overzicht. Let op: niet álle dorpen uit de gemeenten zijn in het overzicht vertegenwoordigd. Mocht de plaats waar uw school ligt er niet bij staan, kijk dan bij de dichtstbijzijnde plaats. Tip: u kunt natuurlijk ook siteteksten selecteren, in een Word-document plakken, printen en naar het gewenste aantal kopiëren, zodat u de tekst ook klassikaal kunt lezen. Probeer nu samen met de leerlingen (of in groepjes) de volgende vragen zo uitgebreid mogelijk te beantwoorden: # # # # #

# # # #

Hebben er in ons dorp of onze regio Joden gewoond? Zo ja, waar dan? Hoe leefden zij? Welke beroepen hadden zij? Hoe kwam het dat zij specifieke beroepen uitoefenden? (Joden mochten geen lid worden van gilden. Daarnaast konden zij vanwege de sjabbatsrust op vrijdagmiddag en zaterdag niet werken, zodat zij in de handel terechtkwamen en zo eigen baas - oa over hun werktijden - waren.) Zijn hun namen bekend? Is er een Joodse begraafplaats hier in de buurt? Is er een monument voor de Joodse oorlogsslachtoffers hier in de buurt? Hoe zag ons dorp er voor 1940 uit?

Hulpmiddelen: # De regiodatabase met regioverhalen. # Plattegrond van het dorp of de stad van voor 1940 # http://www.Jodeningroningen.nl/nl/Joodsegemeentes/ # http://www.oorlogsmonumenten.nl/omn/ # http://www.Joodsmonument.nl/ (digitaal monument Joodse gemeenschap Nederland; met goede zoekfuncties!) # http://www.verhaalcentraal.nl/ (klik bij ‘anderen’ op zoeken en vervolgens kunt u op # woonplaats zoeken naar portretten van Joodse dorps- of stadgenoten) http://www.historieJoodsgroningen.nl/n/begraafplaatsen/ # http://www.nljewgen.org/ (kijk bij ‘inhoud’ en dan bij ‘Groningen’) Op veel van de bovengenoemde sites worden ook relevante boeken genoemd.


Les 3 Voorbereiding: U kiest aan de hand van het onderzoek uit de les van gisteren het meest aansprekende omgevingspunt uit dat door de leerlingen is behandeld. Dit kan een monument zijn, een huis waar iemand heeft gewoond, een synagoge etc. Als er meerdere punten bij elkaar in de buurt liggen, kunt u ook meer dan één locatie kiezen. Bij het lesmateriaal treft u in het Workshop-overzicht ook een overzicht aan van lokale musea en instellingen die Joodse voorwerpen in de collectie hebben of die uw leerlingen ter plaatse een educatief programma kunnen voorleggen. Dit verdient natuurlijk ook de aandacht (bv. het Joodse schooltje in Leek). Als er bij u in de buurt geen geschikte locatie is, kunt u altijd een afspraak maken met de synagoge in de Folkingestraat te Groningen. Zie voor meer informatie de workshopsuggesties. Zorg voor vervoer (ouders met auto’s) of zorg ervoor dat alle leerlingen die dag op de fiets naar school komen. Informeer bewoners van eventueel particuliere panden die u gaat bezoeken over het project, uw komst en het doel van uw bezoek. Duur: Iets minder dan één ochtend. Uitvoering: U kunt met kunstenaar Peter Propstra een plek bezoeken. Hij heeft een bijzondere en creatieve manier bedacht om het bezoek aan de plek extra cachet te geven: Inhoud workshop Peter Propstra: De kinderen bezoeken met de kunstenaar/theatermaker een locatie die herinnert aan de joodse gemeenschap in de betreffende regio. De kinderen stellen zich voor hoe hier vroeger mensen waren, wat ze deden, hoe ze eruitzagen etc. Historici noemen dit: zoeken naar historische sensatie. Aan de hand van wat ze weten op basis van de eerdere lessen en van wat ze er verder bij fantaseren wordt aan een tableau vivant (levend schilderij) gewerkt waar alle kinderen deel van kunnen uitmaken. Het tableau vivant wordt fotografisch vastgelegd zodat er eventueel later nog n.a.v. de foto’s kan worden getekend of geschilderd. Deze les duurt een uur (ter plaatse) en kost € 32, - (excl. reiskosten). Er wordt vanuit gegaan dat er een digitale camera op de school aanwezig is. Er kan ook met wegwerpcameraatjes worden gewerkt. Zonder workshop: Als er geen rondleiding op de plek mogelijk is en u niet van de workshop gebruikt wilt maken, kunnen de kinderen andere dingen doen ter plaatse: zoals bloemen leggen (bij een monument of gedenkplaat; niet op begraafplaatsen, want dit is tegen de Joodse gebruiken), een tekening maken of bijvoorbeeld een grafsteen natekenen, foto’s maken etc.


Les 4 Na al het werken en alle opdrachten is het nu tijd voor iets LEUKS! De kinderen gaan een workshop of concert volgen. Het idee hierachter is niet alleen dat de vierde les er één van ontspanning moet zijn, maar ook zullen de kinderen van de workshop een en ander opsteken over de Joodse cultuur. Daarnaast dient de workshop ook heel duidelijk om aan te geven dat de Joodse cultuur nog steeds springlevend is. Joden vormen zeker na de holocaust een minderheid in Nederland, maar de aantrekkelijkheid en aanstekelijkheid van hun cultuur (muziek, dans, verhalen etc.) is daardoor niet veranderd. Daarin willen we de kinderen graag laten delen. Voorbereiding: U kiest een workshop die bij uw school en uw leerlingen past. Zaken als budget en beschikbare ruimte zullen hierbij een rol spelen. Doet u dit ruim van tevoren (voor de projectweek), want veel van de kunstenaars en muzikanten hebben drukke agenda’s. De verschillende workshops staan vermeld in de workshopsuggesties. Duur: Eén ochtend Uitvoering: De uitvoering hangt uiteraard af van de door u gekozen workshop. Kosten: De kosten hangen ook af van de door u gekozen workshop.


Les 5 De kinderen gaan de afgelopen week met elkaar evalueren. Daarna presenteren zij hun visie op het project en op wat ze geleerd hebben aan de rest van de school (groep 3 t/m 8). Voorbereiding: Deel de diverse aspecten van het project op in een aantal thema’s. Voorbeelden: # De Joodse synagogedienst # De Joden in ons dorp # De Joodse voedselwetten # Joodse muziek # Joodse verhalen Duur: Eén ochtend. Uitvoering (I): Begin een kringgesprek met de hele klas over hoe ze de afgelopen week hebben beleefd. Betrek daarbij ook de vellen papier die zij bij hun brainstorm op de eerste dag hebben beschreven. Stel vragen als: # # # #

Wat was er nieuw voor je? Wat vond je het leukst? Wat vond je het stomst? Was het anders dan je had verwacht?

Verdeel de kinderen nu in groepjes van 4 à 5 leerlingen. Elk groepje kiest een thema. De kinderen moeten een presentatie voorbereiden voor de groepen 3 t/m 8. De leerlingen evalueren wat ze over hun thema hebben geleerd en presenteren dat op eigen wijze en in hun eigen woorden. De leerlingen mogen hiervoor ook illustraties gebruiken of spullen uit de leskist. De andere kinderen mogen dan vragen stellen. Uitvoering (II): De presentatie kan ook op een creatievere manier onder leiding van beeldend kunstenaar Peter Propstra: met hem gaan de kinderen – soms letterlijk - vormgeven aan dat wat ze tijdens het project hebben ervaren en beleefd. Op een later tijdstip maken de kinderen een presentatie waarin aan de school en de ouders wordt getoond wat er in deze les is bedacht en gemaakt. De les: Tijdens de evaluatie wordt de kinderen gevraagd welk kernwoord in hun beleving het meest op dit project betrekking had. Uitgaand van dat kernwoord gaat ieder kind aan de slag om daar zijn/haar eigen invulling en uitwerking aan te geven. Daarbij is het helemaal vrij in het kiezen van de uitdrukkingsmogelijkheden: het eindresultaat kan een tekening zijn, een beeldje, een gedicht, maar ook bijvoorbeeld een verhaal, een liedje of een dans De kinderen zullen zoveel mogelijk individueel worden geholpen door Peter bij het vormgeven van hun eigen woord.


De presentatie: Een expositie waar behalve aan de wand gehangen tekeningen en schilderijen ook kinderen her en daar in de ruimte of tegen de muur staan en hun creatieve invulling aan hun kernwoord geven. Uitvoering (III): Begin een kringgesprek met de hele klas over hoe ze de afgelopen week hebben beleefd. Betrek daarbij ook de vellen papier die zij bij hun brainstorm op de eerste dag hebben beschreven. Stel vragen als: # # # #

Wat was er nieuw voor je? Wat vond je het leukst? Wat vond je het stomst? Was het anders dan je had verwacht?

De kinderen gaan nu een plattegrond samenstellen van voor 1940 (op basis van een bestaande plattegrond). Daarin kunnen kinderen dan de locaties tekenen en zo aangeven waar en hoe de Joodse gemeenschap leefde (synagoge, begraafplaats, huizen). In de legenda kunnen ze extra informatie over de locaties geven. Dit kan worden aangevuld met tekeningen die de kinderen hebben gemaakt of foto’s. De presentatie kan dan worden vervangen door een kleine expositie: de plattegrond(en) kunnen worden tentoongesteld en de kinderen kunnen erbij vertellen. Voorbereiding: U kiest een uitvoering die bij uw school en uw leerlingen past. Zaken als budget en beschikbare ruimte zullen hierbij een rol spelen. Indien u kiest voor uitvoering II, dan moet u contact op nemen met Kunststation C voor het maken van een afspraak met Peter Propstra. Ook moet u zaken regelen als knutselmateriaal (papier, klei, etc.). Een en ander kan in overleg met Peter Propstra) en er moet een tijd worden afgesproken wanneer de groepen 3 t/m 8 bij elkaar komen. Duur: Eén ochtend Kosten: Uitvoering I en III zijn vrijwel kosteloos. De workshop met Peter Propstra kost € 34,- per uur, excl. reiskosten (vanuit Groningen).


Inleiding Jodendom, Joodse cultuur en Joods leven Voor docenten ter voorbereiding op project Jeuden in Grunnen Deze inleiding behoort bij het project Jeuden in Grunnen en is bedoeld als achtergrondinformatie voor de docent die het project met groep 7 en/of 8 gaat doen. Het geeft een beknopt overzicht van het Jodendom en de Joodse religieuze gebruiken en rituelen en is bedoeld ter voorbereiding op de introductie van het onderwerp in de klas. Het gaat hier om een introductie; het is uiteraard onmogelijk om het Jodendom in al zijn facetten terug te brengen tot een kort verhaal. Wel komen de belangrijkste en meest kenmerkende onderwerpen aan bod, zodat u met deze kennis in staat zult zijn de klas goed en uitgebreid over het Jodendom te informeren. De inleiding is op u als docent gericht: u moet het dus zelf ‘vertalen’ naar het niveau van groep 7 en 8. Het Joodse volk Het Jodendom is een religie, één van de grotere wereldgodsdiensten, net zoals het boeddhisme, het hindoeïsme, het christendom en de islam. Met deze laatste twee heeft het als verdere overeenkomst dat de aanhangers allemaal geloven in één god. Maar het Jodendom is meer dan een religie: Joden voelen zich met elkaar verbonden als volk, omdat ze samen een veelbewogen geschiedenis delen die teruggaat tot ver voor onze jaartelling. In tegenstelling tot vele andere godsdiensten word je – meestal - als Jood geboren. Als je moeder Joods is, dan ben jij dat ook. Deze regel is vastgesteld door orthodoxe rabbijnen. Veel Joden vinden het ook heel belangrijk dat hun kinderen met Joden trouwen, zodat hun Joods-zijn niet verloren gaat. Toch is het niet juist om te stellen dat Joden een ras zijn, zoals de nazi’s deden. Immers, je kunt bijvoorbeeld als Aziaat of zwarte persoon wel Joods worden, maar een Jood kan nooit Aziaat of een zwarte persoon worden. Niet-Joden kunnen zich na een intensieve studie tot het Jodendom bekeren. Het is een lange, moeizame weg en dit soort bekeringen vinden veel minder vaak plaats dan bij bijvoorbeeld christenen of moslims. Er zijn op de wereld zo’n veertien miljoen Joden. Drie miljoen daarvan wonen in Israël, ruim vijfeneenhalf miljoen in de Verenigde Staten; daarvan woont de helft in New York. In Nederland wonen momenteel ruim veertigduizend Joden. En de rest woont verspreid over de hele wereld. Joods ben je, of je er nu wel of niet iets aan doet; dat is een gegeven. Maar de manier waarop je invulling geeft aan je Joods-zijn kan enorm verschillen. Net als bij andere godsdiensten is het ene gezin veel meer met het geloof bezig dan het andere en zelfs binnen het gezin kan dit uiteenlopen. In Nederland zijn de meeste Joden die aangesloten zijn bij een gemeente liberaal, dat wil zeggen dat ze wel leven naar de meeste Joodse geboden, maar dat ze deze hebben aangepast aan de huidige manier van leven. Joden die strikt naar de voorschriften leven en bij wie hun hele dagelijks leven wordt bepaald door het geloof worden orthodox genoemd.

De honderdjarige Salomon Heiman Knorringa te midden van zijn familie, 1909 (Tg. 818, inv.nr U8-187c) docentenhandleiding - inleiding jodendom 1

In deze inleiding wordt vooral de orthodoxe stroming beschreven. Daar waar de liberale Joden dingen duidelijk op een andere manier doen, wordt dat ook aangegeven. Belangrijk voor de klas: wereldgodsdiensten, monotheïsme, Jodendom ≠ras, orthodox/liberaal

Geschiedenis Oorsprong en diaspora: De Joden geloven dat zij directe afstammelingen zijn van de bijbelse stamvaders Abraham, diens zoon Isaak en diens kleinzoon Jacob, die later de naam ‘Israël’ kreeg. Dit betekent: hij die heeft geworsteld met God. Dit laatste slaat terug op een verhaal uit de Tora. Daarom wordt het Joodse volk ook wel de kinderen van Israël genoemd, omdat men gelooft dat zij rechtstreeks van deze Israël/Jacob afstammen. Jacob kreeg twaalf zonen die hun naam verbonden aan diverse stammen in Israël. Eén daarvan was de stam Juda, vernoemd naar de gelijknamige stamvader. Jeruzalem was de hoofdstad van dit volk. Van deze stam, de Judeeërs, oftewel de inwoners van Judea komt het woord “Jood”. In 586 voor Christus werden de bewoners verjaagd. Ze werden slaven onder de Egyptische farao, maar de God van de Israëlieten leidde hen met Mozes als leider weg uit Egypte naar de berg Sinaï. Daar openbaarde God zich aan Mozes, gaf hem de tien geboden en later de Tora en bovenal: God sloot met Mozes en alle Joden die toen leefden en ooit nog geboren zouden worden een verbond: wanneer het volk naar God zou luisteren en zijn voorschriften zou naleven en in acht nemen, dan zou het een heilig volk zijn. Dit verbond schonk rechten maar gaf ook verplichtingen! Na de verwoesting van de Tweede Tempel spreekt men van de “diaspora” van de Joden, oftewel de verstrooiing van de Joden over de hele wereld. Pas met de stichting van de staat Israël in 1948 is aan de noodzaak van deze zwerftocht een einde gekomen. Iedere Jood mag zich in Israël vestigen, maar lang niet iedere Jood die dat wil, heeft de middelen om te emigreren. Sefardische en Asjkenazische Joden: Ruim 2500 jaar na de uittocht hebben vele groepen Joden op alle mogelijke plaatsen in de wereld hun vaste vestigingsplaats gevonden, waar zij vaak al vele eeuwen achtereen leven. Het komt hierdoor dat er diverse groepen Joden zijn ontstaan. De twee bekendste zijn de Sefardische en de Asjkenazische Joden. De Sefardische Joden zijn afkomstig uit de landen rondom de Middellandse Zee, Noord-Afrika en het Midden-Oosten. De Sefardiem (=Sefardische Joden) die nu in Nederland leven zijn vaak afstammelingen van groepen die in 1492 uit Spanje en Portugal verjaagd werden en vervolgens naar Nederland zijn gevlucht.

Orkest Stoppelman, bestaande uit vader en zeven zonen, ca. 1920, foto C. Sanders, Coevorden. De meeste Joden in Groningen behoren tot de Asjkenazische Joden. Sefardische Joden zijn in Nederland in de minderheid en wonen vooral in Amsterdam. (Tg. 818, inv.nr O49-284c) docentenhandleiding - inleiding jodendom 2

Daarnaast zijn er de Asjkenaziem, die afkomstig zijn uit Midden- en Oost-Europa. In de middeleeuwen kwamen veel Asjkenaziem in Nederland terecht nadat ze als gevolg van grootschalige pogroms uit Oost-Europa en vooral Rusland verjaagd werden. Met de Asjkenaziem kwam ook het Jiddisch naar Nederland. Het Jiddisch is een mengtaal, met als basis een aantal Duitse dialecten (uit verschillende streken en periodes), waaraan in de loop der tijd elementen uit het Hebreeuws en uit Romaanse en soms ook Slavische talen zijn toegevoegd. Na de trek van de Asjkenaziem naar West-Europa ontstond daar een eigen West-Jiddisch dialect. Vandaag de dag wordt het Jiddisch nog door een kleine groep mensen gesproken. Er is momenteel wel een soort culturele opleving gaande. Het Oost-Jiddisch echter ‘leeft’ nog wel, voornamelijk in Rusland. Jiddisch wordt in het Hebreeuwse alfabet geschreven. Belangrijk voor de klas: diaspora, stichting Israël, twee groepen Joden, Jiddisch Antisemitisme: Joden werden - hoe lang ze ook al op een bepaalde plek woonden - vaak gezien als vreemdelingen, als mensen die er niet helemaal bij hoorden. Het antisemitisme in al zijn verschillende vormen kan nooit verklaard worden - immers, er bestaat geen reden om mensen met een ander geloof en/of een andere afkomst als mindere te behandelen. Historisch dieptepunt vormt uiteraard het antisemitisme van de nazi’s dat tot zes miljoen onschuldige doden heeft geleid. Er zijn wel een aantal redenen aan te geven die verklaren waarom het antisemitisme van alle tijden is. Dit komt deels omdat Joden door hun geloof andere (zichtbare) gewoonten erop nahielden dan het gros van de mensen, maar ook omdat zij in sommige gevallen een andere taal spraken onder elkaar (bijv. Jiddisch) en er soms anders uitzagen met hun hoofdbedekking, lange baarden en gebedsdoeken. Joden waren in de overwegend christelijke samenleving ook de enige bevolkingsgroep die er anders uitzag en anders leefde. De maatschappij was nog lang niet zo pluriform als nu. Onbekend maakt onbemind; misschien gold dit vroeger wel sterker dan nu. Toch werden ook volledig geïntegreerde en geassimileerde Joden slachtoffer van vervolgingen en wreedheden.

Begraafplaats Veendam, inwijding monument slachtoffers Tweede Wereldoorlog, 1951 (Tg. 818, inv.nr V4-248c)

Herman Jozep en Carolina Jozep-de Jong met beide kinderen, ca. 1941 (Tg. 818 inv.nr S50-273c) docentenhandleiding - inleiding jodendom 3

Een belangrijkere oorzaak voor het eeuwenoude antisemitisme is gelegen in het feit dat christenen geloofden dat de Joden Christus hadden vermoord. En voor dit vermeende feit hebben vele nakomelingen moeten boeten. Het antisemitisme had vele directe en indirecte gevolgen: Joden woonden in steden vaak noodgedwongen bij elkaar in eigen wijken (ghetto’s), werden uitgesloten van de beoefening van een groot aantal beroepen, moesten al in de middeleeuwen een periode lang een geel kenmerk op hun kleding dragen en ze kregen regelmatig de schuld van rampen zoals de pest. Grote groepen Joden zijn hiervoor mishandeld en/of vermoord. Het antisemitisme van de nazi’s kende dus een lange, lange voorgeschiedenis en kwam niet zomaar uit het niets! Aspirant-bekeerlingen van het Jodendom worden erop voorbereid dat Joods zijn ook betekent: het moeten omgaan met het antisemitisme dat ook vandaag nog bestaat. Linktip: http://www.Joodsmonument.nl Belangrijk voor de klas: antisemitisme heeft altijd al bestaan; je kunt proberen het te verklaren maar het kan nooit gerechtvaardigd worden

Tora, Misjna en Talmoed Het heilige boek van de Joden heet de Tora. Het bevat de vijf boeken van Mozes met de namen Beresjiet, Shemot, Wajikra, Bamidbar en Devariem. De opstellers van het Oude Testament hebben deze vijf boeken overgenomen onder andere - Latijnse - namen. De Tora vertoont daarmee overeenkomsten met de Bijbel maar is niet 100% gelijk aan het Oude Testament. Joden schrijven het woord God nooit voluit, maar als G’d. Orthodoxe Joden hanteren de oorspronkelijke, Hebreeuwse versie van de geschriften, want de gedachte is dat de Tora het letterlijke woord van God is. En Gods woord moet je niet vertalen, omdat er dan (kleine) betekenisveranderingen kunnen ontstaan. Dat mag niet, omdat een Jood precies volgens de wetten van God moeten leven, zoals die in de Tora staan. Er zijn wel vertalingen in het Nederlands, maar die worden tijdens de orthodoxe synagogedienst niet gebruikt. Naast de Tora is voor de Joden ook de Talmoed erg belangrijk. De Talmoed, letterlijk ‘studie, lering’, is opgebouwd uit de Misjna en alle daarna gevolgde commentaren, discussies, verslagen en aanvullingen. Deze toevoegingen worden ook wel Gemara genoemd, wat ook studie en lering betekent, maar dan in het Aramees. De Talmoed heeft zowel een wetgevend als een verhalend karakter en beslaat alle facetten van het menselijk leven. Ook na het afsluiten van de Talmoed zijn er nieuwe commentaren op het werk verschenen, waarvan de belangrijkste later aan de tekst zijn toegevoegd.

Rabbijn Aaron Barend Davids, ca. 1925, foto P.B. Kramer (Tg. 1785, inv.nr 10548)

Slagerij Vleesblok, Veendam, heropening 3 september 1932 (Tg. 818, inv.nr V4-241c) docentenhandleiding - inleiding jodendom 4

De Misjna werd in de tweede eeuw na Christus geschreven door verschillende rabbijnen en behandelt de verklaringen van de Bijbel. Zo staan er o.a. een kalender voor de sjabbat en de feestdagen in, voorschriften over het strafrecht, de positie van de vrouw en informatie over de reinheidswetten met betrekking tot voedsel. De Misjna leidde tot veel discussies onder rabbijnen, die zelf ook weer in boekvorm verschenen, te weten de Talmoed. De Talmoed wordt tot op de dag van vandaag aangevuld en van nieuwe commentaren voorzien. Zo wordt er continu gezocht naar nieuwe handelingsvoorschriften voor hedendaagse problemen, die in de oudheid nog niet speelden. Misjna en Talmoed worden samen ook wel de rabbijnse literatuur genoemd. Studie van Tora, Misjna en Talmoed zijn essentieel voor het Joodse geloof. De studie (ook van het Hebreeuws) begint op kleuterleeftijd en gaat het hele leven door. Dit gebeurt zowel thuis als in de synagoge, die daarom ook wel sjoel wordt genoemd, wat afgeleid is van het Jiddische woord Schule: een plek om te leren en te studeren. In de Tora staan 613 mitswot, leefregels: in 248 geboden en 365 verboden wordt beschreven waar de Joden zich aan moeten houden. Deze regels worden alle genoemd ergens in de Tora. Als je de Tora in één zin zou willen samenvatten, dan zou je kunnen zeggen: “Wat gij niet wilt dat U geschiedt, doe dat ook een ander niet!” Niet alle regels zijn meer na te leven op dit moment, omdat sommige alleen maar gelden als er – weer - een Tempel is. De spijswetten maken ook deel uit van deze 613 leefregels (zie blz. 12). Ook een belangrijk gebod is de plicht tot het geven van tsedaka, liefdadigheid en (financiële) giften aan minder bedeelden (vaak binnen de Joodse gemeenschap). Aan de hand van deze voorschriften zijn er allerlei bepalingen vastgelegd omdat de moderne tijd vraagt om nieuwe leefregels. Zo is er het verbod om vuur te maken op sjabbat. De vraag diende zich aan of men wel het elektrische licht mag aandoen op sjabbat. Het antwoord was ontkennend, omdat men met deze handeling een vonkje (vuur) maakt. Rabbijnen discussiëren nog steeds regelmatig over dit soort vragen over de interpretatie van de geschriften. Wat te denken van de eerste Israëlische ruimtevaarder, die zich afvroeg wanneer voor hem in de ruimte de sjabbat begon? Belangrijk voor de klas: de Bijbel lijkt op de Tora, immers het Oude Testament bevat de Tora 613 leefregels en constante aanpassing, de tien geboden

‘Stills’ uit film van inwijding jeugdsjoel, waarbij de Torarollen naar de biema worden gedragen (MA0278 Bouw en opening Jeugdsjoel , M. Levie , 1940) docentenhandleiding - inleiding jodendom 5

De synagoge De synagoge is de plaats waar Joden samenkomen om te bidden, om te leren en te studeren maar ook om er als gemeenschap samen te zijn. In het verleden werden bij de synagoge naast de gebedsruimte ook een bibliotheek, een vergaderzaal, een dienstwoning voor de rabbijn en een mikwe, een ritueel reinigingsbad (zie blz. 10) gebouwd. Alle mannelijke bezoekers, ook de niet-Joodse bezoekers worden geacht een hoofdbedekking te dragen; zo mogelijk (qua leeftijd) ook de jongens. Synagoges kunnen in uiterlijk opzicht veel van elkaar verschillen, maar op een aantal punten qua inrichting zijn ze alle gelijk: # Aan de oostkant van de gebedsruimte bevindt zich de Ark, de kast waar de Torarollen zich bevinden. Deze Ark is gericht naar Jeruzalem. Alle boeken van de Tora zijn op stukken perkament geschreven, die aan elkaar gemaakt zijn. Aan de uiteinden van deze lange rol perkament zijn draagstokken bevestigd, waardoor je de rol aan twee kanten kan oprollen. Deze rollen worden prachtig aangekleed met een Toramantel, een Toraschild, een Torakroon en siertorens op de stokken en voor en na gebruik opgeborgen in de Ark, Aron Kodesj. De Torarollen in een synagoge zijn vaak al eeuwenoud en zeer kostbaar. Ze worden tijdens de dienst met veel eerbied uit de Ark gehaald. Wanneer de kast opengaat (en dat gebeurt regelmatig tijdens een dienst) moeten de aanwezigen gaan staan, zolang de kast open is en de rollen nog niet zijn neergelegd. Het lezen van de stukjes tekst gebeurt met een aanwijsstokje met aan het uiteinde de vorm van een hand met een uitgestoken wijsvinger, de jad, wat Hebreeuws is voor hand. Dit voorkomt beschadiging van de rollen. Elke beschadiging aan de tekst maakt gebruik van de rollen ontoelaatbaar. Daarnaast zijn de rollen te heilig om met blote handen te mogen worden aangeraakt. # In het centrale deel van de synagoge bevindt zich een verhoging, de biema. Hier worden de rollen van hun omhulsels ontdaan en hier wordt ook uit de rollen voorgelezen. In de ruimte van het gebedsgedeelte bevindt zich een aantal voorwerpen die nodig zijn bij verschillende momenten van de dienst, zoals de wijnbeker waarmee kiddoesj (= wijnzegen) wordt gemaakt, een ramshoorn waarmee het nieuwe jaar wordt ingeluid en zo zijn er nog meer objecten. # Traditioneel kent iedere synagoge ook een aparte afdeling voor de vrouwen. Vaak ligt deze boven de mannenruimte, zodat vrouwen de dienst wel kunnen zien en bijwonen, maar toch gescheiden zitten van de mannen. Meestal is er ook een aparte vrouwenafdeling. In het orthodoxe Jodendom gelden deze aparte regels voor mannen en vrouwen zeer strikt. Deze strekken zich vaak uit over alle vlakken van het (huwelijks)leven (zie blz. 10). De liberale en conservatieve Joden zijn geëmancipeerder en bij hen zitten mannen en vrouwen in de synagoge door en naast elkaar.

Appingedam, voormalige synagoge met onderwijzerswoning, 1980 (Tg 818 inv.nr. A16-276d) docentenhandleiding - inleiding jodendom 6

Gelovige Joden bidden drie keer per dag, bij voorkeur in de synagoge. Er mag alleen op maandag, donderdag en op sjabbat uit de Tora gelezen worden én als er minstens tien volwassen Joodse mannen (de minjan) aanwezig zijn. Dit geldt ook voor bepaalde delen van de dienst. Andere delen mogen wel gedaan worden zonder de verplichte tien mannen. Bij liberale Joden tellen de aanwezige vrouwen ook mee voor de minjan. De diensten kennen een vaste opbouw, die bestaat uit dankzeggingen, het prijzen van God, het hoofdgebed, Toralezing en smeekbeden. De hele dienst is in het Hebreeuws en kan drie uur duren. De meeste gebeden zijn qua inhoud steeds gelijk en het is een hele opgave om deze als kind uit het hoofd te leren. Ook thuis wordt veel gebeden, geprezen en dank gezegd: bij het opstaan en naar bed gaan, voor en na het eten en op meer vaste momenten. Op een bepaald moment in het ochtendgebed, slaan de mannen hun talliet om, een vierkante gebedsmantel met aan de vier uiteinden een kwastje (tsietsiet). Orthodoxe mannen hebben de hele dag een soort hemd aan waar ook kwastjes onderuit hangen, om hun Joods-zijn zichtbaar uit te dragen en zich te herinneren aan de grondslagen van het Jodendom . Behalve de gebedsmantel doen mannen bij het ochtendgebed doordeweeks ook tefillien om: dit zijn kleine, zwarte doosjes met daarin perkamenten geschriften uit de Tora. In deze Torafragmenten staat het gebod om “deze woorden als teken op de hand en als herinnering tussen de ogen te binden”. De doosjes worden met zwarte leren riemen op de linkerarm (voor rechtshandige en op de rechterarm voor linkshandige) en op het voorhoofd vastgemaakt onder het zeggen van speciale gebeden. Voor het betreden van de synagoge moet mannen een keppel op of een ander soort hoofdbedekking als symbool voor het feit dat God boven de mens staat. Belangrijk voor de klas: inrichting synagoge, gebedskleding

Feestdagen Het Jodendom kent bijna twintig vaste feesten rouw- of herdenkingsdagen die allemaal onlosmakelijk verbonden zijn met één of meer van de volgende factoren: het geloof, de geschiedenis, de jaarcyclus en de diverse stadia in het leven van de mens. Deze dagen kennen alle hun eigen rituelen, gebruiksvoorwerpen en plechtigheden. Het gaat hier te ver om ze allemaal te noemen, alleen de bekendste worden uitgelegd. Wel is het van belang om te weten dat de alle feesten hun oorsprong in de geschiedenis van het Joodse volk hebben. Dit geldt niet alleen voor die gebeurtenissen die zijn terug te vinden in de Tora, maar ook recentere gebeurtenissen kennen een eigen herdenkingsdag: zo is er Jom haSjoa, de dag waarop de holocaust wordt herdacht en Jom haAtsmaoet, de dag waarop de Onafhankelijkheid van de staat Israël wordt gevierd. Aangezien alle dagen hun oorsprong kennen in de geschiedenis van het Joodse volk worden ze bij uitstek sámen gevierd: thuis met de familie, in de synagoge met de Joodse gemeente en in het hart met de hele Joodse gemeenschap.

Joodse kinderen tijdens het carnavaleske feest Poeriem, Folkingestraat in Groningen, 1925 (Tg. 1785 inv.nr 1058)

Sederavond bij de familie Goudsmit, Stadskanaal, ca. 1950 (Tg. 818, inv.nr S50-275c) docentenhandleiding - inleiding jodendom 7

De sjabbat: Voor de meeste christenen is de zondag de dag waarop niet gewerkt wordt, Joden daarentegen houden de sjabbat. De sjabbat duurt van zonsondergang op vrijdagavond tot en met zonsondergang op zaterdagavond. Er bestaan speciale kalenders op internet die per land aangeven welke tijden daarbij horen. Op sjabbat dient men naar sjoel te gaan, Tora te leren, rust te houden, bij te komen van een week hard werken, ter bewustwording van de eigen vrijheid en om op een hoger spiritueel niveau te komen. Omdat het een rustdag is, mogen bepaalde vastgestelde handelingen niet verricht worden: men mag bijv. geen vuur maken (en dus ook geen licht; tegenwoordig lost men dit vaak op door middel van timers), niet koken, niet oogsten en geen handel drijven. In de Misjna en Talmoed staan deze voorschriften verder uitgewerkt, want er zijn nog veel meer activiteiten verboden tijdens sjabbat. Sjabbat geldt als een wekelijkse feestdag die met het hele gezin gevierd wordt. Er worden speciale kaarsen aangestoken, er wordt gezongen, de kinderen binnen het gezin worden gezegend en er wordt een feestmaaltijd met challes gegeten. De volgende dag gaat het gezin naar de synagoge, er wordt weer gezongen, uit de Tora gestudeerd, gerust en uiteindelijk wordt er plechtig afscheid genomen van de sjabbat met een speciale handeling, de Havdala. Pesach: Pesach is één van de belangrijkste Joodse feesten. Het kent vele rituelen die allemaal een herkomst en betekenis hebben. Deze geven een goed beeld van de Joodse symboliek en daarom wordt Pesach hier als enige feest uitgebreid beschreven. Pesach wordt in de lente gevierd en is het feest van de bevrijding: de bevrijding van het Joodse volk uit Egypte (beschreven in het Toraboek Exodus), de bevrijding van het koude winterseizoen en de geestelijke bevrijding uit slavernij. Om dit alles te gedenken eet men op de eerste avond van Pesach, Seder, een speciale maaltijd. Om te herinneren aan het Joodse volk dat halsoverkop uit Egypte moest vluchten en geen tijd had de broden te laten rijzen, eet men ongerezen brood: matzot. Aangezien staat geschreven dat er tijdens Pesach geen enkel kruimeltje gegist eten in huis en op het erf mag zijn, wordt in de weken voorafgaand aan Pesach alles grondig gereinigd om er zeker van te zijn dat er geen enkel kruimeltje gezuurd brood in huis achterblijft. Deze worden dan op de laatste ochtend voor Pesach gezamenlijk opgebrand. Ook gebruikt men in deze periode een apart servies, aparte kookspullen en een afgedekt of gekasjerd aanrecht en kooktoestel, die niet in contact zijn geweest met gedesemde voedingswaar en dus kosjer (geschikt) zijn voor Pesach. Bij de Sedermaaltijd worden bittere kruiden (mierikswortel) gegeten die herinneren aan de bittere smaak van slavernij. Het nuttigen van peterselie symboliseert het begin van de lente. Charoset, een zoet gerecht, herinnert aan de klei waarmee de slaven moesten werken en een geroosterd ei staat symbool voor het leven.

Viering van Jom Kippoer in de synagoge te Leens, omstreeks 1935 (Tg. 818, inv.nr L19-135c) docentenhandleiding - inleiding jodendom 8

De maaltijd wordt begeleid door vier bekers wijn, die elk symbool staan voor de vier betekenissen van bevrijding: uitleiden, redden, verlossen en nemen. De maaltijd wordt genuttigd onder het lezen van het boek Shemot (Exodus) en het zingen van speciale liederen. Het jongste kind van het gezin stelt (als het er qua leeftijd aan toe is) vier vragen over de betekenis van Pesach en de symbolische maaltijd, die de vader dan beantwoordt. Pesach is traditioneel een feest waar zoveel mogelijk familie en vrienden zich verzamelen waarbij de betekenis en de symboliek ieder jaar opnieuw met veel liefde en aandacht wordt doorgegeven aan de kinderen, zoals dat met alle feesten gebeurt. Joodse kinderen zijn daarom erg goed op de hoogte van de Bijbelse achtergrond van al hun feesten. Andere belangrijke feesten: Een vervolg op Pesach is Sjavoeot: het feest van de openbaring van de Tora aan Mozes, vijftig dagen na Pesach. Tijdens dit feest wordt de synagoge versierd met bloemen en eet men traditionele gerechten gemaakt van zuivel. In de herfst wordt in vervolg daarop Soekot, het Loofhuttenfeest gevierd; een oogstfeest waarbij ook het zwervende bestaan van het Joodse volk en de afhankelijkheid van de Eeuwige wordt herdacht. Het is een feest van hoop en vertrouwen en eindigt met Simchat Tora (Vreugde der Wet). Los van deze feestencyclus staan de zogenaamde Hoge Feestdagen: Rosj haSjana, het Joods Nieuwjaar (in de herfst) dat tien dagen later eindigt met Jom Kippoer, Grote Verzoendag. Deze dagen staan in het teken van inkeer en berouw over de begane zonden van het afgelopen jaar (van het hele volk, niet alleen van het individu), zodat men gelouterd het nieuwe jaar kan beginnen. In de winter, ergens in de maand december, op een vaste Joodse datum wordt Chanoeka gevierd, het feest van het licht; bekend vanwege de negenarmige kandelaar. Belangrijk voor de klas: veel feestdagen, sjabbat als rustdag, viering met het gezin en in de synagoge, veel oude rituelen o.a. tijdens de maaltijden

Joods dagelijks leven Een huis waar gelovige Joden wonen is al vanaf de buitenkant herkenbaar. Aan de deurpost hangt dan een mezoeza (letterlijk: deurpost) een klein kokertje gemaakt van metaal, steen of een ander materiaal waarin een stukje opgerold perkament zit met daarop een fragment uit de Tora. Hierop staan de grondslagen van het Joodse geloof.

Joodse verenigingen waren - zoals de hele maatschappij destijds – verzuild: de Joodse dames gymnastiekvereniging “Attila” in Groningen, 1933 (Tg. 1785, inv.nr 13520) docentenhandleiding - inleiding jodendom 9

Geboorte en volwassen worden: De verschillende fasen in het leven, zoals geboorte, huwelijk en dood, kennen bij de Joden elk hun eigen gebruiken. Het krijgen van kinderen wordt gezien als een gebod en een zegening tegelijk. Voorbehoedsmiddelen zijn bij de orthodoxe Joden verboden, de liberalen zijn er soepeler in. Jongens worden op de achtste dag na hun geboorte besneden: het voorste deel van de voorhuid van hun penis wordt weggesneden. Hiermee worden ze opgenomen in het verbond dat door God met Abraham gesloten is. Vanaf de kleutertijd (ergens tussen het derde en vijfde levensjaar) wordt begonnen met de studie van de Tora. Het is een plicht van de ouders om hun kinderen hierin te onderwijzen en te begeleiden. Als meisjes twaalf worden en jongens dertien worden ze resp. bat mitswa en bar mitswa. De term bar en bat mitswa wordt ook vaak gebruikt voor de plechtigheid in de synagoge op de eerste sjabbat, nadat het kind , volgens de Joodse kalender, respectievelijk twaalf of dertien jaar is geworden. Tijdens een feestelijke plechtigheid op de eerste sjabbat na hun verjaardag wordt gevierd dat de kinderen nu voor de Joodse wet religieus volwassen zijn en genoeg verantwoordelijkheid kennen om alle bijbehorende verplichtingen (mitswot) te kunnen naleven. Daarna volgt een feestmaal en krijgen de kinderen cadeautjes. Bij orthodoxe Joden doen alleen de jongens bar mitswa in de synagoge. Ook zonder deze plechtigheid worden ze bat en bar mitswa omdat dit door het bereiken van een leeftijd in ieder geval plaatsvindt. Huwelijk: Het huwelijk is geen gebod, maar wordt wel heel belangrijk geacht. In zeer orthodoxe kringen komen door de ouders gearrangeerde huwelijken nog veelvuldig voor. Dit komt ook omdat spontane relaties tussen Joden minder makkelijk ontstaan, eenvoudigweg omdat Joden in de meeste gemeenschappen nu eenmaal een minderheid vormen. Bovendien is het voortbestaan van het Joodse volk afhankelijk van deze Joodse huwelijken, dus er staat veel op het spel. Een choepa (letterlijk baldakijn), een Joods huwelijk, kan alleen onder een baldakijn in de synagoge en door een rabbijn gesloten worden als beide partijen Joods zijn. Sommige dagen lenen zich niet om te trouwen, bij voorbeeld op sjabbat of tussen Pesach en Sjavoeot, met uitzondering van één dag. De huwelijksinzegening kent een aantal vaste riten zoals meestal het tekenen van het huwelijkscontract, gebeden en lofzeggingen, waarna de bruidegom een glas stuk trapt. Dan roept de menigte “mazzal tov!” (veel geluk) en is het huwelijk gesloten. De positie van de (getrouwde) vrouw: Vanaf het moment dat een vrouw getrouwd is, moet zij haar haar bedekken. Dit kan met een hoofddoek of een hoed maar ook met een pruik (de orthodoxe vrouwen doen dit nog wel). Bij de meeste Joodse gezinnen gelden er geen bezwaren tegen het buitenshuis werken. Bij zeer orthodoxe gezinnen werkt de vrouw juist buitenshuis, zodat ze haar man gelegenheid geeft zich zo veel mogelijk aan de (Tora- en Talmoed-) studie te wijden. Als vrouwen menstrueren, mogen zij geen gemeenschap hebben met hun man. Dit houdt in dat ze een aantal dagen voor, tijdens en na hun menstruatie niet in hetzelfde bed mogen slapen als hun man en ook mogen zij elkaar niet aanraken. Samen reizen wordt afgeraden, ze mogen niet uit dezelfde beker drinken en dit allemaal om te voorkomen dat ze tot seksuele handelingen verleid zouden kunnen worden; wat in deze situatie een zonde zou zijn. Iedere dag moet de vrouw controleren of zij nog vloeit en als dit niet meer het geval is, dan moet zij zich, na een wachttijd, geheel onderdompelen in het mikwe, het rituele reinigingsbad in de synagoge. Pas dan is zij weer ‘schoon’ en mag zij weer normaal omgaan met haar man. Ook na een bevalling geldt de rituele onderdompeling als de manier om weer ‘schoon’ te worden. Rouw: Wanneer een Jood stervende is, wordt hij of zij omringd door familie en vrienden. Het bezoeken van een zieke is overigens ook een belangrijk Joods gebod. De stervende krijgt de kans zijn zonden te belijden en zijn geloofstrouw uit te spreken. docentenhandleiding - inleiding jodendom 10

De begrafenis voorbereiden terwijl de stervende nog in leven is, is absoluut verboden, net als het gebruik van middelen die het stervensproces kunnen versnellen of vergemakkelijken. Als de persoon is overleden, wordt hij liefst binnen 24 uur begraven, nadat het lichaam op een speciale manier door speciale wassing is gereinigd door Joodse mensen. Cremeren is voor Joden niet toegestaan omdat hun lichaam ongeschonden moet zijn ten tijde van de komst van de Masjieach (de Messias). De persoon wordt in de richting van Jeruzalem begraven in een eenvoudige, houten kist. Over de dode wordt een zakje met aarde uit Israël gestrooid. Familieleden zeggen het kaddiesj, traditioneel het gebed waarmee de synagogedienst wordt afgesloten. Na de begrafenis zamelen de aanwezigen geld in voor goede doelen. De eigenlijke rouw begint pas na de begrafenis. Als teken van rouw maken de naaste familieleden van de overledene een scheur in hun bovenkleding. De rouwperiode duurt dertig dagen, een jaar wanneer het om je ouders gaat. De overledene wordt zowel door zijn familie als door de Joodse gemeente waar hij deel van uitmaakte herhaaldelijk herinnerd en besproken. Het graf is voor altijd en moet door de familie of - als die er niet meer toe in staat is - door de gemeenschap worden onderhouden. De Joodse kalender: Voor de Joodse kalender staat de natuur centraal: de zon en de maan. Zoals al eerder vermeld duurt een Joodse dag van zonsondergang tot zonsondergang. De dagen van de week hebben overigens geen naam maar een nummer: de eerste dag (zondag), de tweede (maandag) etc. Alleen de zevende dag heeft een naam: sjabbat. Het Joodse jaar kent maanmaanden: de nieuwe maand begint bij de nieuwe maan. Daarom telt het Joodse jaar geen 365 maar 354 dagen, verdeeld over twaalf maanden van 29 of 30 dagen. Hierdoor vallen feestdagen meestal niet op dezelfde dag. Om nu te voorkomen dat seizoensgebonden feestdagen zoals Pesach en Nieuwjaar te veel opschuiven, wordt af en toe een schrikkelmaand ingelast. In een cyclus van 19 jaren wordt er in vastgestelde jaren zeven keer een schrikkelmaand toegevoegd. Joodse feestdagen schuiven dus heen en weer op de christelijke kalender, maar nooit meer dan een maand. Ook de jaartelling is anders op de Joodse kalender: deze begint bij het moment van de schepping. Het jaar 2010 komt overeen met de Joodse jaren 5770 en 5771 (want in oktober 2010 begint het Joodse nieuwe jaar). Belangrijk voor de klas: besnijdenis, volwassen worden: bar en bat mitswa, mikwe, omgang man en vrouw, doden snel begraven, kaddiesj, geen crematies, geen euthanasie, een andere kalender en jaartelling

Begraafplaats 1906 - heden, 1986, Groningen foto Hans Kraus (Tg. 1785, inv.nr 22958)

Kippenslachter, Nieuwstad, ca. 1930, foto uit: ‘Het noorden in woord en beeld’ (Tg. 1785 inv.nr 16060) docentenhandleiding - inleiding jodendom 11

De Joodse spijswetten Dat Joden geen varkensvlees eten, is bekend. Maar om kosjer te leven moeten Joden veel meer regels in acht nemen. De Joodse spijswetten (de kasjroet) zijn omvangrijk en berusten op drie regels uit de Tora: 1. Melkproducten en vleesproducten moeten strikt gescheiden blijven. Dit betekent dat Joden over het algemeen een tweedeling in de keuken hebben: twee ovens, twee serviezen, twee besteksets, twee afwasmachines etc. zodat bij voorbeeld een mes waarmee kaas gesneden is, nooit gebruikt zal worden om vlees mee te snijden. Ook bij het eten moeten deze twee gescheiden blijven en daarom moeten Joden na het eten van vlees eerst een tijd wachten voordat ze de andere soort mogen eten. Deze regels berusten op het Torafragment waarin staat dat “het bokje niet gekookt mag worden in zijn moeders melk”. Alle bestek en vaatwerk waarvan gegeten wordt en alle pannen zijn na aankoop overigens pas voor gebruik geschikt (dus kosjer) wanneer deze door onder waterdompeling zijn gereinigd in het mikwe, het rituele bad bij de synagoge of in een stromend buitenwater dat in directe en open verbinding met de zee staat. 2. Een aantal diersoorten zijn niet kosjer en mogen daarom niet gegeten worden: varkens, schaaldieren, vissen zonder vinnen en schubben (bijv. paling, garnalen), roofdieren, bepaald wild (bijv. konijn) en herkauwers zonder gespleten hoeven (bijv. paarden). 3. Herkauwers met gespleten hoeven moeten op een speciale manier geslacht worden: snel en met een messtreek in de hals zodat het dier niet hoeft te lijden. Daarbij moet een toezichthouder aanwezig zijn. Daarna moet al het bloed uit het dier lopen en moet het vlees gespoeld en gezouten worden, zodat er op geen enkele wijze bloed achterblijft in het vlees. Bloed is een teken van leven en mag daarom niet gegeten worden. De Tora geeft geen verklaring voor de spijswetten, maar in de rabbijnse literatuur wordt vermeld dat naleving van de spijswetten tot matiging leidt, wat als goed wordt beschouwd en verder zouden de spijsregels bijdragen aan de bewustwording van enerzijds het Joods zijn en anderzijds van Gods goedheid in het verstrekken van voedsel en van Zijn schepping als geheel. Bovengenoemde regels vormen de basis, maar omdat kookwijzen continu veranderen en er steeds meer al dan niet kunstmatige voedingsmiddelen bijkomen (denk aan kleurstoffen, preparaten, vegetarische producten, genetisch gemanipuleerde producten) bestaan er uitgebreide lijsten waarop staat welke voedingsmiddelen kosjer zijn en welke niet. De regels hiervoor zijn best ingewikkeld. Sommige producten zijn herkenbaar als kosjer omdat er een kasjroet-certificaat op is aangebracht, een soort keurmerk. Een warme maaltijd van kosjere voedingsmiddelen die door een niet-Jood is bereid (zonder toezicht van een Jood) geldt overigens toch als niet-kosjer. Het naleven van de spijswetten is zowel in praktisch als in sociaal opzicht niet altijd gemakkelijk in een overwegend niet-Joodse samenleving. Zie voor meer informatie ook: http://www.hoor-israel.org/Encyclopedie/Kasjroet/Kasjroet-01.htm http://www.nik.nl/

Belangrijk voor de klas: kosjer, drie basisregels voor spijswetten, gescheiden voedselbereiding, tweedeling in de keuken, voedsellijsten

docentenhandleiding - inleiding jodendom 12

Conclusie: Het Jodendom is een eeuwenoude godsdienst waarbij naleving van de leefregels, studie en gebed centraal staan. Daarbij is de rol van de familie zeer belangrijk, maar ook die van de gemeenschap. Er is rabbijnen veel aan gelegen om het geloof met al zijn voorschriften met zijn tijd mee te laten gaan en er wordt dan ook voortdurend gezocht naar nieuwe oplossingen voor problemen waarin de Talmoed nog niet voorziet. Triest keerpunt in de recente geschiedenis vormt de Sjoa: door de Sjoa is de Joodse bevolking enorm uitgedund. Het Joodse leven is eigenlijk uit het straatbeeld verdwenen, terwijl vóór de Tweede Wereldoorlog Joden een duidelijk deel van de bevolking vormden. Niemand dacht daar ook bij na; het was heel normaal dat er een Joodse gemeenschap was. De Nederlandse maatschappij had er vandaag de dag heel anders uitgezien, als de Sjoa niet had plaatsgevonden. Deze heeft een onuitwisbare invloed gehad op de Joodse gemeenschap als zodanig en zorgt ervoor dat mensen het begrip Jodendom helaas vaak automatisch associëren met het begrip “de Tweede Wereldoorlog”. Deze wetenschap en natuurlijk de verschrikkingen van de Sjoa die enorme gaten heeft geslagen in vele families zorgen voor veel persoonlijk leed, ook onder de nakomelingen die niet geleefd hebben tijdens de Tweede Wereldoorlog. Je kunt je Joods-zijn in meer of mindere mate uitdragen. De band met Israël is voor sommigen heel sterk, anderen hebben er niets mee. Iedere Joodse gemeenschap of groep heeft binnen de regels van het geloof zijn eigen gewoonten, omgangsvormen, keuken en rituelen gevormd. Maar Joden over de hele wereld blijven met elkaar verbonden door hun geloof en door het feit dat zij samen door hun afkomst en geboorte één volk vormen.

docentenhandleiding - inleiding jodendom 13

Leskist Nieuwjaar - vragen, opdrachten en antwoorden

Overzicht van de voorwerpen uit de leskist: Algemene zaken: 1. Keppel 2. Menora 3. Israëlisch vlaggetje 4. Alefbet-stempels Thuis: 5. Kasjroetlijst 6. Mezoeza 7. Joodse agenda Sjabbat: 8. Sjabbatkaarsen + houders 9. Besamiemdoosje 10. Kiddoesj-beker 11. Gevlochten havdalakaars 12. Challekleedje Nieuwjaar: 13. Appeltje + honing 14. Nieuwjaarskaart 15. Sjofar Overige feestdagen: 16. Honing 17. Dreidel 18. Bar en bat mitswah-felicitatiekaarten

Respect: De spullen uit de leskist zijn religieuze voorwerpen. Voor veel mensen in de hele wereld zijn dit heel belangrijke dingen. Je moet ze daarom met respect behandelen. Je mag best om elkaar lachen bij het passen van de keppel en bij het ruiken aan de besamiemdoos etc., maar de spullen zelf mogen niet belachelijk worden gemaakt. We vertrouwen erop dat jullie hier goed mee omgaan. Wees ook voorzichtig met de spullen, zodat de kinderen na jullie ook nog met de leskist kunnen werken.

leskist - nieuwjaar 2

Algemene zaken: 1. Keppel Joodse mannen (en jongens) dragen een keppel op het hoofd als teken dat God boven de mens staat. Het is dus een teken van eerbied voor God. De meeste mannen dragen de keppel alleen in de synagoge en soms thuis tijdens Sjabbat. In plaats van een keppel kunnen mannen ook een hoed dragen. Er bestaan ook kinderkeppels met afbeeldingen van Harry Potter, Winnie de Poeh of in de vorm van een deel van een voetbal. De keppel uit de leskist is de meest gedragen. Het clipje is om de keppel vast te maken aan je haar, zodat hij niet afwaait of afvalt.

Vragen en opdrachten: Pas de keppel en maak hem vast met het clipje.

1. Waar is de keppel van gemaakt? 2. Noem nog drie materialen waar een keppel van gemaakt kan worden. 3. Waarom is het moeilijk voor Joden om op straat met een keppel op te lopen?

2. Menora Menora betekent kandelaar en verwijst naar de zevenarmige kandelaar die in de oudheid 24 uur per dag in de Tempel in Jeruzalem brandde. Het is het oudste symbool van het Joodse volk. Een symbool is een teken dat laat zien waar je voor staat en wat je belangrijk vindt. Veel Joden hebben een menora thuis staan. Maar ook in het gebouw van de Israëlische regering staat een grote menora van wel vijf meter bij de ingang.

Vragen en opdrachten: 1. Hoeveel armen heeft de menora? 2. Ken je een Joods feest waarbij een kandelaar een rol speelt? 3. Staan er in de Nederlandse regeringsgebouwen ook voorwerpen die een symbool zijn?

3. Israëlisch vlaggetje Dit is de vlag van Israël. Sinds de vlucht van de Joden uit Egypte (de ‘Exodus’) leven de Joden in de “diaspora”, dat wil zeggen: over de hele wereld. In 1948 werd de staat Israël in 1948 gesticht. Daarmee hebben de Joden een eigen staat. Iedere Jood mag zich in Israël vestigen, maar lang niet iedere Jood die dat wil, heeft de middelen om te emigreren. En ook niet alle Joden willen emigreren.

Vragen en opdrachten: 1. Teken de Davidster na. 2. Uit welke figuren bestaat de ster? 3. Welke bevolkingsgroep woont er nog meer in Israël? 4. Sinds wanneer bestaat deze vlag ongeveer? 5. Waar zou je deze vlag nog meer tegen kunnen komen behalve in Israël?


4. Alefbet-stempels Met dit plastic schildje kun je alle letters van het Hebreeuwse alef-beit (= alfabet) natekenen. Er staan ook nog wat Joodse symbolen op het schildje. Hier een korte cursus. Let op: in het Hebreeuws schrijf je van rechts naar links! Eerste rij van rechts naar links:

‫ = א‬keelklank, wordt bijna niet uitgesproken en laten we hier maar weg ‫ = ב‬b ‫ = ג‬g (als in het Engelse ‘gold’) ‫ = ד‬d ‫ = ה‬h ‫ = ו‬w/o/oe ‫ = ז‬z

Tweede rij v.r.n.l.:

‫ = ח‬ch ‫ = ט‬t ‫ = כ‬k (als in ‘kat’)/ch ‫ = ל‬l ‫ = מ‬m ‫ = נ‬n ‫ = י‬j Derde rij v.r.n.l.:

‫ = ס‬s ‫ = ע‬keelklank, wordt bijna niet uitgesproken en laten we hier maar weg ‫ = פ‬p/f Vierde rij v.r.n.l.:

‫ = צ‬ts ‫ = ק‬k (als in ‘koek’)/kh ‫ = ר‬r Vijfde rij v.r.n.l.: Over de eerste vijf letters in deze rij: vijf letters worden in het Hebreeuws anders geschreven als ze op het einde van een woord staan, maar dat wordt hier te moeilijk dus dat doen we niet.

‫ = ש‬sj ‫ = ת‬t leskist - nieuwjaar 4

In het Hebreeuws worden klinkers aangegeven met puntjes en streepjes onder en boven de letters. Deze zitten niet bij de stempels, maar die kun je er zelf boven en onder zetten:

ַ ָ ֵ ֶ ִ ֻ ְ ֺ

= (streepje onder de letter) a = (streepje met puntje onder de letter) aa = (twee puntjes naast elkaar onder de letter) ei/ee = (drie puntjes onder de letter) è zoals in het woordje ‘met’ = (puntje onder de letter) i/ie = (drie schuine puntjes onder de letter) oe = (twee puntjes boven elkaar onder de letter) e zoals in lopen = (puntje boven de letter) o/oo Vragen en opdrachten:

1. Hoeveel letters heeft het Hebreeuws (klinkertekens niet meetellen)? 2. Probeer je eigen naam te schrijven. 3. Welke letter vind je het mooist?

Respect: De spullen uit de leskist zijn religieuze voorwerpen. Voor veel mensen in de hele wereld zijn dit heel belangrijke dingen. Je moet ze daarom met respect behandelen. Je mag best om elkaar lachen, maar de spullen zelf mogen niet belachelijk worden gemaakt. We vertrouwen erop dat jullie hier goed mee omgaan. Wees ook voorzichtig met de spullen, zodat de kinderen na jullie ook nog met de leskist kunnen werken.


Thuis: 5. Kasjroetlijst In deze lijst kunnen Joden lezen welke drinken etenswaren kosjer zijn. Het is een heel praktische lijst: de verschillende soorten voedsel en dranken zijn onderverdeeld in categorieën en de merken die zijn toegestaan staat er per soort bij. Joden eten dingen bereid met vlees altijd gescheiden (en ook nooit tegelijk) van dingen die met zuivelproducten zijn klaargemaakt. Dit laatste noemen ze ‘melkkost’. Parve is voedsel dat vlees noch zuivel bevat en dus overal bij gegeten kan worden (zoals groenten, noten, brood etc.)

Vragen en opdrachten: 1. Noem een aantal bedrijven die in de gids adverteren. 2. Wat valt je op aan de openingstijden? 3. Wat valt je op aan de steden waar deze zaken gevestigd zijn? 4. Wat betekent o.r.t.? 5. Zou jij jouw favoriete eten kunnen blijven eten als je Joods was?

6. Mezoeza Een huis waar gelovige Joden wonen is al vanaf de buitenkant herkenbaar. Aan de deurpost hangt dan een mezoeza, een klein kokertje gemaakt van metaal, steen of een ander materiaal waarin een stukje opgerold perkament zit met daarop een fragment uit de Tora. Hierop staan de grondslagen van het Joodse geloof. Een mezoeza hoort op alle buitendeuren en alle deuren van woon-, werken slaapvertrekken. De bewoner van het huis kan zich op deze manier - elke keer als hij thuiskomt of weggaat - herinneren wat er geschreven staat als uiting van en ter herinnering aan zijn overtuiging. Op de voorkant van de mezoeza staat meestal de beginletter van het woord voor God.

Vragen en opdrachten: 1. Waar is deze mezoeza van gemaakt? 2. Teken de letter op de voorkant na. 3. Waarom is deze mezoeza niet compleet? 4. Wie bevestigt de mezoeza aan een huurhuis: de eigenaar of de huurder? Waarom?

Kasjroetlijst 2005 - 2006 leskist - nieuwjaar 6

7. Joodse agenda Deze agenda is een belangrijk hulpmiddel bij het uitoefenen van de Joodse godsdienst. Per week staat aangegeven hoe laat de Sjabbat begint. Dat hangt nl. sterk met de seizoenen samen: Sjabbat begint bij zonsondergang en in de winter is dat natuurlijk eerder dan in de zomer. Verder staan alle feesten vastendagen erin aangegeven. Ook staan er praktische dingen in, zoals de schoolvakanties voor Joodse scholen. De dagen en maanden staan er volgens de christelijke jaartelling in, maar ook volgens de Joodse jaartelling. Het Joodse jaar is niet altijd even lang, telt soms een schrikkelmaand en begint ieder jaar op een andere dag.

Vragen en opdrachten: 1. Welke dag is het vandaag volgens de Joodse jaartelling? 2. Op welke Joodse dag ben jij jarig? 3. In welk Joods jaar leven we nu? 4. Op welke dag (volgens de christelijke telling) begint het Nieuwjaar? 5. Hoe laat begint de Sjabbat in de week van 21 december? En hoe laat in de week van 21 juni? 6. Hoe verklaar je dit tijdsverschil?



Sjabbat: 8. Sjabbatkaarsen + houders Op Sjabbat wordt gerust en geleerd, en niet gewerkt. De Sjabbat wordt begonnen bij zonsondergang. Het belangrijkste bij de Sjabbat is het aansteken van de kaarsen. Dit doet de vrouw des huizes. Dochters mogen het doen, nadat ze hun bat mitswah hebben gedaan, dus als ze 12 jaar oud zijn. Als de vrouw de kaarsen aansteekt, doet iedereen aan tafel even de ogen dicht of de handen voor de ogen en kijkt pas weer als de kaarsen aan zijn. Het licht van de kaarsen staat voor vreugde en warmte. De ene kaars staat voor het niet werken op Sjabbat, de andere brengt de sjabbatsfeer in huis.

Vragen en opdrachten: 1. Welke vorm hebben de kaarsenstandaards? 2. Joden gebruiken vaak een tijdklok op hun lampen tijdens sjabbat. Daarmee gaan hun lampen aan op een vooraf ingestelde tijd. Waarvoor zou dat zijn?

9. Besamiemdoosje De besamiemdoos is een volgend belangrijk onderdeel van de havdala, het einde van de Sjabbat. Er wordt een soort dankgebed gezegd over de kiddoesj-beker die gevuld is met wijn en daarna over de besamiemdoos. In dit doosje zitten lekker geurende kruiden. Alle gezinsleden ruiken even aan het doosje. Hiermee houden ze de zoete gedachte aan de Sjabbat voor de rest van de week vast. Na de zegeningen wordt de kaars gedoofd met wat wijn en deelt het gezin het laatste stukje challe met elkaar. Dan is de Sjabbat afgelopen. Iedereen wenst elkaar shavoea tov, een goede week.

Vragen en opdrachten: 1. Welke kruiden zitten er in deze bus? 2. Denk je dat het idee – de gedachte aan Sjabbat bewaren – ook werkt?

10. Kiddoesj-beker Op Sjabbatavond eet je een feestelijke maaltijd. Maar voordat die kan beginnen, wordt eerst de Sjabbat verwelkomd. De tafel is feestelijk gedekt en iedereen ziet er mooi uit. De kaarsen zijn aan en de ouders zegenen hun kinderen en vragen God of hun kinderen goed en sterk mogen worden. De vader neemt de kiddoesj-beker in de rechterhand en spreekt een gebed uit. Kiddoesj betekent inwijding van de Sjabbat, dus het officiële begin van de Sjabbat. De maaltijd begint hierna nog niet, lees daarvoor verder bij voorwerp 12.

Vragen en opdrachten: 1. Kan iedere wijn in de kiddoesj-beker gegoten worden? 2. Bij Sjabbat wordt van “de vrucht van de wijnstok “ gedronken. Wat kunnen de kinderen drinken in plaats van wijn?

3. Wijn staat symbool voor vreugde maar de rode kleur kan ook symbool staan voor strijd. Welke betekenis is bij Sjabbat belangrijker?


11. Gevlochten havdalakaars Havdala vier je na afloop van de Sjabbat. Officieel nadat aan de hemel drie sterren zichtbaar zijn. Dit moment wordt ook gevierd met een speciale ceremonie en gaat niet zomaar voorbij. Je begint met het aansteken van de havdalakaars of twee gewone kaarsen waarvan de vlammen tegen elkaar worden gehouden tot één vlam. Er mag immers weer vuur worden gemaakt. Een van de kinderen mag de kaars vaak vasthouden. De kaars heeft meerdere lontjes zodat ze elkaar aansteken. Hiermee laat men zien dat er na de Sjabbat nog meer licht is dan voor de Sjabbat. Dit herinnert aan een onderdeel uit de Tora: het eerste dat God deed, was het scheppen van licht.

Vragen en opdrachten: 1. Hoeveel lontjes heeft deze kaars? 2. Welke kleuren heeft de kaars? 3. In welk Israëlisch symbool kom je deze kleuren nog meer tegen? 4. Waar is de kaars gemaakt?

12. Challekleedje Bij de Sjabbatmaaltijd horen ook twee challes. Dit zijn gevlochten broden met suiker erin. De suiker staat voor de zoete Sjabbat. Dat het er twee zijn, herinnert aan een gebeurtenis in de Tora waarbij brood een rol speelt. Normaal is er geen tijd om het brood te vlechten, maar bij een bijzondere dag (de Sjabbat) hoort brood met iets “extra’s”. Ze liggen op een schaal en over de broden ligt een speciaal kleedje. Dat kleedje wordt pas weggehaald als de Sjabbat is begonnen. Dit verwijst naar een wonder uit de Tora waarbij er op wonderbaarlijke wijze brood in de woestijn bleek te liggen voor het gevluchte Joodse volk. Maar dit zagen ze pas toen de dauw (= het kleedje) was opgetrokken. Vragen en opdrachten:

1. Op Sjabbat worden de challes niet gesneden maar gebroken. Men gebruikt dus geen

mes. Waarom zou dat zijn?

2.

Na het breken van het brood wordt er zout over gestrooid. Dit symboliseert dat mensen het “zout der aarde” moeten zijn: zout geeft smaak aan het eten en zout voorkomt bederf. Een moeilijke vraag nu: hoe kunnen mensen de aarde smaak geven en bederf voorkomen?

3. Op Sjabbatavond eet men vaak gerechten die lange tijd goed blijven, zoals stoofschotels, soepen en zo. Ook gebruikt men veel warmhoudplaatjes. Waarom zou dat zijn? Zie voor een uitgebreide beschrijving van hoe je Sjabbat viert: http://www.elchanan.antwoordt.nl/homepage/show/pagina.php?paginaid=121882

Respect: De spullen uit de leskist zijn religieuze voorwerpen. Voor veel mensen in de hele wereld zijn dit heel belangrijke dingen. Je moet ze daarom met respect behandelen. Je mag best om elkaar lachen, maar de spullen zelf mogen niet belachelijk worden gemaakt. We vertrouwen erop dat jullie hier goed mee omgaan. Wees ook voorzichtig met de spullen, zodat de kinderen na jullie ook nog met de leskist kunnen werken. leskist - nieuwjaar 9

Nieuwjaar: 13. Appeltje + honing Nieuwjaar heet bij de Joden Rosj Hasjana en wordt niet in de nacht van 31 december op 1 januari gevierd, maar valt ieder jaar op een andere datum, meestal in september. Dan, aan het begin van de herfst en als alle oogsten zijn binnengehaald, is het een goed moment om met een nieuw, fris jaar te beginnen. Met Nieuwjaar wens je elkaar een zoet Nieuwjaar toe. Daarom eet men appeltjes met honing.

Vragen en opdrachten: 1. Wat eet je in de niet-Joodse cultuur met Nieuwjaar? 2. Waarom zijn juist appels heel geschikt om bij de viering van het Joodse Nieuwjaar te eten? 3. Waarom hoort daar honing bij? 4. Wat zou men bedoelen met een zoet Nieuwjaar?

14. Nieuwjaarskaart Vlak voor Rosj Hasjana stuurt men elkaar nieuwjaarskaarten. Want je kunt niet iedereen zelf een zoet Nieuwjaar wensen.

Vragen en opdrachten: 1. Wat voor afbeelding staat er op deze kaart? 2. Wat valt je op als de kaart opent? 3. Kun je zulke kaarten overal kopen? 4. Stuurt men in niet-Joodse culturen ook nieuwjaarskaarten?

Een nieuwjaarskaart leskist - nieuwjaar 10

15. Sjofar De sjofar is een ramshoorn, de hoorn van een ram. Hier wordt bij de feesten Rosj Hasjana en Jom Kippoer op geblazen om de gelovigen op te roepen tot bezinning en berouw. De sjofar is een symbool voor het nieuwe jaar. Bij Rosj Hasjana wordt tot de periode van inkeer en berouw opgeroepen door 100 maal op de sjofar te blazen. De festiviteiten rond Jom Kippoer – tien dagen later - worden beëindigd met het eenmalig blazen op de sjofar. De sjofar uit de leskist is speciaal voor kinderen gemaakt (plastic, niet authentiek, een speelgoedje) en wordt veel gezien en gekocht rond Nieuwjaar (in oktober) in Israel.

Vragen en opdrachten: 1. Denk je dat Nieuwjaar en Jom Kippoer uitbundige feesten zijn? Waarom wel/niet? 2. Wat Joden op Jom Kippoer doen, lijkt wel wat op het maken van goede voornemens. Leg dit uit. 3. Waarom leeft men tussen Nieuwjaar en Jom Kippoer sober (met veel vasten)? 4. Ken je ook een islamitisch gebruik waarbij men vast? 5. Ken je ook een christelijk gebruik waarbij men vast?


Overige feestdagen: 16. Honing Nieuwjaar heet bij de Joden Rosj Hasjana en wordt niet in de nacht van 31 december op 1 januari gevierd, maar valt ieder jaar op een andere datum, meestal in september. Dan, aan het begin van de herfst en als alle oogsten zijn binnengehaald, is het een goed moment om met een nieuw, fris jaar te beginnen. Met Nieuwjaar wens je elkaar een zoet Nieuwjaar toe. Daarom eet men appeltjes met honing. Deze honing kun je op een in stukjes gesneden appel doen.


17. Dreidel Het Chanoekafeest lijkt wel wat op Kerstmis. Het wordt ook in de donkere dagen van december gevierd, maar duurt acht dagen en geen twee. Lang geleden werd de Joodse tempel in Jeruzalem verwoest door een buitenlandse koning. De Joden mochten hun godsdienst niet meer uitoefenen. Na een paar jaren werd die koning verjaagd en werd de tempel weer opnieuw ingewijd. Chanoeka betekent dan ook inwijding. Het feest duurde acht dagen. Ook de kaarsen in de tempel konden weer aan. Helaas was er maar olie voor 1 dag kaarsen branden. Maar door een wonder brandden de kaarsen alle acht dagen. Chanoeka herinnert aan deze vrijheid na de onderdrukking. Iedere dag steek je een kaarsje aan op de chanoekia, de speciale kandelaar voor dit feest. Vragen en opdrachten:

1.

Met Chanoeka wordt een gokspelletje gespeeld. Als de Chanoekakaarsen branden, mag je namelijk niet werken en dan is het goed als je met elkaar iets leuks kunt doen. en de . Deze letters staan Er staan 4 Hebreeuwse letters op: de , de , de voor de woorden: niets, alles, half, en bijleggen. Alle spelers leggen een aantal fiches (of knikkers, of kralen etc.) in de pot en de kant die boven komt, volg je op. Wie aan het eind de meeste fiches heeft, heeft gewonnen. Doe maar eens een potje.

‫נ‬

‫ג‬

‫ה‬

‫ש‬

2. Tijdens Chanoeka eten de Joden thuis vaak gerechten die in olie zijn gebakken, zoals latkes, een soort gefrituurde aardappelkoekjes en soevganiot, gevulde oliebollen. Waarom doen ze dat? 3. De kandelaar is het symbool voor Chanoeka. Welke Joodse symbolen ken je nu nog meer?


18. Bar en bat mitswah-felicitatiekaarten De bar mitswah betekent de zoon van het gebod. Bat mitswah betekent de dochter van het gebod. Een Joodse jongen heeft zijn bar mitswah op zijn dertiende verjaardag, hij is dan volwassen in de Joodse traditie. Een meisje heeft dit een jaar eerder, op haar twaalfde verjaardag. Ze zijn dan een deel van hun Joodse gemeenschap. Ze mogen vanaf dat moment voorlezen uit de Tora. Bij streng gelovige Joden mogen meisjes niet uit de Tora voorlezen, maar mogen zij vanaf hun twaalfde de kaarsen aansteken op Sjabbat. Voordat kinderen bat of bar mitswah kunnen doen, hebben ze vele maanden extra hard gestudeerd op het Hebreeuws, het zingen etc. Er wordt na de plechtigheid een groot feest gevierd met een maaltijd, een toespraak en cadeaus.

Vragen en opdrachten: 1. Bar is Hebreeuws voor zoon en bat voor dochter. Mitswah (of mitzvah) zijn de regels en geboden die Joden moeten kennen en waar ze zich aan moeten houden. Kun jij nu uitleggen wat bar mitswah en bat mitswah betekent? 2. Wat betekenen de kaarsen op de bat mitswah-kaart? 3. Wat valt je op als je de kaarten opendoet? 4. Wat betekent Mazel tov volgens jou (meestal schrijf je trouwens: mazzel tov)? 5. Waarom zou je iemand die bar of bat mitswah wordt een kaart sturen?


Bar en bat mitswa kaarten leskist - nieuwjaar 13

Algemene zaken: 1. Keppel Pas de keppel en maak hem vast met het clipje. 1. Waar is de keppel van gemaakt? Van fluweel en gouddraad 2. Noem nog drie materialen waar een keppel van gemaakt kan worden. Suéde, leer, katoen en wol (gehaakte keppels), en papier (wegwerpkeppels) 3. Waarom is het soms moeilijk voor Joden om op straat met een keppel op te lopen? Joden worden nog steeds vaak gediscrimineerd en met een keppel op zijn ze als Jood herkenbaar. Het is dus moeilijk voor hen en soms haast gevaarlijk om openlijk hun geloof uit te dragen. 2. Menora 1. Hoeveel armen heeft de menora? Zeven. 2. Ken je een Joods feest waarbij een kandelaar een rol speelt? Het Chanoekafeest. 3. Staan er in de Nederlandse regeringsgebouwen voorwerpen die een symbool zijn? In veel overheidsgebouwen zie je portretten van Beatrix. 3. Israëlisch vlaggetje Teken de Davidster na. 1. Uit welke figuren bestaat de ster? Uit twee driehoeken. 2. Welke bevolkingsgroepen wonen er nog meer in Israël? Palestijnen, Druzen, etc. 3. Sinds wanneer bestaat deze vlag ongeveer? Sinds de stichting van de staat Israël, dus sinds 1948. 4. Waar zou je deze vlag nog meer tegen kunnen komen behalve in Israël? Bij Israëlische ambassades, in het voetbalstadion (bij Ajaxfans), bij Joodse mensen thuis, in Joodse restaurants. 4. Alefbet-stempels 1. Hoeveel letters heeft het Hebreeuws (klinkertekens niet meetellen)? 22. 2. Probeer je eigen naam te schrijven. 3. Welke letter vind je het mooist? Aan de leerlingen. 4. Welke symbolen zie je nog meer op het sjabloonschild? Davidster, de tempel in Jeruzalem, een Chanoeka-kandelaar, het teken voor Chaim (= leven) en de Israëlische vlag.


Thuis: 5. Kasjroetlijst 1. Noem een aantal bedrijven die in de gids adverteren. 2. Wat valt je op aan de openingstijden? Tijdens de Sjabbat zijn ze dicht, op zondag zijn ze open. 3. Wat valt je op aan de steden waar deze zaken gevestigd zijn? De meeste zijn gevestigd in Amsterdam (veel in de wijk Buitenveldert) en daaromheen. Veel orthodoxe Joden wonen dan ook in of bij Amsterdam. Daar is het eenvoudiger om Joods te leven (anders is het erg moeilijk om helemaal volgens de Joodse spijswetten te leven.) 4. Wat betekent o.r.t.? Onder rabbinaal toezicht, dus onder toezicht van een rabbijn. 5. Zou jij jouw favoriete eten kunnen blijven eten als je Joods was? Hier zoeken de kinderen op in het lijstje of hun favoriete eten (of de ingrediënten daarvoor) wel of niet geoorloofd is/zijn. 6. Mezoeza 1. Waar is deze mezoeza van gemaakt? Van plastic. 2. Teken de letter op de voorkant na. 3. Waarom is deze mezoeza niet compleet? Het stukje perkament met het Tora-fragment zit er niet in. 4. Wie bevestigt de mezoeza aan een huurhuis: de eigenaar of de huurder? Waarom? De huurder, want de eigenaar bevestigt – als het een Jood is – mezoeza’s aan zijn eigen huis. De mezoeza is voor de bewoners van het huis; dat is niet altijd de eigenaar. 7. Joodse agenda 1. Welke dag is het vandaag volgens de Joodse jaartelling? Afhankelijk van de dag. 2. Op welke Joodse dag ben jij jarig? Afhankelijk van de leerling. 3. In welk Joods jaar leven we nu? Op 1 oktober 2008 begon het Joodse jaar 5769. Op 20 september 2009 begint het Joodse jaar 5770. Op 10 september 2010 begint het Joodse jaar 5771. 4. Op welke dag (volgens de christelijke telling) begint het Nieuwjaar? Op 1 januari. 5. Hoe laat begint de Sjabbat in de week van 21 december? En hoe laat in de week van 21 juni? Op vrijdag 19 december 2008 begon de Sjabbat om 16.15 uur. Op vrijdag 19 juni 2009 begint de Sjabbat om 20.25 uur. 6. Hoe verklaar je dit tijdsverschil? In de winter gaat de zon veel eerder onder dan in de zomer. 21 December is de kortste dag, 21 juni de langste, dus is het verschil hier het grootst. leskist - nieuwjaar 15

Verder bestaat er een groot tijdsverschil bij het begin van Sjabbat door de ligging t.o.v de Evenaar. Dit is dus per (streek) in Nederland verschillend en in elk land weer anders.

Sjabbat: 8. Kaarsenhouders 1. Welke vorm hebben de kaarsenstandaards? De vorm van Davidsterren. 2. Joden gebruiken vaak een tijdklok op hun lampen tijdens Sjabbat. Waarvoor zou dat zijn? Dan hoeven ze zelf geen licht aan te doen, want dat mag niet op Sjabbat, maar dan hebben ze toch elektrisch licht. 9. Besamiemdoosje 1. Welke kruiden zitten er in deze bus? Kruidnagels. Maar er kunnen allerlei zoete, sterk geurende kruiden inzitten. De samenstelling kun je zelf maken, kaneel en anijs bijvoorbeeld komen ook voor. 2. Denk je dat het idee – de gedachte aan Sjabbat bewaren – ook werkt? Aan de leerlingen. 10. Kiddoesj-beker 1. Kan iedere wijn in de kiddoesj-beker gegoten worden? Nee, Joden gebruiken voor de Kiddoesj rode, kosjere wijn. Dit is vaak ook een zoete wijn. 2. Bij Sjabbat wordt van “de vrucht van de wijnstok “ gedronken. Wat kunnen de kinderen drinken in plaats van wijn? Druivensap, want dat wordt ook van druiven gemaakt en mag dus ook.

3. Wijn staat symbool voor vreugde maar de rode kleur kan ook symbool staan voor strijd. Welke betekenis is bij Sjabbat belangrijker? De vreugde, want Sjabbat is een vreugdevol iets. Maar bv bij Pesach, tijdens de Sedermaaltijd, wordt er voor iedere plaag die Egypte overviel een tipje wijn op het bord gedaan, tien in totaal dus. 11. Gevlochten havdalakaars 1. Hoeveel lontjes heeft deze kaars? Zes. 2. Welke kleuren heeft de kaars? Wit en blauw. 3. In welk Israëlisch symbool kom je deze kleuren nog meer tegen? In de Israëlische vlag. 4. Waar is de kaars gemaakt? In Israël.


12. Challekleedje 1. Op Sjabbat worden de challes niet gesneden maar gebroken. Men gebruikt dus geen mes. Waarom zou dat zijn? Een mes is een werktuig en een wapen. Zowel werken als vechten zijn tijdens de Sjabbat en andere feestdagen verboden. 2.

Na het breken van het brood wordt er zout over gestrooid. Dit symboliseert dat mensen het “zout der aarde” moeten zijn: zout geeft smaak aan het eten en zout voorkomt bederf. Een moeilijke vraag nu: hoe kunnen mensen de aarde smaak geven en bederf voorkomen? Door goed voor de aarde te zorgen (voor het milieu en de mensen erop) en door goed te zijn voor elkaar. Daarmee blijft de sfeer/smaak goed.

3. Op Sjabbatavond eet men vaak gerechten die lange tijd goed blijven, zoals stoofschotels, soepen en zo. Ook gebruikt men veel warmhoudplaatjes. Waarom zou dat zijn? Nadat je Sjabbat hebt gemaakt (het aansteken van de kaarsen, de zegeningen, het breken van het brood etc.) mag je geen vuur meer maken, en je eet pas nadat je Sjabbat hebt gemaakt.

Nieuwjaar: 13. Appeltje en potje honing 1. Wat eet je in de niet-Joodse cultuur met Nieuwjaar? Oliebollen, appelflappen. 2. Waarom zijn juist appels heel geschikt om bij de viering van het Joodse Nieuwjaar te eten? Omdat het Joodse Nieuwjaar in de herfst valt als alle oogsten net binnen zijn. Dus ook als alle appels net geplukt zijn. De nieuwe oogst appels is dan net binnen. En appels zijn rond, ook dit is een symbool voor de cyclus van een jaar. 3. Waarom hoort daar honing bij? Die zorgt voor het ‘z oete’ van Nieuwjaar. 4. Wat zou men bedoelen met een zoet Nieuwjaar? Een goed Nieuwjaar met alleen fijne en mooie dingen. Het tegenovergestelde is ‘bitter’. 14. Nieuwjaarskaart 1. Wat voor afbeelding staat er op deze kaart? Een fles wijn, een honingpot en appels. 2. Wat valt je op als de kaart opent? Je maakt hem aan de rechterkant open. De kaart dwingt je als het ware om hem van rechts naar links te lezen. Hebreeuwse boeken lees je ook zo. 3. Kun je zulke kaarten overal kopen? Nee, ze worden niet in grote getale verkocht omdat de Joodse gemeenschap in Nederland niet groot is. Maar ook in sommige (kantoor)boekhandels en kaartenwinkels en via internet zijn ze te koop.


4. Stuurt men in niet-Joodse culturen ook nieuwjaarskaarten? Ja, meestal in combinatie met de wens “Prettig kerstfeest” maar er bestaan ook kaarten om mensen alleen een “gelukkig Nieuwjaar” te wensen. 15. Sjofar 1. Denk je dat Nieuwjaar en Jom Kippoer vrolijke feesten zijn? Waarom wel/niet? Het zijn niet echt uitbundige feesten. Je moet nadenken over je fouten en over wat beter kan. Het zijn dus ernstige, serieuze feesten. Wat fijn is dat je elk jaar weer de kans krijgt om een goed leven te leiden en dat al je fouten vergeven kunnen worden. 2. Wat Joden op Jom Kippoer doen, lijkt wel wat op het maken van goede voornemens. Leg dit uit. In de dagen voor Jom Kippoer kijken de Joden bij zichzelf naar binnen en denken ze na over wat ze in het volgend jaar beter willen doen. Wat anders is, is dat niet nagekomen beloften op Jom Kippoer worden kwijtgescholden. Op die manier kom je met God en jezelf in het reine en word je niet meer belast wordt met oude, niet ingeloste beloften (tegenover jezelf, een ander, of God). Zodoende kun je met alle goede bedoelingen weer opnieuw kan beginnen. Goede voornemens bij niet-Joden worden ieder jaar opnieuw maken en zijn veel meer vrijblijvend. 3. Waarom leeft men tussen Nieuwjaar en Jom Kippoer sober (met veel vasten)? Omdat het niet passend is om in een periode waarin je serieus over jezelf moet nadenken veel te eten. Door niet te eten geloven de Joden dat je schoon wordt van binnen. Dat past bij een schoon geweten. En als je niet eet, heb je ook meer tijd om na te denken. 4. Ken je ook een islamitisch gebruik waarbij men vast? De Ramadan. 5. Ken je ook een christelijk gebruik waarbij men vast? Vroeger vastten de katholieken in de periode voor carnaval. Tegenwoordig wordt dit nauwelijks meer gedaan.

Overige feestdagen: 16. Sederschotel 1. De mierikswortel (ook wel: bitterkruid) is een symbool voor het slechte, bittere leven dat de Joden als slaven in Egypte hadden. Welke andere bittere groenten ken je? Witlof, rauwe andijvie, sla, selderij, peterselie en radijs 2. Een lamsbotje is een symbool voor de dieren die in de Tora tijdens Pesach werden geofferd (= voor God werden geslacht). Zou het ook een varkenspoot kunnen zijn? Waarom wel/niet? Nee, want een varken is geen kosjer dier. 3. Bij de sederschotel hoort ook een bakje met zout water waar de radijs in wordt gedoopt. Waar zou het zoute water een symbool voor zijn? Het is een symbool voor de tranen van de voorouders van de Joden. Hun geschiedenis is er immers 1 van vele tegenslagen geweest overal in de wereld.

4. Bij de sedermaaltijd wordt speciaal ongerezen brood gegeten. Dit wordt de laatste jaren tegenwoordig ook bij niet-Joden tijdens Pasen wel gegeten. Weet jij hoe het heet? Matzes. leskist - nieuwjaar 18

17. Chanoekia 1. Tijdens Chanoeka eten de Joden thuis vaak gerechten die in olie zijn gebakken, zoals latkes, een soort gefrituurde aardappelkoekjes en soevganiot, gevulde oliebollen. Waarom doen ze dat? Dat herinnert aan het wonder van het kruikje olie voor 1 dag dat 8 dagen meeging. 2. De kandelaar is het symbool voor Chanoeka. Welke Joodse symbolen ken je nu nog meer? Menora, Davidster 3.

Op de kandelaar zie je twee tolletjes. Dit zijn dreidels. Joden mogen niet gokken, dus het is een spelletje met winst en verliesfiches, dat hoort bij het Chanoeka-feest. Als de Chanoekakaarsen branden, mag je namelijk niet werken en dan is het goed als je met elkaar iets leuks kunt doen. Wanneer mogen Joden nog meer niet werken? Op Sjabbat en op de meeste feestdagen niet.

4. Tijdens Chanoeka vertellen de ouders hun kinderen vaak Joodse sprookjes en vertellingen. Welk verhaal hoort bij het Joodse feest Poeriem? Het verhaal over de Joodse koningin Esther.

18. Bar en bat mitswah-felicitatiekaarten 1. Bar is hebreeuws voor zoon en bat voor dochter. Mitswah (of mitzvah) zijn de regels en geboden die Joden moeten kennen en waar ze zich aan moeten houden. Kun jij nu uitleggen wat bar mitswah en bat mitswah betekent? Wanneer een kind ‘z oon’ of ‘dochter’ van het gebod wordt, dan betekent dat dat hij of zij voor het Joodse geloof volwassen is geworden. Van een niet-volwassen persoon kun je niet vergen dat hij of zij alle geboden kent en naleeft. Een volwassene is daar oud en verantwoordelijk genoeg voor. Uiteraard geldt dat volwassen-zijn alleen voor de synagoge en m.b.t. sommige gewoonten en gebruiken. De kinderen blijven verder gewoon kind en puber. 2. Wat betekenen de kaarsen op de bat mitswah-kaart? Het is een kaart voor meisjes; die mogen als ze bat mitswah zijn geworden de kaarsen aansteken tijdens Sjabbat. Soms mag dit ook al eerder, als ze hiertoe in staat zijn. In sommige gezinnen is het nl. de gewoonte dat de vrouw een kaars aansteekt en elke dochter ook eentje erbij. Verder zijn ze nu oud genoeg om te kunnen weten wanneer en hoe alle rituelen en geboden er in een Joods huis uitgevoerd moeten worden. 3. Wat valt je op als je de kaarten opendoet? Je maakt ze aan de rechterkant open. De kaarten dwingen je als het ware om ze van rechts naar links te lezen. Hebreeuwse boeken lees je ook zo. 4. Wat betekent Mazel tov volgens jou (meestal schrijf je trouwens: mazzel tov)? Het betekent: “veel geluk” of eigenlijk: “goed geluk” (zoals in het engels: good luck) 5. Waarom zou je iemand die bar of bat mitswah wordt een kaart sturen? Omdat het een heel belangrijk feest is: je viert het maar 1 keer in je leven en het markeert het moment dat je volwassen wordt (voor de Joodse gemeenschap).


Leskist Pesach - vragen, opdrachten en antwoorden

Overzicht van de voorwerpen uit de leskist: Algemene zaken: 1. Keppel 2. Menora 3. Israëlisch vlaggetje 4. Alefbet-stempels Thuis: 5. Kasjroetlijst 6. Mezoeza 7. Joodse agenda Sjabbat: 8. Sjabbatkaarsen + houders 9. Besamiemdoosje 10. Kiddoesj-beker 11. Gevlochten havdalakaars 12. Challekleedje Pesach: 13. Wenskaart 14. Kinderhaggada 15. Sederschotel 16. Memoryspel 17. Matzes Overige feestdagen: 18. Honing 19. Dreidel 20. Bar en bat mitswah-felicitatiekaarten

Respect: De spullen uit de leskist zijn religieuze voorwerpen. Voor veel mensen in de hele wereld zijn dit heel belangrijke dingen. Je moet ze daarom met respect behandelen. Je mag best om elkaar lachen bij het passen van de keppel en bij het ruiken aan de besamiemdoos etc., maar de spullen zelf mogen niet belachelijk worden gemaakt. We vertrouwen erop dat jullie hier goed mee omgaan. Wees ook voorzichtig met de spullen, zodat de kinderen na jullie ook nog met de leskist kunnen werken.

leskist - pesach 2

Algemene zaken: 1. Keppel Joodse mannen (en jongens) dragen een keppel op het hoofd als teken dat God boven de mens staat. Het is dus een teken van eerbied voor God. De meeste mannen dragen de keppel alleen in de synagoge en soms thuis tijdens Sjabbat. In plaats van een keppel kunnen mannen ook een hoed dragen. Er bestaan ook kinderkeppels met afbeeldingen van Harry Potter, Winnie de Poeh of in de vorm van een deel van een voetbal. De keppel uit de leskist is de meest gedragen. Het clipje is om de keppel vast te maken aan je haar, zodat hij niet afwaait of afvalt.

Vragen en opdrachten: Pas de keppel en maak hem vast met het clipje.

1. Waar is de keppel van gemaakt? 2. Noem nog drie materialen waar een keppel van gemaakt kan worden. 3. Waarom is het moeilijk voor Joden om op straat met een keppel op te lopen?

2. Menora Menora betekent kandelaar en verwijst naar de zevenarmige kandelaar die in de oudheid 24 uur per dag in de Tempel in Jeruzalem brandde. Het is het oudste symbool van het Joodse volk. Een symbool is een teken dat laat zien waar je voor staat en wat je belangrijk vindt. Veel Joden hebben een menora thuis staan. Maar ook in het gebouw van de Israëlische regering staat een grote menora van wel vijf meter bij de ingang.

Vragen en opdrachten: 1. Hoeveel armen heeft de menora? 2. Ken je een Joods feest waarbij een kandelaar een rol speelt? 3. Staan er in de Nederlandse regeringsgebouwen ook voorwerpen die een symbool zijn?

3. Israëlisch vlaggetje Dit is de vlag van Israël. Sinds de vlucht van de Joden uit Egypte (de ‘Exodus’) leven de Joden in de “diaspora”, dat wil zeggen: over de hele wereld. In 1948 werd de staat Israël in 1948 gesticht. Daarmee hebben de Joden een eigen staat. Iedere Jood mag zich in Israël vestigen, maar lang niet iedere Jood die dat wil, heeft de middelen om te emigreren. En ook niet alle Joden willen emigreren.

Vragen en opdrachten: 1. Teken de Davidster na. 2. Uit welke figuren bestaat de ster? 3. Welke bevolkingsgroep woont er nog meer in Israël? 4. Sinds wanneer bestaat deze vlag ongeveer? 5. Waar zou je deze vlag nog meer tegen kunnen komen behalve in Israël?

leskist - pesach 3

4. Alefbet-stempels Met dit plastic schildje kun je alle letters van het Hebreeuwse alef-beit (= alfabet) natekenen. Er staan ook nog wat Joodse symbolen op het schildje. Hier een korte cursus. Let op: in het Hebreeuws schrijf je van rechts naar links! Eerste rij van rechts naar links:

‫ = א‬keelklank, wordt bijna niet uitgesproken en laten we hier maar weg ‫ = ב‬b ‫ = ג‬g (als in het Engelse ‘gold’) ‫ = ד‬d ‫ = ה‬h ‫ = ו‬w/o/oe ‫ = ז‬z

Tweede rij v.r.n.l.:

‫ = ח‬ch ‫ = ט‬t ‫ = כ‬k (als in ‘kat’)/ch ‫ = ל‬l ‫ = מ‬m ‫ = נ‬n ‫ = י‬j Derde rij v.r.n.l.:

‫ = ס‬s ‫ = ע‬keelklank, wordt bijna niet uitgesproken en laten we hier maar weg ‫ = פ‬p/f Vierde rij v.r.n.l.:

‫ = צ‬ts ‫ = ק‬k (als in ‘koek’)/kh ‫ = ר‬r Vijfde rij v.r.n.l.: Over de eerste vijf letters in deze rij: vijf letters worden in het Hebreeuws anders geschreven als ze op het einde van een woord staan, maar dat wordt hier te moeilijk dus dat doen we niet.

‫ = ש‬sj ‫ = ת‬t leskist - pesach 4

In het Hebreeuws worden klinkers aangegeven met puntjes en streepjes onder en boven de letters. Deze zitten niet bij de stempels, maar die kun je er zelf boven en onder zetten:

ַ ָ ֵ ֶ ִ ֻ ְ ֺ

= (streepje onder de letter) a = (streepje met puntje onder de letter) aa = (twee puntjes naast elkaar onder de letter) ei/ee = (drie puntjes onder de letter) è zoals in het woordje ‘met’ = (puntje onder de letter) i/ie = (drie schuine puntjes onder de letter) oe = (twee puntjes boven elkaar onder de letter) e zoals in lopen = (puntje boven de letter) o/oo Vragen en opdrachten:

1. Hoeveel letters heeft het Hebreeuws (klinkertekens niet meetellen)? 2. Probeer je eigen naam te schrijven. 3. Welke letter vind je het mooist?


leskist - pesach 5

Thuis: 5. Kasjroetlijst In deze lijst kunnen Joden lezen welke drinken etenswaren kosjer zijn. Het is een heel praktische lijst: de verschillende soorten voedsel en dranken zijn onderverdeeld in categorieën en de merken die zijn toegestaan staat er per soort bij. Joden eten dingen bereid met vlees altijd gescheiden (en ook nooit tegelijk) van dingen die met zuivelproducten zijn klaargemaakt. Dit laatste noemen ze ‘melkkost’. Parve is voedsel dat vlees noch zuivel bevat en dus overal bij gegeten kan worden (zoals groenten, noten, brood etc.)

Vragen en opdrachten: 1. Noem een aantal bedrijven die in de gids adverteren. 2. Wat valt je op aan de openingstijden? 3. Wat valt je op aan de steden waar deze zaken gevestigd zijn? 4. Wat betekent o.r.t.? 5. Zou jij jouw favoriete eten kunnen blijven eten als je Joods was?

6. Mezoeza Een huis waar gelovige Joden wonen is al vanaf de buitenkant herkenbaar. Aan de deurpost hangt dan een mezoeza, een klein kokertje gemaakt van metaal, steen of een ander materiaal waarin een stukje opgerold perkament zit met daarop een fragment uit de Tora. Hierop staan de grondslagen van het Joodse geloof. Een mezoeza hoort op alle buitendeuren en alle deuren van woon-, werken slaapvertrekken. De bewoner van het huis kan zich op deze manier - elke keer als hij thuiskomt of weggaat - herinneren wat er geschreven staat als uiting van en ter herinnering aan zijn overtuiging. Op de voorkant van de mezoeza staat meestal de beginletter van het woord voor God.

Vragen en opdrachten: 1. Waar is deze mezoeza van gemaakt? 2. Teken de letter op de voorkant na. 3. Waarom is deze mezoeza niet compleet? 4. Wie bevestigt de mezoeza aan een huurhuis: de eigenaar of de huurder? Waarom?

Kasjroetlijst 2005 - 2006 leskist - pesach 6

7. Joodse agenda Deze agenda is een belangrijk hulpmiddel bij het uitoefenen van de Joodse godsdienst. Per week staat aangegeven hoe laat de Sjabbat begint. Dat hangt nl. sterk met de seizoenen samen: Sjabbat begint bij zonsondergang en in de winter is dat natuurlijk eerder dan in de zomer. Verder staan alle feesten vastendagen erin aangegeven. Ook staan er praktische dingen in, zoals de schoolvakanties voor Joodse scholen. De dagen en maanden staan er volgens de christelijke jaartelling in, maar ook volgens de Joodse jaartelling. Het Joodse jaar is niet altijd even lang, telt soms een schrikkelmaand en begint ieder jaar op een andere dag.

Vragen en opdrachten: 1. Welke dag is het vandaag volgens de Joodse jaartelling? 2. Op welke Joodse dag ben jij jarig? 3. In welk Joods jaar leven we nu? 4. Op welke dag (volgens de christelijke telling) begint het Nieuwjaar? 5. Hoe laat begint de Sjabbat in de week van 21 december? En hoe laat in de week van 21 juni? 6. Hoe verklaar je dit tijdsverschil?


leskist - pesach 7

Sjabbat: 8. Sjabbatkaarsen + houders Op Sjabbat wordt gerust en geleerd, en niet gewerkt. De Sjabbat wordt begonnen bij zonsondergang. Het belangrijkste bij de Sjabbat is het aansteken van de kaarsen. Dit doet de vrouw des huizes. Dochters mogen het doen, nadat ze hun bat mitswah hebben gedaan, dus als ze 12 jaar oud zijn. Als de vrouw de kaarsen aansteekt, doet iedereen aan tafel even de ogen dicht of de handen voor de ogen en kijkt pas weer als de kaarsen aan zijn. Het licht van de kaarsen staat voor vreugde en warmte. De ene kaars staat voor het niet werken op Sjabbat, de andere brengt de sjabbatsfeer in huis.

Vragen en opdrachten: 1. Welke vorm hebben de kaarsenstandaards? 2. Joden gebruiken vaak een tijdklok op hun lampen tijdens sjabbat. Daarmee gaan hun lampen aan op een vooraf ingestelde tijd. Waarvoor zou dat zijn?

9. Besamiemdoosje De besamiemdoos is een volgend belangrijk onderdeel van de havdala, het einde van de Sjabbat. Er wordt een soort dankgebed gezegd over de kiddoesj-beker die gevuld is met wijn en daarna over de besamiemdoos. In dit doosje zitten lekker geurende kruiden. Alle gezinsleden ruiken even aan het doosje. Hiermee houden ze de zoete gedachte aan de Sjabbat voor de rest van de week vast. Na de zegeningen wordt de kaars gedoofd met wat wijn en deelt het gezin het laatste stukje challe met elkaar. Dan is de Sjabbat afgelopen. Iedereen wenst elkaar shavoea tov, een goede week.

Vragen en opdrachten: 1. Welke kruiden zitten er in deze bus? 2. Denk je dat het idee – de gedachte aan Sjabbat bewaren – ook werkt?

10. Kiddoesj-beker Op Sjabbatavond eet je een feestelijke maaltijd. Maar voordat die kan beginnen, wordt eerst de Sjabbat verwelkomd. De tafel is feestelijk gedekt en iedereen ziet er mooi uit. De kaarsen zijn aan en de ouders zegenen hun kinderen en vragen God of hun kinderen goed en sterk mogen worden. De vader neemt de kiddoesj-beker in de rechterhand en spreekt een gebed uit. Kiddoesj betekent inwijding van de Sjabbat, dus het officiële begin van de Sjabbat. De maaltijd begint hierna nog niet, lees daarvoor verder bij voorwerp 12.

Vragen en opdrachten: 1. Kan iedere wijn in de kiddoesj-beker gegoten worden? 2. Bij Sjabbat wordt van “de vrucht van de wijnstok “ gedronken. Wat kunnen de kinderen drinken in plaats van wijn?

3. Wijn staat symbool voor vreugde maar de rode kleur kan ook symbool staan voor strijd. Welke betekenis is bij Sjabbat belangrijker?

leskist - pesach 8

11. Gevlochten havdalakaars Havdala vier je na afloop van de Sjabbat. Officieel nadat aan de hemel drie sterren zichtbaar zijn. Dit moment wordt ook gevierd met een speciale ceremonie en gaat niet zomaar voorbij. Je begint met het aansteken van de havdalakaars of twee gewone kaarsen waarvan de vlammen tegen elkaar worden gehouden tot één vlam. Er mag immers weer vuur worden gemaakt. Een van de kinderen mag de kaars vaak vasthouden. De kaars heeft meerdere lontjes zodat ze elkaar aansteken. Hiermee laat men zien dat er na de Sjabbat nog meer licht is dan voor de Sjabbat. Dit herinnert aan een onderdeel uit de Tora: het eerste dat God deed, was het scheppen van licht.

Vragen en opdrachten: 1. Hoeveel lontjes heeft deze kaars? 2. Welke kleuren heeft de kaars? 3. In welk Israëlisch symbool kom je deze kleuren nog meer tegen? 4. Waar is de kaars gemaakt?

12. Challekleedje Bij de Sjabbatmaaltijd horen ook twee challes. Dit zijn gevlochten broden met suiker erin. De suiker staat voor de zoete Sjabbat. Dat het er twee zijn, herinnert aan een gebeurtenis in de Tora waarbij brood een rol speelt. Normaal is er geen tijd om het brood te vlechten, maar bij een bijzondere dag (de Sjabbat) hoort brood met iets “extra’s”. Ze liggen op een schaal en over de broden ligt een speciaal kleedje. Dat kleedje wordt pas weggehaald als de Sjabbat is begonnen. Dit verwijst naar een wonder uit de Tora waarbij er op wonderbaarlijke wijze brood in de woestijn bleek te liggen voor het gevluchte Joodse volk. Maar dit zagen ze pas toen de dauw (= het kleedje) was opgetrokken. Vragen en opdrachten:

1. Op Sjabbat worden de challes niet gesneden maar gebroken. Men gebruikt dus geen

mes. Waarom zou dat zijn?

2.

Na het breken van het brood wordt er zout over gestrooid. Dit symboliseert dat mensen het “zout der aarde” moeten zijn: zout geeft smaak aan het eten en zout voorkomt bederf. Een moeilijke vraag nu: hoe kunnen mensen de aarde smaak geven en bederf voorkomen?

3. Op Sjabbatavond eet men vaak gerechten die lange tijd goed blijven, zoals stoofschotels, soepen en zo. Ook gebruikt men veel warmhoudplaatjes. Waarom zou dat zijn? Zie voor een uitgebreide beschrijving van hoe je Sjabbat viert: http://www.elchanan.antwoordt.nl/homepage/show/pagina.php?paginaid=121882

Respect: De spullen uit de leskist zijn religieuze voorwerpen. Voor veel mensen in de hele wereld zijn dit heel belangrijke dingen. Je moet ze daarom met respect behandelen. Je mag best om elkaar lachen, maar de spullen zelf mogen niet belachelijk worden gemaakt. We vertrouwen erop dat jullie hier goed mee omgaan. Wees ook voorzichtig met de spullen, zodat de kinderen na jullie ook nog met de leskist kunnen werken. leskist - pesach 9

Pesach: 13. Wenskaart Pesach is een acht dagen durend feest dat altijd in het voorjaar gevierd wordt. Het is één van de belangrijkste Joodse feesten. Zelfs Joden die zich verder niet of nauwelijks aan de Joodse regels houden, ‘doen’ wel iets aan Pesach, zoals het sturen van deze wenskaarten bij voorbeeld.

Vragen en opdrachten: 1. Wat valt je op als de kaart opent? 2. Kun je zulke kaarten overal kopen? 3. Stuurt men in niet-Joodse culturen ook paaskaarten?

14. Kinderhaggada Kort voor Pesach wordt het hele huis ‘gekasjerd’. Dit lijkt op een gewone voorjaarsschoonmaak, maar de Joden doen dan nog iets extra’s. De belangrijkste gebeurtenis tijdens Pesach vindt eigenlijk in het begin van die acht dagen plaats, op Sederavond. Dan wordt het ‘Seder-maal’ gegeten. Tijdens de Seder wordt er uit een speciaal boek voorgelezen, de Haggada.

Vragen en opdrachten: 1. Kijk op bladzijde 5 van de Haggada wat de Joden voor extra’s doen tijdens de schoonmaak voor Pesach.

2. Kijk op bladzijde 6 wat de betekenis van het woord ‘Haggada’ is. 3. Wat is het belangrijkste thema van de Haggada? 15. Sederschotel Op de eerste avond van Pesach, het Joodse paasfeest, wordt er uitgebreid en feestelijk gegeten. Hierbij speelt de sederschotel een belangrijke rol. Op de schotel liggen een aantal vaste etenswaren. Op deze schotel staat het er in het Hebreeuws en Engels op: een gekookt ei (egg), een lamsbotje (shank bone), een stuk mierikswortel (bitter herb), een lentegroente; dit kan radijs zijn of peterselie (parsley), sla; dit kan ook in plaats van mierikswortel (lettuce) en een mengsel van appel, rozijnen en kruiden (charoset). Tijdens de maaltijd wordt het verhaal over de uittocht van de Joden uit Egypte verteld en alle etenswaren op de schotel vervullen daarbij een symbolische rol. Er wordt de hele avond verteld, gezongen en gegeten. De Joden vieren dat ze geen slaven in Egypte meer zijn. Ze vieren hun vrijheid.

Vragen en opdrachten: 1. De mierikswortel (ook wel: bitterkruid) is een symbool voor het slechte, bittere leven dat de Joden als slaven in Egypte hadden. Welke andere bittere groenten ken je? 2. De lamsbout is een symbool voor de dieren die in de Tora tijdens Pesach werden geofferd (= voor God werden geslacht). Zou het ook een varkenspoot kunnen zijn? Waarom wel/niet? 3. Bij de sederschotel hoort ook een bakje met zout water waar de peterselie in wordt gedoopt. Waar zou het zoute water een symbool voor zijn?

leskist - pesach 10

16. Memoryspel In het verhaal dat tijdens de Sedermaaltijd wordt gelezen wordt ook verteld van de tien plagen die God naar Egypte stuurde. Hier zie je de tien plagen in de vorm van een memoryspel.

Vragen en opdrachten: 1. Noem alle tien de plagen. 2. Zoek in de Haggada op waarom volgens het Exodusverhaal deze plagen over Egypte kwamen. 3. Vouw de tweede plaag volgens het voorbeeld.

17. Matzes Tijdens Pesach mogen Joden geen chameets eten. Chameets is alles waar gist in zit: brood, koekjes, beschuit, bier, etc. In plaats daarvan eten zij matzes: ongerezen broden. Deze herinneren aan het feit dat toen de Joden Egypte verlieten er geen tijd was om het brood te laten rijzen.

Vragen en opdrachten: 1. Welke vorm hebben de matzes? 2. Zijn matzes kosjer denk je? 3. Waarom zit alleen de lege verpakking in de doos? 4. Tijdens de Sedermaaltijd worden de matzes in stukjes gebroken. Een zo’n stukje wordt verstopt en de kinderen mogen die na de maaltijd gaan zoeken. Kijk op blz. 25 van de Haggada hoe dit stukje matze wordt genoemd. 5. Heb jij wel eens een matze gegeten?


leskist - pesach 11

Overige feestdagen: 18. Honing Nieuwjaar heet bij de Joden Rosj Hasjana en wordt niet in de nacht van 31 december op 1 januari gevierd, maar valt ieder jaar op een andere datum, meestal in september. Dan, aan het begin van de herfst en als alle oogsten zijn binnengehaald, is het een goed moment om met een nieuw, fris jaar te beginnen. Met Nieuwjaar wens je elkaar een zoet Nieuwjaar toe. Daarom eet men appeltjes met honing. Deze honing kun je op een in stukjes gesneden appel doen.


19. Dreidel Het Chanoekafeest lijkt wel wat op Kerstmis. Het wordt ook in de donkere dagen van december gevierd, maar duurt acht dagen en geen twee. Lang geleden werd de Joodse tempel in Jeruzalem verwoest door een buitenlandse koning. De Joden mochten hun godsdienst niet meer uitoefenen. Na een paar jaren werd die koning verjaagd en werd de tempel weer opnieuw ingewijd. Chanoeka betekent dan ook inwijding. Het feest duurde acht dagen. Ook de kaarsen in de tempel konden weer aan. Helaas was er maar olie voor 1 dag kaarsen branden. Maar door een wonder brandden de kaarsen alle acht dagen. Chanoeka herinnert aan deze vrijheid na de onderdrukking. Iedere dag steek je een kaarsje aan op de chanoekia, de speciale kandelaar voor dit feest. Vragen en opdrachten:

1.

Met Chanoeka wordt een gokspelletje gespeeld. Als de Chanoekakaarsen branden, mag je namelijk niet werken en dan is het goed als je met elkaar iets leuks kunt doen. en de . Deze letters staan Er staan 4 Hebreeuwse letters op: de , de , de voor de woorden: niets, alles, half, en bijleggen. Alle spelers leggen een aantal fiches (of knikkers, of kralen etc.) in de pot en de kant die boven komt, volg je op. Wie aan het eind de meeste fiches heeft, heeft gewonnen. Doe maar eens een potje.

‫נ‬

‫ג‬

‫ה‬

‫ש‬

2. Tijdens Chanoeka eten de Joden thuis vaak gerechten die in olie zijn gebakken, zoals latkes, een soort gefrituurde aardappelkoekjes en soevganiot, gevulde oliebollen. Waarom doen ze dat? 3. De kandelaar is het symbool voor Chanoeka. Welke Joodse symbolen ken je nu nog meer?

leskist - pesach 12

20. Bar en bat mitswah-felicitatiekaarten De bar mitswah betekent de zoon van het gebod. Bat mitswah betekent de dochter van het gebod. Een Joodse jongen heeft zijn bar mitswah op zijn dertiende verjaardag, hij is dan volwassen in de Joodse traditie. Een meisje heeft dit een jaar eerder, op haar twaalfde verjaardag. Ze zijn dan een deel van hun Joodse gemeenschap. Ze mogen vanaf dat moment voorlezen uit de Tora. Bij streng gelovige Joden mogen meisjes niet uit de Tora voorlezen, maar mogen zij vanaf hun twaalfde de kaarsen aansteken op Sjabbat. Voordat kinderen bat of bar mitswah kunnen doen, hebben ze vele maanden extra hard gestudeerd op het Hebreeuws, het zingen etc. Er wordt na de plechtigheid een groot feest gevierd met een maaltijd, een toespraak en cadeaus.

Vragen en opdrachten: 1. Bar is Hebreeuws voor zoon en bat voor dochter. Mitswah (of mitzvah) zijn de regels en geboden die Joden moeten kennen en waar ze zich aan moeten houden. Kun jij nu uitleggen wat bar mitswah en bat mitswah betekent? 2. Wat betekenen de kaarsen op de bat mitswah-kaart? 3. Wat valt je op als je de kaarten opendoet? 4. Wat betekent Mazel tov volgens jou (meestal schrijf je trouwens: mazzel tov)? 5. Waarom zou je iemand die bar of bat mitswah wordt een kaart sturen?


Bar en bat mitswa kaarten leskist - pesach 13

Algemene zaken: 1. Keppel Pas de keppel en maak hem vast met het clipje. 1. Waar is de keppel van gemaakt? Van fluweel en gouddraad 2. Noem nog drie materialen waar een keppel van gemaakt kan worden. Suéde, leer, katoen en wol (gehaakte keppels), en papier (wegwerpkeppels) 3. Waarom is het soms moeilijk voor Joden om op straat met een keppel op te lopen? Joden worden nog steeds vaak gediscrimineerd en met een keppel op zijn ze als Jood herkenbaar. Het is dus moeilijk voor hen en soms haast gevaarlijk om openlijk hun geloof uit te dragen. 2. Menora 1. Hoeveel armen heeft de menora? Zeven. 2. Ken je een Joods feest waarbij een kandelaar een rol speelt? Het Chanoekafeest. 3. Staan er in de Nederlandse regeringsgebouwen voorwerpen die een symbool zijn? In veel overheidsgebouwen zie je portretten van Beatrix. 3. Israëlisch vlaggetje Teken de Davidster na. 1. Uit welke figuren bestaat de ster? Uit twee driehoeken. 2. Welke bevolkingsgroepen wonen er nog meer in Israël? Palestijnen, Druzen, etc. 3. Sinds wanneer bestaat deze vlag ongeveer? Sinds de stichting van de staat Israël, dus sinds 1948. 4. Waar zou je deze vlag nog meer tegen kunnen komen behalve in Israël? Bij Israëlische ambassades, in het voetbalstadion (bij Ajaxfans), bij Joodse mensen thuis, in Joodse restaurants. 4. Alefbet-stempels 1. Hoeveel letters heeft het Hebreeuws (klinkertekens niet meetellen)? 22. 2. Probeer je eigen naam te schrijven. 3. Welke letter vind je het mooist? Aan de leerlingen. 4. Welke symbolen zie je nog meer op het sjabloonschild? Davidster, de tempel in Jeruzalem, een Chanoeka-kandelaar, het teken voor Chaim (= leven) en de Israëlische vlag.

leskist - pesach 14

Thuis: 5. Kasjroetlijst 1. Noem een aantal bedrijven die in de gids adverteren. 2. Wat valt je op aan de openingstijden? Tijdens de Sjabbat zijn ze dicht, op zondag zijn ze open. 3. Wat valt je op aan de steden waar deze zaken gevestigd zijn? De meeste zijn gevestigd in Amsterdam (veel in de wijk Buitenveldert) en daaromheen. Veel orthodoxe Joden wonen dan ook in of bij Amsterdam. Daar is het eenvoudiger om Joods te leven (anders is het erg moeilijk om helemaal volgens de Joodse spijswetten te leven.) 4. Wat betekent o.r.t.? Onder rabbinaal toezicht, dus onder toezicht van een rabbijn. 5. Zou jij jouw favoriete eten kunnen blijven eten als je Joods was? Hier zoeken de kinderen op in het lijstje of hun favoriete eten (of de ingrediënten daarvoor) wel of niet geoorloofd is/zijn. 6. Mezoeza 1. Waar is deze mezoeza van gemaakt? Van plastic. 2. Teken de letter op de voorkant na. 3. Waarom is deze mezoeza niet compleet? Het stukje perkament met het Tora-fragment zit er niet in. 4. Wie bevestigt de mezoeza aan een huurhuis: de eigenaar of de huurder? Waarom? De huurder, want de eigenaar bevestigt – als het een Jood is – mezoeza’s aan zijn eigen huis. De mezoeza is voor de bewoners van het huis; dat is niet altijd de eigenaar. 7. Joodse agenda 1. Welke dag is het vandaag volgens de Joodse jaartelling? Afhankelijk van de dag. 2. Op welke Joodse dag ben jij jarig? Afhankelijk van de leerling. 3. In welk Joods jaar leven we nu? Op 1 oktober 2008 begon het Joodse jaar 5769. Op 20 september 2009 begint het Joodse jaar 5770. Op 10 september 2010 begint het Joodse jaar 5771. 4. Op welke dag (volgens de christelijke telling) begint het Nieuwjaar? Op 1 januari. 5. Hoe laat begint de Sjabbat in de week van 21 december? En hoe laat in de week van 21 juni? Op vrijdag 19 december 2008 begon de Sjabbat om 16.15 uur. Op vrijdag 19 juni 2009 begint de Sjabbat om 20.25 uur. 6. Hoe verklaar je dit tijdsverschil? In de winter gaat de zon veel eerder onder dan in de zomer. 21 December is de kortste dag, 21 juni de langste, dus is het verschil hier het grootst. leskist - pesach 15

Verder bestaat er een groot tijdsverschil bij het begin van Sjabbat door de ligging t.o.v de Evenaar. Dit is dus per (streek) in Nederland verschillend en in elk land weer anders.

Sjabbat: 8. Kaarsenhouders 1. Welke vorm hebben de kaarsenstandaards? De vorm van Davidsterren. 2. Joden gebruiken vaak een tijdklok op hun lampen tijdens Sjabbat. Waarvoor zou dat zijn? Dan hoeven ze zelf geen licht aan te doen, want dat mag niet op Sjabbat, maar dan hebben ze toch elektrisch licht. 9. Besamiemdoosje 1. Welke kruiden zitten er in deze bus? Kruidnagels. Maar er kunnen allerlei zoete, sterk geurende kruiden inzitten. De samenstelling kun je zelf maken, kaneel en anijs bijvoorbeeld komen ook voor. 2. Denk je dat het idee – de gedachte aan Sjabbat bewaren – ook werkt? Aan de leerlingen. 10. Kiddoesj-beker 1. Kan iedere wijn in de kiddoesj-beker gegoten worden? Nee, Joden gebruiken voor de Kiddoesj rode, kosjere wijn. Dit is vaak ook een zoete wijn. 2. Bij Sjabbat wordt van “de vrucht van de wijnstok “ gedronken. Wat kunnen de kinderen drinken in plaats van wijn? Druivensap, want dat wordt ook van druiven gemaakt en mag dus ook.

3. Wijn staat symbool voor vreugde maar de rode kleur kan ook symbool staan voor strijd. Welke betekenis is bij Sjabbat belangrijker? De vreugde, want Sjabbat is een vreugdevol iets. Maar bv bij Pesach, tijdens de Sedermaaltijd, wordt er voor iedere plaag die Egypte overviel een tipje wijn op het bord gedaan, tien in totaal dus. 11. Gevlochten havdalakaars 1. Hoeveel lontjes heeft deze kaars? Zes. 2. Welke kleuren heeft de kaars? Wit en blauw. 3. In welk Israëlisch symbool kom je deze kleuren nog meer tegen? In de Israëlische vlag. 4. Waar is de kaars gemaakt? In Israël.

leskist - pesach 16

12. Challekleedje 1. Op Sjabbat worden de challes niet gesneden maar gebroken. Men gebruikt dus geen mes. Waarom zou dat zijn? Een mes is een werktuig en een wapen. Zowel werken als vechten zijn tijdens de Sjabbat en andere feestdagen verboden. 2.

Na het breken van het brood wordt er zout over gestrooid. Dit symboliseert dat mensen het “zout der aarde” moeten zijn: zout geeft smaak aan het eten en zout voorkomt bederf. Een moeilijke vraag nu: hoe kunnen mensen de aarde smaak geven en bederf voorkomen? Door goed voor de aarde te zorgen (voor het milieu en de mensen erop) en door goed te zijn voor elkaar. Daarmee blijft de sfeer/smaak goed.

3. Op Sjabbatavond eet men vaak gerechten die lange tijd goed blijven, zoals stoofschotels, soepen en zo. Ook gebruikt men veel warmhoudplaatjes. Waarom zou dat zijn? Nadat je Sjabbat hebt gemaakt (het aansteken van de kaarsen, de zegeningen, het breken van het brood etc.) mag je geen vuur meer maken, en je eet pas nadat je Sjabbat hebt gemaakt.

Pesach: 13. Wenskaart 1. Wat valt je op als de kaart opent? Je maakt hem aan de rechterkant open. De kaart dwingt je als het ware om hem van rechts naar links te lezen. Hebreeuwse boeken lees je ook zo. 2. Kun je zulke kaarten overal kopen? Nee, ze worden niet in grote getale verkocht omdat de Joodse gemeenschap in Nederland niet groot is. Maar ook in sommige (kantoor)boekhandels en kaartenwinkels en via internet zijn ze te koop. 3. Stuurt men in niet-Joodse culturen ook paaskaarten? Ja, er bestaan wel paaskaarten, maar het is in Nederland niet erg gebruikelijk deze te versturen. In de Verenigde Staten komt het meer voor. 14. Kinderhaggada 1. Pesach is een feest dat altijd in het voorjaar gevierd wordt. Kort voor Pesach wordt het hele huis ‘gekasjerd’. Dit lijkt op een gewone voorjaarsschoonmaak, maar de Joden doen nog iets extra’s. Kijk op bladzijde 5 wat dit is. Het verwijderen van ‘chameets’: broodkruimels. Dat betekent dus heel goed schoonmaken, want uit alle laden en kastjes moeten de broodkruimels verwijderd worden. 2. De belangrijkste gebeurtenis tijdens Pesach is eigenlijk de avond ervoor. Dan wordt het ‘Seder-maal’ gegeten. Tijdens de Seder wordt er uit een speciaal boek voorgelezen, de Haggada. Kijk op blz. wat de betekenis van ‘Haggada’ is. Vertellen. 3. Wat is het belangrijkste thema van de Haggada? De bevrijding van de Joden uit de slavernij in Egypte.

leskist - pesach 17

15. Sederschotel 1. De mierikswortel (ook wel: bitterkruid) is een symbool voor het slechte, bittere leven dat de Joden als slaven in Egypte hadden. Welke andere bittere groenten ken je? Witlof, rauwe andijvie, sla, selderij, peterselie en radijs 2. Een lamsbotje is een symbool voor de dieren die in de Tora tijdens Pesach werden geofferd (= voor God werden geslacht). Zou het ook een varkenspoot kunnen zijn? Waarom wel/niet? Nee, want een varken is geen kosjer dier. 3. Bij de sederschotel hoort ook een bakje met zout water waar de peterselie in wordt gedoopt. Waar zou het zoute water een symbool voor zijn? Het is een symbool voor de tranen van de voorouders van de Joden. Hun geschiedenis is er immers 1 van vele tegenslagen geweest overal in de wereld. 16. Memoryspel 1. Op blz. 18 van de Haggada kun je lezen dat er tien plagen over Egypte kwamen. Noem ze alle tien. 1. Het water werd bloed 2. Er kwam een kikkerplaag 3. Er kwam een insectenplaag 4. Er kwamen wilde dieren 5. Het vee werd ziek 6. Alle mensen kregen bulten 7. Er kwam een grote storm met onweer en hagel 8. Er kwam een sprinkhanenplaag 9. Het werd donker en de zon scheen dagenlang niet 10. Alle eerstgeborenen gingen dood

2. Waarom stuurde God deze plagen (kijk ook op de vorige bladzijde van de Haggada)? Omdat de farao de Joden niet wilde vrijlaten, ook niet nadat hij beloofde dat wel te doen Daarom kwam er steeds een nieuwe plaag, net zolang tot hij ze wel vrijliet. 3. Vouw volgens het voorbeeld de tweede plaag. De kinderen vouwen een origami-kikker (die als het goed gebeurt ook echt kan springen!) 17. Matzes 1. Welke vorm hebben de matzes? Rond met ribbeltjes. 2. Zijn matzes kosjer denk je? Ja, want anders mochten de Joden ze niet eten. 3. Waarom zit alleen de lege verpakking in de doos? Omdat ze beperkt houdbaar zijn. Bovendien kunnen ze kapot gaan en dat kruimelt vreselijk. 4. Tijdens de sedermaaltijd worden de matzes in stukjes gebroken. Een zo’n stukje wordt verstopt en de kinderen mogen die na de maaltijd gaan zoeken. Kijk op blz. 25 hoe dit stukje matze wordt genoemd. Afikoman.

leskist - pesach 18

5. Heb je zelf wel eens matzes gegeten? Aan de kinderen.

Overige feestdagen: 18. Honing 1. Wat eet je in de niet-Joodse cultuur met Nieuwjaar? Oliebollen, appelflappen. 2. Waarom zijn juist appels heel geschikt om bij de viering van het Joodse Nieuwjaar te eten? Omdat het Joodse Nieuwjaar in de herfst valt als alle oogsten net binnen zijn. Dus ook als alle appels net geplukt zijn. De nieuwe oogst appels is dan net binnen. En appels zijn rond, ook dit is een symbool voor de cyclus van een jaar. 3. Waarom hoort daar honing bij? Die zorgt voor het ‘z oete’ van Nieuwjaar. 4. Wat zou men bedoelen met een zoet Nieuwjaar? Een goed Nieuwjaar met alleen fijne en mooie dingen. Het tegenovergestelde is ‘bitter’. 19. Chanoekia 1. Tijdens Chanoeka eten de Joden thuis vaak gerechten die in olie zijn gebakken, zoals latkes, een soort gefrituurde aardappelkoekjes en soevganiot, gevulde oliebollen. Waarom doen ze dat? Dat herinnert aan het wonder van het kruikje olie voor 1 dag dat 8 dagen meeging. 2. De kandelaar is het symbool voor Chanoeka. Welke Joodse symbolen ken je nu nog meer? Menora, Davidster 3.

Op de kandelaar zie je twee tolletjes. Dit zijn dreidels. Joden mogen niet gokken, dus het is een spelletje met winst en verliesfiches, dat hoort bij het Chanoeka-feest. Als de Chanoekakaarsen branden, mag je namelijk niet werken en dan is het goed als je met elkaar iets leuks kunt doen. Wanneer mogen Joden nog meer niet werken? Op Sjabbat en op de meeste feestdagen niet.

4. Tijdens Chanoeka vertellen de ouders hun kinderen vaak Joodse sprookjes en vertellingen. Welk verhaal hoort bij het Joodse feest Poeriem? Het verhaal over de Joodse koningin Esther.

20. Bar en bat mitswah-felicitatiekaarten 1. Bar is hebreeuws voor zoon en bat voor dochter. Mitswah (of mitzvah) zijn de regels en geboden die Joden moeten kennen en waar ze zich aan moeten houden. Kun jij nu uitleggen wat bar mitswah en bat mitswah betekent? Wanneer een kind ‘z oon’ of ‘dochter’ van het gebod wordt, dan betekent dat dat hij of zij voor het Joodse geloof volwassen is geworden. Van een niet-volwassen persoon kun je niet vergen dat hij of zij alle geboden kent leskist - pesach 19

en naleeft. Een volwassene is daar oud en verantwoordelijk genoeg voor. Uiteraard geldt dat volwassen-zijn alleen voor de synagoge en m.b.t. sommige gewoonten en gebruiken. De kinderen blijven verder gewoon kind en puber. 2. Wat betekenen de kaarsen op de bat mitswah-kaart? Het is een kaart voor meisjes; die mogen als ze bat mitswah zijn geworden de kaarsen aansteken tijdens Sjabbat. Soms mag dit ook al eerder, als ze hiertoe in staat zijn. In sommige gezinnen is het nl. de gewoonte dat de vrouw een kaars aansteekt en elke dochter ook eentje erbij. Verder zijn ze nu oud genoeg om te kunnen weten wanneer en hoe alle rituelen en geboden in een Joods huis uitgevoerd moeten worden. 3. Wat valt je op als je de kaarten opendoet? Je maakt ze aan de rechterkant open. De kaarten dwingen je als het ware om ze van rechts naar links te lezen. Hebreeuwse boeken lees je ook zo. 4. Wat betekent Mazel tov volgens jou (meestal schrijf je trouwens: mazzel tov)? Het betekent: “veel geluk” of eigenlijk: “goed geluk” (zoals in het engels: good luck) 5. Waarom zou je iemand die bar of bat mitswah wordt een kaart sturen? Omdat het een heel belangrijk feest is: je viert het maar 1 keer in je leven en het markeert het moment dat je volwassen wordt (voor de Joodse gemeenschap).

leskist - pesach 20

Database - overzicht per gemeente

Regiodatabase Informatie, literatuur en verhalen

Inhoudsopgave Regio

Huidige gemeente

Westerkwartier

Leek, Zuidhorn

Hunsingo

De Marne, Winsum, Bedum, Eemsmond 7

Fivelingo

Loppersum, Ten Boer

18

Fivelgo

Appingedam, Delfzijl

21

Groningen

Groningen

25

Gorecht

Hoogezand-Sappemeer, Menterwolde 35

Oldambt en Veenkoloniën

Winschoten, Pekela, Veendam, Stadskanaal, Reiderland

39

Westerwolde

Bellingwolde, Vlagtwedde

Overzicht begraafplaatsen en gebouwen in kaart

56

Literatuurlijst

57

Pag. 3

regiodatabase 2

Regio Westerkwartier Gemeente

Leek

Joodse gemeente:

Leek

Dorp (Plaats):

Leek

Synagoge:

Aan het Boveneind te Leek. Afgebroken in 1982.

School:

Het Joodse schooltje is afgebroken, en geheel gerenoveerd en opgebouwd. (Verplaatst naar het Boveneind, Samuel Leviestraat).

Begraafplaats:

Aan de Roomsterweg tussen Leek en Zevenhuizen (Diepswal). Op deze begraafplaats bevinden zich nog 87 grafstenen. Deze grafstenen staan op de foto en zijn beschreven in het boek van G.J. van Klinken e.a. De Joodse gemeenschap in het Westerkwartier, Peize en Roden.

Monumenten:

Het Joodse schooltje en voor dit schooltje een herinneringsmonument.

Families:

Onder andere Van Dam, Van der Reis, Frank, Duitscher. De families staan uitgebreid beschreven in het boek van G.J. van Klinken e.a. De Joodse gemeenschap in het Westerkwartier,Peize en Roden.

Straten:

Synagogeplein te Leek, Samuël Leviestraat te Leek.

Info:

De Joodse school heeft documentatie en kinderboeken. Deze instelling zorgt voor activiteiten bij het bezoek van schoolklassen.

Voorwerpen:

Samuël Levie Stichting/Joodse School, Samuël Leviestraat 4, Leek, secretaresse Mevr. F. van der Zwaag (tel. 0594-514252).

Foto’s:

RHC Groninger Archieven L17-283d Overzicht dorp en synagoge L17-248d Synagoge Leek L17-247d Begraafplaats Leek

Joods monument te Leek foto M. Brinks

Begraafplaats Leek, ca. 1980 foto M.A. Douma (Tg. 818, inv.nr L17-247d) regiodatabase 3

Literatuur Tamarah Benima, Kippesoep was ondenkbaar zonder saffraan (Den Haag 1983). G.J. van Klinken en J.H. de Vey Mestdagh, De Joodse gemeenschap in het Groninger Westerkwartier, Peize en Roden (Groningen 1985). G.J. van Klinken, ‘Het ontstaan van de Joodse gemeente Leek’, in: ‘De Leek, de geschiedenis’ (Leek 2000) pp. 179-194. G.J. van Klinken, ‘Samuel Victor van der Reis: Een parnas tussen orthodoxie en verlichting’, in: Misjpoge 6 (1993) pp. 111-119. De Joodse school in Leek (Leek 1995). A. Wolff, Joden in Leek en Nietap (z.p. 1995). Joden in Leek De komst van de Joden Het dorp Leek is niet erg oud. Het is een tweelingdorp met Nietap. Leek ligt in de provincie Groningen en Nietap in Drenthe. Enkele kilometers aan de zuidkant van Leek ligt Zevenhuizen. Dat was een veenkolonie waar turf gegraven werd. Voor het graven van turf had je veel mensen nodig. Veenarbeiders, schippers om de turf weg te brengen en ambachtslieden die de wagens en de gereedschappen konden maken en repareren. Vele van deze schippers en ambachtslieden woonden in Leek. In Leek woonden ook veel handelaren en juist in zo’n dorp was plaats voor Joden. Die kwamen hier omstreeks 1730 voor het eerst. Deze Joden handelden in vee, in kleding en in stoffen. Vaak waren ze ook slager. Het vlees dat de Joodse slagers leverden, kocht men graag. Dat vlees was namelijk goed en uiterst hygiënisch behandeld, zoals dat moest volgens de strenge godsdienstige Joodse wetten. Joodse gemeenschap Toen er nog maar enkele Joden in Leek woonden moesten ze naar de synagoge in Groningen. Naar Groningen gaan in die tijd was niet gemakkelijk, vooral niet met slecht weer. Daarom probeerden ze ook in Leek zo snel mogelijk een gemeente te stichten. In 1783 kocht de Joodse gemeenschap van Leek grond voor een eigen begraafplaats en korte tijd later was er in Leek een kleine Joodse gemeente. Het aantal Joden in Leek groeide snel. In 1809 had de Joodse gemeente 43 leden en in 1890 telde ze 116 mensen. Daarna liep het aantal leden terug tot 95 in 1939. Omstreeks 1900 verminderde het aantal Joden in de plattelandsdorpen. Vele Joden trokken weg omdat ze op het platteland niet genoeg meer konden verdienen. Een groot deel van de Joden was handelaar en bracht allerlei spullen naar de dorpen. Maar in die tijd begonnen de mensen met de stoomboot en later met de tram naar de stad te gaan om zelf inkopen te doen. Ook gingen er meer Joden aan de studie en werden onderwijzer of ambtenaar. Sommigen wisten elders zelfs grote bedrijven te stichten. De Joden hadden niet alleen een synagoge. Ze hadden ook allerlei verenigingen. Sommige van die clubs waren met godsdienst bezig; andere richtten zich op de samenleving. De Joden in Leek hadden aan het Boveneind een schooltje waar de kinderen na schooltijd godsdienstonderwijs kregen. Dit gebouwtje is gerestaureerd en vóór dit schooltje staat een monument ter nagedachtenis aan de Leekster Joden. Synagoge Victor Philippus van der Reis was de belangrijkste man in de Joodse gemeenschap van Leek. Toen er nog geen synagoge was, hield men diensten in zijn huis. In 1809 kocht de Joodse gemeente aan het Boveneind een huis dat ze tot een synagoge liet verbouwen. Op dezelfde plek kwam er in 1910 een nieuwe synagoge. regiodatabase 4

Begraafplaats Even ten zuiden van Leek ligt de Joodse begraafplaats aan de Roomsterweg tussen Leek en Zevenhuizen. Deze begraafplaats werd in 1783 aangelegd en telt nu nog 87 grafstenen.

Gemeente:

Zuidhorn

Joodse gemeente:

Grijpskerk-Niezijl

Dorpen:

Grijpskerk, Niezijl, Zuidhorn, Aduard, Ezinge en Oldehove

Synagoge:

Vanaf 1879 had de Joodse gemeente een synagoge in een deel van een huis in Grijpskerk, aan de Kreupelstraat, nu Molenstraat.

Begraafplaats:

Vanaf 1879, op een deel van de begraafplaats in dat dorp, 120 graven. Deze grafstenen staan op de foto en zijn beschreven in het boek van G.J. van Klinken e.a. De Joodse gemeenschap in het Westerkwartier, Peize en Roden.

Monumenten:

Er zijn verschillende herinneringsmonumenten. Op de begraafplaats bij de nederlands hervormde kerk te Niezijl, op de begraafplaats te Grijpskerk, aan de Wilhelminalaan te Zuidhorn en op het Kaakheem in Aduard.

Straten:

A. en J. van Damlaan te Aduard. Van der Hall- en Israëlsstraat te Zuidhorn.

Families:

Onder andere Aptroot, Caneel, Meijer, Feitsma, Israëls. De families staan uitgebreid beschreven in het boek van G.J. van Klinken e.a. De Joodse gemeenschap in het Westerkwartier, Peize en Roden.

Foto’s:

RHC Groninger Archieven G23-67d; G23-90d Synagoge Grijpskerk G23-66d Begraafplaats Grijpskerk

Literatuur Tamarah Benima, Kippesoep was ondenkbaar zonder saffraan (Den Haag 1983). W. Kamminga, Grijpskerk van crisis tot bevrijding (Veenhuizen, 1993). G.J. van Klinken en J.H. de Vey Mestdagh, De Joodse gemeenschap in het Groninger Westerkwartier, Peize en Roden (Groningen, 1985). G.J. van Klinken, ‘Historie 1700-1942. Burgers van twee werelden’, in: De Joodse gemeenschap in het Groninger Westerkwartier, pp. 9-180. E. Schut, ‘De overval op Johannes Smook’ in: Stad & Lande, cultuur-historisch tijdschrift voor Groningen

regiodatabase 5

Joden in Grijpskerk Geschiedenis Grijpskerk was een dorp waar veel boeren woonden. Hier woonde rond 1725 maar één Joodse familie. Zo’n vijftig jaar later woonden er nog maar twee tot drie Joodse gezinnen in dit dorp. Deze Joden handelden in vee, waren koopman in textiel of verkochten andere spullen. Joden waren vaak slager. Het vlees dat de Joodse slagers leverden, kocht men graag. Omdat dat vlees goed was en uiterst hygiënisch behandeld werd. Zo moest dat volgens de strenge godsdienstige Joodse wetten. Met zo weinig mensen konden ze in Grijpskerk geen synagoge stichten. Daarom moesten ze voor het bezoek aan de synagoge naar de stad Groningen. Een lange tocht en niet te doen met slecht weer. Daarom hielden ze in hun eigen dorp vaak gebedsbijeenkomsten. Was er iemand overleden, dan moest de gestorvene worden begraven op een Joodse begraafplaats. Van Grijpskerk moest men dan per schip naar de stad Groningen. Later, in 1809, konden ze vanuit Grijpskerk naar de synagoge in Leek gaan. Maar dat was ook een lange tocht. Dit gold ook voor de Joden uit de dorpen: Niezijl, Ezinge en Oldehove. Daarom probeerde de Joodse gemeenschap in 1869 een synagoge in Niezijl te stichten. Dat lukte niet! Pas in 1879 kregen ze het voor elkaar een synagoge te bouwen in Grijpskerk. Toen konden de Joden uit de dorpen Aduard, Ezinge, Oldehove en Zuidhorn ook naar de synagoge in Grijpskerk. De groep Joden in Grijpskerk bleef maar klein. De Joodse gemeenschap in dit dorp en zijn directe omgeving telde in 1849 87 leden en in 1876 69 leden. In 1939 waren er maar 24 Joden over. Omstreeks 1900 verminderde het aantal Joden in de plattelandsdorpen. Vele Joden trokken weg omdat ze op het platteland niet genoeg meer konden verdienen. Een groot deel van de Joden was handelaar en bracht allerlei spullen naar de dorpen. Maar in die tijd begonnen de mensen met de trein naar de stad te gaan om zelf inkopen te doen. Ook gingen er meer Joden aan de studie en werden onderwijzer of ambtenaar. Sommigen wisten elders zelfs grote bedrijven te stichten. Synagoge Omstreeks 1850 hield de Joodse gemeenschap van Grijpskerk en omstreken eigen gebedsdiensten in een kamer in Niezijl. Pas in 1879 kreeg de Joodse gemeente een synagoge in Grijpskerk. Deze synagoge was een deel van een huis aan de Kreupelstraat (nu Molenstraat). Begraafplaats Pas in 1879 konden de Joden hun overledenen in Grijpskerk begraven, op een deel van de begraafplaats in dat dorp. Ze kreeg toen van de gemeente een stuk grond voor 120 graven.

Tot woonhuis verbouwde voormalige synagoge te Grijpskerk (Tg 818 inv.nr. 6-Hf-13)

Grijpskerk, begraafplaats, ca. 1980 foto M.A. Douma (Tg. 818, inv.nr G23-66d) regiodatabase 6

Regio Hunsingo Gemeente:

De Marne

Joodse gemeente:

Leens-Ulrum

Dorpen:

Leens, Ulrum en Eenrum

Synagoge:

De voormalige synagoge te Leens, Julianastraat 15, werd gebouwd in 1885. Deze synagoge brandde in 1909 af en werd weer herbouwd.

Begraafplaats:

De Joodse begraafplaats bevindt zich op de gemeentelijke begraafplaats, aan de Achtervalge te Leens. De grafzerken staan op de foto en zijn uitgebreid beschreven in het boek: C.A. van den Berg, De Joodse gemeenschappen in Noordwest-Groningen.

Families:

Onder andere Van Geuns, Van Dam, Palm en Gronsveld. De families staan uitgebreid beschreven in het boek: C.A. van den Berg, De Joodse gemeenschappen in Noordwest-Groningen.

Monumenten:

Op het oorlogsmonument, op de begraafplaats aan de Achtervalge, staan ook de namen van elf Joden die in de oorlog het leven lieten.

Bedrijven:

Ulrum: slagerijen Torenstraat 8, Hoofdstraat 9.

Herinneringen:

Simon Benninga, postbode uit Eenrum was ondergedoken bij de familie C. Th. Bergacker en overleefde op deze wijze de oorlog.

Foto’s

RHC Groninger Archieven Leens L19-85d-86d, 135d-138d Synagoge Leens

Literatuur C.A. van der Berg, De Joodse Gemeenschappen in Noordwest-Groningen, Winsum, Eenrum, Leens-Ulrum, Warffum, 1751-1947; waarin tevens opgenomen De Benninga’s, de herinneringen aan zijn jeugd in Eenrum, door dr Noach Benninga (1909-1993) (Groningen 2000). H. Hamburger en J.C. Regtien, Een Joodse erfenis in Winsum (Bedum 1993). H. Hamburger en J.C. Regtien, Sporen van Joods verleden in Noordwest Groningen (Bedum, 1995). Tamarah Benima, Kippesoep was ondenkbaar zonder saffraan (Den Haag 1983). IJs Vissel, ‘zo’n Jodenkind heeft geen mooie hengel nodig’ . Verhalen van een Joods kind in een hogelands dorp (Warffum 1895-1900).

Joden in Leens Geschiedenis Bijna alle Joden leefden van de handel. Wilden ze in Leens hun brood verdienen dan konden zich daar maar enkele gezinnen vestigen. In het dorp Leens leefde namelijk bijna iedereen regiodatabase 7

van de landbouw. Vóór 1800 telde het dorp niet meer dan drie Joodse families, die allemaal familie van elkaar waren. Joden waren vaak slager. Het vlees dat de Joodse slagers leverden, kocht men graag. Dat vlees was namelijk goed en uiterst hygiënisch behandeld. Zo moest dat volgens de strenge godsdienstige Joodse wetten. Ook handelden de Joden in Leens en Ulrum in koeien, schapen en paarden. Anderen hadden een handel in textiel of kochten en verkochten van alles waar maar geld aante verdienen viel. In Leens woonden zo weinig Joden, dat ze geen eigen synagoge konden stichten. Omdat de stad zó ver weg was, zullen ze de synagoge daar niet vaak hebben bezocht. Ze zullen waarschijnlijk gebedsdiensten in hun eigen dorp hebben gehouden. Het godsdienstonderwijs voor hun kinderen achtten ze van het grootste belang. Dit onderwijs werd gegeven door speciale onderwijzers, die de kinderen thuis les gaven. Deze onderwijzers kregen daar geld voor, maar ze verdienden als godsdienstonderwijzer te weinig om er van te kunnen leven. Daarom moesten ze naast lesgeven nog ander werk doen, wilden ze genoeg verdienen om van te kunnen leven. Vanaf 1813 konden de Joodse inwoners van Leens en Ulrum naar de synagoge in Winsum gaan. Helaas was Winsum te ver weg om de synagoge geregeld te bezoeken. Waarschijnlijk kwamen de Joden van Leens en Ulrum toen al samen in een huiskamer die ze als synagoge ingericht hadden. In 1809 woonden er nog maar 18 Joden in Leens en Ulrum. Dit aantal groeide uit tot 45 in 1899. Maar in de twintigste eeuw liep hun aantal sterk terug en in 1941 woonden er in beide dorpen nog maar 13 Joden. Omstreeks 1900 verminderde het aantal Joden op het platteland. Vele Jodentrokken weg omdat ze op het platteland niet genoeg meer konden verdienen. Een groot deel van de Joden was handelaar en bracht allerlei spullen naar de dorpen; in die tijd begonnen de mensen met de trein naar de stad te gaan om zelf inkopen te doen. Ook gingen er meer Joden aan de studie en werden onderwijzer of ambtenaar. Sommigen wisten elders zelfs grote bedrijven te stichten.

Linkerblad van de bouwtekening van de synagoge in Leens regiodatabase 8

Synagoge De Joden van de dorpen Leens en Ulrum hielden vermoedelijk rond 1800 reeds samenkomsten in een huiskamer. Waar ze samenkwamen weten we echter niet. Maar het stichten van een synagoge vond pas plaats in 1885 in Leens. In 1885 kregen de Joodse inwoners van LeensUlrum een synagoge in Leens. Dit gebouw werd in 1909 door brand verwoest en daarna herbouwd. Deze vroegere synagoge is nu het woonhuis aan de Julianastraat 15 in Leens. Begraafplaats De Joodse begraafplaats is een onderdeel van de algemene begraafplaats aan de Achtervalge in Leens. Deze begraafplaats werd in 1878 in gebruik genomen. Er zijn nog drie houten grafpalen. Op de begraafplaats in Leens staan de namen van de Joden die in de Tweede Wereldoorlog uit de beide dorpen zijn weggevoerd.

Gemeente:

De Marne

Joodse gemeente:

Eenrum

Dorpen:

Eenrum

Synagoge:

Voormalige synagoge Leens, Julianastraat 15, of naar de synagoge in Winsum, schoolstraat 24. In het huis van Salomon Benninga aan de Jodengang 16 in Eenrum werd soms huissynagoge gehouden.

Begraafplaats:

De Joodse begraafplaats bevindt zich op de gemeentelijke begraafplaats, Achtervalge te Leens of te Winsum aan de Munsterweg aan de oostzijde van het dorp. De grafzerken staan op de foto en zijn uitgebreid beschreven in het boek: C.A. van den Berg, De Joodse gemeenschappen in Noordwest-Groningen.

Families:

Onder andere Benninga, Boonstra, Cohen en Van Zanten. De families staan uitgebreid beschreven in het boek: C.A. van den Berg, De Joodse gemeenschappen in Noordwest-Groningen.

Monumenten:

Eenrum: gedenkzuil voor hervormde kerk ter nagedachtenis aan 10 omgebrachte Joden.

Herinneringen: Herinneringen:

Op nummer 6, in de Molenstraat, woonden Mozes Benninga en Kee van Geuns. Kee overleed in 1939 en Mozes kwam om in Auschwitz. Op nummer 8, in de Molenstraat, woonde Simon Benninga. Simon was postbode en werd ‘Simon Posje’genoemd. Hij en zijn zoon Noach overleefden de oorlog. Op Raadhuisstraat 8 had Jacob Levi van Dam een manufacturenzaak. Omdat hij een niet Joodse vrouw had, overleefde hij de oorlog.

Bedrijven:

slagerijen aan de Jodengang, Molenstraat 6-8 en Raadhuisstraat 8.

Foto’s:

RHC Groninger Archieven Leens L19-85d-86d 135d-138d Synagoge Leens Sporen van Joods verleden in noord-west Groningen, pp. 12-16. regiodatabase 9

Literatuur C.A. van der Berg, De Joodse Gemeenschappen in Noordwest-Groningen, Winsum, Eenrum, Leens-Ulrum, Warffum, 1751-1947; waarin tevens opgenomen De Benninga’s, de herinneringen aan zijn jeugd in Eenrum, door dr Noach Benninga (1909-1993) (Groningen 2000). H. Hamburger en J.C. Regtien, Een Joodse erfenis in Winsum (Bedum 1993). H. Hamburger en J.C. Regtien, Sporen van Joods verleden in Noordwest Groningen (Bedum 1995). Tamarah Benima, Kippesoep was ondenkbaar zonder saffraan (Den Haag 1983). IJs Vissel, ‘zo’n Jodenkind heeft geen mooie hengel nodig’ . Verhalen van een Joods kind in een hogelands dorp (Warffum 1895-1900)

Gemeente:

Bedum

Joodse gemeente:

Winsum

Dorpen:

Bedum

Begraafplaats:

Aan de Munsterweg, aan de oostzijde van Winsum. Circa 40 grafzerken. Beschreven in het boek C.A. van den Berg, ‘De Joodse gemeenschappen in Noordwest- Groningen’ (Groningen 2000)

Monumenten:

Gedenkplaat; Jozef Meijer en Regina Meijer-Cohen. Een vierkante granieten plaat van ongeveer 40 x 40 cm. Op deze plaat lopen twee evenwijdige diagonale lijnen van linksboven naar rechtsonder. Deze lijnen duiden op het levensspoor van Jozef.Kruiselings hierover gaan diagonale lijnen van rechtsboven naar linksonder: het levensspoor van Regina. Zij vormen samen eenechtpaar. Hun namen staan midden in hun kruisende levenssporen. Twee horizontale evenwijdig aan elkaar lopende lijnen midden over de plaat duiden op het spoor naar Auschwitz. Dit spoor naar Auschwitz maakt op deze gedenkplaat hun kruisende levenssporen tot een Jodenster. I.p.v. het woord ‘Jood’ in de ster staan nu hun eigennamen op deze plaats om aan te duiden dat zij mensen waren, net als u en ik, met het recht op een bestaan. Voor de granieten plaat is een glasplaat geplaatst met daarop dit gedichtje:

‘de sporen van hun levens kruisten elkaar maar zij waren Jood en mochten niet bestaan, vonden de dood via het spoor naar Auschwitz, onschuldig vergast’. Plaats: Boterdiep w.z. 13.

De namen van Jozef Meijer en Regina Cohen staan ook op de lijst van slachtoffers uit de Tweede Wereldoorlog. Deze lijst ligt op een lessenaar, in de hal van het gemeentehuis, onder de gebrandschilderderamen. Deze ramen zijn gemaakt ter nagedachtenis aan deoorlogsslachtoffers.

Herinneringen:

Jozef Meijer en Regina Cohen woonden aan het Boterdiep w.z. 13. Jozef Meijer was handelaar in schapen. Op hun onderduikadres, in het huis van de brugwachter van Ellerhuizen werden ze opgepakt en via Westerbork afgevoerd naar Auschwitz.

regiodatabase 10

Families:

Onder andere de familie Meijer.

Foto’s:

Beschikbaar bij de historische vereniging In Sporen van een Joods verleden in Noordwest Groningen, Blz. 9 tot 11

Literatuur C.A. van der Berg, De Joodse Gemeenschappen in Noordwest-Groningen, Winsum, Eenrum, Leens-Ulrum, Warffum, 1751-1947; waarin tevens opgenomen De Benninga’s, de herinneringen aan zijn jeugd in Eenrum, door dr Noach Benninga (1909-1993) (Groningen 2000). H. Hamburger en J.C. Regtien, Sporen van Joods verleden in Noordwest Groningen (Bedum 1995). Tamarah Benima, Kippesoep was ondenkbaar zonder saffraan (Den Haag 1983). IJs Vissel, ‘zo’n Jodenkind heeft geen mooie hengel nodig’ . Verhalen van een Joods kind in een hogelands dorp (Warffum 1895-1900).

Gemeente:

Winsum

Joodse gemeente:

Winsum

Dorpen:

Winsum

Synagoge:

De synagoge heet nu ‘N.A. de Vries-gebouw’ Schoolstraat 24. Van 1879-1934 synagoge, daarna verenigings- en vakbondsgebouw, genoemd naar de (niet-religieuze) Jood en sociaal-democraat Nathan Albert de Vries. Niet meer bestaand: de huissynagoge in de Westerstraat. Zie: Infobulletin Winsem, 8e jaargang nr. 2 (juli 2003) pp. 6-7 Voormalige huissynagoge Eenrum, Jodengang 16.

Begraafplaats:

Aan de Munsterweg, aan de oostzijde van Winsum. Circa 40 grafzerken. Beschreven in het boek C.A. van den Berg, ‘De Joodse gemeenschappen in Noordwest-Groningen’ (Groningen 2000).

Monumenten:

Plaquette met namen op het N.A de Vries-gebouw van Joden die in de Tweede Wereldoorlog zijn weggevoerd.

Families:

Foto’s:

Onder andere Goldsmith, De Vries, Van Berg. De families staan uitgebreid beschreven in het boek: ‘De Joodse gemeenschappen in Noordwest-Groningen’. Beschikbaar bij de gemeente/historische vereniging. RHC Groninger Archieven W67-70d-71d, 145d en 148d Synagoge Winsum W67-146d-147d Begraafplaats Winsum

regiodatabase 11

Literatuur C.A. van der Berg, De Joodse Gemeenschappen in Noordwest-Groningen, Winsum, Eenrum, Leens-Ulrum, Warffum, 1751-1947; waarin tevens opgenomen De Benninga’s, de herinneringen aan zijn jeugd in Eenrum, door dr Noach Benninga (1909-1993) (Groningen 2000). H. van der Burg en J. Regtien, Het album van Nardus de Vries en Agnes Bruins; de voormalige synagoge in Winsum (Bedum 2004). H. Hamburger en J.C. Regtien, Een Joodse erfenis in Winsum (Bedum 1993). H. Hamburger en J.C. Regtien, Sporen van Joods verleden in Noordwest Groningen (Bedum 1995). Winsum in de tweede wereldoorlog door B.P. Tammeling, in: W.J. Formsma (red.) Winsum, Gedenkboek 1982 (Groningen 1982) pp. 245-288. Tamarah Benima, Kippesoep was ondenkbaar zonder saffraan (Den Haag 1983). IJs Vissel, Zo’n Jodenkind heeft geen mooie hengel nodig - Verhalen van een Joods kind in een hogelands dorp (Warffum, 1895-1900).

Joden in Winsum Geschiedenis Het tweelingdorp Winsum-Obergum ligt aan het Winsumerdiep. Dit dorp met een kruising van water- en landwegen had een belangrijke functie voor de directe omgeving. Omstreeks 1760 vestigden zich hier Joden. Deze Joden waren vaak slager of handelden in vee. Anderen van hen kochten en verkochten van alles waar maar geld aan te verdienen viel. Voor hun samenkomsten in de synagoge moesten de Joden uit Winsum naar Groningen komen. Daar begroeven ze ook hun doden. Langzamerhand ontstond een Joodse gemeente. Tot deze Joodse gemeente hoorden niet alleen de inwoners van Winsum-Obergum. Ook de Joden uit de omliggende dorpen als Bedum, Baflo en Eenrum hoorden bij deze gemeente. Zelfs de Joodse inwoners uit Zoutkamp, Leens, Ulrum en Eenrum moesten naar de synagoge in Winsum. In 1808 woonden er in Winsum en Obergum 11 Joden. Later, in 1879, was dit aantal uitgegroeid tot 55. Daarna liep hun aantal terug tot 17 Joden in 1930. Ter herinnering aan de Joden die in 1942 zijn weggevoerd, is er aan de voormalige synagoge een plaquette aangebracht.

Synagoge Winsum, tekening G. Mulder Omstreeks 1900 verminderde hetW67-148d) aantal Joden in de plattelandsdorpen. Vele Joden trokken (historiserend), 1982 (Tg. 818 inv.nr regiodatabase 12

weg omdat ze op het platteland niet genoeg meer konden verdienen. Een groot deel van de Joden was handelaar en bracht allerlei spullen naar de dorpen; in die tijd begonnen de mensen met de trein naar de stad te gaan om zelf inkopen te doen. Ook gingen er meer Joden aan de studie en werden onderwijzer of ambtenaar. Sommigen wisten elders zelfs grote bedrijven te stichten. Synagoge Heel lang was er in Winsum geen synagoge. In 1813 kwamen de Joden voor hun godsdienstige bijeenkomsten samen in een huis. Dat was het huis van Izaäk Marcus van den Berg in Obergum. Later was er een huissynagoge aan de Westerstraat. Pas in 1879 kon een echte synagoge worden ingewijd aan de Schoolstraat 24 in Obergum. Het aantal Joden liep in de twintigste eeuw echter sterk terug. Toen was men genoodzaakt de synagoge een andere bestemming te geven. Tenslotte werd het gebouw in 1940 verkocht. Tegenwoordig heet de voormalige synagoge ‘N.A. de Vriesgebouw’. Begraafplaats De begraafplaats werd in 1867 gesticht. Deze ligt aan de Munsterweg naar Onderdendam. Toen er nog geen begraafplaats was in Winsum, moesten de overleden Joden in Groningen worden begraven. Ook de Joden uit Eenrum en Bedum kregen hun laatste rustplaats in Winsum.

Gemeente:

Eemsmond

Joodse gemeente:

Warffum

Dorp (Plaats):

Warffum en Usquert

Synagoge:

Diensten op de Pastorieweg 30, 1856-1910 Diensten aan de Oosterstraat 38, 1910-1920 (pand bestaat niet meer) Torenweg 8 en ook op nummer 2, 1920-1929.

Begraafplaats:

Aan de Noorderstraat achter de algemene begraafplaats. Deze werd in 1885 aangelegd. Ook de Joden uit Usquert werden hier begraven.De zerken staan op de foto en zijn beschreven in het boek C.A. van den Berg, ‘De Joodse gemeenschappen in Noordwest- Groningen’.

Monumenten:

B.H. Broekemastraat te Warffum ter nagedachtenis aan de auteur van toneelstukken en boeken. Gedenksteen begraafplaats te Warffum (Noorderstraat). In huis Markus, in Museum Het Hoogeland´ is een Joodse slagerij ingericht. Het huis Markus werd in 1834 gebouwd door de rondreizende Joodse koop man Abraham Markus. In dit huis zijn ook typisch Joodse voorwerpen te zien. Synagoge Winsum, tekening G. Mulder (historiserend), 1982 (Tg. 818 inv.nr W67-148d)

Families:

Broekema, Van der Hal, Van Dam en Hoogstraal. De families zijn uitgebreid beschreven in het boek C.A. van den Berg, De Joodse gemeenschappen in Noordwest-Groningen.

Herinneringen:

Op nummer 9, aan de Hoofdstraat in Usquert woonde Samuel van der Hal, veehandelaar van beroep. Toen Samuel door de Duitsers werd opgepakt, pleegde hij zelfmoord. Zijn vrouw, dochter en kleindochter kwamen in Auschwitz om. regiodatabase 13

Herinneringen:

Ir. E.M. van der Zijl was directeur van de Rijks-HBS in Warffum. Van der Zijl was van Joodse komaf en werd in 1942 in het kamp Birkenau omgebracht.

Straten:

B.H. Broekemastraat te Warffum.

Voorwerpen:

In het huis Markus.

Foto’s:

RHC Groninger Archieven W5-143d Synagoge Warffum

Literatuur C.A. van der Berg, De Joodse Gemeenschappen in Noordwest-Groningen, Winsum, Eenrum, Leens-Ulrum, Warffum, 1751-1947; waarin tevens opgenomen De Benninga’s, de herinneringen aan zijn jeugd in Eenrum, door dr Noach Benninga (1909-1993) (Groningen 2000). P. Broekema, Benjamin. Een verzwegen dood (Amsterdam 2001) H. Hamburger en J.C. Regtien, Een Joodse erfenis in Winsum (Bedum 1993). H. Hamburger en J.C. Regtien, Sporen van Joods verleden in Noordwest Groningen (Bedum 1995). J.H. De Vey Mestdagh, De Joode gemeenschap te Warffum in: W. Duinkerken, J.P.J. Knol, C.G. Reinders en J. Toonstra (red.) De Historie van Warffum, Breede en Rottumeroog (Hoogezand 1989) pp. 95-107. IJ. Vissel, Zo’n Jodenkind heeft geen mooie hengel nodig - verhalen van een Joods kind in een Hogelands dorp (Warffum, 1895-1900) (Baarn 1995).

Joden in Warffum Geschiedenis In Warffum werkten de meeste mensen in de landbouw. Daar viel voor een groot aantal Joden niet genoeg te verdienen. Ze waren meestal koopman of slager en in zo’n dorp waren niet meer dan één of twee slagers en één of twee kooplieden nodig. Daarom hebben er in Warffum nooit veel Joden gewoond. Omstreeks 1780 vestigde zich in Warffum een Joodse familie. In 1813 woonden er nog maar 8 Joden in Warffum, maar in 1899 was hun aantal toch tot 47 uitgegroeid. In 1930 telde Warffum nog maar 16 Joodse inwoners. Omstreeks 1900 verminderde het aantal Joden in de plattelandsdorpen. Vele Joden trokken weg omdat ze op het platteland niet genoeg meer konden verdienen. Een groot deel van de Joden was handelaar en bracht allerlei spullen naar de dorpen; in die tijd begonnen de mensen met de trein naar de stad te gaan om zelf inkopen te doen. Ook gingen er meer Joden aan de studie en werden onderwijzer of ambtenaar. Sommigen wisten elders zelfs grote bedrijven te stichten. De Joden in Warffum hoorden bij de synagoge in Appingedam. Vanuit Warffum was Appingedam ver weg en deze mensen konden meestal niet naar de synagoge in Appingedam gaan. Gelukkig konden ze in 1816 naar de synagoge in Winsum. Dat was ongeveer anderhalf uur lopen vanuit Warffum. Toch vonden de Warffumers dat het bezoek aan de synagoge veel tijd kostte. Daarom wilden ze graag een synagoge in hun eigen dorp. Omstreeks 1860 hielden ze in een huis in Warffum hun eigen bijeenkomsten. Later legden ze ook een begraafplaats aan. Joden uit Usquert gingen ook naar de ‘synagoge’ in Warffum. De kinderen kregen godsdienstles van de godsdienstonderwijzer uit Uithuizen. In 1948 is er op regiodatabase 14

de begraafplaats een monument geplaatst ter herinnering aan de weggevoerde Joden. Hierop staan de namen van de 22 Joden uit Warffum, die zijn omgebracht. Aan de Benjamin Heiman Broekemastraat staat een monument. Dit is een herinnering aan de Joodse schrijver B.H. Broekema uit Warffum. Broekema was vooral auteur van toneelstukken. Naar hem is deze straat genoemd. Synagoge Omstreeks 1860 woonden er voldoende Joden in Warffum om eigen gebedsdiensten te houden. Hiervoor huurden de broers Van Dam een kamer van de houthandelaar De Cock Rouaan. Dit pand lag aan de Pastorieweg 30 in Warffum. Hier bleven ze samenkomen tot 1910. Na die tijd huurden ze de achterkamer van het huis Oosterstraat 38 in Warffum. In 1920 hadden ze hun huissynagoge op Torenstraat 8 en ook op nummer 2. Toen er in 1930 te weinig Joden woonden voor samenkomsten in de synagoge, gingen ze weer naar Winsum. Dat kon per trein. Begraafplaats In 1883 probeerden de Joden van Warffum en Usquert een stukje grond van de gemeente te krijgen voor een begraafplaats. Dat lukte niet. Daarom kochten ze in 1885 een stukje grond van de hervormde gemeente voor de aanleg van een begraafplaats. Dit kerkhof ligt achter de algemene begraafplaats aan de Noorderstraat.

Warffum, Synagoge tekening G. Mulder (historiserend), 1982 (Tg. 818 inv.nr W5-143d) regiodatabase 15

Gemeente:

Eemsmond

Joodse gemeente:

Uithuizen

Dorp (Plaats):

Uithuizen

Synagoge:

Synagoge, Molenwierdestraat bij de kruising met de Spekkersgang te Uithuizen (25 maart 1887). Deze is in 1933 afgebroken.

Begraafplaats:

Joods gedeelte op de algemene begraafplaats, Hoofdstraat-West te Uithuizen. Gesticht in 1864. De zerken staan op de foto en de teksten zijn uitvoerig beschreven in het boek J.H. de Vey Mesthdag, Joden in Noord-Oost Groningen. Nog 34 zerken aanwezig.

Monumenten:

Kerkplein te Uithuizen.

Families:

Onder andere: Knorringa, Adelsbergen, Berlijn, Van Beuzekom, Van Dam, Eckstein, Gans, Van Geuns, Godschalk, Gudema, Hoogstraal, Italië, De Leeuw, Mendels Worms, en Van Zanten. De families zijn uitvoerig beschreven in het boek J.H. de Vey Mesthdag, Joden in Noord-Oost Groningen.

Straten:

J. Cohenstraat. Zuiderstraat was Jodenstraatje tot 1858.

Literatuur E. Schut, ‘De Bijkerk Uithuizen’, in: Joden in Noord-Oost Groningen, pp. 499-549. J. H. de Vey Mestdagh (red.) Joden in Noord-Oost Groningen. De Joodse gemeenschappen in Appingedam, Bierum, Delfzijl, Kantens, Loppersum, Middelstum, Stedum, Ten Boer, Termunten, Uithuizen, Uithuizermeeden, Usquert, ‘t Zandt en omliggende dorpen (Groningen, 1980). IJ. Vissel, Zo’n Jodenkind heeft geen mooie hengel nodig - verhalen van een Joods kind in een Hogelands dorp (Warffum, 1895-1900) (Baarn, 1995).

Joden in Uithuizen Geschiedenis In 1738 woonden er twee Joodse gezinnen in Uithuizen. Zij verdienden hun geld met de verkoop van vee en vlees. Joodse slagers hadden een goede naam. Zij verkochten goed vlees dat hygiënisch was behandeld, zoals de strenge Joodse wetten dat voorschreven. Deze mensen behoorden bij de Joodse gemeente in Stedum en later bij de gemeente in Appingedam. Deze plaatsen waren voor de Joden in Uithuizen te ver weg. Ze moesten er lopend naar toe en dat was niet te doen. Daarom hielden kleine groepen Joden vaak gebedsdiensten als er geen synagoge in de buurt was. Zo hielden ze in Uithuizen bijeenkomsten in een huis dat ze hadden gehuurd. Joden uit de omliggende dorpen kwamen hier ook. Deze mensen woonden in Usquert, ’t Zandt, Uithuizermeeden en Kantens. Synagoge Pas in 1887 lieten de Joden in Uithuizen een synagoge bouwen. Dit gebouw werd verkocht in 1930, toen er in deze omgeving niet zoveel Joden meer woonden. De synagoge werd in 1933 afgebroken. Deze synagoge lag aan de Molenwierdestraat, bij de kruising met de regiodatabase 16

Spekkersgang. Omstreeks 1900 verminderde het aantal Joden in de plattelandsdorpen. Vele Joden trokken weg omdat ze op het platteland niet genoeg meer konden verdienen. Een groot deel van de Joden was handelaar en bracht allerlei spullen naar de dorpen; in die tijd begonnen de mensen met de trein naar de stad te gaan om zelf inkopen te doen. Ook gingen er meer Joden aan de studie en werden onderwijzer of ambtenaar. Sommigen wisten elders zelfs grote bedrijven te stichten. Begraafplaats Joden begraven hun doden bijna altijd op hun eigen begraafplaats. Tot 1864 moesten ze hun overledenen, ver weg, in Appingedam begraven. In 1864 hoefde dat niet meer. Toen kregen ze van het dorpsbestuur van Uithuizen een stuk grond van de algemene begraafplaats. Hier staan nu nog 24 grafstenen op.

Synagoge Uithuizen tekening M. van der Wissel (historiserend), ca. 1978 (Tg. 817, inv.nr 1883/4) regiodatabase 17

Regio Fivelingo Gemeente:

Loppersum

Joodse gemeente:

Stedum-Loppersum

Dorpen:

Stedum, Loppersum, Garrelsweer

Synagoge:

De synagoge in Stedum is afgebroken; daar staat nu een gedenkteken.

Begraafplaats:

Aparte ruimte op de algemene begraafplaats; ingang aan de Tuinbouwstraat, bij seniorencomplex ‘Assieshof’. De grafzerken staan op de foto en zijn uitvoerig beschreven in het boek J.H. de Vey Mesthdag, Joden in Noord-Oost Groningen.

Monumenten:

Voor de familie Cohen aan de Rijksweg te Garrelsweer.

Bedrijven:

Garrelsweer: huis waarin vroeger een Joodse slager woonde aan de Stadsweg 109.

Families:

Onder andere Bamberg, Hart en De Levie, Van Dam, Gronsveld en Meijer. De families zijn uitvoerig beschreven in het boek J.H. de Vey Mesthdag, Joden in Noord-Oost Groningen

Voorwerpen:

‘Stichting Historie van Garrelsweer’ heeft een sabbatslamp (Stadsweg 64)

Foto’s:

Stichting Historie van Garrelsweer heeft een foto van de familie Cohen, die in de oorlog is weggevoerd. Historische vereniging van Loppersum heeft nog een foto van de synagoge.

RHC Groninger Archieven Loppersum L27-125d Begraafplaats Loppersum L27-124d Ritueel slachter Stedum S55-64d-65d Synagoge Stedum S55-70d Gevelsteen synagoge Stedum

Literatuur E. Schut, ‘De Joodse Gemeente van Stedum en Loppersum’, in: Joden in Noord-Oost Groningen, pp. 435-497. J. H. de Vey Mestdagh (red.) Joden in Noord-Oost Groningen. De Joodse gemeenschappen in Appingedam, Bierum, Delfzijl, Kantens, Loppersum, Middelstum, Stedum, Ten Boer, Termunten, Uithuizen, Uithuizermeeden, Usquert, ‘t Zandt en omliggende dorpen (Groningen, 1980)

regiodatabase 18

Gemeente:

Ten Boer

Joodse gemeente:

Stedum-Loppersum

Dorp (Plaats):

Ten Boer

Bedrijven:

Slagerij op de hoek van de Rijksweg-Gaykingastraat. Tijdens de bevrijding in brand geschoten.

Families:

Meijer en Levie.

Foto’s:

In bezit bij de cultuur-historische werkgroep gemeente Ten Boer foto’s van twee slagerijen. Foto’s van de familie Meijer met vier dochters en schoolfoto’s waarop deze kinderen staan. Foto van de familie Meijer met een paaskoe waarmee hij door het dorp ging en dan konden mensen aanwijzen welk stuk ervan ze wilden hebben. Afdrukken van deze foto’s zijn naar Westerbork gestuurd.

Joden in Stedum en Loppersum Geschiedenis In de dorpen Stedum, Loppersum, Middelstum en Ten Boer woonden tussen 1650 en 1800 maar enkele Joodse families. Meer gingen er niet wonen omdat er maar voor enkele Joodse handelaars en slagers voldoende te verdienen viel in deze dorpen. Deze Joden handelden in vee of trokken rond als marskramers. Vele Joden waren slager. De bevolking kocht graag bij een Joodse slager. Ze verkochten goed vlees dat hygiënisch was behandeld, zoals de strenge Joodse wetten dat voorschreven.

Stedum, voormalige synagoge in gebruik als garage, ca. 1950 (Tg 818, inv. nr S55-64d) regiodatabase 19

In 1813 woonden in deze dorpen maar 28 Joden. Hun aantal groeide zodat de Joodse gemeente in 1889 83 leden telde. Ook in Garrelsweer woonden toen Joden. Daarna liepen de Joden snel in aantal terug. Zo sterk zelfs dat er in 1930 nog maar 29 Joden over waren. Omstreeks 1900 verminderde het aantal Joden in de plattelandsdorpen. Vele Joden trokken weg omdat ze op het platteland niet genoeg meer konden verdienen. Een groot deel van de Joden was handelaar en bracht allerlei spullen naar de dorpen. Maar in die tijd begonnen de mensen met de trein naar de stad te gaan om zelf inkopen te doen. Ook gingen er meer Joden aan de studie en werden onderwijzer of ambtenaar. Sommigen wisten elders zelfs grote bedrijven te stichten. Synagoge In de kleine dorpen hadden de Joden geen synagoge. Ze hielden hun gebedsdiensten in een woonhuis. Dat gebeurde rond 1777 in het huis van Mozes Alexander in Middelstum en in 1813 had men in Stedum een synagoge in het huis van Moses Gronsveld. Dit huis stond aan de westzijde in de Molenstraat in Stedum. Tussen 1888 en 1890 werd er een synagoge gebouwd. Dit gebouw was voor de oorlog geen synagoge meer, het werd na de oorlog een garage en werd enkele jaren later gesloopt. Begraafplaats Heel lang hadden de Joden in deze omgeving geen begraafplaats. De overledenen moesten worden begraven in Appingedam. Dat was een lange en moeizame tocht, vooral als het weer slecht was. In 1863 kon de Joodse gemeenschap een stukje grond in Loppersum huren om er een begraafplaats van te maken. Deze begraafplaats lag op de hoek Molenweg-Schepperij in Loppersum. In 1886 kregen de Joden een nieuwe begraafplaats. Dat was een deel van de algemene begraafplaats. Hier staan nog ongeveer 25 grafstenen op. Deze begraafplaats ligt aan de Tuinbouwstraat, ingang bij Seniorencomplex ‘Assieshof’.

regiodatabase 20

Regio

Fivelgo

Gemeente:

Appingedam

Joodse gemeente:

Appingedam

Dorp/plaats:

Appingedam

Synagoge:

Voormalige synagoge aan de Broerstraat 6, thans gereformeerde kerk (vrijgemaakt).

Rabinaatshuis:

Het Rabinaatshuis in de Broerstraat ligt links van de synagoge; dus naast Broerstraat 6.

Badhuis:

In de Broerstraat (niet meer aanwezig).

Kosterswoning:

In de Broerstraat.

Armenhuis:

In de Broerstraat (niet meer aanwezig).

Begraafplaats: . Monumenten:

De Joodse begraafplaats ligt aan de Heidensgang. De grafzerken staan op de foto en zijn uitvoerig beschreven in het boek J.H. de Vey Mesthdag, Joden in Noord-Oost Groningen. In de Broerstraat voor de voormalige synagoge.

Families:

Onder andere Sleutelberg, Van der Klei, Nieweg, de Vries, Bambergen, Hoogstraal en Velleman. De families zijn uitvoerig beschreven in het boek J.H. de Vey Mesthdag, Joden in Noord-Oost Groningen.

Straten:

Heiman Akkerstraat.

Voorwerpen:

In het museum van Appingedam bevindt zich nog een bankje uit de synagoge; misschien nog meer voorwerpen.

Foto’s:

RHC Groninger Archieven A16-212d-217d A16- 225d-229d, Voormalige synagoge te Appingedam. 232d-233d Nu gereformeerde kerk (vrijgemaakt). A16-230d-231d Rabinaatshuis; nu kosterswoning gereformeerde kerk (vrijgemaakt). A16-218c-219c, 221c-224c Joodse begraafplaats in Appingedam.

Literatuur J.H. de Vey Mestdagh, ‘De Joodse gemeente van Appingedam’, in: Joden in Noord-Oost Groningen, pp. 35-301. J. H. de Vey Mestdagh (red.) Joden in Noord-Oost Groningen. De Joodse gemeenschappen in Appingedam, Bierum, Delfzijl, Kantens, Loppersum, Middelstum, Stedum, Ten Boer, Termunten, Uithuizen, Uithuizermeeden, Usquert, ‘t Zandt en omliggende dorpen (Groningen 1980). regiodatabase 21

Joden in Appingedam Geschiedenis In Appingedam woonden heel lang geleden al Joden. In 1563 kwam Joest Muesken uit Praag vragen of hij zes jaar in Appingedam mocht wonen. Tussen 1600 en 1700 woonden er enkele Joodse gezinnen in Appingedam. Eén van hen had een bank van lening. Daar kon je spullen naar toe brengen en in ruil daarvoor kon je dan geld lenen. Gaf je het geld niet tijdig terug dan werden je spullen verkocht. De anderen verdienden hun geld als slager. De kerk maakte op een gegeven moment bezwaren tegen de aanwezigheid van de Joden en liet de godsdienstige bijeenkomsten van de Joden in 1699 verbieden. Tussen 1700 en 1800 nam het aantal Joden toe in Appingedam. In 1809 bleek hun aantal tot 130 te zijn uitgegroeid en in 1899 woonden er zelfs 285 Joden in Appingedam. Maar daarna liep hun aantal terug tot 128 in 1941. Omstreeks 1900 verminderde het aantal Joden in Appingedam en op het Groningse platteland. Door de opkomst van de industrie konden de Joodse handelaars minder verdienen aan tweedehands spulletjes. Ze trokken weg naar grotere steden. Ook volgden meer Joden een studie en werden onderwijzer of ambtenaar. Sommigen wisten elders zelfs grote bedrijven te stichten. Synagoge Eerst werd er synagoge gehouden in het huis van Joseph Meyer aan de Solwerderstraat. Deze synagoge werd in 1699 gesloten door het stadsbestuur van Appingedam. In 1698 kocht Izak Hessels een woning aan het Gouden Pand. Daar richtte hij een synagoge in, die vermoedelijk dienst deed tot 1728. De Joodse gemeente kreeg in 1752 een huis aan de Dijkstraat en richtte dit in als synagoge en badhuis. In 1800 kocht de Joodse gemeente een stuk grond en bouwde daarop de synagoge die dienst deed tot 1942. Dit gebouw doet nu dienst als kerk van de gereformeerd vrijgemaakten en het adres is Broerstraat 6. Appingedam Begraafplaats In 1763 kocht de Joodse gemeenschap een stuk grond aan de Heidensgang en legde hierop een begraafplaats aan. Voor die tijd begroeven ze hun doden op de begraafplaats in Farmsum. 818 A16-276d (Appingedam, begraafplaats) Begraafplaats, 1980 (Tg 818 inv.nr. A16-276d)

Appingedam, voormalige synagoge in gebruik als Vrijgemaakt gereformeerde kerk, 1970 (Tg. 818, inv.nr A16-212d) regiodatabase 22

Gemeente:

Delfzijl

Joodse gemeente:

Delfzijl

Dorpen:

Delfzijl en Farmsum

Synagoge:

Voormalige synagoge, Singel 50 te Delfzijl.

Begraafplaats:

De Joodse begraafplaats ligt aan de Bredelaan te Farmsum. De grafzerken staan op de foto en zijn uitvoerig beschreven in het boek J.H. de Vey Mesthdag, Joden in Noord-Oost Groningen.

Monumenten:

Herinneringsbord op het NS-station te Delfzijl, Joh. van den Kornputplein 1, te Delfzijl.

Families:

Onder andere Van der Zijl, Polak, Berkelo, Cohen, van Coevorden, en Gans. De families zijn uitvoerig beschreven in het boek J.H. de Vey Mesthdag, Joden in Noord-Oost Groningen.

Voorwerpen:

In het gemeentehuis van Delfzijl, bij de ingang. Glazen bol met 2 trouwringen van een Joods echtpaar dat is afgevoerd. Stichting Beth Ha- Knesseth bezit voorwerpen die jaarlijks rond 5 mei tentoongesteld worden.

Foto’s:

Stichting Beth Ha-Knesseth bezit een collectie foto’s. RHC Groninger Archieven D21-434d Synagoge Delfzijl

Literatuur J. Dijkstra, ‘De Joodse gemeente van Delfzijl’, in: Joden in Noord-Oost Groningen, pp. 303-431. J. H. de Vey Mestdagh (red.) Joden in Noord-Oost Groningen. De Joodse gemeenschappen in Appingedam, Bierum, Delfzijl, Kantens, Loppersum, Middelstum, Stedum, Ten Boer, Termunten, Uithuizen, Uithuizermeeden, Usquert, ‘t Zandt en omliggende dorpen (Groningen 1980).

Delfzijl, voormalige Synagoge, 1970 foto M.A. Douma (Tg. 818 inv.nr D21-434d) regiodatabase 23

Joden in Delfzijl Geschiedenis Als havenplaats trok Delfzijl al vroeg Joden aan. Deze Joden waren doorgaans afkomstig uit het Duitse Emden en het omliggende gebied. In 1655 vroegen Isac Samuels en zijn vrouw Frouke Heimans of ze in Farmsum mochten wonen. Kort na die tijd kwamen er nog meer Joden met het verzoek zich in deze omgeving te vestigen. De Joodse bevolking in Delfzijl en omgeving groeide langzaam: in 1809 woonden er 52 Joden. Deze mensen waren veehandelaar, slager, leenden geld uit, of handelden in allerlei spullen. De Joodse gemeenschap bleef groeien en in 1899 woonden er in Delfzijl 199 Joden. Daarna liep hun aantal terug. In 1942 woonden er nog 152 Joden in Delfzijl. Omstreeks 1900 verminderde het aantal Joden in Delfzijl en op het Groningse platteland. Door de opkomst van de industrie konden de Joodse handelaars minder verdienen aan tweedehands spulletjes. Ze trokken weg naar grotere steden. Ook volgden meer Joden een studie en werden onderwijzer of ambtenaar. Sommigen wisten elders zelfs grote bedrijven te stichten. Synagoge De godsdienstige bijeenkomsten hielden de Joden in het begin in een gehuurd huis. In 1816 kocht de Joodse gemeente een huis aan de Landstraat. Dat huis werd verbouwd tot synagoge en kreeg daarnaast een schoolgebouwtje. Koning Willem II gaf de Joodse gemeente in 1842 de oude huzarenstal, op de hoek van de Kerkstraat en de Oude Schans. Dit gebouw mocht ze inrichten als synagoge. Dat deed ze en ze bouwde ook een onderwijzerswoning en een schooltje. In 1887 verkocht de Joodse gemeente dit gebouw. Daarna kreeg deze gemeente aan de Singel een nieuwe synagoge. Begraafplaats De begraafplaats van deze Joodse gemeente ligt aan de Bredelaan in Farmsum. Reeds in 1680 werd daar de eerste dode begraven. De oudste grafsteen voor een Jood in de provincie Groningen is uit 1693 en bevindt zich op deze begraafplaats. Lange tijd was dit de enige Joodse begraafplaats in de provincie. Daarom werden hier ook mensen uit andere plaatsen begraven. Deze begraafplaats is verschillende keren uitgebreid.

regiodatabase 24

Regio Groningen Gemeente:

Groningen

Joodse gemeente:

Groningen

Plaatsen:

Groningen, Hoogkerk, Noorddijk

Synagoges:

Folkingestraat, Zuiderdiep, Folkingedwarssraat - De eerste synagoge van 1756 is in 1906 vervangen door een veel grotere in oosterse stijl. Dit gebouw staat er nog steeds. Na de oorlog zat hier een wasserij in. In 1976 kocht de gemeente Groningen het gebouw, dat gerestaureerd is. Sinds 1981 is het onder andere weer in gebruik als synagoge. Voor een rondleiding zie: http://www.synagogegroningen.nl/ - Aan het Zuiderdiep zat op nummer 49a tussen 1865 en 1881 een tweede synagoge. Dit gebouw is in 1933 afgebroken. Maar in de nieuwbouw op die plek zit nog een glas-in-loodraam met een afbeelding van de eerste synagoge. - Aan de Folkingedwarsstraat kwam in 1939 een jeugdsynagoge met mikwe. Tot 1943 waren hier door de week ook diensten voor volwassenen. Tussen 1945 en 1981 had de Joodse gemeente hier àl haar diensten. In 1982 verkocht zij het gebouw, dat buurthuis en sportzaal werd. Bovenin de sportzaal zit nog een dakraam met Davidster.

Rabbinaatshuis, badhuis en kosterswoning:

Nieuwstad, hoek Folkingestraat Dit gebouw dateert van 1890. Er zat onder meer een ritueel bad, een kosterswoning en een vergaderzaal voor de Joodse kerkeraad in. Maar een rabbijn heeft er nooit gewoond. Sinds 1986 is het pand grotendeels studentenhuis. Beneden beschikt de synagoge over een vergaderzaal.

School:

Haddingestraat schuin tegenover de Haddingedwarsstraat Het gebouw van deze Joodse armenschool bestaat niet meer. Later waren er Joodse godsdienstscholen in de de Kleine Peperstraat (voor de rijken) en de Folkingedwarsstraat (voor armen). Ook deze gebouwen bestaan niet meer.

Bejaardentehuis:

Beth Zekenim, Schoolholm 26 Gesticht in 1878, nieuwbouw 1899, door de joodse gemeente verkocht in 1956. Nu particulier eigendom. De gevelsteen ging naar de synagoge.

Begraafplaatsen:

- Jodenkamp bij het Boterdiep (1747-1827). Opgeheven. De stoffelijke resten, de grafstenen en het toegangshek zijn in 1954 overgebracht naar de Moesstraat. In 2005 kwamen nog enkele stoffelijke overschotten tevoorschijn die vervolgens ook zijn overgebracht. - Moesstraat (Van 1827 tot 1938 in gebruik, deel van de oude Noorderbegraafplaats. Hier bevinden zich de 55 grafstenen van de Jodenkamp en verder 906 grafstenen.) - Iepenlaan (vanaf 1909 in gebruik, 956 grafstenen.)

De drie begraafplaatsen en de grafstenen zijn beschreven in E. Schut, mr. J.H. de Vey Mestdagh e.a. - De joodse inwoners van de stad

regiodatabase 25

Groningen en omstreken 1549-1945 en hun begraafplaatsen aldaar, deel I 1549-1870 (Groningen, 2001); en in E.P. Boon en J.J.M. Lettinck, De joodse inwoners van de stad Groningen en omstreken 1549-1945 en hun begraafplaatsen aldaar, de delen IIa, IIb, en IIc, alle drie over de periode 1870-1945 (Groningen, 2006). - Informatie over de joodse begraafplaatsen in Groningen is ook te vinden op de website: http://www.historiejoodsgroningen.nl Tevens staat op deze site een database met foto’s van alle grafstenen. Deze is op naam en overlijdensjaar te doorzoeken.

Monumenten :

- Hereweg, De Handen (Voor de omgekomen joden, maker Edu Waskowsky, 1977) Internet:

Straten:

http://www.kunstopstraat.nl/weergave.php?t=artefact&id=358&route_add=

De schrijver Nico Rost gaf in 1967 de stoot tot dit monument. In 1969 werd het Sterrebos als plek uitgekozen. Maar beeldhouwer Edu Waskowsky overleed eind 1976, toen hij zes van de zeven handen klaar had. Op 4 mei 1977 werd het beeld daarom onafgerond onthuld. - Folkingestraat In 1994 is besloten er kunst aan te brengen ter herinnering aan de straat zoals die voor de oorlog was. Verschillende kunstenaars zoals Semah en Sennema hebben er werken aangebracht. Dit project kwam gereed in 1997. Internet: http://www.kunstopstraat.nl/weergave.php?t=project&id=14&route_add=

- Hereplein, Langs Moeders Graf (ter herinnering aan Jozef Israels (1824-1911), gemaakt door Abraham Hesselink, 1922. Dit beeld is in 1943 vernield en in 1946 heropgericht. (Zie Van der Poel, Joodse Stadjers, pp. 105/6, 145/146, 154/155)) Internet: http://www.kunstopstraat.nl/weergave.php?t=artefact&id=329&route_add=

- Oude Kijk in het Jatstraat, op het plein voor de Harmonie-poort, staat een borstbeeld van Aletta Jacobs. Zij was de eerste vrouwelijke student in Nederland (dit beeld is gemaakt door Theresia van der Pant, 1988) Internet: http://www.kunstopstraat.nl/weergave.php?t=artefact&id=369&route_add=

- Iepenlaan: op de Joodse begraafplaats staat een monument voor de Groninger Joden die in de oorlog omkwamen. Het is ontworpen door stadsbeeldhouwer Willem Valk en omstreeks 1950 daar geplaatst. - Davidstraat: genoemd naar een oude herberg, die weer genoemd was naar de koning van de Joden in de Bijbel. Tussen 1943 en 1945 heette deze straat op last van de Duitsers Barthold Entenssstraat. - Deportatiestraat: genoemd naar het wegvoeren van Joden en verzetsstrijders naar Duitse concentratiekampen. - Hamburgerstraat: genoemd naar Hartog Joseph Hamburger (1859- 1924), hoogleraar geneeskunde in Groningen. Van 1943 tot 1945 heette deze straat op last van de Duitsers Bollandstraat. - Jobsgang: vanaf Hoekstraat 54, genoemd naar de figuur uit de Bijbel. - Jodenkamp: oorspronkelijk Jodenkampje, loopt van het Boterdiep naar de Langestraat en is genoemd naar de voormalige Joodse begraafplaats hier. Deze werd gesticht in 1747, gesloten in 1838 en opgeheven in 1953. De straatnaam Jodenkampje is tussen 1943 en regiodatabase 26

1945 op last van de Duitsers vervangen door Verlengde Brouwerstraat. - Jozef Israëlsstraat en –plein: genoemd naar de schilder van joodse en Groningse afkomst (1824-1911). Op last van de Duitsers heetten straat en plein tussen 1943 en 1945 naar D. de Vries Lam. - Markusgang: vanaf Nieuwstraat 12, genoemd naar een aanwonende familie. - Onderduikerstraat: Genoemd naar de mensen die zich in de oorlog schuil moesten houden. Dat waren vaak Joden. - Oppenheimstraat: genoemd naar Jacques Oppenheim (1849-1924). Hij was gemeentesecretaris en hoogleraar staatsrecht in Groningen. Tussen 1943 en 1945 heette deze straat op last van de bezetter Hendrik Westerstraat. - S.S. Rosensteinlaan: genoemd naar Samuel Siegmund Rosenstein (1850-1887). Hij was hoogleraar in de geneeskunde, de tweede joodse hoogleraar in Nederland (1866, Groningen). Tussen 1943 en 1945 heette de straat Rengerslaan op last van de Duitsers.

Families:

Van Adelsbergen, Aptroot, de Beer, Behr, Berkelo, Blok, Bollegraaf, Van Coevorden, Cohen, Van Dam, Frank, Van Gelder, De Groot, Van der Hak, Van Hasselt, Kisch, De Lange, Levie, Marcus, Meijer, Muller, Nieweg, Pais, Polak, Simmeren, Stoppelman, Velleman, Vissel, De Vries, Wallage, Weinberg en Van der Wijk. Hiermee zijn de meest voorkomende familienamen van voor de oorlog genoemd. Van alle bekende Joodse familes staan er genealogische overzichten in: - E. Schut, mr. J.H. de Vey Mestdagh e.a. - De joodse inwoners van de stad Groningen en omstreken 1549-1945 en hun begraafplaatsen aldaar, deel I 1549-1870 (Groningen 2001). - E. Boon en J.J.M. Lettinck - De joodse inwoners van de stad Groningen en omstreken 1549-1945 en hun begraafplaatsen aldaar, deel I 1549-1870, de delen IIb, en IIc, beide over de periode 1870-1945 (Groningen 2006).

Bedrijven:

Grote fabrieken voor de oorlog waren die van CP (= Calmer Polak, o.a. in ranja en likeuren, aan de Petrus Campersingel), AJP (= Abraham Jozef Polak, in puddingpoeders, aan de Viaductstraat), Levie (herenkleding, WA Scholtenstraat), Muller (Oosterstraat/Kattendiep) en Menco (herenkleding, Nieuwe Kijk in het Jatstraat). Bovendien waren zeer bekend de bedrijven van de familie Catz (kruiden, specerijen etc. aan de Eendrachtskade, bitters en likeuren aan de Damsterkade) en Gerzon (modewinkel, Vismarkt). De grootste drukkerij in de stad was die van Oppenheim (Poelestraat).

Herinneringen:

- Dr EA Cohen - Herinneringen aan mijn jeugd in Groningen (typoscript RHC Groninger Archieven, toegang 1761, inv. nr. 5506). - Nico Rost - De vrienden van m’n vader; Herinneringen aan de Folkingestraat (Assen 1956). - Johan van Gelder - Terug van weggeweest; getuigenissen over en uit joods Groningen in de jaren dertig en veertig (Groningen 1993).

Informatie:

- Marcel Wichgers - [email protected] - Stefan van der Poel - [email protected]

regiodatabase 27

Voorwerpen:

In de synagoge bevinden zich Tora-rollen, Tora-jadjes (aanwijsstokjes met handjes), Thora-kronen, bekers en schalen.

Foto’s:

- Beeldbank Groningen: http://www.beeldbankgroningen.nl - In de hierna genoemde boeken van Bert Schut, Stefan van der Poel, Lies Ast-Boiten en Els Boon.

Literatuur: E. Schut, De joodse gemeenschap in de stad Groningen 1689-1796 (Assen 1995). Op internet: http://dissertations.ub.rug.nl/faculties/arts/1995/e.schut/?pLanguage=en&pFullItemRecord=ON

Stefan van der Poel, Joodse stadjers; De joodse gemeenschap in de stad Groningen 17961945 (Assen 2004). Op internet: http://dissertations.ub.rug.nl/faculties/arts/2004/s.van.der.poel/

E. Schut, mr. J.H. de Vey Mestdagh e.a., De joodse inwoners van de stad Groningen en omstreken 1549-1945 en hun begraafplaatsen aldaar, deel I 1549-1870 (Groningen 2001). E. Boon en J.J.M. Lettinck, De joodse inwoners van de stad Groningen en omstreken 15491945 en hun begraafplaatsen aldaar, de delen IIa, IIb, en IIc, alle drie over de periode 18701945 (Groningen 2006). Johan van Gelder, Terug van weggeweest; Getuigenissen over en uit joods Groningen in de jaren dertig en veertig plus razzia-lijsten met 3064 namen (Groningen 1993). Lies van Ast-Boiten en Gerben Zaagsma red., De Folkingestraat; Geschiedenis van de joodse gemeenschap in Groningen (Groningen 1996). Stefan van der Poel, 100 jaar Folkingestraat-synagoge 1906-2006 (Groningen 2006). Marnix Croes & Peter Tammes, Gif laten wij niet voortbestaan; Een onderzoek naar de overlevingskansen van joden in Nederlandse gemeenten 1940-1945 (Amsterdam 2006). Op internet: http://repository.ubn.ru.nl/bitstream/2066/64754/1/64754_gif_lawin.pdf

(Dit boek bevat zeer veel gegevens over Groningen in een vergelijkend perspectief.) Nico Rost, De vrienden van m’n vader; Herinneringen aan de Folkingestraat (Assen 1956). W.W. Kat, Joodse inwoners van Hoogkerk (1936-1942), in: Op de Hoogte jaargang 7 (2008), nummer 1, pp. 16-19. Korte geschiedenissen van de joden in de stad Groningen op internet: RHC Groninger Archieven: http://www.jodeningroningen.nl/nl/joodsegemeentes/groningen/geschiedenisgroningen/

Joods Historisch Museum: http://www.jhm.nl/nederland.aspx?ID=72

regiodatabase 28

Joden in de stad Groningen Geschiedenis - Vestiging: De eerste Jood die in de stad Groningen woonde was Simon Michaelis. In 1573 gaf het stadsbestuur hem toestemming om zich hier te vestigen. Hij had een Bank van Lening of lommerd. Arme mensen konden hier geld lenen. Zij moesten dan wel bezittingen achterlaten als onderpand. Het stadsbestuur wilde geen andere Joden in de stad hebben wonen. Pas in 1689 vestigde zich hier weer een Joodse familie. Dat was die van Jacob Abrahams, afkomstig uit Appingedam. Ook deze had een lommerd. Verder handelden de leden in textiel, juwelen en tabak. Voorlopig bleef Groningen een heel onzekere woonplaats voor Joden. Zo werden in 1710 alle Joden verbannen, omdat één gestolen goed zou hebben gekocht. Toch viel die straf in feite mee. Het stadsbestuur zag door de vingers, dat sommige Joden hier bleven. Vanaf 1731 hoefden die daar ook niet meer stiekem over te doen. De stad verpachtte toen de Bank van Lening aan Mozes Goldsmit, een koopman uit Amsterdam. Hij kreeg toestemming voor het houden van Joodse diensten in zijn huis. Dat pand stond aan de Poelestraat tegenover de Peperstraat. Nu staat daar bioscoop Images. - Gemeenschap: Mozes Goldsmit geldt als stichter van de Joodse gemeente. Na hem kwamen er meer Joden in Groningen wonen. In 1735 woonden hier al twaalf Joodse families, met elkaar 54 personen. In 1744 waren het er ongeveer 90. Maar er was verder nog niets geregeld, en dat jaar pas kwamen er regels op papier. Later is dit eerste reglement van de Joodse gemeente Groningen nog verschillende keren aangevuld. Uit alle regels blijkt dat men vooral bang was dat er teveel arme Joden in Groningen gingen wonen. Daarom eiste de Joodse gemeente entreegeld van nieuwelingen. Eerst was dat maar 5 gulden per volwassen man of gezinshoofd, maar in 1774 is dat verhoogd tot 12 à 75 gulden voor verschillende groepen Joden. Ook moest een nieuweling een verklaring van goed gedrag inleveren. Met het geld werd de armenzorg betaald. En ook de rabbijn. De eerste officiële rabbijn van Groningen was in 1765 Izaak Jozefs Cohen, de schoonzoon van Mozes Goldsmit. Begraafplaatsen In 1733 wilden de Groninger Joden al graag een eigen begraafplaats. Zij moesten hun doden toen nog in Appingedam, Pekela of Leeuwarden begraven. Pas in 1747 gaf het stadsbestuur ze toestemming om voor dit doel een stuk grond te kopen. Deze grond lag bij de Galgedwinger aan de noordkant van de stad. Andere Groningers noemden het hier de Jodenkamp en zo heet de plek officieel nog steeds. Maar grafstenen zijn er al lang niet meer te zien. Want de Jodenkamp werd in 1827 opgeheven als begraafplaats. De stenen, stoffelijke resten en een toegangshek zijn later allemaal overgebracht naar de Noorderbegraafplaats aan de Moesstraat. Op die algemene begraafplaats, aangelegd in 1827, hadden de Joden een eigen hoek. Hier begroeven ze doden tot 1938. Naast de 55 grafstenen van de Jodenkamp staan er nog 906 nieuwere. De derde en laatste begraafplaats kwam tot stand aan de Winsumerstraatweg, die tegenwoordig de Iepenlaan heet. Deze begraafplaats is vanaf 1909 in gebruik. Er staan nu 956 grafstenen. De gemeente Groningen zorgt dat beide nog bestaande Joodse begraafplaatsen netjes blijven. Vrijwilligers knappen er om de paar jaar de stenen op. Synagoge Mozes Goldsmit en de andere Groninger Joden van zijn tijd hielden eerst diensten in gewone huizen. Een echte synagoge hadden ze nog niet. In 1755 en 1756 werd de eerste gebouwd aan het lage eind van de Folkingestraat, vlakbij het Zuiderdiep. De inwijding, op 20 augustus 1756, was een groot feest. Ook het stadsbestuur was hierbij aanwezig. Dit laat zien dat het stadsbestuur voor meer verdraagzaamheid was. Wel had de sjoel aan de straatkant nog blinde muren zonder vensters. Net als katholieke en doopsgezinde kerken mocht ze niet opvallen in het straatbeeld. Bovendien waren de Joden misschien bang, dat andere mensen stenen door de ramen zouden gooien. Want niet iedere Groninger was even verdraagzaam als het stadsbestuur. regiodatabase 29

In de negentiende eeuw vonden de bestuurders van de synagoge, dat de diensten wel wat netter mochten verlopen. Iedereen zong nog op verschillende wijsjes door elkaar heen. Voortaan moest men gelijk zingen, in koor, vonden de bestuurders. Maar niet iedereen was het daar mee eens. Uit protest besloot een groep wat meer ouderwetse Joden een eigen sjoel te stichten. Deze stond tussen 1865 en 1881 aan het Zuiderdiep. Veel succes hadden ze overigens niet, hun gemeente bleef klein en trok nog geen tiende van het aantal leden van de grote Joodse gemeente. De grote synagoge aan de Folkingestraat had, voor zover bekend, 130 zitplaatsen voor mannen en 50 voor vrouwen. Ruim een eeuw geleden vond het bestuur dat veel te weinig. Het kocht huizen naast en achter het gebouw op en liet deze met de oude sjoel afbreken. Op het veel grotere stuk grond kwam een nieuwe synagoge in oosterse stijl. Deze kreeg 363 zitplaatsen voor mannen en 148 voor vrouwen. Het gebouw staat er nog steeds. Het valt veel meer op dan de voorganger, een bewijs dat de Joden er in deze tijd ook echt bij hoorden in de stad. In de Tweede Wereldoorlog was dat heel anders. Na die oorlog bleek het gebouw veel te groot voor de weinige Joodse overlevenden. Zij konden het onderhoud niet meer betalen. Daarom verkocht de Joodse gemeente het gebouw aan een wasserij. Toen dit bedrijf in 1973 failliet ging, stond het pand jarenlang leeg. Maar een groep Groningers wilde dat het zou worden opgeknapt. Daarom kocht de gemeente het. Zij maakte er een monument van. De restauratie was in 1981 klaar, sindsdien is het gebouw gedeeltelijk weer een synagoge met 120 zitplaatsen. In de rest van het gebouw zijn er tentoonstellingen en vergaderingen. Naast de grote synagoge was er in de jaren dertig van de vorige eeuw een jeugdsynagoge, eerst elders in de Folkingestraat. De Joodse jeugd vond de diensten in de grote synagoge namelijk wat saai en kwam er daarom niet graag. Een echte jeugdsynagoge kwam er in 1939 aan de Folkingedwarsstraat. In de eerste oorlogsjaren waren hier door de week ook diensten voor volwassenen. Tussen 1945 en 1981 had de Joodse gemeente hier zelfs àl haar diensten. Toen de grote sjoel weer beschikbaar kwam, verkocht zij het gebouw aan de Folkingedwarsstraat, dat in 1982 buurthuis en sportzaal werd. Bovenin de gymzaal zit er nog steeds een dakraam met een Davidster. Aantal Joden Aantal Joden in Groningen: 1754 - 190 ongeveer 1776 - 261 1798 - 396 1809 - 516 1828 - 935 1848 - 1422 1868 - 1615

1889 - 2482 1914 - 2700 1920 - 2362 1930 - 2397 1941 - 2843 1949 - 245 1952 - 194

Gebrandschilderd detail uit raam van de synagoge in de Folkingestraat. Prentbriefkaart collectie RHC Groninger Archieven (1986-20926) regiodatabase 30

In de achttiende eeuw nam de Joodse bevolking van Groningen al toe, maar die groei ging in de negentiende eeuw nog veel sneller. Deels kwam dit doordat het aantal kinderen groter was dan het aantal sterfgevallen. Maar er vestigden zich ook veel meer Joden in de stad dan er weggingen. Dit gebeurde vooral na de aanleg van de spoorwegen (tussen 1866 en 1870). Dankzij dit nieuwe vervoersmiddel konden mensen gemakkelijker in de stad komen om spullen te kopen. Joodse handelaren in de provincie verloren zo klanten. Door naar de stad te verhuizen, konden zij zelf een groter afzetgebied bedienen. Na de Eerste Wereldoorlog nam de Joodse bevolking af. Waarschijnlijk komt dit door verhuizing naar het westen, vooral Amsterdam. In de jaren dertig was er weer een toename, ook doordat hier vluchtelingen uit Duitsland kwamen wonen. Maar het hoge aantal Joden in 1941 komt ook doordat de Duitsers Joden in de provincie dwongen om naar de stad te verhuizen. Vervolgens hebben de Duitsers in 1942 en 1943 bijna alle Joden uit Groningen weggevoerd. Maar weinig mensen overleefden de vernietigingskampen als Sobibor en Auschwitz. Deze Sjoa of holocaust is de oorzaak van de enorme achteruitgang tussen 1941 en 1949. De verdere achteruitgang na 1949 komt vooral door verhuizingen naar Israël. In de tweede helft van de negentiende eeuw was ruim 4 % van de Groninger bevolking Joods. Dat betekent dat 1 op de 25 Groningers bij de Joodse gemeente hoorde. Maar niet in alle wijken waren de Joden even sterk aanwezig. Zij woonden het liefst dicht bij de synagoge, in de Folkingestraat en omgeving, met name ook de Nieuwstad en enkele andere straten. Deze omgeving stond algemeen bekend als “de Jodenbuurt”. Wat ze deden voor de kost In middeleeuwse steden mochten Joden geen lid worden van een gilde. Zij konden daarom geen ambacht uitoefenen, zoals schoenmaker, timmerman, of metselaar. Maar omdat ze hun godsdienstplichten op zaterdag moesten doen, een werkdag voor christenen, kwam dat misschien ook wel goed uit. Wat Joden wèl mochten was een Bank van Lening houden, geld uitlenen tegen onderpand. Omdat mensen veel meer goederen naar de lommerd brachten, dan ze weer ophaalden, moest de pandjesbaas veel spulletjes verkopen. Zo kwamen Joden in de tweedehands handel terecht. Ook reisden Joden op het platteland rond als marskramers en handelaars. In het aangrenzende Noord-Duitsland deden ze vooral in vee, vlees en huiden. Omdat de Joodse wet eist dat vee op een bepaalde manier geslacht wordt, waren er verhoudingsgewijs ook veel Joodse slachters op het platteland. Zoals we gezien hebben, hield Mozes Goldsmit, de stichter van de Joodse gemeente in Groningen, een Bank van Lening. Ook was hij koopman. Van het stadsbestuur mocht hij lid van het koopmansgilde worden. Zijn voorbeeld werd gevolgd door andere Joden. Maar het koopmansgilde was voorlopig ook het enige dat toegelaten werd. Andere gilden, zoals die van de slagers, schoenmakers en knoopmakers deden daar eerst heel moeilijk over.

Feestelijke samenkomst in de Folkingestraat Foto: collectie RHC Groninger Archieven (818-6349) regiodatabase 31

Daar bestonden nog veel oude vooroordelen tegen Joden. Het stadsbestuur dwong deze gilden vanaf 1774 om Joden toe te laten. In de periode rond 1800 kregen Joden dezelfde rechten als christenen. Ook werden de gilden toen afgeschaft. Je hoefde geen lid meer te zijn om geld te verdienen met een ambacht. Toch bleven verreweg de meeste Joden in Groningen werkzaam in de handel, als koopman, winkelier en marskramer. Dat kon je vooral goed zien in de Folkingestraat. Daar was heel veel Joodse middenstand: slagers, poeliers, (tweedehands) klerenhandelaren, en verder een paar bakkers en wat café’s en hotels. In de zijstraten van de Folkingestraat, te weten de Nieuwstad, de Torenstraat en de Folkingedwarsstraat, woonden armere Joden, zoals handelaren in lompen, metalen, huiden en vellen. Maar ook veel mensen die van een uitkering moesten leven. Dat waren er verhoudingsgewijs twee keer zoveel als bij niet-Joden. Door de erg slechte woningen stonden die zijstraten ook niet zo goed bekend. Na 1870 ging het beter met iedereen. De kleine handel werd veel minder overheersend als manier om geld te verdienen. Meer Joden kwamen in loondienst als handelsreiziger, vertegenwoordiger, kantoorbediende, ambtenaar, fabrieksarbeider of naaister. Ook vestigden meer Joden zich in een vrij beroep als arts of advocaat. Aan de universiteit kwamen de eerste Joodse hoogleraren. Bovendien kregen Joden nu creatieve beroepen als fotograaf, muzikant of kunstschilder. Bekende namen uit deze tijd zijn die van Aletta Jacobs, de eerste vrouwelijke student en arts (1854-1929) en Jozef Israels (18241911), een beroemde impressionistische schilder. Beide kwamen uit Groningen. Beide hebben een monument, Aletta Jacobs bij de Harmonie en Jozef Israels aan het Hereplein. Grote bedrijven Sommige Groninger Joden stichtten hele grote bedrijven waar honderden mensen werkten. Zo had je in de voedings- en genotmiddelenindustrie de natte en de droge Polak, en de droge en de natte Catz. Met de natte Polak werd de ranja- en likeurenfabriek bedoeld van CP (= Calmer Polak). Deze stond in de hoek tussen de Petrus Campersingel en het Damsterdiep. Alles is gesloopt op een tuinmuurtje na. De droge Polak was AJP (= Abraham Jozef Polak), een fabriek in puddingpoeders aan de Viaductstraat. Later zat hier het gemeentearchief in, maar tegenwoordig heet het weer de Puddingfabriek en biedt het plaats aan startende kunstenaars.

Affiche van de puddingfabrikant Polak. Prentbriefkaart collectie RHC Groninger Archieven .(1986-7357) regiodatabase 32

De Catzen kwamen oorspronkelijk uit Oude Pekela. De droge Catz deed in kruiden en specerijen - het pand staat er nog steeds aan de Eendrachtskade noordzijde. Nu zit de reclassering er in, maar de fraaie toegangspoort bleef bewaard. De natte Catz, aan de Damsterkade, maakte likeuren en kruidenbitters, met name het bekende Catz Elixer. Al deze vier fabrieken verkochten hun producten door heel Nederland en zelfs ver daarbuiten. Daarnaast ontwikkelde zich een confectie-industrie uit de Joodse handel in tweedehands kleren. Opkopers lieten zulke kleren al vaak voor stukloon opknappen door thuiswerkers. Op een gegeven moment lieten ze deze thuiswerkers ook nieuwe kleren maken. Maar als je die mensen voor een vast loon in een atelier met naaimachines en een lopende band samenbracht, konden ze veel vlugger werken. En zo ontstonden grote fabrieken als die van Levie, Muller, Van Dam en Menco. Deze waren vooral bekend om hun herenmode. Voor en na de oorlog ging het om de grootste werkgevers van de stad. Maar in de jaren zestig konden ze de concurrentie niet meer aan. Nog weer andere bekende Joodse bedrijven waren die van Gerzon en Oppenheim. Gerzon was een landelijke keten van grote modewinkels, die ooit in Groningen begon. Tot in de jaren zeventig bestond de winkel aan de Vismarkt. De grootste drukkerij in de stad was die van Oppenheim in de Poelestraat. Hier werden heel veel kranten gedrukt. Verenigingen Voor godsdienstige Joden is liefdadigheid een plicht. In Groningen waren er dan ook allerlei verenigingen, waarin rijkere Joden de armeren steunden. Zulke verenigingen of chevres waren er bijvoorbeeld al vroeg voor het betalen van begrafenissen, kraamhulp, trouwerijen en onderwijs. Vanaf 1870 kwamen er ook andere verenigingen op. Zo had je Ets Haïm, dat oorspronkelijk bedoeld was voor studie van de heilige geschriften. In 1889 kreeg deze club een eigen gebouw aan de Folkingestraat met een bibliotheek. Later is het doel breder geworden en maakten Joden hier ook studie van wereldse onderwerpen als filosofie en geschiedenis. De Groninger Joden kenden verder eigen sportclubs zoals Attila, Ivria en Hakoah. Sport gold als goed voor het zelfvertrouwen. Bovendien hadden ze toneelclubs voor vermaak in eigen kring. In de oorlog zijn al deze verenigingen verdwenen. Onderwijs Tot slot nog iets over Joodse scholen. Voor ongeveer 1860 gingen Joodse kinderen niet naar de gewone basisscholen. Het onderwijs daar was nog erg christelijk, bovendien bestond er geen leerplicht. Wel was er vanaf ongeveer 1750 een Joodse armenschool in een pand aan de Haddingestraat, schuin tegenover de Haddingedwarsstraat. Hier konden kinderen Jiddisch en Hebreeuws leren lezen en schrijven, zodat ze de heilige schriften vervolgens konden bestuderen. Kinderen van de rijkere ouders gingen hier niet heen. Die kregen thuis privéonderwijs in zulke vakken.

Joodse kinderen vieren Poeriem Foto: P. Kramer, collectie RHC Groninger Archieven (1785-5807) regiodatabase 33

Wat meer onderwijs in niet-godsdienstige vakken was er in Tiphereth Bacherim. Deze Joodse armenschool werd in 1815 opgericht en stond ook weer in de Haddingestraat. Jiddisch werd hier niet meer geleerd, omdat men vond dat die taal de Joden teveel apart zette van de andere burgers. Nederlands was hier de voertaal. Omdat Joodse ouders geen uitkering konden krijgen als ze hun kinderen niet naar deze school stuurden, werd hij heel goed bezocht. Ook stond hij zeer goed bekend. Tussen 1841-1844 gold hij zelfs als de beste school van heel Nederland! Maar na 1851 raakte Tiphereth Bacherim in verval. Door nieuwe schoolwetten kregen godsdienstige scholen geen subsidie meer. Ook de Joodse kinderen gingen voortaan naar openbare, algemene stadsscholen. Als die scholen uitgingen, konden ze daarna nog godsdienstonderwijs volgen op de Joodse school. Maar steeds minder kinderen deden dat na verloop van tijd. Later waren er godsdienstscholen in de Kleine Peperstraat (voor rijken) en de Folkingedwarsstraat (voor armen). Helemaal aparte Joodse scholen kwamen er weer in augustus 1941, toen Joodse kinderen niet meer naar de gewone scholen mochten van de Duitsers. Zo´n 200 kinderen gingen naar Joodse basisscholen aan de Prinsenstraat en het Zuiderdiep. Daarnaast was er aan de Violenstraat een Joodse ULO met 60 leerlingen en een Joods lyceum met 51 leerlingen. Toen in april 1943 bijna alle leerlingen waren afgevoerd naar de vernietigingskampen, zijn deze scholen gesloten.

regiodatabase 34

Regio Gorecht Gemeente:

Hoogezand-Sappemeer

Joodse gemeente:

Hoogezand

Dorp (Plaats):

Hoogezand-Sappemeer, Kolham

Synagoge:

Noordzijde Winschoterdiep. Na de oorlog afgebroken.

Begraafplaats:

De Joodse begraafplaats ligt in de gemeente Slochteren aan de Knijpslaan te Kolham.

Monumenten:

Stationsstraat te Hoogezand.

Foto’s:

RHC Groninger Archieven Hoogezand-Sappemeer H46-94d-95d, 305c Synagoge Hoogezand

Literatuur J.N.T. van Albada en H. Vrielink, Joden in Groningen (Groningen 1971). E. Boon en H. Lettinck, ‘De Joodse gemeenschap in Hoogezand-Sappemeer en omgeving tussen 1724 en 1950’, in: Pluustergoud 15 (2001). E.P. Boon en J.J.M. Lettinck, De Joodse gemeenschappen in Hoogezand- Sappemeer, Slochteren, Noord- en Zuidbroek en omliggende dorpen 1724- 1950 (Groningen 2001). H. van Geuns-Godfried, ‘De Ned. Isr. Gemeente te Hoogezand-Sappemeer’, in: E.F.W. Brinkman (red.) Gedenkboek uitgegeven ter herdenking van het 300-jarig bestaan der gemeente Hoogezand en Sappemeer, 1628-1928 (Hoogezand 1928). J. Michman, H. Beem en D. Michman, Pinkas. Geschiedenis van de Joodse gemeenschap in Nederland (Ede/Antwerpen 1992). C. Scholtens, ‘De Helmster Joden zijn niet meer...!’, in: Vrouger: orgaan van de Historische Vereniging Scharmer-Harkstede en Omstreken 2 (1997) pp. 27-30.

Joden in Hoogezand Geschiedenis In Hoogezand en Sappemeer viel veel te beleven. Langs het Winschoterdiep voeren schepen af en aan met turf en andere goederen. In deze dorpen woonden allerlei mensen. Kooplieden, scheepsbouwers, wagenmakers, boeren en mensen die turf moesten graven. Nu zou je verwachten dat hier veel Joden gingen wonen, maar dat was omstreeks 1750 nog niet zo. De Joden wilden in hun eigen omgeving een synagoge en ook graag een eigen begraafplaats. Maar zo lang er nog zo weinig mensen woonden, kregen ze geen synagoge. Wilden ze naar de synagoge dan moesten ze naar Veendam. Om zich deze lange reis te besparen, kwamen ze in Hoogezand- Sappemeer op de Sabbath vermoedelijk bij elkaar om te bidden. Was er iemand overleden dan moesten ze wel naar Veendam. Die tocht maakten ze waarschijnlijk per schip langs het Winschoterdiep. In 1801 waren er zo veel Joden in Hoogezand-Sappemeer komen wonen dat ze een eigen gemeente konden stichten. Hoeveel Joden er precies regiodatabase 35

waren weten we niet, maar in 1814 telde de Joodse gemeente meer dan honderd mensen. Die woonden in Hoogezand, Sappemeer, Martenshoek, Foxhol, De Kiel, Slochteren en Schildwolde, Zuid- en Noordbroek. In 1882 gingen de Joden in Noord- en Zuidbroek een eigen gemeente stichten. In 1889 telde de Joodse gemeente van Hoogezand 269 leden. Daarna liep het aantal terug en daalde in 1930 tot 183. De meeste Joden leefden van de handel. Ze kochten en verkochten vee of deden in allerlei andere dingen waar maar geld aan te verdienen viel. Binnen deze Joodse gemeenschap leefden ook veel mensen die erg arm waren. Omstreeks 1900 verminderde het aantal Joden in Hoogezand-Sappemeer en op het Groningse platteland. Door de opkomst van de industrie konden de Joodse handelaars minder verdienen aan tweedehands spulletjes. Ze trokken weg naar grotere steden. Ook volgden meer Joden een studie en werden onderwijzer of ambtenaar. Sommigen wisten elders zelfs grote bedrijven te stichten. Synagoge In 1799 hadden de Joden uit.Hoogezand een huissynagoge aan de Kalkwijk. In 1814 kwam. de gemeente bij elkaar in een.huis in Martenshoek, die als.synagoge dienst deed. Pas in.1854 kwam er aan de noordkant.van het Winschoterdiep.een echte synagoge. Deze.synagoge is na de oorlog.verkocht en afgebroken. Begraafplaats De Joden uit Hoogezand moesten hun doden begraven in Veendam. Veendam was ver weg en eigenlijk alleen maar per schip bereikbaar. Daarom vroeg de Joodse gemeenschap om een begraafplaats in de eigen omgeving. Het duurde erg lang voor de Joden daarvoor toestemming kregen. Na veel gezeur mochten ze vanaf 1837 hun doden aan Knijpslaan in Kolham, in de gemeente Slochteren, begraven.

Hoogezand synagoge, 1930, foto uit ‘Het Noorden in Woord en Beeld’ (Tg. 818, inv.nr H46-305c) regiodatabase 36

Gemeente:

Menterwolde

Joodse gemeente:

Zuidbroek

Dorpen:

Zuidbroek, Noordbroek en Muntendam

Synagoge:

Aan de Uiterburen. Na de oorlog afgebroken.

Begraafplaats:

Aan de Botjesweg te Zuidbroek.

Monumenten:

Op de Joodse begraafplaats te Zuidbroek bij het station te Zuidbroek. Dit monument is een bronzen beeld van twee personen die naar mensen in de trein zwaaien. Rechts van het beeld is een zwarte plaquette geplaatst. Het beeld is geplaatst op een cirkelvormig plaveisel en is 1 meter 80 hoog.

Tekst op de gedenkplaat:

‘Ter nagedachtenis aan de deportatie vanuit het opvangkamp Westerbork via de spoorwegverbinding Groningen-Nieuweschans met Zuidbroek als vaste stopplaats’.

Straatnamen:

In Muntendam herinneren de straatnamen Broekemastraat, Levitusstraat, Schrijverstraat en Valkstraat nog aan de verdwenen Joodse families.

Voorwerpen:

Museum 1940-1945, Hoofdweg 74, Harkstede

Info:

C. Scholtens, Hoofdweg 10, Harkstede 050-4041266. Beschikt over gebruiksvoorwerpen van Joden en een sabbatslamp.

Zuidbroek, begraafplaats, ca. 1975 foto O.E. Huisman regiodatabase 37

Literatuur J.N.T. van Albada en H. Vrielink, Joden in Groningen (Groningen 1971). W.T. Boom-Renkema, De Joodse gemeenschap in Zuidbroek (Groningen 1992). E.P. Boon en J.J.M. Lettinck, De Joodse gemeenschappen in Hoogezand- Sappemeer, Slochteren, Noord- en Zuidbroek en omliggende dorpen 1724- 1950 (Groningen 2001).

Joden in Zuidbroek Geschiedenis Omstreeks 1750 kwamen er Joden in Zuidbroek wonen. Deze Joden leefden van veehandel en van de verkoop van vlees. In de beide dorpen Zuid- en Noordbroek woonden in 1783 achttien Joden. Er was ook al een Joodse onderwijzer: Levi Joseph. Toch hadden deze dorpen te weinig Joden voor een eigen gemeente. Het aantal Joden groeide echter tot 75 in 1899. Omdat het aantal zo toenam, vormden de Joden hier vanaf 1884 de Joodse gemeente Zuidbroek. Toen hun aantal terugliep, gingen de Joden in 1922 weer behoren bij de Joodse gemeente van Hoogezand. Omstreeks 1900 verminderde het aantal Joden in de plattelandsdorpen. Vele Joden trokken weg omdat ze op het platteland niet genoeg meer konden verdienen. Een groot deel van de Joden was handelaar en bracht allerlei spullen naar de dorpen; in die tijd begonnen de mensen met de trein naar de stad te gaan om zelf inkopen te doen. Ook gingen er meer Joden aan de studie en werden onderwijzer of ambtenaar. Sommigen wisten elders zelfs grote bedrijven te stichten. Synagoge In 1733 was er al een huissynagoge in Zuidbroek Deze synagoge was een kamer in het huis van Meijer Sijmons. In 1884 kreeg Zuidbroek een synagoge aan de Uiterburen. Er was ook een woning voor de godsdienstonderwijzer en in zijn huis was ook het leslokaal. De synagoge werd in 1934 afgebroken. Begraafplaats De Joodse begraafplaats aan de Botjesweg, hoek ’t Veen, werd in 1886 aangelegd. Toen deze begraafplaats nog niet bestond, begroeven de Joden uit Zuidbroek hun doden in Kolham.

regiodatabase 38

Regio Oldambt en Veenkoloniën Gemeente:

Winschoten

Joodse gemeente:

Winschoten

Dorp (Plaats): Synagoge: Rabinaatshuis: Badhuis: Begraafplaats:

Winschoten De voormalige synagoge doet dienst als Seizoengalerij’, Bosstraat 24, 9671 GH Winschoten. Was voordien in gebruik als gerefomeerde kerk (vrijgemaakt). Het rabinaatshuis ligt aan de Bosstraat 22. Deze is nu in gebruik als galerie. In het huis bevindt zich nog een mikwe (ritueel bad). In het rabinaatshuis aan de Bossstraat 22 bevindt zich nog de originele mikwe (het ritueel bad). Aan Sint Vitusholt ligt sinds 1828 de begraafplaats.

Monumenten: Monumenten: Monumenten: Monumenten:

Plaquette aan het Rabinaatshuis, Bosstraat 22, naast de voormalige synagoge. Ter nagedachtenis aan de voormalige Winschoter Nederlands Israëlitische Gemeente en haar leden. Dit gebouw diende als woonhuis voor de godsdienstleraar ‘gazzan’ en zijn gezin en het werd gebruikt voor allerlei nevenactiviteiten. Aan de muur van de oude ingang naar het perron van het NS-station te Winschoten is een plaat uit roestvrij staal aan de muur bevestigd, waarop naast de Davidsster ter rechterzijde staat aangegeven ‘3/4 oktober 1942-3/4 oktober 1992’. Ter herinnering aan de ongeveer 500 Joodse burgers van Winschoten die per trein werden afgevoerd naar Westerbork en vandaar naar concentratiekampen in Duitsland en Polen. In deze kampen zijn uiteindelijk 446 omgebracht’. N.B.: de getallen kloppen niet. Er woonden tijdens de deportaties 449 Joden in Winschoten, waarvan 389 daadwerkelijk zijn omgekomen in kampen. Joods monument op de begraafplaats St. Vitusholt. Bij de ingang van de Joodse begraafplaats staat een monument ter herinnering aan de omgebrachte Joodse medeburgers. Op een gedeeltelijk ommuurd pleintje staat een zuil met aan de top een zespuntige Davidsster. Het opschrift is tweetalig. In het Nederlands staat er: ‘Blijvend zijn de herinneringen aan de kinderen onzer gemeente 446 in getal. Door wrede hand der vijanden van ons weggerukt in de jaren 5702-5705/ 1943-1945. Mogen zij zetelen in Gods lichtglanzen’. N.B.: het getal 446 had moeten zijn 389. Monument ‘De Klaagmuur’. Dit beeldhouwwerk - in de vorm van een reliëf - stelt een klaagmuur in Jeruzalem voor. Aan weerszijden daarvan zijn twee reliëfplaten (van terracotta) geplaatst met daarop bronzen platen met respectievelijk een Nederlandse en een Hebreeuwse tekst. Geschonken in 1977 door de burgerij van Winschoten ter nagedachtenis aan de toenmalige Joodse gemeente in Winschoten. Oorspronkelijk was het gesitueerd op het Israëlplein, in 1996 verplaatst naar het terrein voor de voormalige synagoge, Bosstraat 24. Joods monument omgekomen Joden. In 2005 is er een monument onthuld met alle namen van de in de oorlog omgebrachte Joodse inwoners van Winschoten. Het bestaat uit een gebroken Davidsster en 3 plaquettes met in totaal 389 namen. Het monument is gesitueerd op de Venne, voor het Israëlplein. regiodatabase 39

Families:

Engers, Zuikerberg.

Straten:

Geen namen maar wel begrippen. Israëlplein, Synagogepassage en Reivelpassage.

Foto’s:

RHC Groninger archieven Winschoten W60-411d-413d Synagoge Winschoten W60-414d-415d Begraafplaats Winschoten Er zijn foto’s beschikbaar bij de gemeente/historische vereniging. Foto’s in het boek: P. Brood en E. Schut (red.) ‘Eene zeer twistzieke natie’, Pag. 89: foto Joodse begrafenis Pag. 100: Advertentie Israëlitisch armbestuur Pag. 101: Paasbroden Pag. 102: Lederhandel & Schoenmakers-fournituren Pag. 114: Boschstraat in 1965 met rabinaatshuis, synagoge en onderwijzerswoning met school Pag. 115: Advertentie voor manufacturenzaak Van der Hove Pag. 121: Buitenvenne met schoenenzaak van Van Huiden Pag. 128: Zaak van de ‘volksslager’ Simon de Vries Pag. 131: Advertentie M. Bloemendal, 1782 Pag. 134: Torenstraat met het pand van B. van den Berg, fabrikant van Winschoter Pag. citroenballetjes. Pag. 145: Advertentie van A. Zuikerberg Pag. 150: Levy Ali Cohen Pag. 160: Kerkenraad Nederlands Israëlitische gemeente, 1929 Pag. 163: Idem Pag. 170: Joodse toneelvereniging: ‘Weldoen is ons streven’, opgericht 1876 Pag. 171: Krantenbericht J. Zuikerberg, 50 jaar gemeenteambtenaar. Pag. 173: Winkel van L. Polak Pag. 174: Briefhoofd vleeswarenfabriek W.G.G. Meyer Pag. 175: Briefhoofd Stoom- en handelsdrukkerij B.M. Zuikerberg Pag. 176: Briefhoofd L. & H. Hart, huiden, vellen, wol

Literatuur Tammo Bakker, In aanraking met Israel - ‘De Israelitische Begraafplaats Winschoten’ (z.p. z.j.). Tammo Bakker, Mediene Stad Winschoten: Mokum van het Noorden (Veendam 2002). Brood, P. en E. Schut (red.) ‘Eene zeer twistzieke natie’. Aspecten van de geschiedenis van de Joodse gemeenschap in Winschoten 1683-1943 (Bedum 2003). H.R. Enter, Joden in Sodom: historische terugblik; Joden in de provincie Groningen, speciaal in Winschoten (voor en ten tijde van de tweede wereldoorlog) (Blijham 1975). G.S. Koeman.Poel, Een synagoge op het kruispunt van de winden: (de Joden van Winschoten), 1750-1942 (Winschoten 2002). T. Pelgrim, ‘Een Joods monument in Winschoten’ , in: Oud Winschoten 5 (2003) pp. 5-7. T. Potjewijd, Leven en werken in Winschoten in de negentiende eeuw (Winschoten 1977). Met een lijst van Joodse woorden en zegswijzen. H. Strating, Winschoten 1940-1945: een provinciestadje aan de Duitse grens (Winschoten 2001). regiodatabase 40

Joden in Winschoten Geschiedenis Langs Winschoten kwam vroeger veel verkeer. Het dorp lag immers aan een belangrijke weg tussen de stad Groningen en Duitsland. Er woonden niet alleen boeren, maar ook kooplieden en mensen die met een ambacht hun brood verdienden. In dit Winschoten woonden ook opvallend veel wevers. Omstreeks 1700 kwamen hier ook Joden wonen. In 1710 telde Winschoten vier Joodse gezinnen en hun aantal breidde zich toen nauwelijks uit. In 1814 bleek hun aantal sterk te zijn gegroeid. De Joodse gemeente van Winschoten had toen 197 leden. In de loop van de 19e eeuw groeide Winschoten uit tot een grote plaats. Ook het aantal Joden groeide sterk. In 1899 woonden er in Winschoten 699 Joden. Deze mensen verdienden hun geld als koopman, veehandelaar en slager. Bovendien hadden de Joden in Winschoten ook verscheidene winkels. Daarna liep het aantal Joden terug. In 1941 woonden er nog 493 Joden. In Winschoten was lange tijd ongeveer 10% van de bevolking Joods. Er was maar één plaats in Nederland waar dit percentage hoger lag. Dat was Amsterdam. Omstreeks 1900 verminderde het aantal Joden in Winschoten. Dat was ook het geval op het Groningse platteland. Door de opkomst van de industrie en het sterk verbeterde vervoer liepen de inkomsten van de Joodse handelaars achteruit. Ze trokken weg naar grotere steden. Ook volgden meer Joden een studie en werden onderwijzer of ambtenaar. Sommigen wisten elders zelfs grote bedrijven te stichten. Synagoge In 1773 hadden de Joden in Winschoten een huissynagoge. Ze huurden dit huis en toen de huur in 1797 werd opgezegd, gingen de Joden zelf een synagoge bouwen. Deze synagoge stond aan de Langestraat. Toen de Joodse bevolking van Winschoten sterk groeide werd deze synagoge te klein. Een nieuwe synagoge verrees aan de Bosstraat, nu nummer 24. Dit gebouw staat er nog steeds en is in gebruik als ‘De Seizoenengalerij’. Begraafplaats De eerste Joodse begraafplaats aan de Liefkensstraat bestond al in 1792. Tot 1828 werd deze begraafplaats gebruikt. We kunnen deze plek niet meer terugvinden, omdat de gemeente dit veld in 1969 ontruimd heeft. In 1828 kregen de Joden een deel van de algemene begraafplaats aan het St. Vitusholt.

Voormalige synagoge en vergaderruimte en woning godsdienstonderwijzer te Winschoten, foto M. Brinks

Winschoten begraafplaats, ca. 1980, foto M.A. Douma (Tg. 818 inv.nr W60-414d) regiodatabase 41

Gemeente:

Pekela

Joodse gemeente:

Oude-Pekela

Dorp (Plaats):

Oude Pekela

Synagoge:

H. Westerstraat 247. Achter dit huis verrees in 1884 een nieuwe synagoge. Afgebroken in 1979.

School:

H. Westerstraat 247, woning voor godsdienstleraar.

Begraafplaats:

Joods begraafplaats met reinigingshuisje aan de Draijerswijk te Oude Pekela. Graftekenes uit de tijd na 1808. Enkele houten grafzerken zijn verloren gegaan.

Monumenten:

Op zondag 9 juli 1950 is er op de Nederlands- Israëlitische begraafplaats een gedenksteen onthuld ter nagedachtenis aan de leden van de N.I. gemeente te Oude Pekela.

Straten:

Anne Frankstraat, Abraham Tonckmansstraat.

Foto’s:

RHC Groninger Archieven O49-273d-274d Synagoge Pekela O49-255d-271d Joodse begrafenis O49-275d Jeugdgebouw

Literatuur J.N.T. van Albada en H. Vrielink, Joden in Groningen (Groningen 1971). F. Hulst, ‘Mozes Meijer Cohen jr.’, in: J.D.R. van Dijk en W.R. Foorthuis (red.) Vierhonderd jaar Groninger Veenkoloniën in biografische schetsen (Groningen 1994) pp. 59-62. G.S. Koeman-Poel, Een synagoge in het veen. Het verhaal van de Pekelder Joden, 1693-1942 (Oude Pekela 1989). E. Schut, Geschiedenis van de Joodse gemeenschap in de Pekela’s 1683- 1942: geschiedenis van de begraafplaats en overzicht van de Joodse bevolking (Groningen 1991). A. Straatman en E. Schut, Overleden Joden in de provincie Groningen en Oostfriesland 1806-1811 (Rijksarchief Groningen 1986).

Joden in Oude Pekela Geschiedenis De dorpen Oude en Nieuwe Pekela ontstonden door het graven van turf. Een riviertje, de Pekel A, werd vergraven tot een kanaal en kreeg de naam Pekelder Hoofddiep. Langs dit diep groeide een bevolking van veenarbeiders, schippers, kooplui en mensen die een ambacht uitoefenden. Na het afgraven van het veen kwamen er boeren wonen. In 1683 woonde hier een Joodse familie die handelde in tabak. Het aantal Joden nam toe. Omstreeks 1700 woonden er al 8 Joodse gezinnen. Het aantal Joden bleef groeien. De meeste van hen kwamen uit Duitsland en uit Polen. In 1805 woonden er in Oude Pekela 248 Joden. Ze handelden in vee, vlees, textiel en in allerlei nieuwe en gebruikte spullen. Daarnaast waren er in beide dorpen veel Joodse slagers. Deze groep Joden vormde in 1757 al een regiodatabase 42

Joodse gemeente. In 1821 hoorden de Joden in de dorpen Oude en Nieuwe Pekela, Wedde, Onstwedde, Vlagtwedde, Sellingen en Ter Apel tot de Joodse gemeente Pekela. Enkele jaren later ging de Joodse gemeenschap van Bourtange ook een eigen gemeente vormen. Pekela hield een grote Joodse gemeenschap. In 1870 telden de beide Pekela’s 401 Joden. In 1942 was het aantal Joden gedaald tot 150. Omstreeks 1900 verminderde het aantal Joden in de plattelandsdorpen. Vele Joden trokken weg omdat ze op het platteland niet genoeg meer konden verdienen. Een groot deel van de Joden was handelaar en bracht allerlei spullen naar de dorpen. Maar in die tijd begonnen de mensen met de stoomboot en later met de tram naar de stad te gaan om zelf inkopen te doen. Ook gingen er meer Joden aan de studie en werden onderwijzer of ambtenaar. Sommigen wisten elders zelfs grote bedrijven te stichten. Synagoge In 1737 werd achter het huis van weduwe Hendel Hindriks een synagoge gebouwd. Dit was de eerste synagoge in de provincie Groningen. In 1791 werd deze synagoge afgebroken en op dezelfde plaats verrees een nieuwe synagoge. Dit gebouw bleef bestaan tot 1882. In 1884 kwam er een nieuwe synagoge aan de H. Westerstraat 247. Dit gebouw werd in 1950 verkocht en in 1979 afgebroken. Begraafplaats De begraafplaats van de Joodse gemeente Pekela is aangelegd in 1693. Ze ligt tussen de Haanswijk en de Draijerswijk. Op deze begraafplaats werden ook Joden uit andere delen van de provincie Groningen begraven. Hier zijn nu nog 158 grafstenen. De oudste is uit 1808. Ook staat er nog een reinigingshuisje op deze begraafplaats.

Oude Pekela voorgevel synagoge, tekening C.H. Peters, 1883 (Tg. 1536, inv.nr 265)

Oude Pekela, begraafplaats, ca. 1980, foto M.A. Douma (Tg. 818, inv.nr O49-260d) regiodatabase 43

Gemeente:

Veendam

Joodse gemeente:

Veendam-Wildervank

Dorpen:

Veendam en Wildervank, Muntendam en Meeden

Synagoge:

Stond aan het Boven-Oosterdiep. Werd na de oorlog afgebroken.

School:

Naast de synagoge Joodse school en onderwijzerswoning.

Rabinaatshuis:

Lag aan het Beneden-Oosterdiep.

Begraafplaats:

Aan de Sluisweg. De zerken staan op de foto en zijn uitvoerig beschreven in het boek: R.C. Hage, de Joodse gemeenschap van Veendam-Wildervank, Muntendam en Meeden.

Monumenten:

Het Joods herdenkingsmonument aan de Prins Bernhardlaan, hoek Bendikstraat.

Families:

Onder andere Caneel, Aptroot, Meijer, Feitsma, Israëls. De families staan uitgebreid beschreven in het boek: R.C. Hage, De Joodse gemeenschap van Veendam, Wildervank, Muntendam en Meeden.

Straten:

Bendikstraat te Veendam, Cohenstraat in Wildervank.

Foto’s:

RHC Groninger Archieven Veendam V4-91d-94d, 250d Synagoge Veendam V4-95d Begraafplaats Veendam In het boek: De opkomst van Veendam en Wildervank staat een foto van de Joodse synagoge, interieur en exterieur.

Info:

De heer J. Bakker, Den Uyllaan 5 te Veendam weet heel veel van de Joodse gemeenschap te Veendam- Wildervank te vertellen.

Literatuur R.C. Hage en J.H. de Vey Mestdagh (red.) De Joodse gemeenschap van Veendam/Wildervank, Muntendam en Meeden (Groningen 1985). G.S. Koeman-Poel, Een eeuw Joods leven in Wildervank en Veendam (Meppel 1999). J. Meijer, ‘Jonas Levie’ Voorzanger 1821-1897: een bio-bibliografische notitie’, in: Veenkoloniale volksalmanak 4 (1992) pp. 62-76.

Joden in Veendam-Wildervank Geschiedenis De dorpen Veendam en Wildervank ontstonden toen er turf gegraven werd. Heel lang geleden begon men daarmee. Dat was in 1647. Voor het graven van turf waren heel veel veenarbeiders nodig, want alles moest men met de hand doen. De turf werd afgevoerd per schip en daarom woonden er in deze dorpen ook veel schippers. Verder hadden de regiodatabase 44

ambachtlieden hier veel werk. Waar het veen was afgegraven werd de grond vruchtbaar gemaakt en konden zich boeren vestigen. In zo’n dorp viel er voor kooplui behoorlijk te verdienen. Kort na 1700 groeide het aantal Joden in deze dorpen. In 1783 woonden er al 130 Joden in Veendam en 44 Joden in Wildervank. Deze Joden leefden van de handel in vee, verschillende waren slager en anderen handelden in allerlei spullen waaraan geld te verdienen viel. Ook was er een Joodse gemeente, die in 1813 243 leden telde. Deze leden woonden in de dorpen Veendam, Wildervank, Meeden, Muntendam en Stadkanaal. In 1853 stichten de Joden in Stadskanaal een eigen gemeente. De Joodse gemeente in Veendam-Wildervank had in 1887 600 leden. Daarna liep het aantal Joden terug en daalde in 1901 tot 301. Omstreeks 1900 verminderde het aantal Joden in Veendam-Wildervank. Dat was eigenlijk overal het geval op het Groningse platteland. Door de opkomst van de industrie en het sterk verbeterde vervoer liepen de inkomsten van de Joodse handelaars achteruit. Ze trokken weg naar grotere steden. Ook volgden meer Joden een studie en werden onderwijzer of ambtenaar. Sommigen wisten elders zelfs grote bedrijven te stichten. In 1951 werd op de Joodse begraafplaats een monument onthuld ter nagedachtenis aan de weggevoerde Joden. Op de plaats van de oude synagoge kwam in 1967 eveneens een herinnering aan de Joodse gemeenschap in de beide dorpen. Synagoge In 1738 hield de Joodse gemeenschap haar godsdienstige samenkomsten in het huis van Frerik Simons bij het Middelste Verlaat. Enkele jaren later, in 1745 liet Frerik Simons achter zijn huis een synagoge bouwen, die in 1793 in handen van de Joodse gemeente kwam. Deze synagoge werd in 1892 afgebroken Op dezelfde plaats, aan het Boven-Oosterdiep, verrees toen de nieuwe synagoge. Deze synagoge werd na de oorlog verkocht en gesloopt. Begraafplaats In 1741 kreeg de Joodse gemeente een stukje grond in Ommelanderwijk om het in te richten als begraafplaats. Deze begraafplaats ligt aan de Sluisweg. Deze begraafplaats werd vergroot in 1779 en in 1902. Er staan nog 310 graftekens op en de oudste is van 1802.

Synagoge Veendam, interieur, ca. 1930 (Tg 818, inv.nr V4-250d) regiodatabase 45

Gemeente:

Stadskanaal

Joodse gemeente:

Stadskanaal

Dorp:

Stadskanaal, Musselkanaal en Onstwedde

Synagoge:

Aan de hoofdstraat, nu winkelcentrum; naast voormalig gemeentehuis.

Begraafplaats:

Aan de Ceresstraat te Musselkanaal. De zerken staan op de foto en zijn uitvoerig beschreven in het boek C.A. van den Berg e.a. De Joodse gemeenschap in de Kanaalstreek.

Monumenten:

Gedenkteken met namen van alle omgekomen Joodse inwoners, op de hoek Navolaan-Groningerlaan in Stadskanaal. Gedenkteken met de tekst:

‘Nooit meer 1940-1945’ en ‘Misschien is er hoop’ in het Nederlands en Hebreeuws op de hoek Hardingstraat-Boslaan.

Families:

Onder andere Wallage, Wolf, Kropveld, Gronsveld. De families zijn uitvoerig beschreven in het boek C.A. van den Berg e.a. De Joodse gemeenschap in de Kanaalstreek.

Voorwerpen:

Bij het Streekhistorisch Centrum te Stadskanaal.

Foto’s:

RHC Groninger Archieven S50-172-175 Synagoge S50-263c Joodse slager

Literatuur C.A. van der Berg en E.P. Boon, De Joodse gemeenschap in de Kanaalstreek: Stadskanaal, Musselkanaal, Onstwedde en Mussel (Groningen 1992). J. Hof, Het Stadskanaalster achterhuis. Een bijzonder onderduikverhaal uit de oorlogstijd (Hooghalen/Assen 1998). K. Jongeling en J. Brilleman, Joodse begraafplaatsen in Groningen en Oostfriesland/1 (Ter Apel, Bourtange, Vlagtwedde, Bellingwolde, Stadskanaal, Nieuweschans, Bunde) (Groningen 1977).

Joden in Stadskanaal Geschiedenis Om turf te graven in het zuidoosten van Groningen en in Drenthe liet de stad Groningen een lang kanaal graven. Langs dit kanaal ontstond omstreeks 1787 een langgerekt dorp. De mensen die er gingen wonen waren veenarbeiders, schippers en boeren. Later kwamen hier ook Joden wonen. Omstreeks 1840 woonden hier nog maar 11 Joden, maar in 1890 was hun aantal uitgegroeid tot ongeveer 200. De meeste Joden handelden in vee en verschillende van hen waren slager. De Joden in Stadskanaal wilden graag een synagoge in hun eigen omgeving. Ook een eigen Joodse begraafplaats is van belang. De synagoge was echter ver weg, in Veendam, op een afstand van 15 kilometer. Omdat de synagoge zo ver weg was, kwamen de Joden in Stadskanaal bij elkaar om te bidden. Dat deden ze in een huis aan het Boerendiep. Maar ze regiodatabase 46

wilden graag een Joodse gemeente, waarbinnen alle heilige handelingen plaats mochten vinden. De Joodse gemeente in Veendam moest hen daarin steunen. Die steun kregen ze helaas niet. Pas veel later, in 1877, konden ze een eigen Joodse gemeente vormen. Synagoge Uit verhalen weten we dat er in 1845 een huissynagoge in Stadskanaal was. Deze synagoge bevond zich in een gehuurd huis aan de oostkant van het kanaal. Later kregen de Joden in Stadskanaal een echte synagoge. Dat was in 1860. Na de oorlog verkeerde dit gebouw in een slechte staat en werd tenslotte in 1958 afgebroken. Op de plaats van de synagoge staat nu een winkelcentrum. Het gebouw lag aan de Hoofdstraat, naast het voormalige gemeentehuis, nu winkelcentrum. Begraafplaats Een eigen begraafplaats kregen de Joden in Stadskanaal in 1849. Deze begraafplaats ligt aan de Ceresstraat in Musselkanaal. De oudste steen op deze begraafplaats is van 1881. Joden uit Nieuw-Buinen en Valthermond werden hier ook begraven.

Overzicht van de Joodse begraafplaats te Stadskanaal regiodatabase 47

Gemeente:

Reiderland

Joodse gemeente:

Nieuweschans

Dorp:

Nieuweschans

Synagoge:

Aan de Achterstraat. Overgenomen door de gemeente en ingericht als ruimte om mensen te ontvangen.

Begraafplaats:

Aan de Tichelstraat.

Info:

Vestingmuseum te Nieuweschans, 1e Kanonierstraat 2 te Nieuweschans. ‘Stichting Vrienden van de Nieuwe Schans’, p/a Singelstraat 12, 9693 CR Nieuweschans.

Foto’s:

RHC Groninger Archieven N15-129d-131d Synagoge Nieuweschans N15-132d Begraafplaats N106d-124d Joodse begrafenis

Literatuur K. Jongeling en J. Brilleman, Joodse begraafplaatsen in Groningen en Oostfriesland/1 (Ter Apel, Bourtange, Vlagtwedde, Bellingwolde, Stadskanaal, Nieuweschans, Bunde) (Groningen 1977). K. Jongeling, ‘Vertrouwen van de Joodse bevolking in de plaatselijke rechterlijke macht in oostelijk Groningen in de tweede helft van de XVIII eeuw’, in: Studia Rosenthaliana 19 (1985) pp. 234-242.

Joden in Nieuweschans Geschiedenis Nieuweschans werd in 1628 gesticht als een vesting voor de verdediging van ons land. Tussen 1600 en 1700 kwamen in Nieuweschans enkele Joden wonen. Deze Joden vertrokken na verloop van tijd ook weer. Na 1750 bleven de Joden in Nieuweschans. Deze inwoners leefden van de handel in vee en er waren ook slagers bij. Anderen waren koopman en dreven handel in alles wat maar geld opleverde. Een synagoge was er niet in de buurt en daarom moesten Joden in Nieuweschans hun eigen gebedsdiensten houden. In 1813 konden ze hun eigen Joodse gemeente stichten. Tot deze gemeente hoorden ook Joden uit de Duitse dorpen Stapelmoor en Bunde. In 1809 woonden er 25 Joden in Nieuweschans en in 1849 was hun aantal uitgegroeid tot 61. In 1930 telde Nieuweschans nog 8 Joodse inwoners. Omstreeks 1900 verminderde het aantal Joden in de plattelandsdorpen. Vele Joden trokken weg omdat ze op het platteland niet genoeg meer konden verdienen. Een groot deel van de Joden was handelaar en bracht allerlei spullen naar de dorpen. Maar in die tijd begonnen de mensen met de trein naar de stad te gaan om zelf inkopen te doen. Ook gingen er meer Joden aan de studie en werden onderwijzer of ambtenaar. Sommigen wisten elders zelfs grote bedrijven te stichten.

regiodatabase 48

Synagoge In 1750 was er al een huissynagoge in Nieuweschans in het huis van Gerzon Arons. Deze synagoge werd bezocht door Joden uit de dorpen in de omgeving. Dat waren de dorpen Wedde, Bellingwolde, Termunten en het Duitse Bunde. In 1802 kocht de Joodse gemeente een huis in de Achterstraat. Waarschijnlijk hebben ze dit pand verbouwd tot synagoge. In 1934 is de synagoge verkocht en in 1968 in handen van de gemeente gekomen. De synagoge is gerestaureerd en wordt gebruikt als een ruimte om mensen te ontvangen. Begraafplaats De begraafplaats is vermoedelijk aangelegd in 1811. Deze begraafplaats ligt bij de Bunderpoort aan de Tichelstraat. Tot 1874 werden op deze begraafplaats ook Joden uit Bunde begraven. Bunde ligt in Duitsland, direct aan de overzijde van de grens.

Nieuweschans, voormalige synagoge aan de Achterstraat voor de restauratie, z.j. (Tg 818 inv.nr. N15-130d) regiodatabase 49

Regio Westerwolde Gemeente:

Bellingwolde

Joodse gemeente:

Bellingwolde

Dorp:

Bellingwolde

Synagoge:

De Joden in Bellingwolde bezochten de synagoge in Nieuweschans.

Begraafplaats:

Aan de Kerkweg, een gedeelte van de ‘Kerkbegraafplaats’. De zerken staan op de foto en zijn beschreven in het boek ‘Joodse begraafplaatsen in Groningen en Oostfriesland/1’. Zie: literatuur.

Foto’s:

RHC Groninger Archieven B15-106d Joodse begraafplaats

Literatuur K. Jongeling en J. Brilleman, Joodse begraafplaatsen in Groningen en Oostfriesland/1 (Ter Apel, Bourtange, Vlagtwedde, Bellingwolde, Stadskanaal, Nieuweschans, Bunde) (Groningen 1977). K. Jongeling, ‘Vertrouwen van de Joodse bevolking in de plaatselijke rechterlijke macht in oostelijk Groningen in de tweede helft van de XVIII eeuw’, in: Studia Rosenthaliana 19 (1985) pp. 234-242. G.S. Koeman-Poel, De Joden van Bourtange en Vlagtwedde...een herinnering (Scheemda 1985).

Joodse begraafplaats, 1977, foto M.A. Douma (Tg. 818, inv.nr B15-106d) regiodatabase 50

Joden in Bellingwolde Geschiedenis Omstreeks 1770 kwamen er Joden wonen in Bellingwolde en in Oudeschans. De meeste van hen waren kooplieden en slagers. De mensen kochten graag vlees van Joodse slagers, omdat dit vlees goed was en volgens de strenge Joodse wetten, uiterst hygiënisch behandeld. In 1819 woonden er 20 Joden in Bellingwolde en 5 in Oudeschans. Toch had deze groep Joden een godsdienstonderwijzer en een voorzanger. Zo’n onderwijzer is belangrijk. Want Joodse kinderen moeten vroeg leren wat hun geloof betekent en waarom verschillende gebruiken heilig zijn. Ook de voorzanger is van grote betekenis. Bij hun godsdienstige samenkomsten zingen de Joden veel, maar zonder begeleiding met muziek. De voorzanger heeft tot taak de zang in de synagoge te leiden. De kleine groep Joden maakte deel uit van de Joodse gemeente in Nieuweschans. Ze probeerde een eigen gemeente te vormen, maar dat lukte niet. Synagoge In 1813 hadden deze Joden synagoge in een woonhuis. Naderhand gingen ze naar de synagoge in Nieuweschans. Nadat de synagoge in Nieuweschans gesloten was, hielden de Joden gebedsdiensten in een ‘Bidlokaal’ in Bellingwolde. Begraafplaats Deze ligt aan de Kerkweg te Bellingwolde en is een onderdeel van de ‘Kerkbegraafplaats’. Op deze begraafplaats treffen we nog 14 zerken aan. Deze zerken zijn nauwkeurig beschreven in het boek: ‘Joodse begraafplaatsen in Groningen en oost-friesland/1’.

Gemeente:

Vlagtwedde

Joodse gemeente:

Bourtange

Dorp:

Bourtange, Vlagtwedde, Sellingen, Wedde, Vriescheloo en Roswinkel

Synagoge:

Gerestaureerd evenals de onderwijzerswoning en deze gebouwen functioneren nu als museum.

Families:

De Beer, Frank, Salomons.

Begraafplaats:

In Bourtange zijn twee begraafplaatsen. De oudste begraafplaats lig naast het terrein dat de Kalkbranderijen wordt genoemd. De andere begraafplaats ligt in Hebrecht aan de weg van Bourtange naar Vlagtwedde. De zerken staan op de foto en zijn beschreven in het boek ‘Joodse begraafplaatsen in Groningen en Oostfriesland/1’. Zie: literatuur.

Foto’s:

RHC Groninger Archieven B30-134d-135d Synagoge Bourtange B30-132d-133d 136d Begraafplaats Bourtange

regiodatabase 51

Literatuur K. Jongeling en J. Brilleman, Joodse begraafplaatsen in Groningen en Oostfriesland/1 (Ter Apel, Bourtange, Vlagtwedde, Bellingwolde, Stadskanaal, Nieuweschans, Bunde) (Groningen 1977). K. Jongeling, ‘Vertrouwen van de Joodse bevolking in de plaatselijke rechterlijke macht in oostelijk Groningen in de tweede helft van de XVIII eeuw’, in: Studia Rosenthaliana 19 (1985) pp. 234-242. G.S. Koeman-Poel, De Joden van Bourtange en Vlagtwedde...een herinnering (Scheemda 1985). A. Straatman en E. Schut, Overleden Joden in de provincie Groningen en Oostfriesland 1806-1811 (Rijksarchief Groningen 1986).

Joden in Bourtange Geschiedenis Bourtange is ontstaan als een vesting. Deze vesting was gebouwd om bij de grens een verdediging te hebben. In deze vestingplaats met veel militairen kwamen rond 1740 ook Joden wonen. In 1813 was hier een Joodse gemeente. Tot deze gemeente hoorden ook de Joden uit Vlagtwedde, Sellingen en Roswinkel. In deze drie dorpen woonden toen 40 Joden, waarvan 21 in Bourtange. In 1877 vormden de Joden in de dorpen Bourtange, Sellingen, Vlagtwedde, Wedde en Vriescheloo de Joodse gemeente van Bourtange. Synagoge Reeds in de 18e eeuw had Bourtange een huissynagoge. Later, in 1835, staat er aan de Batterijstraat een kleine synagoge. Enkele jaren later, in 1842 , kon de nieuwe synagoge worden ingewijd. Deze synagoge is gerestaureerd evenals de onderwijzerswoning en deze gebouwen functioneren nu als museum. Begraafplaats In Bourtange zijn twee begraafplaatsen. De oudste ligt naast het terrein dat de kalkbranderijen wordt genoemd. De oudste steen op deze begraafplaats dateert uit 1862. Er staan nog negen stenen op dit veld. De andere begraafplaats ligt in Hebrecht aan de weg van Bourtange naar Vlagtwedde. Op dit veld staan 26 stenen, waarvan de oudste dateert uit 1895.

Gerestaureerde synagoge Bourtange, 1974, foto M.A. Douma (Tg. 818, inv.nr B30-84d)

Begraafplaats Bourtange, 1977, foto M.A. Douma (Tg. 818, inv.nr V16-42d) regiodatabase 52

Gemeente:

Vlagtwedde

Joodse gemeente:

Ter Apel

Dorp:

Ter Apel

Synagoge:

In 1883 bouwde de Joodse gemeente een synagoge aan het TerApelkanaal. Dit gebouw heeft bestaan tot 1949. In dat jaar liet de gemeente Vlagtwedde de synagoge slopen.

Begraafplaats:

De Joodse begraafplaats ligt aan de Schotslaan in Ter Apel. Op deze begraafplaats bevinden zich nog 35 zerken. In ‘De Maten’ ligt de oude begraafplaats Hier zijn geen zerken meer. De zerken zijn beschreven in het boek: ‘Joodse begraafplaatsen in Groningen en Oostfriesland/1’. Zie: ‘Literatuur’.

Families:

Kropveld, De Jonge, Gudema.

Foto’s:

RHC Groninger Archieven T4-85d Begraafplaats Ter Apel T4-79d-80d Synagoge

Literatuur J.N.T. van Albada en H. Vrielink, Joden in Groningen (Groningen 1971). K. Jongeling en J. Brilleman, Joodse begraafplaatsen in Groningen en Oostfriesland/1 (Ter Apel, Bourtange, Vlagtwedde, Bellingwolde, Stadskanaal, Nieuweschans, Bunde) (Groningen 1977) D. Wolf, Geschiedenis der Joodse gemeente te Ter Apel (Groningen 1980).

Joden in Ter Apel Geschiedenis Ter Apel was heel lang geleden een dorp met veel boeren. Omstreeks 1780 kwamen er ook Joden wonen. Toen men hier in de loop van de 19e eeuw turf ging graven, groeide de bevolking. Er kwamen met de veenarbeiders ook andere mensen die hier werk vonden. Deze Joden kregen in 1880 een eigen gemeente: ‘De Joodse gemeente Ter Apel’. De Joden uit Emmer-Compascuum, Roswinkel en Zandberg waren ook lid van de ‘Joodse gemeente Ter Apel’.

Voormalige synagoge Ter Apel, ca. 1960 (Tg. 818, inv.nr T4-80d)

Begraafplaats Ter Apel, ca. 1980, uitsnede foto M.A. Douma (Tg. 818, inv.nr T4-85d) regiodatabase 53

Synagoge De Joden in Ter Apel woonden in de 19e eeuw te ver van een synagoge. Daarom huurden deze Joden een deel van een huis, om er een huissynagoge van te maken. Deze huissynagoge lag aan de Boetseweg in Roswinkel. Toen de bevolking van Ter Apel sterk groeide kwam er een huissynagoge in het dorp Ter Apel. Pas in 1883 kon er een synagoge worden gebouwd in Terapelkanaal. Dit gebouw heeft bestaan tot 1949. Toen kocht de gemeente Vlagtwedde dit gebouw en liet het slopen. Begraafplaats De Joden in Ter Apel hebben drie verschillende begraafplaatsen gehad. De oudste begraafplaats ligt aan de Roswinkelderweg in Roswinkel en werd tot 1866 gebruikt. De tweede begraafplaats lig in de Maten en was tot 1886 in gebruik. Op deze begraafplaatsen zijn geen grafstenen meer te vinden. De derde begraafplaats ligt in het dorp Ter Apel aan de Schotslaan. Deze begraafplaats werd gesticht in 1887. Hier zijn nog 35 grafstenen.

Gemeente:

Vlagtwedde

Joodse gemeente:

Vlagtwedde

Dorp:

Vlagtwedde

Families:

Sachs, Kosses, Braaf

Synagoge:

De Joodse gemeente van Vlagtwedde had tussen.1894 en 1921 een synagoge aan de Kromme.Elleboog in Vlagtwedde. Deze synagoge was een deel.van een huis. De synagoge is verdwenen. Begraafplaats: De begraafplaats ligt in Hebrecht, aan de weg van.Bourtange naar Vlagtwedde. De zerken op deze.begraafplaats staan op de foto en zijn. uitgebreid beschreven in het boek: ‘Joodse.begraafplaatsen in Groningen enOost-friesland’. Zie literatuur.

Foto’s:

RHC Groninger Archieven V16-41d Begraafplaats Vlagtwedde

Literatuur K. Jongeling en J. Brilleman, Joodse begraafplaatsen in Groningen en Oost-Friesland/1. Nedersaksische studies 2 (Groningen 1977). J.N.T. van Albada en H. Vrielink, Joden in Groningen (Groningen 1971). G.S. Koeman-Poel, De Joden van Bourtange en Vlagtwedde...een herinnering (Scheemda 1985).

Joden in Vlagtwedde Geschiedenis In Vlagtwedde woonden tussen 1700 en 1800 veel boeren. In dit dorp kwamen omstreeks 1720 enkele Joodse gezinnen wonen. Deze mensen leefden van handel in vee, vlees, het slachten van beesten en van de handel in allerlei spulletjes. In 1809 telde de gemeente Vlagtwedde 35 Joden en in 1890 140 Joden. Lange tijd behoorden de Joden tot de gemeente regiodatabase 54

van Bourtange. Toch vond men in Vlagtwedde de tocht naar Bourtange te lang. Uiteindelijk lukte het de Joodse gemeenschap van Vlagtwedde een eigen Joodse gemeente te stichten. Samen met de Joodse inwoners van de dorpen Wedde en Vriescheloo vormde Vlagtwedde toen een zelfstandige Joodse gemeente. In 1921 moest deze gemeente alweer worden opgeheven. Omstreeks 1900 verminderde het aantal Joden in de plattelandsdorpen. Vele Joden trokken weg omdat ze op het platteland niet genoeg meer konden verdienen. Een groot deel van de Joden was handelaar en bracht allerlei spullen naar de dorpen. Maar in die tijd begonnen de mensen met de stoomboot en later met de tram naar de stad te gaan om zelf inkopen te doen. Ook gingen er meer Joden aan de studie en werden onderwijzer of ambtenaar. Sommigen wisten elders zelfs grote bedrijven te stichten. Begraafplaats De begraafplaats ligt in Hebrecht, aan de weg van Bourtange naar Vlagtwedde. Synagoge In 1792 had Vlagtwedde een huissynagoge. Deze was in een kamer van Gompel Jacobs. Later moest Vlagtwedde het zonder huissynagoge doen. Pas in 1894 kon de Joodse gemeenschap van Vlagtwedde een synagoge bouwen. Dit was een deel van een woonhuis aan de Kromme Elleboog in Vlagtwedde. Toen de Joodse bevolking terugliep kreeg men in Vlagtwedde weer een huissynagoge en vanaf 1921 bezochten de Joden de synagoge in Bourtange.

regiodatabase 55

Overzicht van plaatsen waar nog een gebouw en/of een begraafplaats te zien is. Niet alle lokaties zijn te bezoeken. Ook zijn in een aantal gebouwen geen sporen van Joods leven meer te zien.

Joodse Gemeentes

G = Gebouw B = Begraafplaats

Huidige grenzen van gemeentes in de provincie Groningen

regiodatabase 56

Workshopsuggesties Overzicht van de mogelijkheden met betrekking tot workshops, excursies en materiaal: Workshops bij u op school: # Theater: # Rejzele en Mottel door Schnorrer, Nebisjman & Co # Ik was, jij was door B’zar # Koken: # Joodse Kookles van Annet Helmink # Zelf een Joods gerecht maken # Verhalen en muziek: # Joodse vertellingen door accordeonist Walter Rozendaal # Hersch Ostropoler- een nar in strijd tegen narigheid; een vertelconcert van Gottfrid van Eck met klezmertrio Vilde Katshke

# Verhalen: # Joodse vertellingen door vertelmeester Guillaume Pool # Biografie – rond de familie de Vries en rond Westerborkportretten door R. Visser # Dans: # Oude en moderne Joodse dansen door choreografe Annette van der Steen # Muziek: # Optreden van de Amsterdam Klezmer Band Mogelijke excursies bij u in de buurt: (Deze locaties bieden u meer dan alleen een bezoek. Vaak is er een educatief programma mogelijk.) # # # # # # #

Appingedam Bourtange Groningen Leek Nieuweschans Warffum Winschoten

Materiaal: # Leskist via OVCG # Stukken van het RHC Groninger Archieven # Stukken van Archieven van gemeenten in de provincie Groningen

docentenhandleiding - workshopsuggesties 1

Workshops bij u op school: Theater (2): # Rejzele en Mottel door Schnorrer, Nebisjman & Co Het verhaal speelt zich af in de tijd dat de Tsaar nog de baas in Rusland was. In een klein dorpje wonen twee Joodse kinderen. Ze heten Rejzele en Mottel. Ze worden verliefd op elkaar. Alle belangrijke gebeurtenissen die het leven in die tijd bepaalden worden in dit muzikale verhaal verteld. De liedjes over de militaire dienst, de armoede, de grote oversteek, de werkeloosheid maar ook over de liefde en de bruiloft vertellen de geschiedenis van Rejzele en Motele. Het verhaal wordt verteld aan de hand van Jiddische liedjes en klezmermuziek. De muzikanten maken deel uit van het klezmerorkest Di Gojim, dat al ruim 10 jaar muziektheatervoorstellingen op de planken brengt. Producent: Distributeur: Uitvoerenden: Maximaal aantal toeschouwers (school) per voorstelling: Lengte voorstelling: Kosten: Begeleidend materiaal: Bijzonderheden: Maximaal aantal voorstellingen per dag: Internet:

Schnorrer, Nebisjman & Co Uit de kunst, impresariaat 3 100 50 min. € 987,- voor twee uitvoeringen op dezelfde dag in dezelfde accommodatie. Lesbrief +cd gemaakt door Kunst en cultuur Drenthe: 0592-336999 Vlakke vloer gewenst 3 http://www2.lokv.nl/udk/

# Ik was, jij was door B’zar Je kunt huilen van het lachen. Maar kun je ook lachen van het huilen? In de Tweede Wereldoorlog gebeurde het. Zelfs in gevangenkampen was er amusement. Dan kon je lachen, om niet te hoeven huilen. Met een glimlach en een danspas vertellen twee artiesten het verhaal van Broer en Broertje, Joodse jongens die terecht komen in Kamp Vught. Hoe houden zij zich staande in een wereld waarin je alles afgenomen wordt? Je vrienden, je huis, je vader, je moeder, ja bijna zelfs je waardigheid. Terwijl hun bestaan steeds verder wordt aangevreten, proberen de jongens greep op het leven te houden. ‘s Avonds in bed spelen ze hun spelletje ‘ik was, jij was’. Bijvoorbeeld: ik was de kok en jij was de dikke meneer, die smult van schillen en bang is dat hij te dik wordt. Zo volgt het publiek twee broers die onvoorwaardelijk van elkaar houden. Tot het onvermijdelijke einde. Een verontrustend verhaal, dat kinderen in staat stelt om mee te leven, zonder daarin zelf ten onder te gaan. Een troostend verhaal over de kracht van verbeelding ten tijde van een onvoorstelbare verschrikking. Ik was, jij was is in 2003 gemaakt voor Nationaal Monument Kamp Vught ter herinnering aan de Kindertransporten op 6 en 7 juni 1943, waarbij 1269 Joodse kinderen op de trein werden gezet naar vernietigingskamp Sobibor. Die gebeurtenis is altijd in de belangstelling blijven staan, recentelijk nog door de vondst van het dagboek van Helga Deen, een Joods meisje dat in Kamp Vught verbleef. De voorstelling speelde vijftig keer in het auditorium van Kamp Vught als schoolvoorstelling en als familievoorstelling. De reacties van zowel kinderen uit de doelgroep (groep 7 en 8 van de basisschool) als van hun docenten waren ontroerend en overweldigend.


Producent: Distributeur: Beschikbaar: Uitvoerenden: Maximaal aantal toeschouwers (school) per voorstelling: Kosten: Begeleidend materiaal: Internet:

Theater Bzar Theatercollectief Bzar, zie website april/mei 2010 2 120 In overleg met Bzar Bij de voorstelling hoort ook een lespakket www.theaterbzar.nl

Koken (2): # Annette Helmink is Joods, ervaren lerares op een ZMLK-school en ze houdt erg van koken. Zij nodigt uw leerlingen uit om samen met haar een echte Joodse maaltijd te koken, waarbij de Joodse voedselwetten zoveel mogelijk worden nageleefd. En passant zal zij uw leerlingen ook veel vertellen over het Jodendom, Joods-zijn en Joods koken. Boodschappenlijstje:

Kosten: Bijzonderheden: Contact:

Vooraf neemt mevrouw Helmink met u door welke ingrediënten ingekocht dienen te worden. Verder dient u te zorgen voor de benodigde kooktoestellen en pannen e.d. In overleg met mw Helmink. De kosten zijn niet hoog. De reiskosten c.q. het vervoer van mw Helmink. Via OVCG, 050-5992027

# U kunt er ook voor kiezen om zelf – met de hulp van een aantal ouders – een Joods maal te maken. Op het internet vindt u talloze recepten en ook zijn er veel boeken over de Joodse keuken. Om u alvast op weg te helpen, vindt u hieronder het recept voor heerlijk Joods gebak: Gremsjeliesj – een recept voor Pesach Tijdens Pesach mag men geen gegiste of gedesemde producten eten. In plaats daarvan eet men matzes. Gremsjeliesj is een typisch Nederlands - Joods pesachgebak, gemaakt van matzes. Benodigdheden: # 7 matzes # 4 eieren (eigeel en eiwit scheiden) # 125 g suiker # 80 g ontvelde amandelen # 125 g gewelde rozijnen # 1 appel # 2 eetlepels wijn # geraspte citroenschil # paar theelepels kaneel # scheutje wijn # mespunt zout # evt. wat matzemeel # gembersnippers # olie om in te bakken docentenhandleiding - workshopsuggesties 3

Bereiding: # matzes onder de kraan nat maken en in een vergiet laten uitlekken; # dan de matzes met je handen in een grote schaal verkruimelen; # amandelen klein hakken; # appel raspen; # rozijnen in wijn laten wellen; # eigeel loskloppen; # deeg maken door suiker, zout, kaneel, citroenrasp, wijn met rozijnen, gehakte amandelen, appel door de matzekruimels mengen; # tot slot het eiwit stijfkloppen en voorzichtig door het mengsel scheppen. Als het mengsel te nat is, kan er wat matzemeel toegevoegd worden; # kleine bolle koekjes vormen; # aan beide kanten op niet te hoog vuur in olie bakken (rozijnen bakken gauw aan). Gremsjeliesj zijn warm het lekkerst.

Verhalen en muziek (2): # Verteller en accordeonist Walter Roozendaal vertelt en speelt. Veel Joodse vertellingen herbergen een kleine wijsheid of een humoristische gebeurtenis. Samen met de oosters getinte melancholieke melodieën geven ze prachtige sfeertekeningen, nu weer mystieke, dan weer pure volksverhalen. Maar hoe oud ook: ze spreken zich krachtig uit over actuele thema’s. De Joodse verhalen kunnen in een langer programma gecombineerd worden met OostEuropese verhalen en muziek. Uitvoering en samenstelling: Distributeur: Duur: Spelomstandigheden: Lengte voorstelling: Bijzonderheden: Kosten: Internet:

Walter Rozendaal Muze Muzette Korte versie: drie kwartier; lange versie: drie kwartier, pauze, half uur Podium van 3 x 3 meter, liefst met publiek er zo intiem mogelijk omheen Twee versies: een korte (ca. drie kwartier) en een lange (ca. drie kwartier, pauze, daarna nog ca. een half uur). Ook workshops verhalen vertellen mogelijk € 275 (ex BTW) voor twee voorstellingen op dezelfde dag, excl. reiskosten vanaf Alkmaar www.muzemuzette.com

# Hersch Ostropoler- een nar in strijd tegen narigheid; een vertelconcert van Gottfrid van Eck met klezmertrio Vilde Katshke Hersch Ostropoler is een schelm, een deugniet zoals de legendarische Tijl Uilenspiegel. Hersch is nog maar dertien jaar oud als hij zijn beide ouders verliest en zich op straat moet zien te redden. Zijn leven lijkt een treurig drama te worden, toch weet hij er een blijspel van te maken. Met humor en handigheid slaat Hersch zich overal doorheen. Na vele omzwervingen wordt hij op een dag hofnar van een chassidisch-Joodse leider: rabbi Baruch van Medziboz. Met grappen en grollen weet Hersch deze sombere rabbi op te vrolijken. De belangrijkste levensles van Hersch: ‘Dwing jezelf om gelukkig te zijn! Bedenk desnoods een list om jezelf blij te maken!’ docentenhandleiding - workshopsuggesties 4

Hersch Ostropoler is niet alleen de hoofdpersoon in een vrolijk verhaal, maar heeft ook werkelijk geleefd in het Rusland van de 18e eeuw. Gottfrid van Eck bewerkte enkele volksverhalen over deze Joodse nar tot een muzikale vertelvoorstelling en treed zelf als verteller op. Deze verhalen over Hersch Ostropoler staan ook in Van Eck’s nieuwe verhalenboek “Chelm is overal - en andere Joodse verhalen” (Christofoor, Zeist 2003) ...met sprankelende muziek Rondom de verhalen wordt klezmer gespeeld - de feestelijke en vaak ook droevige muziek van Oost-europese Joden. Gottfrid van Eck bespeelt zelf de klarinet, maar krijgt muzikaal tegenspel van Geleijn van der Ham op accordeon en Jiska ter Bals op viool. Met zijn drieën vormen zij het vrolijk kwakende trio Vilde Katshke, - jiddisch voor wilde eend, een smakelijke delicatesse uit de Joodse keuken. Vilde Katshke bestaat sinds begin 1998 en treedt op in theaters, bibliotheken, scholen, synagogen en kerken en op allerlei festivals door het hele land. Uitvoering en samenstelling: Distributeur: Duur: Kosten: Internet:

Vilde Klatshke Gottfrid van Eck (030-2888649) 75 minuten (zonder pauze); 2 x 40 minuten (met pauze) € 500 + ca. € 50 reiskosten http://www.klezmertrio.nl

Verhalen (2): # Guillaume Pool Guillaume Pool van de Vertelplantage te Haren laat uw leerlingen gezellig aanschuiven voor een aantal prachtige Joodse vertellingen. Guillaume Pool, heeft na een lange reis door het prikkeldraad van tijd en omstandigheden, besloten een innige relatie aan te gaan met taal. Hij schrijft gedichten die hij liefst zelf voordraagt. Enkele gedichten zijn gebundeld verbannen in De termieten van Tilifo. Hij vertelt verhalen van pool tot pool, kakelvers naar ieders wens, soms vooraf gekneed of sterk gekruid maar altijd speels, interactief, met veel plezier en kleurrijk gepresenteerd, voor alle leeftijden op elke denkbare locatie in binnen en buitenland. Op verzoek verzorgt hij cursussen en workshops voor vertellers. Uitvoering: Duur: Kosten: Internet: Contact:

Guillaume Pool De hele ochtend (met pauze) € 150,-- incl reiskosten http://www.vertelplantage.nl/

Guillaume Pool, 050-5370042

# De heer Visser 1. Rond de familie de Vries; leven en werken van een Joodse familie 2. Format voor levensverhaal rond Westerborkportret De heer Visser woont in Winsum/Obergum in een huis, dat is gebouwd door de Joodse familie de Vries. Daaruit groeide zijn interesse voor de Joodse geschiedenis. Hij deed onderzoek, voerde gesprekken met oude plaatsgenoten, en verzamelde voorwerpen over deze familie en hun leven. Vandaar uit kan hij ook vertellen over het soort huis (woonhuis gecombineerd met winkel), de plaats van het huis in het dorp en zo meer. De heer Visser is historicus en werkt aan de Hogeschool Drenthe (PABO), waar hij dit onderwerp gebruikt voor de didactiek rond cultuur- en erfgoededucatie. Hij ontwikkelde ook docentenhandleiding - workshopsuggesties 5

een format op basis van de ‘Westerborkportretten’.(Zie ook: www.westerbork.nl; klikken op westerborkportretten) Dat kan door elke leerkracht kan worden ingevuld voor iemand uit de eigen omgeving (format en toelichtend artikel beschikbaar). Hij kan zowel op elke school als in Winsum workshops met leerlingen verzorgen. Hij doet dit werk in het kader van zijn functie en hecht waarde aan contact met groepen leerlingen en de lespraktijk. Als vergoeding stelt hij prijs op een attentie naar eigen inzicht. Contactgegevens:

Dhr. R. Visser, Oosterstraat 20, Obergum Tel. privé: 0595-441448 Tel. werk (Hogeschool Drenthe): 0592-853321

Dans (2): # Annette van der Steen (chassidische choreografie, Joodse dans) Geïnspireerd dansdocente Annette heeft zich gespecialiseerd in werelddans zoals Israëlisch en chassidische dans, Zuid-Amerikaans, Internationaal en kinderdans. Zij is artistiek leidster en choreografe van meerdere theaterdansgroepen. Ze treedt o.a. veelvuldig op met de Israëlische dansgroep Hora Tsivoniem. Zomer 2003 nam zij deel aan de klezmer dansinstructie tijdens de WeimarWochen van Brave Old World. Inhoud workshop: Annette leert uw leerlingen in een ochtend de basispassen die gemaakt worden op de klezmermuziek. Verder studeert ze met hen een authentieke bruiloftsdans in (met aparte passen voor zowel de meisjes als de jongens) en ze leert hen een vrolijke hedendaagse Israëlische dans. Ritme en schwung, vuur en passie! Kosten:

Opmerkingen: Internet: Contact:

€ 200 per docent (Annette kan alleen komen of met nog een mannelijke docent. Dit laatste vergroot de betekenis van de ‘bruiloftsdans’) en eenmalig € 100 reiskosten. Voor kostuums voor de kinderen wordt gezorgd. Max. twee klassen tegelijk. De workshop duurt een hele ochtend. http://www.werelddansfeest.nl

0521-351331 of 06-54948310


Muziek # Een spetterend optreden van de Amsterdam Klezmer Band De Amsterdam Klezmerband heeft sinds de oprichting in 1996 een enorme ontwikkeling doorgemaakt. De groep speelde als band talloze concerten in binnen- en buitenland. Tijdens samenwerkingsprojecten met Bob Fosko, Man Bites Dog en de Galata Gypsy Band uit Istanbul kreeg het publiek de kans om de zeer uiteenlopende kwaliteiten van de band te bewonderen en zich meer dan eens muzikaal te laten verrassen. De AKB is inmiddels uitgegroeid tot een podiumact van internationale klasse. Met een eigenzinnige benadering van klezmer-en balkanmuziek weet de band de traditionele sfeer rond deze muziekstromingen op succesvolle wijze te doorbreken. Verfrissende Oost-Europese klanken uit Amsterdam, losjes verbonden met de traditie. Puur, authentiek en haarscherp gespeeld. Het soms tot duizelingwekkende hoogten opgestookte muzikale vuur van contrabas, accordeon, hout en koper wordt aangevuld door raps van Job Chajes en zang van Alec Kopyt. Deze sterk groove- gerichte energieke live shows met pakkende composities van eigen hand spreken een opvallend breed publiek aan. Dat is niet zo vreemd: een concert van de AKB meemaken zorgt er simpelweg voor dat je van deze band gaat houden. Op 5 januari 2005 vond de release van “SON” (Russisch voor droom) plaats in Paradiso te Amsterdam. Kosten: Accommodatie:

€ 1750 excl. reiskosten (= 2 auto’s vanuit Amsterdam). De band kan optreden verzorgen voor grote groepen, bijv. meerdere klassen of scholen bij elkaar, in een aula of gymzaal.

Internet:

http://www.amsterdamklezmerband.nl

Zie voor meer workshoptips ook: http://www.podiumopschool.nl/


Mogelijkheden tot excursies bij u in de buurt: # Appingedam Het gebouw van de Gereformeerde Kerk Vrijgemaakt is de voormalige synagoge van Appingedam. Dit gebouw is aan de buitenkant onveranderd en aan de binnenkant is er niet veel aan veranderd. Het is mogelijk dit gebouw met groepen leerlingen op afspraak te bezoeken. De heer M. Wichgers, beheerder van de Folkingestraat Synagoge in Groningen, verzorgt de inleiding en toelichting over Joodse geschiedenis, het Joodse geloof en over dit gebouw. Duur: Groepsgrootte: Kosten: Contactgegevens: Koster/gebouwbeheerder:

In overleg; afhankelijk van het programma, ca half uur tot drie kwartier. Maximaal 30 leerlingen In overleg Gebouw Gereformeerde Kerk Vrijgemaakt, Broerstraat 8, Appingedam Dhr. Kremer, tel. 06-54230249 Dhr. M. Wichgers, tel. 050-3011073, 06-28192619

# Bourtange In de Vesting Bourtange is de voormalige synagoge hersteld, is een mikwe (Joods badhuis) herbouwd en een museale ruimte ingericht met gebruiksvoorwerpen van de Joodse religie en de Joodse levenswijze. Op afspraak ontvangt men groepen van scholen voor een rondleiding. Duur: Groepsgrootte: Kosten: Contactgegevens:

Ongeveer een uur en omvat dan ook een onderdeel over de vesting (wandeling; ander gebouw) naar keuze. Minimaal 20, maximaal 30-35 leerlingen. € 2, 50 per leerling. Vesting Bourtange, Bourtange, Tel. 0599-354600, E-mail: [email protected]

# Groningen De Folkingestraat Synagoge is de synagoge van de Joodse gemeente Groningen (provincie) en tevens expositie- en concertruimte. Groepen kunnen hier terecht voor rondleiding met uitleg over Jodendom en het Joodse geloof, Joodse geschiedenis, en over dit gebouw. Uiteraard is er ook aandacht voor de aanwezige religieuze voorwerpen en attributen. Zie voor nadere informatie ook: http://www.nig-groningen.nl Duur: Groepsgrootte: Kosten: Contactgegevens:

In overleg; afhankelijk van het programma, ca half uur tot uur Maximaal 30 leerlingen; bij voorkeur ca. 20 leerlingen omdat dan meer communicatie over en weer mogelijk is. € 35 per groep Folkingestraat Synagoge, Folkingestraat 60, Groningen Dhr. M. Wichgers Tel. 050-3011073 of 06-28192619; E-mail: [email protected] docentenhandleiding - workshopsuggesties 8

# Leek De voormalige Joodse school in Leek is verplaatst, weer opgebouwd aan de Samuel Leviestraat en ingericht als school, tevens museum over de Joodse bevolking van Leek. Men ontvangst graag groepen van scholen, op afspraak. Groepsgrootte:

Kosten: Contactgegevens:

Vanwege de omvang kunnen er niet meer dan 15 leerlingen gelijktijdig naar binnen; als er meer leerlingen zijn, kunnen die in Leek een wandeling langs ‘Joodse herinneringspunten’ maken (onder leiding van de eigen leerkracht). € 10,-- per groep’ Het Joodse schooltje, Samuel Leviestraat 10, Leek Mw. van der Zwaag, tel. 0594-514252

# Nieuweschans De voormalige synagoge aan de Achterweg raakte na de Tweede Werelkoorlog in verval, maar is door de gemeente - die in 1968 eigenaar werd - samen met Monumentzorg weer gerestaureerd en kan bezocht worden. Contactgegevens:

Afspraken voor een bezoek kunnen gemaakt worden via het Vestingmuseum Nieuweschans, 1e Kanonnierstraat 2, Tel. 0597-542249 Dhr. Meijer, tel. 0597-521313

# Warffum In het Openluchtmuseum het Hoogeland is één van de panden ingericht als Joods woonhuis met slagerij. Het woonhuis bevat allerlei gebruiksvoorwerpen van huishoudelijke en religieuze aard die verband houden met de Joodse leefwijze. De slagerij heeft een inrichting die niet specifiek Joods is, maar omdat vele Joden slagers waren, geeft het wel een beeld van de beroepsuitoefening. Voor scholen bestaat de mogelijkheid daar een inleiding en rondleiding te krijgen. Er moet tevoren een afspraak worden gemaakt en de invulling van het bezoek kan in overleg worden vastgesteld. Groepsgrootte: Kosten: Contactgegevens:

Maximaal 30 leerlingen. € 2, 50 per leerling. Museum het Hoogeland, Schoolstraat 2, Warffum http://www.hethoogeland.com/

Dhr. S. van Genuchten, tel. 0595-422233, E-mail: [email protected] # Winschoten De woonwinkel “De Galerij der Seizoenen” is gevestigd in de gebouwen, die vroeger de synagoge en het schooltje van de Joodse gemeenschap in Winschoten waren. De eigenaar organiseert veelvuldig ontvangsten/workshops voor groepen, ook van scholen, rond de Joodse geschiedenis van Winschoten en de gebouwen. Er moet tevoren een afspraak worden gemaakt en de invulling van het bezoek kan in overleg Zie voor nadere informatie ook: www.deseizoenengalerij.nl. Het onderdeel geeft een korte historische inleiding. Contactgegevens:

Galerij de Seizoenen, Bosstraat 24, Winschoten Dhr. W. Dresselhuys, tel. 0597-430723, E-mail: [email protected] docentenhandleiding - workshopsuggesties 9

Materialen # Leskist via OVCG Oorlogs- en Verzetscentrum Groningen (OVCG) heeft een leskist samengesteld met objecten die een belangrijke rol spelen in het leven van Joden. Er zijn twee typen leskisten, één voor voor de tijd rond Pesach en één rond de tijd van nieuwjaar. De kist bevat 18/19 voorwerpen die geordend kunnen worden naar onderwerp: Algemeen Thuis Sjabbat Nieuwjaar Overige feestdagen

of

Algemeen Thuis Sjabbat Pesach Overige feestdagen

Dit zijn dan voorwerpen zoals een keppel, een challekleedje, een menora, een Joodse agenda, een mezoeza etc. Het zijn authentieke voorwerpen. Bij de kist horen per thema een aantal vragenen opdrachtenkaarten die de leerlingen in groepjes kunnen uitwerken. Voor de docent is er ook een handleiding met antwoorden. De leskist is in overleg met een Joodse docent gemaakt. Het doel van de leskist is enerzijds om de leerlingen vertrouwd te maken met Joodse voorwerpen en anderzijds om hen meer informatie te geven over (de praktijk van) het Jodendom. U kunt de leskist reserveren bij:

OVCG 050-5992027 [email protected]

Het lenen van de leskist is gratis. Het wordt aanbevolen de leskisten tijdig te reserveren. Voor de leenperiode moet een borgsom van € 100 worden overgemaakt, die weer wordt teruggestort als de leskist weer bij OVCG terug is. # Stukken van het RHC Groninger Archieven Het Regionaal Historisch Centrum Groninger Archieven beheert een grote collectie materialen over de geschiedenis van de provincie Groningen. Over het Joodse verleden zijn er onder meer veel boeken en foto’s (met collectienummer vermeld in de database), als ook een paar kleine archieven. De Groninger Archieven hebben bij voorbeeld veel materiaal over alle Groningers, Joodse en niet-Joodse. Te denken valt aan akten van geboorten, huwelijk en overlijden, notariele akten, successiememories, stukken in rechtbankarchieven en veel meer. Op verzoek kan onderzoek worden gedaan en reproducties geleverd worden van stukken (kopie of als digitaal bestand). Mogelijkheid is bij voorbeeld het leveren van 3-5 stukken over een persoon, die kunnen dienen als basis voor een levensverhaal: in ieder geval dus de akten van geboorten, huwelijk en overlijden, aan te vullen met twee voor de persoon relevante stukken. NB. Akten van geboorte zijn openbaar tot 1902, akten van huwelijk tot 1922 en akten van overlijden tot 1950. Het archief levert alleen akten van geboorten, huwelijken en overlijdens die plaats vonden in de provincie Groningen. Zie ook de website: www.groningerarchieven.nl Contactgegevens:

RHC Groninger Archieven, Cascadeplein 4, Groningen Dhr. J. Oldenhuis, tel. 050-5992000 [email protected] docentenhandleiding - workshopsuggesties 10

# Stukken van Archieven van gemeenten in de provincie Groningen Bij alle gemeenten zijn archieven over het eigen gebied aanwezig en ter inzage. Op aanvraag kunnen ook materialen in reproductie worden geleverd. Zo beschikken gemeenten ook over akten van de burgerlijke stand en bevolkingsregisters (die de gezinssamenstelling aangeven) voor het eigen werkgebied. Verder zijn er bouwvergunningen en stukken betreffende bedrijven (hinderwetvergunningen, etc.). Mogelijk is er nog correspondentie tussen het gemeentebestuur en de Joodse gemeente… Internet: Folder:

www.groningerarchiefnet.nl

Archieven in de provincie Groningen


Weblinks: Algemeen: http://www.jhm.nl/woordenlijst.aspx

alfabetische lijst van woorden die specifiek zijn voor het Jodendom http://www.jhm.nl/collectieszoeken.aspx

met deze site kunt u afbeeldingen zoeken voor de leerlingen van specifieke Joodse zaken zoals de mezoeza, de gebedsmantel, de ramshoorn etc. http://www.jhm.nl/nederland.aspx?provincie=Groningen

deze pagina geeft een overzicht van het aantal Joodse bewoners in de provincie Groningen in de jaren 1809, 1899, 1930 en 2000 http://www.Jodeningroningen.nl

site over de geschiedenis van de Joden in de provincie Groningen http://www.elchanan.antwoordt.nl/homepage/show/pagina.php?paginaid=271155

hier wordt uitgebreid verteld over hoe je sjabbat precies viert http://www.nik.nl

site van het Nederlands-Israëlisch Kerkgenootschap (NIK). Het NIK is onder meer actief op de terreinen van religie, Joodse Cultuur, educatie, geestelijke verzorging, zorg voor begraafplaatsen en jeugd- en jongerenwerk http://www.Joods-leven.net

geeft een overzicht van Joods Leven in Europa buiten de grote steden http://www.nljewgen.org

Nederlandse kring voor Joodse genealogie. Geeft o.a. mooi overzicht van de Joodse gemeenten in de provincieGroningen en bevat nuttige literatuurtips

http://nl.wikipedia.org/wiki/Joden

algemene informatie over het Jodendom http://www.nig-groningen.nl

site van de Joodse gemeente van Groningen http://www.synagogegroningen.nl

site van synagoge in Groningen Met betrekking tot WOII: http://www.Joodsmonument.nl

hier vindt u allerlei informatie over de tijdens WOII weggevoerde en vermoorde Joden; met betrekking tot hun gezin, gezinsituatie, geboorteplaats etc. http://www.oorlogsmonumenten.nl/omn

hier kunt u per stad of dorp zien welke monumenten er zijn voor de Joodse oorlogslachtoffers; tevens geeft de site informatie over der achtergrond van het monument http://www.verhaalcentraal.nl

op deze site kunt u allerlei biografieën lezen van Joodse Nederlanders die tijdens WOII vermoord zijn. Sommige biografieën zijn door kinderen en/of door klassen gemaakt http://www.westerbork.nl

Westerbork portretten

weblinks

Literatuur over de Joodse geschiedenis in Groningen J.N.T. van Albada en H. Vrielink, Joden in Groningen (Groningen 1971). L. Ast-Boiten, ‘De Folkingestraat. Beeld en zelfbeeld’, in: De Folkingestraat, pp. 71-93. L. Ast-Boiten, ‘Van Warschau naar Groningen. Een familiekroniek’, in: De Folkingestraat, pp. 95-107. L. Ast-Boiten en Gerben Zaagsma red., De Folkingestraat; Geschiedenis van de joodse gemeenschap in Groningen (Groningen 1996). E.A.J. Ast-Boiten, R. Boxem, S. van Pelt, B. Prinsen en J. Nijman, Zoektocht naar een Joods verleden: drie routes door Groningen en Drenthe (Bedum 1997). Tammo Bakker, In aanraking met Israel - ‘De Kehilla Veendam’ (z.p. z.j.). Tammo Bakker, In aanraking met Israel - ‘De Israëlitische Begraafplaats Winschoten’ (z.p. z.j.). Tammo Bakker, Mediene Stad Winschoten: Mokum van het Noorden (Veendam 2002). Tammo Bakker, Sporen die achter blijven: Gebeurtenissen uit de Tweede Wereldoorlog en daarna, opgespoord en vastgelegd om niet verloren te gaan. Delen 1-3 (Veendam 2002-2004). C.A. van der Berg, De Joodse Gemeenschappen in Noordwest-Groningen, Winsum, Eenrum, Leens-Ulrum, Warffum, 1751-1947; waarin tevens opgenomen De Benninga’s, de herinneringen aan zijn jeugd in Eenrum, door dr. Noach Benninga (1909-1993) (Groningen 2000). C.A. van der Berg en E.P. Boon, De Joodse gemeenschap in de Kanaalstreek: Stadskanaal, Musselkanaal, Onstwedde en Mussel (Groningen 1992). G. Bijl, ‘De Joodse gemeenschap te Winschoten: instituties en functionarissen in de negentiende eeuw’, in: P. Brood en E. Schut (red.) Eene zeer twistzieke natie, pp. 75-90. Wouter J. van Bekkum en J. Dijkstra, ‘De Geschiedenis van de Joden in Groningen’. In: De Folkingestraat-synagoge in Groningen (Groningen 1984). Wouter J. van Bekkum en E. Schut, De Joodse Gemeente van Groningen. In: Geloven in Groningen; capita selecta uit de geloofsgeschiedenis van een stad (z.p., 1990). James S. Bennett, ‘Mozes Goldsmit, de stichter van de Joodse gemeente Groningen’. In: Misjpoge, jaargang 8, nummer 3 (1995) pp. 89-95 en 113-122. Klaas van Berkel - Academische illusies: de Groningse universiteit in een tijd van crisis, bezetting en herstel, 1930-1950 (Amsterdam 2005) (NB: In dit boek staan vrij veel passages over joodse medewerkers en studenten van de Rijksuniversiteit Groningen). Josephien Boerma, De joden in de stad Groningen (Nijmegen 1978). Alje. Bolt, ‘De Joodse gemeenschap’, in: Ommelander Courant (april-mei 1992). Alje Bolt, Joden in de omgeving van het dorp Uithuizen (z.p., 1992). W.T. Boom-Renkema, De Joodse gemeenschap in Zuidbroek (Groningen 1992). E. P. Boon en H. Lettinck, ‘De Joodse gemeenschap in Hoogezand-Sappemeer en omgeving tussen 1724 en 1950’, in: Pluustergoud 15 (2001). E.P. Boon en J.J.M. Lettinck, De Joodse gemeenschappen in Hoogezand-Sappemeer, Slochteren, Noord- en Zuidbroek en omliggende dorpen 1724¬1950 (Groningen 2001). E. P. Boon en J.J.M. Lettinck, De joodse inwoners van de stad Groningen en omstreken 15491945 en hun begraafplaatsen aldaar, de delen IIa, IIb, en IIc, alle over de periode 1870-1945 (Groningen 2006). literatuurlijst 01

Mineke Bosch, Een onwrikbaar geloof in rechtvaardigheid: Aletta Jacobs 1854-1929 (Amsterdam 2006). J. Bottema, Ze waren onder ons. 300 jaar Joden in Delfzijl 1642-1942 (Delfzijl 1980). P. Brood en E. Schut (red.) ‘Eene zeer twistzieke natie’. Aspecten van de geschiedenis van de Joodse gemeenschap in Winschoten 1683-1943 (Bedum 2003). H. van der Burg en J. Regtien, Het album van Nardus de Vries en Agnes Bruins; de voormalige synagoge in Winsum (Bedum 2004). Dr. E.A. Cohen, Herinneringen aan mijn jeugd in Groningen (typoscript RHC Groninger Archieven, toegang 1761, inv. nr. 5506) H.P. Coster, ‘De vijftig hoogst aangeslagene Israëlieten van de stad Groningen in 1812: iets over de organisatie van de Joodschen eeredienst in den Franschen tijd’, in: Groningse Volksalmanak 1937 pp. 123-148. Marnix Croes & Peter Tammes, Gif laten wij niet voortbestaan; Een onderzoek naar de overlevingskansen van joden in Nederlandse gemeenten 1940-1945 (Amsterdam 2006). Op internet: http://repository.ubn.ru.nl/bitstream/2066/64754/1/64754_gif_lawin.pdf

Margot Daleman en GMA Bergsma, Graven op de Jodenkamp; een fysisch-antropologisch onderzoek op de oudste joodse begraafplaats van Groningen (Groningen 2006). Dieuwertje Dekkers, Jozef Israëls 1824-1911 (Zwolle 1999). J. Dijkstra, ‘De Joodse bevolking van Groningen’, in: Groningen in oorlogstijd (Groningen 1980). J. Dijkstra, ‘De Joodse gemeente van Delfzijl’, in: Joden in Noord-Oost Groningen, pp. 303-431. H. Doornbos, Gele ster in een zwarte tijd de Tweede Wereldoorlog (Termunten 1989). O. Doornbos, ‘De Joodse gemeente Winschoten in de negentiende en twintigste eeuw’, in: P. Brood en E. Schut (red.) Eene zeer twistzieke natie, pp. 91-189. Adrie Drint, Joodse begraafplaatsen in het Groninger land. In: Groninger kerken, jaargang 25 (2008) pp. 117-122 Petronella J.C. Elema, ‘Genealogie van het joodse geslacht Kiek’ (Groningen/Leiden/ Amsterdam). In: Gens Nostra, jaargang 61 (2006), pp. 486-502. (Het betreft de fotografenfamilie waarnaar het kiekje genoemd is) H.R. Enter, Joden in Sodom: historische terugblik Joden in de provincie Groningen, speciaal in Winschoten (voor en ten tijde van de tweede wereldoorlog) (Blijham 1975). P. van Essen en F.J. Hulst, ‘Joodse biografieën’, in: Misjpoge 6 (1993) pp. 73-78. H. van Geuns-Godfried, ‘De Ned. Isr. Gemeente te Hoogezand-Sappemeer’, in: E.F.W. Brinkman (red.) Gedenkboek uitgegeven ter herdenking van het 300-jarig bestaan der gemeente Hoogezand en Sappemeer, 1628-1928 (Hoogezand 1928). Evelien Gans, Jaap en Ischa Meijer; een joodse geschiedenis 1912-1956 (Amsterdam 2008). Johan van Gelder, Mooie Mensen. Lotgevallen van de Joodse familie Van Gelder in Nederland (Groningen 1992). Johan van Gelder, Terug van weggeweest; Getuigenissen over en uit joods Groningen in de jaren dertig en veertig plus razzia-lijsten met 3064 namen (Groningen 1993). Johan van Gelder, Het huis van Gronings Israël: de synagoge en haar gemeente 1906-2006 (Westervoort 2006). literatuurlijst 02

Johan van Gelder, De Folkingestraat historisch bekeken (Groningen 1996). Johan van Gelder, Levie: de oudste en de laatste: de confectionairs van Groningen (Groningen 1996). Groningen was voor de oorlog vijandig tegen joden. Artikel in: Nieuwsblad van het Noorden, 6 september 1990. Groninger joden niet meer naamloos in Pools massagraf. Artikel in: Nieuwsblad van het Noorden, 17 november 1990. R.C. Hage en J.H. de Vey Mestdagh (red.) De Joodse gemeenschap van Veendam/Wildervank, Muntendam en Meeden (Groningen 1985). R.C. Hage, ‘Historie einde 17e begin 20e eeuw’, in: De Joodse gemeenschap van Veendam/ Wildervank, pp. 9-90. R.C. Hage, ‘De Joodse gemeenschap van Veendam/Wildervank, Muntendam en Meeden: een onderzoeksmodel’, in: Studia Rosenthaliana 19 (1985) pp. 258-263. I. van der Hal, Het mesje: de oorlog van een joods Groninger arts (Groningen 1994) H. Hamburger en J.C. Regtien, Een Joodse erfenis in Winsum (Bedum 1993). H. Hamburger en J.C. Regtien, Sporen van Joods verleden in Noordwest Groningen (Bedum 1995). H. Hamburger en J.C. Regtien, Joodse oorlogsmonumenten in de provincie Groningen (Bedum 1998). G. Helsma, Verdwenen maar niet vergeten. Een terugblik op bijna een kwart eeuw Joods voetbal in Groningen. Het Joodse voetbal in Groningen 1920/1941 (Groningen 1998) J. Hof, Het Stadskanaalster achterhuis. Een bijzonder onderduikverhaal uit de oorlogstijd (Hooghalen/Assen 1998). I. van Hoorn, ‘De Geschiedenis van de Joden in de stad en provincie Groningen’, in: Nieuw Israëlitisch Weekblad [30 afleveringen] (november 1928-augustus 1930) I. van Hoorn, ‘Ets Haïm: het zestigjarig bestaan van de Vereniging Ets Haïm te Groningen, 28 februari 1930’, in: Nieuw Israëlitisch weekblad 65 (1930) nr. 42. E. Houwaart, ‘Gronings romanticus en nationaal hervormer: de hygiënist Levy Ali Cohen (18171889)’ in: F. Huisman en C. Santing (red.) Medische geschiedenis in regionaal perspectief: Groningen 1500-1900 (Rotterdam 1997) pp. 101-130. Geert C. Hovingh e.a., Over het hoofd gezien: recent gevonden beelden van een joodse familie, 1940-1945 (Bedum 2009). F. Hulst, ‘Mozes Meijer Cohen jr.’, in: J.D.R. van Dijk en W.R. Foorthuis (red.) Vierhonderd jaar Groninger Veenkoloniën in biografische schetsen (Groningen 1994) pp. 59-62. Aletta H. Jacobs, Herinneringen (Amsterdam 1924). K. Jongeling en J. Brilleman, Joodse begraafplaatsen in Groningen en Oostfriesland/1 (Ter Apel, Bourtange, Vlagtwedde, Bellingwolde, Stadskanaal, Nieuweschans, Bunde) (Groningen 1977). K. Jongeling, ‘Vertrouwen van de Joodse bevolking in de plaatselijke rechterlijke macht in oostelijk Groningen in de tweede helft van de XVIII eeuw’, in: Studia Rosenthaliana 19 (1985) pp. 234-242. Willem Kamminga, Grijpskerk van crisis tot bevrijding (Veenhuizen 1993). J. van Keulen en L. Boiten, De Joodse gemeenschappen in Groningen (Groningen 1985). W.W. Kat, Joodse inwoners van Hoogkerk (1936-1942), in: Op de Hoogte jaargang 7 (2008), nummer 1, pp. 16-19 literatuurlijst 03

G.J. van Klinken en J.H. de Vey Mestdagh, De Joodse gemeenschap in het Groninger Westerkwartier, Peize en Roden (Groningen 1985) G.S. Koeman-Poel, De Joden van Bourtange en Vlagtwedde...een herinnering (Scheemda, 1985). Gert J. van Klinken, Het ontstaan van de joodse gemeente Leek. In: Jan Bolling e.a. red. - ‘De’ Leek, de geschiedenis (z.p., 2000), pp. 179-194. G.S. Koeman-Poel, Een synagoge in het veen. Het verhaal van de Pekelder Joden, 1693-1942 (Oude Pekela 1989). G.S. Koeman-Poel, Een eeuw Joods leven in Wildervank en Veendam (Meppel 1999). G.S. Koeman-Poel, Een synagoge op het kruispunt van de winden: (de Joden van Winschoten), 1750-1942 (Winschoten 2002). J.P. Koers, ‘Drie generaties Scheemder Joden uit de 18e eeuw’, in: Tijdschrift voor leden en donateurs van de Historische vereniging Gemeente Scheemda 11 (1998) pp. 17-19. S. Laansma, ‘Het geslacht Lazarus (Israëlitisch)’, in: Gens Nostra 34 (1979) pp. 150-152. J. Lutterop, De Jodenvervolging in de provincie Groningen gedurende de jaren 1940-1945 (scriptie R.U. Groningen 1979). J. Meijer, Jood en Jodendom in Stad en Ommelanden, Met een Joods supplement op het Nieuw Groninger Woordenboek van K. ter Laan (is: Balans der Ballingschap. Bijdragen tot de geschiedenis der Joden in Nederland V/VI (Heemstede 1984). J. Meijer, ‘Jonas Levie Voorzanger 1821-1897: een bio-bibliografische notitie’, in: Veenkoloniale volksalmanak 4 (1992) pp. 62-76. J. Meijer, ‘Jonas Levie Voorzanger’, in: J.D.R. van Dijk en W.R. Foorthuis (red.) Vierhonderd jaar Groninger Veenkoloniën in biografische schetsen (Groningen 1994) pp. 244-249. I. Mendels, De Joodsche gemeente te Groningen (Groningen 1910). I. Mendels, De Joodse gemeente te Groningen (Groningen 1910, 2e vermeerderde druk) D. Mulder, A. Tiktak en H. van der Veen, Weinigen van velen: notulenboek van een Joodse gemeenschap 1940-1942 (Veendam/Hooghalen 1995). Dirk Mulder, Vrij maar niet bevrijd: weinig joden en nog minder feestvreugde. In: Stad & Lande, cultuur-historisch tijdschrift voor Groningen, jaargang 2005, nummer 1, pp. 23-29 Na zestig jaren, 1840-1900 geïllustreerde beschrijving der electrische drukkerij van de firma I. Oppenheim te Groningen, aangeboden aan hare begunstigers ter gelegenheid van het zestigjarig bestaan (z.p., z.j.). H. Onderwater, Mobilisatie, collaboratie, liberatie: de jaren 1938-1948 in Stadskanaal (Stadskanaal 1977). Trijnko Pelgrim, ‘Een Joods monument in Winschoten’, in: Oud Winschoten 5 (2003) pp. 5-7. Trijnko Pelgrim, ‘Het Joods monument gerealiseerd’, in: Oud Winschoten 14 (2006) pp. 2-5. Stefan van der Poel, Joodse stadjers: De joodse gemeenschap in de stad Groningen 1796-1945 (Assen 2004). Op internet: http://dissertations.ub.rug.nl/faculties/arts/2004/s.van.der.poel/

Stefan van der Poel, De liquidatie van de Joodse gemeenschap in de stad Groningen; ‘de eigenlijke beproeving der karakters’. In Groniek, juni 2003 (jaargang 36, nr. 160) pp. 393-414. literatuurlijst 04

Stefan van der Poel, Leo Frank (1908-1944) Politieke analyses van een Groninger student in de jaren 1930 (Groningen 2005). Stefan van der Poel, 100 jaar Folkingestraat-synagoge 1906-2006 (Groningen 2006). Stefan van der Poel, De betekenis van de Duitse joden voor stad en provincie Groningen; migratiebewegingen in de Eems-Dollard regio (Appingedam 2009). T. Potjewijd, Leven en werken in Winschoten in de negentiende eeuw (Winschoten 1977). Met een lijst van Joodse woorden en zegswijzen. Samuel Levie Stichting (red.) De Joodse school in Leek (Leek 1995). Jan Regtien, De joodse bevolking van Winsum van 1774 tot 1943. Hoofdstuk 13 in: Redmer H. Alma en Jacques Tersteeg, Winsum 1057-2007 (Winsum 2007) pp. 305-327. N. Rost, De vrienden van mijn vader: herinneringen aan de Folkingestraat (Assen 1956). Chris Scholtens, ‘De Helmster Joden zijn niet meer...!’, in: Vrouger: orgaan van de Historische Vereniging Scharmer-Harkstede en Omstreken 2 (1997) pp. 27-30. Chris Scholtens, ‘Stampende laarzen en Bren-carriers in de Woldstreek(12) De Helmster Joden zijn niet meer’ (deel II), Nog een joods slachtoffertje in de gemeente Slochteren’ in: Vrouger: orgaan van de Historische Vereniging Scharmer-Harkstede en Omstreken (2002, jaargang VII, nummer 14) pp. 26-29. E. Schut, De organisatie der Joden in Noord-Nederland gedurende de “Franse tijd”inclusief Oost-Friesland (kandidaatsscriptie RU Groningen 1982). E. Schut, ‘De Joodse Gemeente van Stedum en Loppersum’, in: Joden in Noord-Oost Groningen, pp. 435-497. E. Schut, ‘De Bijkerk Uithuizen’, in: Joden in Noord-Oost Groningen, pp. 499-549. E. Schut, ‘Geschiedenis der Joden in de stad Groningen vanaf de eerste vestiging tot het midden der negentiende eeuw’, in: Groningse Volksalmanak 1985/1986, pp.58-89. E. Schut, ‘Schema voor bronnenonderzoek ten aanzien van de geschiedenis van de Joden in Nederland’, in: Studia Rosenthaliana 20 (1986) pp. 91-108. E. Schut, ‘Onderzoek naar Joodse gemeenschappen in de provincie Groningen’, in: Lias 16 (1989) pp. 91-108. E. Schut, Geschiedenis van de Joodse gemeenschap in de Pekela’s, 1683-1942 (Assen/ Maastricht 1991). E. Schut, Geschiedenis van de Joodse gemeenschap in de Pekela’s 1683-1942: geschiedenis van de begraafplaats en overzicht van de Joodse bevolking (Groningen 1991). E. Schut, ‘De overval op Johannes Smook’, in: Stad & Lande. Cultuur-historisch tijdschrift voor Groningen 1 (1992) pp. 2-6. E. Schut, ‘Lijst van in het Oldambt wonende Joden’, in: Misjpoge 6 (1993) pp. 33-42. E. Schut, Een census van Joden in Oost-Groningen’, in: Misjpoge 7 (1994) pp. 15-23. E. Schut, ‘Bernard Haimans Catz’, in: J.D.R. van Dijk en W.R. Foorthuis (red.) Vierhonderd jaar Groninger Veenkoloniën in biografische schetsen (Groningen 1994) pp. 48-51. E. Schut, ‘Baruch de Beer’, in: J.D.R. van Dijk en W.R. Foorthuis (red.) Vierhonderd jaar Groninger Veenkoloniën in biografische schetsen (Groningen 1994) pp. 18-22. E. Schut, Aanzien doet gedenken: oorlog, verzet, vervolging en bevrijding in Veendam en Wildervank (Groningen 1995). literatuurlijst 05

Schut, E. ‘Unser jiesjew werd a kille’: de wording van de Joodse gemeente Winschoten 16831814’, in: P. Brood en E. Schut (red.) Eene zeer twistzieke natie, pp. 9-74. E. Schut, De joodse gemeenschap in de stad Groningen 1689-1796 (Assen 1995). Op internet: http://dissertations.ub.rug.nl/faculties/arts/1995/e.schut/?pLanguage=en&pFullItemRecord=ON

E. Schut, mr. J.H. de Vey Mestdagh e.a., De joodse inwoners van de stad Groningen en omstreken 1549-1945 en hun begraafplaatsen aldaar, deel I 1549-1870 (Groningen 2001). John Sillevis e.a., Jozef en Isaac Israëls: vader en zoon (Zwolle 2008). H.J. Snoek, Orde der gebeden en gezangen voor te dragen bij de inwijding der nieuwe synagoge op Vrijdag den Ie September 1854 te Winschoten in het hebreeuwsch bijeen verzameld en vervaardigd en in het Nederduitsch vertaald door H.J. Snoek (Groningen 1854). A. Straatman en E. Schut, Overleden Joden in de provincie Groningen en Oostfriesland 18061811 (Rijksarchief Groningen 1986). H. Strating, Winschoten 1940-1945: een provinciestadje aan de Duitse grens (Winschoten 2001). Thialda Tabak, En men zal u een nieuwe naam geven: vijf vergeten oorlogsslachtoffers van de Rijksuniversiteit Groningen (Groningen 2007). Debby Uijenkruijer, ‘Groningen Folkingestraat: de jodenstraat van Groningen’. In: Een ansicht uit de Mediene: Joods leven in de provincie, pp. 8-13. (Amsterdam 1991). H. Venhuis, De Joods-etnische zuivering van de provincie Groningen (Groningen 1999). J. H. de Vey Mestdagh (red.) Joden in Noord-Oost Groningen. De Joodse gemeenschappen in Appingedam, Bierum, Delfzijl, Kantens, Loppersum, Middelstum, Stedum, Ten Boer, Termunten, Uithuizen, Uithuizermeeden, Usquert, t Zandt en omliggende dorpen (Groningen 1980). J.H. de Vey Mestdagh, ‘De Joodse gemeente van Appingedam’, in: Joden in Noord- Oost Groningen, pp. 35-301. J.H. De Vey Mestdagh, ‘De Joodse gemeenschap te Warffum’, in: W. Duinkerken, J.P.J. Knol, C.G. Reinders en J. Toonstra (red.) De Historie van Warffum, Breede en Rottumeroog (Hoogezand 1989) pp. 95-107. J.H. de Vey Mestdagh (red.) De Joodse inwoners van de stad Groningen en omstreken 15491945 en hun begraafplaatsen aldaar. Deel 1 1549-1870 (Groningen 2001). IJ. Vissel, ‘Zo’n Jodenkind heeft geen mooie hengel nodig’: verhalen van een Joods kind in een Hogelands dorp (Warffum, 1895-1900) (Baarn 1995). Homme Wedman, ‘Joods leven in Noord-Nederland voor de Tweede Wereldoorlog’, in: Dirk Mulder en Bert Prinsen (red.) Bronnen van herinnering (Hooghalen/ Assen 1993). E. Werkman, De Groningse Jodenbuurt, 1930-1945 (scriptie R.U. Groningen 1985). I. de Wilde, Aletta Jacobs in Groningen (Groningen 1979). I. De Wilde, Er is nog zoveel te doen op de wereld. Brieven van Aletta H. Jacobs aan de familie Broese van Groenou, met inleiding van Inge de Wilde (Zutphen 1992). B.P. Tammeling, ‘Winsum in de tweede wereldoorlog’, in: W.J. Formsma (red.) Winsum, Gedenkboek 1982 (Groningen 1982) pp. 245-288. D. Wolf, Geschiedenis der Joodse gemeente te Ter Apel (Groningen 1980). A. Wolff, Joden in Leek en Nietap (z.p. 1995).

literatuurlijst 06

Colofon Jeuden in Grunnen is gerealiseerd door Stichting Oorlogs- en Verzetscentrum Groningen (OVCG) en het Regionaal Historisch Centrum (RHC) Groninger Archieven, in opdracht van KunstStation C.

De samenstellers ontvangen graag bericht over gebruik door scholen. Contactadres: [email protected] of [email protected] Het materiaal mag in bestaande vorm vrij gebruikt worden voor onderwijsdoeleinden in de provincie Groningen. Voor overig gebruik en gebruik elders dient toestemming te worden gevraagd bij KunstStation C én de makers. Ook het gebruik van beeldmateriaal is binnen de kaders van dit project en voor educatieve doeleinden vrij van rechten. De regiodatabase is met grote zorgvuldigheid samengesteld, maar maakt geen aanspraak op volledigheid. Correcties en aanvullingen worden zeer op prijsgesteld. Wijzigingen voorbehouden. OVCG en RHC Groninger Archieven danken allen die op enige wijze hebben bijgedragen aan de totstandkoming van dit project. Concept en copyright voor dit project: OVCG en RHC Groninger Archieven, 2010 Docentenhandleiding en leskisten: Oorlogs- en Verzetscentrum Groningen (OVCG): Monique Brinks Met dank aan: Annet Helmink Regiodatabase en regioverhalen: Regionaal Historisch Centrum Groninger Archieven: Jona van Keulen Jan Oldenhuis Harry Perton Met dank aan: gemeentelijk archiefbeheerders en lokale historische verenigingen Ilustraties (foto’s en film): Collectie Regionaal Historisch Centrum Groninger Archieven Collectie Gronings AudioVisueel Archief Collectie OVCG Vormgeving en technische realisatie oorspronkelijke versie: Sensorama: Wes René Duursma Vormgeving en technische realisatie herziene versie 2010: André Hoekema vormgever colofon

Docentenhandleiding bij Jeuden in Grunnen

Recommend Documents