Dit hoofdstuk bestaat uit drie delen:

H Hooooffddssttuukk 66 B BR RO ON NFFIIC CH HE ES S

Dit hoofdstuk bestaat uit drie delen: 1. Organisatiefiches, bestemd voor docententeams 2. Bronfiches, bestemd voor de docenten: een werkblad per verpakkingsmateriaal en een werkblad over zwerfafval 3. Reflectie-fiches, bestemd voor de leerlingen

6.1. Organisatiefiches voor docententeams : Dankzij de volgende twee soorten fiches is het mogelijk om, vooraf en na afloop, het teamwerk zichtbaar te maken door aanplakborden in de lerarenkamers en in de klaslokalen. 1) Organisatiefiches, type ”margriet”: Voor twee van de behandelde materialen in deze scholingsmodule (staal en papier/karton), geven de fiches een reeks gebruiksmogelijkheden die toegepast kan worden bij verschillende vakken zoals geschiedenis, aardrijkskunde, moedertaal, vreemde talen enz… Het gaat om beknopte informatie, die direct of indirect op één materiaal tegelijk betrekking heeft. Wij hebben ze geplaatst in de volgende rubrieken: - artistieke benadering - taalspelletjes - geschiedenis van het materiaal - duurzame ontwikkeling - wetgeving (wetten, richtlijnen) - vergelijking van zeden en gewoonten van landen op het gebied van afval - … (natuurlijk kunnen andere rubrieken toegevoegd worden) Op de internetsite van het project (zie verder) klikt u op een blaadje en ziet u suggesties verschijnen voor activiteiten over het gekozen thema. Het materiaal geeft de leerkrachten ideeën om met andere ogen naar een deel van elkaars vak te kijken. Wij nodigen de gebruikers van deze module uit om zelf fiches van het type “margriet” voor andere materialen te maken.

Pagina 65

ORGANISATIEFICHE, TYPE “MARGRIET” VOOR DOCENTENTEAM

Materiaal : Aanleiding tot activiteiten in verschillendee vakken

N.B. : Op de volgende bladzijden ziet u twee voorbeelden papier/karton .

van een “margriet” voor staal en

2) Organisatiefiches, type “roos”: Fiches met alleen een afgebeelde roos, geven de mogelijkheid het werk van het docententeam te structureren. De docenten beginnen met een andere kijk op teamwerk : het gaat niet meer om “iets te zeggen” dat een band min of meer heeft met een materiaal van zijn eigen vak (zoals met vorige kaart) maar om een taak uit te voeren, waarin elke docent een deel van de levenscyclus van een materiaal uitlegt (van de winning van grondstoffen tot het eventuele hergebruik) op basis van de kennis die tot zijn vak behoort. Formuleren is meer dan de aanleiding tot een activiteit voor een thema, het is veel preciezer. In dit kader zal bij voorbeeld het materiaal “glas” voor de les handvaardigheid een reeks gebruikersactiviteiten van glas los moeten maken, die bestaan hadden of nog bestaan, zoals glas in lood. Daarentegen zal men geen creatief activiteit over hergebruik van glas kunnen maken om een of ander fictief object te maken, want dat is meer het werk dat bij het werkblad “margriet” past. Verder, moet alle informatie dit keer een direct verband hebben met een lesvak (natuurkunde, geschiedenis, aardrijkskunde…) . Alleen die vakken zullen in aanmerking komen die iets aan het geheel toevoeren om het materiaal te kunnen begrijpen. Er zijn geen gelegenheidsactiviteiten meer mogelijk. Een blanco fiche, dat later kan worden ingevuld, ziet u hieronder :

Pagina 66

ORGANISATIEFICHES TYPE “ROOS” BESTEMD VOOR DOCENTENTEAM

Geschiedenis Aardrijkskunde

Techniek

…

Wat kan ik uitleggen over de levenscyclus (of een deel daarvan) van het materiaal … vanuit mijn vak?

Kunstzinnige vorming

Exacte vakken: Scheikunde, natuurkunde, biologie

NB: Het is duidelijk dat andere vakken ook aan de orde kunnen komen, maar het moeten wel vakken zijn die het cyclus van het materiaal kunnen uitbeelden.

Pagina 67

VOORBEELD VAN EEN ORGANISATIEFICHE VOOR DOCENTENTEAMS, TYPE “ROOS”, OVER GLAS

Sinds wanneer maakt men glas ? Wie heeft het ontdekt ? … In welk gebied maakt met glas ? Wie gebruikt het ? Wie is belast met de zorg voor hergebruik ? …

… Geschiedenis Aardrijkskunde

Techniek

Hoe maakt men glas, hoe gaat het hergebruik ? Bezoek aan een fabriek voor industrieel glas …

…

Wat kan ik uitleggen over de levenscyclus (of een deel daarvan) van glas vanuit mijn vak ? Exacte vakken: Scheikunde, natuurkunde, biologie

Kunstzinnige vorming

Hoe maakt men een glas in lood raam ? Bezoek aan een fabriek voor kunstglas …

Wat is glas ? Wat zijn de eigenschappen ervan ? …

Deze twee fiches: “margriet” en “roos” zijn als bloem afgebeeld. Voor de botanicus is de bloem een beeld van seksuele organen; de blaadjes zijn een reclamebord voor de insecten. Op dezelfde manier zouden onze blaadjes bronnen van ideeën kunnen zijn voor docenten, die zich aangetrokken voelen door uitgewerkte thema's; anderen zullen er thema's aan toe willen voegen. Degene die een teamwerk opzet, kan de versierde blaadjes van de margriet of de roos uittrekken, inzamelen en het hele werk gemakkelijk tentoonstellen. Als deze organisatiefiches over verschillende materialen toegang geven tot andere vakken dan alleen maar natuurwetenschap, dan zullen de leraren, die in teamwerk zijn geïnteresseerd, een brainstorming kunnen begeleiden om voor de leerlingen andere, parallelle activiteiten te vinden.

Pagina 68

In deze module zijn volgens ons binnen een docententeam verschillende werkniveaus mogelijk. Laten wij hopen dat de organisatiefiche, type “margriet”, een team en een multidisciplinaire activiteit samenbindt: een werk waarin elke leraar in zijn eigen vakelementen kan kiezen die naast elkaar staan en direct of indirect een band hebben met het gemeenschappelijke thema. (pedagogiek per thema).

Natuurlijk hopen wij dat er een team gevormd wordt, en vervolgens dat het tot een echt interdisciplinair werk leidt, waardoor dit keer de vakken gezamenlijke antwoorden zullen geven aan de milieuvragen over een object, bestaande uit verschillende materialen (bij voorbeeld is het vervangbaar?) (uitdagings- of oplossingspedagogiek). In dit geval zal eerder de reflectie-fiche voor de leerling (zie onder) de kennis uit verschillende domeinen structureren zodat het een geheel vormt. Zo wordt tijdens de les de synthese van kennis en vaardigheid gemaakt.

Tussen interdisciplinariteit en multidiscipliniteit zou een pluridisciplinair werk, waarin elke docent op onafhankelijke wijze bijvoorbeeld het gebruik van het materiaal of een deel van de levenscyclus ervan beschrijft op basis van de kennis van zijn discipline, al een goede stap zijn. (Een soort ‘pedagogie door parallelle belichting vanuit verschillende disciplines’). In dit geval vergemakkelijkt de organisatiefiche van het type “roos” het brainstormen van de docenten en staat dit toe de kennis en vaardigheden die men bij elke discipline opdoet te verzamelen Aan de leerlingen

Deze organisatiefiches zullen ook de uitwisseling van goede ideeën bevorderen tussen de scholen die aan dit project deelnemen. Het zal mogelijk zijn het werk van een klas leerlingen op een internetsite te zetten en te vergelijken met het werk van andere klassen.

• Transdisciplinair: een zelfde concept bestuderen in verschillende disciplines (voorbeeld: het concept evenwicht bestuderen in de ecologie, de natuurkunde, de economie, de poëzie …) • Interdisciplinair: vanuit verschillende disciplines op een geïntegreerde wijze antwoord geven op een nauwkeurige vraag of probleemstelling. • Pluridisciplinair: verschillende disciplines maken een parallelle belichting mogelijk van een vraag die preciezer is dan bij multidisciplinair, maar zonder expliciete integratie door de docenten vanuit de verschillende disciplines. • Multisiciplinair: verschillende disciplines richten zich, parallel aan elkaar, op een zelfde globaal thema en bewerken elementen die min of meer aan dit thema verbonden zijn.

NB: Het 4e niveau van deze typologie (transdisciplinair) komt in deze module niet aan de orde.

Pagina 69

Moeilijkheidsgraad

De betekenis van de termen interdisciplinariteit, multidisciplinariteit, etc. verschilt tussen auteurs, tussen landen en afhankelijk van het beoogde aantal niveaus. Voor deze module hebben wij de volgende typologie overgenomen, volgens het werk van E. Legrand in NME (te verschijnen), dat geïnspireerd is door Duguet (1973):

6.2 Bronfiches voor docenten Er is voor elk materiaal dat gewoonlijk in het afval aangetroffen wordt - vooral in verpakkingen - een “bronfiche” gemaakt. Die is bedoeld om afzonderlijke docenten die in een interdisciplinaire perspectief werken, over de “materie” gerust te stellen: zij zullen altijd meer weten dan hun leerlingen, als dit hun nodig lijkt 1 . De geplande materialen zijn : staal, glas, papier/karton, plastic en aluminium. (een extra fiche behandelt het speciale geval: ”zwerfvuil” . In de vorm van een tabel vindt u daar: • • • •

in de eerste kolom, getiteld “algemene informatie” treft men de elementaire eigenschappen van het materiaal aan (algemene kwaliteit(en), grondstof, winningsgebieden…) ; in de tweede kolom treft men de oorsprong (natuurlijke staat, bestanddelen) en de vervaardigingsprocessen ; in de derde kolom de fysische en chemische eigenschappen ; de laatste drie kolommen leggen het verband tussen elke sector waarin het materiaal gebruikt wordt (bouw, verpakking, communicatie…) en de eigenschappen van het materiaal, die tot verschillende toepassingen voor het dagelijkse leven aanleiding geven.

Deze tabel heeft dus meerdere doelen: •

In de eerste kolom het geven van een algemeen idee over het materiaal, hoewel er verder uitgebreider uitleg wordt gegeven.

•

De laatste drie kolommen maken het mogelijk terug te gaan naar concrete situaties, in plaats van op theoretisch en algemeen niveau te blijven. Het zou jammer zijn voor het bevorderen van het milieubewustzijn bij de leerlingen, als zij geen verband maken tussen de objecten die om hun heen staan en wat zij tijdens de natuurkunde- en technieklessen zie …

•

Het verband laten zien tussen de kwaliteit van de materialen en hun gebruik. Met het oog op een milieuopvoeding, is het begrijpen dat er een band is tussen de eigenschappen van de materialen van een object en zijn gebruik een middel om het gevestigde en simplistische idee te verwerpen, namelijk “dat men al die vervuilende materialen niet meer moet gebruiken, om het milieu te beschermen". Het feit dat deze materialen eigenschappen hebben die bij hun gebruik passen benadrukt hun functie (bij voorbeeld het beschermen tegen UV). Als een materiaal niet meer gebruikt kan worden, dan moet een ander ervoor in de plaatst komen! Dan kan een scherp debat over wat nuttig en overbodig is, pas beginnen …

Gezien de omvang van de informatie, die minutieus door ons team is bijeengebracht en de beknopte presentatie, moeten docenten echter niet voor de verleiding bezwijken deze fiches door de leerlingen uit het hoofd te laten leren… Dit is niet de bedoeling. Het zou interessanter zijn als de leerlingen na aanleiding van een onderzoek in teamverband, bij voorbeeld vanuit documenten of bezoeken, fiches maken die bij hun niveau passen.

1

Anders gezegd: de docenten die in een interndisciplinair team werken, kunnen deze fiches gebruiken.

Pagina 70

BRONFICHE VOOR DE DOCENT – MATERIALEN : TOEPASSINGEN 1. ALGEMENE INFORMATIE 1. Eigenschappen

3. FYSISCHE EN 2. HERKOMST EN CHEMISCHE 4. SECTOREN VERVAARDIGINGSTECHNIEKEN EIGENSCHAPPEN 1. Fysisch 1. Natuurlijke toestand 1. Bouwsector

5. SLEUTELKENMERKEN

6. PRODUCTEN

2. Hoofdbestanddelen: 2. Verpakking 2. (bestanddelen) 3. Winningsplaats 3. 2. Chemisch 4. Gewone soorten 3. Vervaardigingsproces 4. 5. Samengestelde materialen

5. Informatie

Pagina 71

BRONFICHE VOOR DE DOCENT – MATERIAAL : STAAL TOEPASSINGEN 1. ALGEMENE INFORMATIE

2. HERKOMST EN VERVAARDIGINGSTECHNIEKEN

3. FYSISCHE EN CHEMISCHE EIGENSCHAPPEN

4. SECTOREN

Enkele kengetallen 1. Eigenschappen 1. Bouwsector 1. Natuurlijke toestand 1. Fysisch Gebouwen - Bepaalde staalsoorten - Het is het 4e meest voorkomende - Buigzaam Publieke werken - Pletbaar hebben een glanzend element op aarde oppervlak - De belangrijkste ertsen zijn oxiden - Smelttemperatuur:1535 - Slagvast (Fe203) of ijzercarbonaten ºC [Fe] - Magnetische - Soortelijke massa: 7,86 (bijvoorbeeld ijzersuperoxide, eigenschappen [Fe +/- = staal] limoniet, gotiet, magnetiet, sideriet) - Gemakkelijk te - Thermische 2. Bestanddelen vormen uitzettingscoëfficiënt: - Het ijzergehalte in het erst varieert -5 1.17*10 cm/ºK per - Hoge thermische van 30 tot 70% cm bij 1300ºK bestendigheid - Staal is een vervaardigd product - Lichtreflectie: hangt 2. Hoofdbestanddelen: waar ijzer en koolstof (tussen van de behandeling - Staal is een 0,02% en 1%) in zitten van de staal af - Verschillende elementen worden in eindproduct - Specifieke weerstand: 2. Verpakking het eindstadium toegevoegd om vervaardigd uit ijzer 1/geleidingsvermogen: - Zuiver ijzer is haast het staal de gevraagde kwaliteit te - Elektrische niet te vinden geven. geleidingsvermogen: (behalve in het 3. Vervaardigingsproces van staal 0.0993*106 cm Ω westen van stap voor stap Trekweerstand: 100 Groenland) maar wel - Smeltproces 2800 MPa (100 MPa als erts. Door het smelten en mengen van voor staal met een laag 3. Winningsplaats ijzer met koolstof uit cokes krijgt koolstofgehalte na - De belangrijkste men gietijzer uit hoogovens; het uitgloeiing; 2500 Mpa ijzererts voorraden koolstofgehalte wordt verminderd voor veren met hoge zijn in : Rusland, door het blazen van O2 in een weerstand) convertor. Brazilië en China - Elasticiteitsmodulus: - De belangrijkste - Elektrisch proces met gesmolten 190 -210 MPa staalproducerende schroot; zuurstof wordt gebruikt om Chemisch 2. landen zijn: Rusland, het overtollige koolstof te - Symbool: Fe Japan en de elimineren. - Atoommassa: 56 Verenigde Staten.

5. SLEUTELKENMERKEN

6. PRODUCTEN

- Het grootste deel van het - Metalen structuren materiaal kan in de (recordhoogte voor de fabriek voorbereid Empire State Building worden, waardoor het :379m, Eiffeltoren…) werk op het bouwterrein - Schijven voor beton - Balkjes sterk beperkt wordt. - Rekbaarheid - Goede pletbaarheid tijdens de fabricage - Stevigte en lage gewicht van bouwwerken - Het monteren met bouten is eenvoudig - Rekbaarheid en smeedbaarheid bij de fabricage - Slagbestendigheid - Magnetisch (belangrijke eigenschap voor het scheiden van afval) - Eenvoudig her te gebruiken - neutraal voor voedsel (na toevoeging van organisch vernis )

- Gesteriliseerde voedingsmiddelen (voor producten met thermische behandeling) - Niet gesteriliseerde voedingsmiddelen (bijv. blikjes) - Algemeen voor industriële producten (oplosmiddelen) - Aerosols - Cosmetica

Pagina 72

4. Gewone soorten 4. Recycling - 8% van het staal - Staal kan zonder kwaliteitsverlies wordt als legering volledig hergebruikt worden. gebruikt (met kobalt, Tegenwoordig wordt staal voor chroom, mangaan, verpakkingen alleen vervaardigd molybdeen, nikkel) door het smeltproces (het wordt op de bodem van de convertor gelegd - 92% staal worden niet en vloeibaar gietijzer wordt er in een legering overheen gegoten) gebruikt - In het elektrische proces wordt schroot in elektrische ovens gesmolten, die een lager zuurstofverbruik en CO2 uitstoot hebben dan de convertoren. Het recycleren van ijzer is bijzonder interessant.

- Roest is een oxidatieverschijsel (Fe203 en Fe304) - Ijzer wordt tegen corrosie beschermd met een metaallaag (bijv. zink voor de carrosserie en tin voor voedselverpakkingen Æblik), of met een verflaag. - Met chroom worden roestvrije en duurzame legeringen gemaakt (inox) - Toevoeging van nikkel kan de thermische uitzetting beperken (invar) - Nikkelchroomstaalsoorten combineren de twee voordelen - Voor de vervaardiging van slagbestendige staalsoorten wordt mangaan gebruikt. - In de elektrische industrie wordt staal met silicium gebruikt - Wolfraam, molybdeen en vanadium voegen een zekere hardheid toe.

3. Vervoermiddelen

- Temperatuurbestendig

- Automobielen : motoren, schrijfremmen,uitlaatpi jp, chassis, radiaalbanden - Spoorwegen : rails, watertanken - Boten : rompen, roeren, schroeven

4. Elektriciteit, electronica

- Legering met weinig uitzettingsvermogen

- Electronische onderdelen van geïntegreerde circuits

5. Chemische industrie en industrie afhankelijk van energiebronnen

- Bestendig tegen chemische corrosie en hoge temperaturen - Mechanische bestendigheid

6 Huishoudelijke artikelen

- Water, - Keukenmachines, schoonmaakmiddelen en messen, vorken, hittebestendig lepels… - Neutraal voor voedsel - Slagbestendig.

7.Gezondheidszorg

- (Inox) Neutraal voor weefsels

- Knieschijfprothesen, naalden…

Pagina 73

STAAL

Voorbeeld van een “margriet” fiche over staal. Inleidende opmerkingen : Deze fiche is slechts een voorbeeld; hij bevat suggesties en vragen die geschikt zijn voor alle verpakkingsmaterialen. De gebruikers van deze module worden daarom uitgenodigd zelf “margriet”-fiches te maken voor de andere verpakkingsmaterialen.

BLOEMBLAD “woordspelletjes” Deze woordspelletjes zijn uitgewerkt in de Franse taal en dienen slechts als voorbeeld; iedere taal is een bron van ideeën. Deze woordspelletjes zijn uitgewerkt in de Franse taal en dienen slechts als voorbeeld; iedere taal is een bron van ideeën en spelletjes: Ga uw gang! −

Het materiaal heeft door zijn fysieke en chemische eigenschappen, aanleiding gegeven tot talrijke uitdrukkingen: Ö la dame de fer (Mme Thatcher, La tour Eiffel), cœur d’acier, tomber les 4 fers en l’air, être le fer de lance, croire dur comme fer, une poigne de fer, un bras de fer, une discipline de fer, avoir un moral d’acier, croiser le fer, par le fer et par le feu.

−

Het woord ACIER kan basis zijn voor een aantal eruit te halen anagrammen : Ö craie, carie, Icare.

Op basis hiervan zou men de leerlingen een kleine tekst kunnen laten schrijven, waarin deze anagrammen ten tonele gevoerd worden. BLOEMBLAD “geschiedenis van de materialen” De korte (en heel beperkte) samenvatting hieronder biedt uitgangspunten voor vraagstellingen in velerlei richtingen; dit bloemblad kan verrijkt worden met heel wat andere ideeën! …« In de begintijden van de mensheid kenden de mensen, gedurende 5000 jaar, slechts de metalen die in de natuur voorkomen (zo gezegd: in natuurlijke staat). Dat zijn goud, koper en zilver. Toch is het opmerkelijk dat het ijzer, in zijn meest simpele vorm, voor het eerst voorkomt tussen 1650 en 1700 voor onze jaartelling bij de “Hittieten” en de “Chalybes”, volken in Klein-Azie (Kaukasus). Het duurde tot ongeveer 1000 jaar voor Christus voordat de mensen ijzer uit ijzererts konden maken. De historici spreken van het ijzeren tijdperk. Hallstatt, de naam van een kleine plaats in Oostenrijk, heeft zijn naam gegeven aan de eerste periode van het ijzeren tijdperk. »… Ideeën : Hoe zien de voorgangers van de hoogovens eruit? Wat voor een technieken gebruikte men in die tijd om het ijzer te bewerken? Welke eigenschappen van ijzer worden duidelijk in de wapenindustrie? Andere ideeën: De ontwikkeling van de ijzeren wapenuitrustingen, Websites: http://www.sollacmediterranee.com/decouverte/histoire/histoire.htm http://www.eleves.ens.fr/home/robin/histoire/contemp/siderurgie.html Voor het materiaal “ijzer” is de geschiedenis van het blik een interessant onderwerp ; zie het bloemblad “verpakking”. Wat waren de gevolgen van de productie van gietijzer voor het milieu in de Middeleeuwen?

Pagina 74

BLOEMBLAD “artistieke benadering” Staal is een opvallend constructiemateriaal, dat zeer zware lasten kan dragen en met beperkte spanten immense afstanden kan overspannen. Het heeft het mogelijk gemaakt uiterst gedurfde bouwwerken te realiseren.. Wat zijn die opmerkelijke bouwwerken? − l’Empire State Building/379m (New York, USA) www.esbnyc.com − de Golden Gate Bridge (San Francisco, USA) : 1200m overspanning http://www.goldengatebridge.org/photos/current.html − Eiffeltoren (wereldtentoonstelling Parijs, 1889) − http://www.tour-eiffel.fr/teiffel/fr/documentation/chiffres/page/identite.html − het Atomium, 1958 (Bruxelles), dat ijzeratomen voorstelt http://www.atomium.be/ − het Vrijheidsbeeld (New York, USA) heeft een metalen structuur (bedekt met koperen platen). Site : http://www.made-of-steel.com ; deze toont diverse bouwwerken (gebouwen, stations, musea, bruggen, kunstobjecten) uit Duitsland, Oosterrijk, België, Spanje en Frankrijk; ook worden de architecten die deze werken ontworpen hebben, gepresenteerd. Welke artiesten hebben graag met staal gewerkt? beeldhouwwerken van Calder (persingen, ijzerdraad),Tinguely, Armand, Picasso… werken van Flickinger. Men kan werken maken uit stalen verpakkingsmateriaal en zelfs aan het werk een symbolische naam geven, zoals “de afvalsaurus”. foto Wat is de invloed van het staal in de Art Nouveau? Wat is de plaats van hetstaal in de avant-garde architectuur in de 19e eeuw? BLOEMBLAD “wetgeving en verpakkingen” - De geschiedenis van het blik: Bij de eerste voorwerpen, die kinderen noemen wanneer ze ijzerafval zoeken, vind men blikken verpakkingen. Op deze wijze bewaarde levensmiddelen noemt men ingeblikt. Voor meer informatie: http://www.uppia.org en ook http://www.arcelorpackagingintl.com Ö Magnetische test: deze is nuttig om het onderscheid te maken tussen ijzer en aluminium en om te begrijpen waarom de ferro-metalen gemakkelijk gescheiden worden met magneten in een scheidingsinstallatie voor huishoudelijk afval. Hoe bewaarde men voedingsmiddelen voor de 18e eeuw? A : door ze te roken, ou door ze op te slaan in potten of kruiken. Waarom ging men na de 18e eeuw blik gebruiken? A : Napoléon, die voor zijn leger voedsel nodig had dat bewaard kon worden, heeft onderzoek laten doen naar “een middel om levensmiddelen, die nodig zijn op veldtocht, te bewaren zonder dat ze bederven. Nicolas APPERT vond in 1796 het productieproces uit zoals men dat nu kent. - Wetten betreffende verpakkingsafval:: Uitzoeken welke in ons land van kracht zijn. Eveneens te raadplegen: de Europese Richtlijn over de verpakkingen (Richtlijn 94/62/EC – Officieel Mededelingenblad van de Europese Gemeenschap L365 du 31/12/04 gewijzigd met Richtlijn 2004/12 – Officieel Mededelingenblad van de Europese Gemeenschap L47 du 18/2/2004). Referentie-site voor de Europese wetgeving: http://europa.eu.int/eur-lex/fr/search/search_lif.html

Pagina 75

- De recylce-processen (van verpakkingen of andere): Wat zijn de stappen? Een koffertje “Boîte à Malices”, ontworpen door de groep Arcelor Packaging International, stelt activiteiten voor op het gebied van de geschiedenis, de economie en het recyclen van staal (in het Frans …). A: Staal kent al een lange traditie van hergebruik. Na het smelten krijgt men gietijzer, dat in een staalfabriek bewerkt wordt tot staal. Daar worden de tot pakketten verwerkte ijzeren verpakkingen, samen met ander ijzerafval, afkomstig van de handel, de industrie of huishoudens, in het proces ingebracht. Het gesmolten staal wordt in vormen gegoten, waar het begint te stollen en brammen vormt (in een continue stroom). Deze worden in twee keer gewalst (warm en koud). De op deze manier gevormde bladen staal worden op rollen gerold of in bladen geknipt. Wat is de betekenis van recycling in de staalproductie? A: Meer dan 50% van de wereld staalproductie komt van hergebruik van oud ijzer (verpakkingen, industrieel ijzer, oude auto’s, …) 400 ton staal wordt elke 30 seconden op de wereld gerecycled! 1 Eiffeltoren elke 10 minuten. BLOEMBLAD “duurzame ontwikkeling” Opmerking : zoals we hierboven ook al aangegeven hebben, kunnen de volgende suggesties en vragen over staal evengoed toegepast worden, met aanpassingen, voor andere verpakkingsmaterialen. - De verschillende toepassingen van staal en gietijzer uitzoeken (zie bron-fiche). - In de pers de discussie volgen over de balans tussen de import en de export van staal, die op dit moment overal opduikt (probleem van belastingen). - Hoe ontwikkelt zich de het staalverbruik in de industrie en in het artistieke domein. - Veroorzaakt het gebruik van de verpakkingen een probleem (zwerfvuil, uitputting van voorraden …)? Wat vindt men in het zwerfvuil ? - Wat zijn wereldwijd de ijzervoorraden? - Wat is de invloed van de staalindustrie op het milieu (R&D investeringen, goedgekeurd door de industrie, terugbrengen van de invloed op het milieu gedurende de afgelopen 40 jaar)? Hiervoor kan men bijv. contact opnemen met de staalproducenten en hun jaarlijkse milieurapportages en rapportages over duurzame ontwikkeling raadplegen. - Wanneer was de gouden eeuw van het staal?

BLOEMBLAD “gebruiken en gewoontes” Het gebruik van ijzer voor verpakkingen is tamelijk oud (200 jaar) …!! maar voor bepaalde toepassingen minder oud (bijv. blikje: jaren 1960) (zie ook het bloemblad wetgeving; men kan niettemin: vergelijkend onderzoek verrichten naar het gebruik van blikjes in de verschillende landen. Het aandeel van metalen verpakkingen in het afval Wat is hun percentage in volume en in gewicht voor een huishouden? Opmerking: het is interessant om de resultaten te vergelijken voor drie situaties: alleenstaande, echtpaar zonder kinderen, echtpaar met 2 kinderen. Bron : INCPEN (Industry Council for Packaging and the Environment) : http://www.incpen.org

Pagina 76

Vergelijking: de hoeveelheid huishoudelijk afval in enkele landen: Welke huiselijke activiteiten zijn de bron van afval ? Kan men het terugbrengen ? Wat is het aandeel van verpakkingen in het energieverbruik van de voedselketen ? Zie de bron INCPEN. Vergelijking in de tijd van de hoeveelheid afval geproduceerd per huishouden : Wat is de geproduceerde hoeveelheid aan het begin van de 203 eeuw ? In de jaren 80 ? Nu ? Wat is nu het gewicht van de blikjes vergeleken met de jaren 50 ? zelfde opmerking als hierboven. Zie de bron INCPEN. Wat zijn de routes van het huishoudelijk afval en schoolafval na het verzamelen ? → een enquête uitvoeren bij de plaatselijke ophaaldiensten, in school uitzoeken wie de personen-informatiebronnen zijn, die inlichtingen kunnen geven.

BLOEMBLAD “actuele vragen” Waar zijn de belangrijkste staalproductieplaatsen geografisch gesitueerd? En waar de productieplaatsen voor staal voor verpakkingen? De gebieden met de mijnen? Wat is de tegenwoordige tendens? A: De traditionele plaatsen op het continent neigen verplaatst te worden richting locaties die dichter liggen bij de het gebied waar het erts gewonnen wordt en met merkt een verplaatsing van de plaatsen naar de kuststreken (de meeste kolenmijnen en ijzermijnen in Europa zijn niet meer economisch rendabel, ofwel de ertslagen zijn min of meer uitgeput.) De productieplaatsen van staal voor verpakkingen zijn dicht bij hun klanten, de bedrijven die de metalen verpakkingen maken (bijv. Duinkerken – de fabriek van CocaCola is ook heel dicht bij de productieplaats van de blikjes, om evidente economische en logistieke redenen). Wat is de bijdrage van de staalindustrie aan de werkgelegenheid in de industriële regio’s? De rol van de informatisering van de productieprocessen voor de staalindustrie en andere economische sectoren.

Pagina 77

BRONFICHE VOOR DE DOCENT – MATERIAAL : ALUMINIUM TOEPASSINGEN 1. ALGEMENE INFORMATIE 4. Eigenschappen - In grote hoeveelheid in de natuur - Zilverwit metaal - Nonferrometaal - Licht en bestendig - Hoge corrosiebestendigheid - Goed gepolijst kan het licht en hitte weerkaatsen - Gemakkelijk te vormen - Goed thermisch en elektrisch geleidingsvermogen 5. Hoofdbestanddelen: - Aluminium wordt gewonnen uit bauxieterts 6. Winningsplaats - De belangrijkste bauxietmijnen zijn in Australië, Jamaïca, Guinee, India, Rusland, China en Brazilïë 7. Gebruiksvormen - Aluminium wordt meestal gebruikt als legering in gegoten, gewalste, gesponnen of geextrudeerde producten

2. HERKOMST EN VERVAARDIGINGSTECHNIEKEN

3. FYSISCHE EN CHEMISCHE EIGENSCHAPPEN

Enkele kengetallen 1. Fysisch 1. Natuurlijke toestand - Het is één van de belangrijkste - Zeer buigzaam en grondstoffen op de aardkorst te pletbaar vinden als oxide (7,5%) - Rekbaarheidcoëfficiënt: 70MPa 2. Bestanddelen van de grondstof - Lage soortelijke massa - Bauxiet bestaat uit een oxide van : 2,7kg/dm3 aluminiumhydroxide (Al203.2H2O) Smeltpunt: ongeveer en deeltjes van ijzeroxiden en 670º C silicium (SiO2) - Latente 3. Vervaardigingsproces van smeltpunttemperatuur: primair aluminium 1,67 kJ/kg - Door het Bayer procédé wordt - Thermische aluminiumoxide uit het bauxiet dilatatiecoëfficiënt : 24 gehaald en zuiver .10-6/ K aluminiumhydroxide geproduceerd. - Lichtreflectie: 75-90% (Al203) - Specifieke weerstand: - Door electrolyse wordt het 2.69μohm.cm aluminiumhydroxide als gesmolten - Elektrisch zout in aluminium veranderd, geleidingsvermogen op volgens het Hall-Heroult procédé. 20ºC: 65% van die van 4. Verwerkingsproces van koper aluminium - Afhankelijk van hun - 3 grote verwerkingsprocessen : samenstelling hebben gegoten producten ( bijv. de motorblokken), gewalste aluminiumlegeringen producten (bijv. platen en folie), een rekbaarheid van geextrudeerde producten (bijv. 70 tot 700 MPa geprofileerde producten zoals 2. Chemisch chassis) - Symbool: Al - Behandeling van de oppervlakte - Atoommassa: 27 door anodisering verhoogt de - Gebruikt als legeringen corrosiebestendigheid en geeft een met elementen zoals gekleurd aspect. Mn, Zn, Cu,Si, Mg

4. SECTOREN

5. SLEUTELKENMERKEN Lage soortelijke massa Buigzaam Corrosiebestendig Coëfficient soortelijke rekbaarheid - Energieabsorptie - Gunstige gieteigenschappen - Niet magnetisch

- HST Hoge snelheidstreinen - Catamaran - Luchtvaarttechniek - Opbouw van schepen - Toepassingen in de autoindustrie

- Mechanisch- en corrosie bestendig (duurzaamheid) - Gemakkelijke afwerking (anodisering) - Buigzaamheid (Complexe profielen)

-

- Pletbaar en buigzaam - Voedsel compatibel - Isolerend (UV, zuurstof, water) - Corrosiebestendig

- Containers - Blikjes voor drank en voedsel - Sprays - Sloten - Folie (5 -10μm) gebruikt met papier en plastic (bijv. Tetra Brik en chocoladeverpakking en enz.) - Hoogspanningskabels - Elektrische materialen

1. Vervoermiddelen 32% -

2. Bouwsector 26%

3. Verpakking 19%

4. Elektriciteitstransport

6. PRODUCTEN

- Elektrisch geleidingsvermogen - Lage soortelijke massa - Corrosiebestendig

Raamkozijnen Gevelpanelen Balkons Roofing Deuren Ladders

Pagina 78

5. Hergebruikprocédés - Als verpakking wordt - Aluminium kan helemaal het vooral gewalst gerecycleerd worden zonder gebruikt in de vorm van kwaliteitsverlies folie (bakjes en - Recycling van aluminium wordt op alufolie). Het wordt ook grote schaal gedaan, waardoor tot vaak gebruikt voor 95% van de nodige energie wordt meer-lagen producten bespaard, om primair aluminium te zoals: papierproduceren. aluminium-plastic - Ophalen, scheiden en hergebruik (bijv.voedselpakjes, van oude aluminiumhoudende chocoladeverppakking, producten zijn gevestigde en enz... ) rendabele activiteiten, gezien de hoge marktwaarde van het “afval”aluminium.

- Corrosiebestendig door 5. Optische en elektronische een compacte laag systemen aluminiumoxide op het oppervlak. 6. Systemen voor verwarming, verkoeling, transport of verspreiding van warmte

- Lichtweerkaatsing - Elektrisch geleidingsvermogen

- Optische apparatuur en laser - Schotelantenne

- Hoge thermische geleiding - Corrosiebestendig

- Auto vrachtwagenradiatoren - Ventilatie installatie voor elektronische of elektrische apparatuur - Keukengerei …

Pagina 79

BRONFICHE VOOR DE DOCENT - MATERIALEN : PAPIER EN KARTON TOEPASSINGEN 1. ALGEMENE INFORMATIE

2. HERKOMST EN VERVAARDIGINGSTECHNIEKEN

1. Eigenschappen Gewalst papier is licht. Omdat papier economisch en duurzaam is, wordt het in het algemeen erkend als de drager van de schriftelijke communicatie. Het karton, sterker dan papier, wordt vooral in de verpakkingsindustrie gebruikt. 2. Hoofdbestanddelen: Bomen en andere plantenvezels die veel cellulose bevatten. 3. Winningsplaats Elk bos is geschikt maar de bossen van NoordEuropa en Noord-Amerika zijn voor de productie van papier het meest benut. 4. Gewone soorten Papier (wel of niet satijn) Bristol en karton (als golfplaatjes, met of zonder katoenen zwafelbehandeling) 5. Samengestelde materialen Voedsel pakjes, geplastificeerd papier, gyproc (gipskartonnen plaat)

1. Natuurlijke toestand Cellulose (C6 H10O5) bevindt zich in planten, vooral in bomen. Sommige insecten (wespen) maken een soort papier voor hun nesten. 2. Bestanddelen Vervaardigd van pulp (cellulose), katoen, stro, linnen en andere toevoegingen en van teruggewonnen papier en karton. 3. Vervaardigingsproces Drie procédés: 2 1)Mechanische methode 2)Chemische methode 3)Gemengde methode Plaats van het hergebruik3 in het productieproces. Theoretisch kunnen papier en karton bijna helemaal hergebruikt worden. In de praktijk, kan men ongeveer 85% ervan recycleren. Over de hele wereld bestaat tegenwoordig 30% van de grondstof van het nieuwe papier uit teruggewonnen papier en karton.

3. FYSISCHE EN CHEMISCHE EIGENSCHAPPEN 1. Fysisch - Walsbaar (zeer dun) - Bestendig (plaatjes) - Buigzaam - Elektrische en thermische isolatiemateriaal - Doorboorbaar - Opspoelbaar - Poreus of waterafstotend (afhankelijk van de samenvoeging en de toevoegsels) - Coating mogelijk - Absorberend - Meestal ondoorzichtig - Sneldrogend Men rekent met het gewicht per oppervlakte2 eenheid (g/m ). In drie categorieën wordt geclassificeerd : - Karton (meer dan 400 g/m2) - Bristol (tussen 150 en 400g/m2) - Papier (minder dan 150g/m2) 2. Chemisch - Brandbaar - Afbreekbaar (maar let op de additieven, waaronder de inkten)

4. SECTOREN 1. Verpakking (karton en papier

5. SLEUTELKENMERKEN1 Bestendig Isolerend Meestal ondoorzichtig Buigzaam + Bio-afbreekbaar

2. Informatie en decoratie (papier en bristol)

3. Gezonheid en hygiëne (huishoudelijk gebruik, …) (papier)

4. Bouwsector (karton)

5. Filtreren (industrieel en huishoudelijk gebruik) (papier)

Walsbaar Bestendig (plaatjes) Opspoelbaar Buigzaam Meestal opaak Recycling mogelijk + Coating mogelijk + Plastic coating mogelijk Walsbaar, buigzaam, opspoelbaar en en/of absorberen en/of waterafstotend

6. PRODUCTEN Dozen voor het vervoer van elektrische huishoudelijk- en audiovisueelapparaten, boeken, fruit, enz. Schoenendozen Buitenverpakking voor koekjes, voedselzakjes Verpakking voor bioproducten + Voedselpakjes In vellen: kranten, tijdschriften, schriften, boeken, enveloppen, folders en bankbiljetten. Overtrekpapier, behang, drager voor verf, tekening, foto

Æ Keukenrol Æ Toiletpapier, gesteriliseerd verpakkingspapier en/of siccatief Æ Zakdoeken, vloeipapier, luiers hittebestendig (zonder Æ Perkamentpapier vlammen) voor in de oven Gewalste gipskartonnen Isolerend Walsbaar platen (gyproc) Isolatieplaten Bestendig (plaatje) Doorboorbaar Poreus Bestendig Wel of niet walsbaar

Koffiefilters Stofmaskers Laboratoriumfilters

Pagina 80

1

Dankzij het gebruik van verschillende additieven of afhankelijk van het aantal lagen, is er een groot assortiment van papier, karton en bristol met soms tegengestelde eigenschappen: toiletpapier is waterafstotend terwijl papieren servetten absorberend zijn.

2

Vervaardigingsproces van papier en karton

1) Mechanisch procédé : - afzagen van boomstronken - ontschorsing - ontvezelen in water - waterafscheiding - scheiding van lignien - koking - waterscheiding - walsen - Industrieel opspoelen 3

2) Chemisch procédé : - ontschorsing van het hout - verbrokkeling - autoclaaf/digestor (chemisch om lignine te elimineren) - zeven - wassen - witten - eindbewerking - witte platen en vellen

3) Gemengd procédé : - mengvorm van de twee voorafgaande procédés

Een zeker deel van het papier kan niet teruggewonnen worden: veel boeken en documenten moeten bewaard worden, sigarettenpapier wordt verbrand, toiletpapier wordt in de WC weggegooid enz. Verder breken de papiervezels af, als zij weer hergebruikt worden. Na 6 of 7 keer zijn zij niet meer bruikbaar. Bepaalde papiersoorten kunnen niet van gerecycleerde vezels vervaardigd worden. Dan moeten nieuwe vezels van bomen worden gebruikt. In Europa kent men meer dan 50 niveaus van teruggewonnen papier en karton. De laagste niveaus integreren papier en karton: daar worden kartonnen- en papieren verpakkingen van gemaakt. Dit is het grootste deel van het teruggewonnen papier en karton. Krantenpapier en dergelijke worden gebruikt voor het vervaardigen van grafische papier en voor sanitaire doeleinden. De hoogste niveaus, zoals schrijfpapier, worden gebruikt om elke soort papier te maken. De grondstof die men in de Europese industrie gebruikt bestaat uit 42% teruggewonnen papier en karton, uit 42% nieuwe pulp van bomen, en uit 15% andere vezelstoffen. Eigenlijk bestaat papier uit twee kanten: een is uit nieuwe vezels en de andere uit gerecycleerde vezels. De Europese industrie (die de Europese Unie omvat met enkele andere landen) produceert 28% van het papier en karton van de wereld, Noord-Amerika 32% en Azië 30%.

Pagina 81

PAPIER

Voorbeeld van een "margriet” fiche voor papier. BLOEMBLAD “woordspelletjes” 1) Laat een onderzoek uitvoeren over papieren met een bijzondere naam: Dunne drukuitgave (zeer dun papier, gebruikt voor dikke boeken, zoals de Bijbel), pergamijn (doorzichtig en stijf papier), kraftpapier (bruin papier van groot formaat), gezegeld papier (verklaring gemaakt op een vel papier met het Staatszegel en de prijs van de vel als watermerk), carbonpapier (gecoat papier waarmee je tegelijk verschillende exemplaren van hetzelfde document kunt maken), plakband (zeer dun plastic filmpje met lijm aan een kant), “uitgave op groot papier” (boeken waarvan de bladzijden nog niet gesneden zijn), bladtin, zilverpapier, bladgoud (dun metaal velletje voor het inpakken). 2) Kennen uw leerlingen de betekenis van de volgende uitdrukkingen en gezegden? Ö “De pen op papier zetten” of “zijn gedachten op het papier brengen” = zijn gedachten schriftelijk opdrukken Ö “papier vol kladden”= onzin schrijven; “een paar worden op een papiertje kladden” = haastig en slordig iets neerschrijven. Ö “papierrommel” = bureaucratische omslag Ö “papierwinkel” = grote massa papieren, warwinkel van documenten of formulieren. Ö “op papier” = in theorie; op papier is dat allemaal heel mooi, maar in de praktijk komt er niet veel van terecht. Ö “paperassen” : hoeveelheid geschreven papier (met negatieve gevoelswaarde) Ö “Uw papieren!” bevel van een wetshandhaver, opdat u uw identiteitspapier laat zien. Elke gebruiker wordt uitgenodigd uitdrukkingen en gezegden in zijn eigen taal te vinden.

BLOEMBLAD “geschiedenis van de materialen”

BLOEMBLAD “artistieke benadering”

BLOEMBLAD “wetgeving en verpakkingen”

BLOEMBLAD “duurzame ontwikkeling”

BLOEMBLAD “gebruiken en gewoontes”

BLOEMBLAD “actuele vragen”

Pagina 82

BRONFICHE VOOR DE DOCENT - MATERIAAL : PLASTIC TOEPASSINGEN 1. ALGEMENE INFORMATIE 1. Belangrijkste eigenschappen (1) - Licht, stevig,duurzaam, hygiënisch, - Slag, corrosie en atmosferische invloeden bestendig - Goede verhouding prijs/eigenschappen - Gemakkelijk te vormen en te gebruiken - Herbruikbaar(2) - Recycling mogelijk (3) 2. Hoofdbestanddelen: Olie (4% van de wereldproduktie worden omgezet in plastic) maar plastic bestaat ook in de natuur, bij voorbeeld: cellulose en natuurrubber…(4) 3. Gewone soorten PE: Polyethyleen PP: Polypropyleen PVC: Polyvinylchloride PS: Polystyreen EPS:Polystyreenschuim PET: Polyethyleentereftalaat PC: Polycarbonaat PMMA: Polymethylmethacrylaat

3. FYSISCHE EN 2. HERKOMST EN CHEMISCHE VERVAARDIGINGSTECHNIEKEN EIGENSCHAPPEN 1. Natuurlijke toestand 1. Zeer gevarieerd afhankelijk van Meestal synthetische materialen het soort plastic van organische oorsprong. (1) 2. Bestanddelen Licht, sterk, Aardoliefracties worden omgezet duurzaam (reformeren of cracking) in slag, corrosieeenvoudige moleculen, en atmosferische monomeren, die hoofdzakelijk en chemische bestaan uit koolstof en waterstof invloeden met dubbele bindingen C=C (bijv. bestendig ethyleen C2H4). PVC wordt gemaakt buigzaam of hard uit zout (52%) en aardolie (43%) - vormbestendig 3. Vervaardigingsproces - bederfwerend - Door polymerisatie (met - thermisch-, toevoeging van additieven) worden geluids- ,en monomeerketens gevormd elektrisch - Voorbeeld: polymerisatie van isolerend ethyleen om polyethyleen te - poreus, krijgen. Verwerking van polymeren waterafstotend door verschillende processen: - biologisch afgieten (injectie, samenpersing, afbreekbaar, inblazing) extruderen, kalanderen biologisch 4. Herwaarderingsproces van afval: compatibel Terugwinning, recycling of 2. Thermoplast energieherwinning. Door hitte wordt het zacht, en weer hard als het koud wordt Bijv.: PE, PVC, polyamide

4. SECTOREN

5. SLEUTELKENMERKEN

6. PRODUCTEN

1. Verpakking

Licht / duurzaam / niet doordringbaar voor gas en geuren/gemak en afwisseling in gebruik

2. Bouwsector / bouwen

Corrosiebestendig (6), isolerend, economisch, duurzaam (7), schoon en hygiënisch

3. Automobielen / vervoer

Licht (een licht voertuig verbruikt minder brandstof) comfortabel, veilig, slagbestendig,… Licht, isolerend of geleidend voor electriciteit, slagbestendig, gemakkelijk design, integratie van functies,… Hygiënisch, slagbestendig, hemo / biologisch compatibel, steriliseerbaar, … Helmen, Slag en hoge temperatuurbestendig,…(8) brandweerpakken, airbags, veiligheidsbril, … Licht, stevig, gemakkelijk Voetballen, ski's , design, comfortabel, … surfplanken, rollerskatewielen, …

4. Elektriciteit / elektronica

5. Gezondheid / Hygiëne

6. Veiligheid / bescherming

7. Sport

Voedselfolie, verschillende bakjes voor voedsel en drank, industriële verpakkingen, kurken, fusten, … Raamkozijnen, pijpen, slangen, isolatieschuim, zonnepanelen, vloerbedekking, lucht/waterdichtheid, … Tanken, bumpers, koplampen, schuim voor zitbanken, accu's… Kabels, computers, TV’s, diskettes, CD’s, telefoons, huishoudelijke artikelen, … Injectienaalden, bloedzakjes, tandenborstel, …

Pagina 83

4. Toepassingsvormen Voorbeelden van composietmaterialen: kartonnen voor drankjes (aluminium. papier, plastic) coated papier en karton bedekt met PE

8. Landbouw 3. Thermoharder - Eenmaal gegoten worden zij nooit meer 9. Lucht en vervormbaar ruimtevaartindust Bijv.: Bakeliet, rie epoxylijmen - soortelijk gewicht: laag Bijv.: PE 0,94 10. Hergebruik PVC 1.4 -PTFE 2.2 - Smeltpunt Bijv.: PE 130 tot 165º PA 230 tot 260º PPS 320º PTFE smelt niet Gebruikte energie voor de vervaardiging : 28-40 MJ/kg (5)

Waterafstotend, doorzichtig, selectieve filtratie van licht (kassen), … Licht/ stevig, extreme omstandigheden bestendig, …

Kassen, waterhoudende films, zonnecellen Polar vezels uit gerecycleerde PET flessen, plantenbakken, pijpen, tuinmeubilair,...

Dezelfde eigenschappen als onverwerkte producten (9)

(1) Voor elke toepassing wordt een profiel met bepaalde eigenschappen op maat gemaakt, dat bijna oneindig afgesteld kan worden, ofwel door het aanpassen van de samenstelling en structuur van de moleculaire keten, of door de toevoeging van additieven (versterkende, slagwerende of plastificerende stoffen of stabilisatoren …), of door de combinatie van verschillende soorten polymeren (mengsel of meerlagen), of door de bewerking (weven van vezels of bandjes, opspoelen van filamenten,…) (2) Afhankelijk van het design en van de toepassing. Voorbeelden: pallets, kistjes voor fruit of groente, kratjes voor flessen – gebruiksduur gaat tot meer dan 20 jaar - herbruikbare flessen, industriële kisten,… (3) Alle materialen kunnen gerecycleerd worden. Het probleem ligt in de constante en voldoende toestroming van hoeveelheid, kwaliteit, en duurzaamheid om een rendabele industriële activiteit te rechtvaardigen. Wat betreft het milieu, moet men controleren of het recycleren niet extra nieuwe consequenties veroorzaakt dan men wil voorkomen (energieverbruik, afvoer in de lucht, in het water, en in de grond). Men moet ook er zeker van zijn dat er een duurzame afname van de gerecycleerde materialen bestaat. (4) Oorspronkelijk was synthetisch plastic een derivaat van stoffen zoals caseïne, cellulose,…. Kolen waren een andere bron voor grondstoffen totdat er olie werd ontdekt. Die was geschikter om grote hoeveelheden van verscheidene polymeren goedkoper te produceren en om producten te vervaardigen die voor massagebruik geschikt zijn. Zetmeel (bijv. van aardappelen) of suiker (uit de gisting van bieten en maïs,…) zijn een andere bron van grondstoffen. Bepaalde planten, zoals hevea, kunnen direct zelf polymeren produceren.

Pagina 84

(5) Het gaat om de verbruikte energie om 1 kg polymeer te produceren, vanaf de winning van grondstoffen (olie of zout,...) tot het vervaardigen van hars. Men kan ongeveer 10 MJ/kg toevoegen voor het vervaardigen van eindproducten zoals (films, flesjes,…) maar 20 MJ/kg voor het vervaardigen van PET-flessen. Deze energie wordt opgemaakt en kan niet meer teruggewonnen worden. De grondstof die in het eindproduct zit, kan beschikbaar komen voor hergebruik, recycling of opwekken van energie. Zijn energie waarde is dezelfde als die van de primaire grondstof. (45-50 MJ/kg). De energiewaarde van PET (39MJ/kg) en van PVC (22 MJ/kg) is minder, omdat de hoeveelheid olie in de grondstoffen ook minder is: PET bevat zuurstof en 57% van PVC wordt afgeleid uit zout (hetzelfde als keukenzout). (6) In de industriële sector hebben bepaalde polymeren, in combinatie met andere materialen of alleen, een duidelijke bestendigheid tegen agressieve stoffen, net als titanium of roestvast staal (fluorpolymeren, PPS/ polyfenyleensulfide,…) (7) De duurzaamheid van raamkozijnen is meer dan 40 jaar, schilderen is niet nodig. De buizen in de grond blijven meer dan 100 jaar goed en zijn zeer bestendig tegen bodemverschuivingen, waardoor onderhoudskosten en lekkages (30 tot 50% bij de traditionele drinkwater distributienetten) of de kans op vervuiling (lozing van afvalwater) worden beperkt. (8) Thermische schilden van spaceshuttles, brandweeruitrusting, asbakken, coatings voor keukengereedschappen (PTFE), onderdelen in contact met het motorblok (zoals zuigerkleppen en cilinders van verbrandingsmotoren…). (9) Als het recycleren van de bruikbare delen van de toevloed aam afval correct plaatsvindt. Bijv. vlieskleding op basis van hergebruikte PET flessen, kisten, pallets, kratten, flesjes voor technische producten of voor schoonmaakmiddelen… Beperkt is (ja zelfs verboden in sommige landen) het gebruik van gerecycleerde producten in contact met voedsel. Zodra de substitutiefactor van het primaire polymeer door het gerecycleerde polymeer lager uitvalt dan 7,7 kg/kg (gerecycleerd/ primair <1/0,7) kan men zich afvragen of recycleren voor het milieu voordelig is. Het is van belang om in elk geval de balans van het systeem op te maken. Men zou onder andere een studie van de levenscyclus moeten maken om erachter te komen of de recyclingoptie de voorkeur krijgt boven het opwekken van energie. Het recycleren van gemengde plastics om cement- of houtproducten te vervangen heeft alleen zin als de duurzaamheidfactor drie of vier keer hoger is dan die van objecten van cement of hout.

Pagina 85

BRONFICHE VOOR DE DOCENT – MATERIAAL : VERPAKKINGSGLAS TOEPASSINGEN 1. ALGEMENE INFORMATIE 1. Eigenschappen - Eindeloos herbruikbaar en zonder kwaliteitsverlies - Reactieloos (bestendig tegen chemische en atmosferische stoffen) - Zuiver - Gezond - Natuurlijk - Waterafstotend - Grote keus aan vormen - Doorzichtig en doorschijnend - Bestendig - Isolerend - Esthetisch - Grote keus aan kleuren - Kan verpersoonlijkt worden 2. Hoofdbestanddelen: - zand (silicium) 3. Winningsplaats - Overal, maar ook vestigingen afhankelijk van de plaats van de grondstoffen en van de industriële tradities. 4. Gewone soorten - verpakkingsglas: flessen, potten, flesjes

3. FYSISCHE EN 2. HERKOMST EN CHEMISCHE VERVAARDIGINGSTECHNIEKEN EIGENSCHAPPEN

4. SECTOREN

5. SLEUTELKENMERKEN

6. PRODUCTEN

Verpakking 1. Natuurlijke toestand a. - doorzichtig - inert - Bestaat niet Verpakkingsglas wordt - Hygiënisch - Flessen gebruikt bij het - bestendig tegen - Puur - Potten 2. Bestanddelen - Herbruikbaar - Flesjes atmosferische en verpakken van een Basisbestanddelen: grote verscheidenheid chemische stoffen Waterafstotend - zand (silicium) ± 72% glasachtige - waterdicht - Grote keus aan vormen van producten zoals: stoffen kan gesmolten en Dranken - Inert - natriumcarbonaat ± 14% gevormd zoals - Levensmiddelen - Doorzichtig (smeltstoffen) men wil - Farmaceutische - Doorschijnend - kalk ± 10% producten stapelbaar (hoge - Bestendig + kleine hoeveelheden verschillende - Parfums - Isolerend drukvastigheid) aanvullende stoffen: uitstekende en Cosmetica - Esthetisch - stabilisatoren - Bepaalde - Keus naar eigen smaak duurzame - zuiveringstoffen chemische bewaring - kleurstoffen producten Opmerking: meer dan 25 jaar b. - puur geleden hebben de glasblazers - gezond ∏ geen bewust het initiatief genomen om effect op de gebruikt glas te recycleren (al voor smaak en de geur men milieubewust werd). van het verpakte 3. Vervaardigingsproces product a) Verandering en versmelting van - natuurlijk grondstoffen ( ovens werken 24u per dag. Temperatuur: ± Belangrijke opmerking: Behalve verpakkingsglas en plat glas (zie het 1.550ºC). betreffende Bronfiche) heeft het glas als materiaal nog andere toepassingen: b) Aan het einde van dit stadium isolatievezels, versterkingsvezels, technisch glas (schermen voor TV’s en wordt de glasmassa in druppels computers, lampen, lenzen, glasvezels enz. ) en glaswerk op tafel. gesneden. Deze worden in vormen geblazen ( gewicht en vorm zijn afhankelijk van de te vervaardigen verpakkingen) Twee technieken: geblazen - geblazen geperst - geblazen c) Uitgloeiing op 550 º

Pagina 86

d) Kwaliteitscontrole e) Verpakt op pallets en geëxpedieerd naar industrieën 4. Recycling : - Gebruikt glas (glasgruis) kan eindeloos hergebruikt worden voor nieuwe glasverpakkingen, zonder verlies van kwaliteit en eigenschappen - Het is, na behandeling, een echte grondstof die primaire grondstoffen kan vervangen. - In West-Europa is 8,7 miljoen ton ingezameld. Er wordt ongeveer 55% hergebruikt (jaar 2000) - Besparing van grondstoffen en bescherming van het landschap. ∏ Vermindering van het op de stortplaats gegooid gebruikte glas. - Energiebesparing

Pagina 87

BRONFICHE VOOR DE DOCENT - MATERIAAL : PLAT GLAS TOEPASSINGEN 1. ALGEMENE INFORMATIE 1. Eigenschappen - Heerbruikbaar - Inert - Puur - Waterafstotend - Buigzaam - Doorzichtig - Doorschijnend - Ondoorschijnend - Bestendig - Isolerend - Esthetisch - Vuurbestendig (onderzoek op veiligheidsuitrusting) 2. Hoofdbestanddelen: - Zand (silicium) 3. Winningsplaats Overal, maar vaak op basis van traditie met hergroepering van verschillende maatschappijen 4. Gewone soorten - Glas voor ramen, enkel of samengesteld - Uitgegloeid glas - Gelamineerd - Gehard - Meer lagen - Eenheden voor isolerend ruiten - Bedrukt glas

2. HERKOMST EN VERVAARDIGINGSTECHNIEKEN 1. Natuurlijke toestand - Bestaat niet 2. Componenten van het siliciumnatrium-calcium-glas Zand Natriumcarbonaat (smeltstof) Kalk (stabiliserende stof) Aluminiumoxide , magnesiumoxide,… + Metaaloxides als kleurstoffen 3. Vervaardigingsproces Basis: volgens een onafgebroken vervaardigingproces - Versmelting (voor het siliciumnatrium-calcium glas rond de 1500ºC) - Zuivering - Vorming - Verglazing Opmerking: - Glas voor ruiten en spiegels werd vroeger door trekken en walsen bewerkt; tegenwoordig, wordt het vervaardigd door drijven op een tinbad volgens het Pilkingtonproces. - Gegoten of bedrukt glas: het materiaal loopt tussen twee walsen. Het blad wordt dan uitgegloeid en de kanten worden gepolijst.

3. FYSISCHE EN CHEMISCHE EIGENSCHAPPEN

4. SECTOREN

5. SLEUTELKENMERKEN

1. Bouwsector 1. Fysisch Ruiten: - Doorzichtig - Ruiten - Doorzichtigheid - Doorschijnend - Isolatie (thermische, - Doorschijnendheid - Isolatie (geluid, - Mechanische en geluid, licht en thermische en thermische elektromagnetische) elektromagnetische) - Veiligheid schokbestendigheid - Afhankelijk van het - Decoratieve - Chemische product is het elementen (glas in bestendigheid doorlaten lood, matglas,…) en - Keus naar eigen smaak verschillend in UV, gebruiksvoorwerpen Keramisch glas: zichtbaar of - Vuurvast infrarood licht Lineaire - Inert uitzettingscoëfficiënt - Bestand tegen minder hoog ∏ voor mechanische en bakplaten thermische spanning 2. Vervoer - Buigzaam Veiligheidsglas: - Uitschuringbestendig voorruit en ook zij - Licht doorlatend en achterruiten - Licht weerkaatsend - Maximale stabiliteit

6. PRODUCTEN - Ruiten - Voorruit - Meubilair - Decoratie - Isolatiemateriaal - Transmissie - Glazen bouwstenen - Geprofileerd glas - Kookplaten

4. Hergebruik

Pagina 88

- Glazen stenen - Geprofileerd glas Opmerking:de sector is constant op zoek naar de laatste snufjes om de kwaliteit te verbeteren en het hoogste rendement van machines en processen te bereiken. 5. Samengestelde materialen Bijvoorbeeld gelamineerd glas + plastic

- Eindeloos. - Het glas is zijn eigen grondstof, waardoor de versmelting sneller gaat (energie en grondstofbesparing)

Belangrijke opmerking : Behalve plat glas en verpakkingsglas (zie het betreffende Bronfiche) heeft het glas als materiaal nog andere toepassingen : isolatievezels, versterkingsvezels, technisch glas (schermen voor TV’s en computers, lampen, lenzen, glasvezels enz. ) en glaswerk op tafel.

Pagina 89

ZWERFVUIL

ALGEMENE INFORMATIE

Definitie : Zwerfvuil is vast afval dat in het milieu rondzwerft

OORSPRONG

Dagelijkse reizigers : - Voetgangers - Fietsers, motorfietsers - Automobilisten

Hoeveelheid : Zeer beperkt percentage van Vervoermiddelen voor lange reizen : de hele hoeveelheid afval - Kampeerbussen - Motoren, automobielen Plaats : - Vrachtwagens Steden Snelwegen Consumptie op straat : - Fast food Zee - Maar soms ook Stranden Meren gebakjes, snoep, Rivieren warenwinkels Platteland Bergen Bossen Scholen

De bekende “kleine bedrijfjes” op straat : - Diverse winkeltjes - Restaurants

Eigenschappen : De zichtbaarheid van zwerfvuil nodigt het publiek uit er wat bij weg te gooien.

Grote ondernemingen : - Bouw en sloopterreinen - Stort en laadplaatsen, havens, vliegvelden, stations …

VOORBEELDEN

Papier, verpakkingen, sigaretten, peuken, pakjes, kauwgum, zakjes, uitlaatpijpen, stukjes banden Toevoegen: Glas, dozen, medicijnen, drankblikjes, voedsel, materiaal gevallen uit een open vrachtwagen Restanten voedsel, drankblikjes, verpakkingen, schaaltjes, dozen, … Kartonnen dozen, zakjes, voedsel, enz … Bakstenen, stenen, hout, zand, isolatiemateriaal, kartonnen dozen, enz … Overvolle vuilnisbakken Omgegooide vuilnisbakken Particulieren vuilnisbakken op publieke plekken …

ALGEMENE ACTIVITEITEN VOOR HET ONDERWIJSACTIVITEITEN ONTWIKKELEN VAN VERANTWOORDLIJKHEID -

-

De leerlingen moeten bewust gemaakt worden van het afvalvraagstuk Bewust worden van de verschillende soorten huishoudelijk afval

-

Bewust worden van de nut van het scheiden van afval

-

De leerlingen moeten bewust gemaakt worden van de vervuilingproblemen van zwerfafval

-

De leerlingen laten zien hoe het grootste deel van huishoudelijk afval verwerkt kan worden (recycleren)

-

Formulieren

-

Verwerving van een specifieke woordenschat (taalonderwijs)

-

Een lijst maken van één dag huisafval, en dit afval naar soort indelen

-

Uitzoeken tussen de verschillende afvalsoorten wat gerecycleerd kan worden

-

Een kringloopspelletje doen

-

Een verhaal schrijven

-

Mensen interviewen

-

Een handvest schrijven voor het handhaven van een schone school

Kwaadwilligheid van de particulier

Pagina 90

6.3. REFLECTIE-FICHE VOOR LEERLINGEN : In het kader van ons didactische model voor toepassing in de klas zijn verschillende regulerende momenten voorzien. Daartoe is het mogelijk elke leerling een model van fiche te bieden, om hem in staat te stellen het gehele vraagstuk te overzien en zijn verworven kennis, gedachten en waarden te actualiseren. De elementen kunnen immers uit verschillende lessen en/of uit verschillende activiteiten van NME komen. Het is dus belangrijk de leerlingen te helpen deze elementen te herstructureren, zodat zij er een evenwichtige synthese van maken, eerder dan zij deze laten bij het stadium van gescheiden "vakkennis". Deze fiche is dus nuttig in het geval van een interdisciplinaire activiteit. De bedoeling is de fiche op individuele basis te laten "invullen", ofwel rechtstreeks, ofwel door een tekst te schrijven, die als synthese van de verworven kennis, waarden en opmerkingen van de leerling werkt. Als deze individuele activiteit klaar is, kan deze natuurlijk ook aanleiding geven tot een discussie met de hele klas of in groepjes. Het idee om de "goede" antwoorden aan de leerlingen te dicteren zou echter een verkeerd interpretatie zijn van de bedoeling van deze scholingsmodule. En bovendien: welke "goede” antwoorden? Deze fiche is ontworpen volgens het principe dat men, als men aan een materiaal begint, men 4 aspecten in beschouwing neemt: • Oorsprong en vervaardigingtechniek(en) van het materiaal: waar zijn de winningsgebieden en hoe maakt men het ? • Historisch perspectief : waarvoor diende het vroeger? En tegenwoordig? En welke vooruitzichten zijn er voor later? In onze maatschappij en die van anderen? Dit wordt ook bekeken met een oog op de milieuwaarden (ecologisch, persoonlijk, collectief), die te maken hebben met dit materiaal of met de ermee gemaakte producten. • Toepassing en gebruik van het materiaal : wat doet men als het gebruikt wordt en ook daarna: het weggooien? het hergebruiken? Het hele debat over recycling vindt hier plaats. • Aanschaf : deze rubriek behandelt verschillende factoren die de aankoop beïnvloeden: de prijs, de geëiste kwaliteit van het materiaal, de persoonlijke smaak en de externe invloeden (familie, publiciteit,…). Deze elementen kunnen leiden tot een "opvoeding van de consument" die nodig is als men het punt ‘voorkomen’ wil integreren in het afvalvraagstuk. Ten slotte zijn er voor deze vier punten een aantal effecten op het milieu (op de natuur, op het door de mens gevormde milieu, maar ook op het individu en de maatschappij ) die bepaald en begrepen moeten worden en waarvan nagegaan moet worden of ze positief of negatief zijn, op de korte of de lange termijn.

Pagina 91

REFLECTIE-FICHE VOOR DE LEERLING

INVLOEDEN OP HET MILIEU Oorsprong (proces) Weggooien Historische beschouwingen (waarde)

Toepassingen en Gebruik

MATERIALEN

Hergebruik Aankoop

Prijs

Behoeften Kwaliteit

Smaak

Opvoeding van de consument

Invloeden

Zie op volgende bladzijde een voorbeeld van een reflectie-fiche over aluminium

Pagina 92

Pagina 93

Pagina 94