Amsterdam is een nieuw stuk stad rijker. Het Westerdokseiland is één van de laatste locaties die is herontwikkeld na het wegtrekken van de activiteit uit de haven. Met 120 woningen per hectare heeft het gebied een ongekend hoge dichtheid. Toch kent de compacte massa een grote porositeit. Dit komt onder andere doordat de bebouwing rond hoven is geplaatst en doordat op veel plekken doorkijken en vergezichten zijn gerealiseerd. Diverse architectonische middelen zijn ingezet om een grootstedelijke atmosfeer te creëren. De tijd zal uitwijzen of het ook als zodanig functioneert. Marieke van Ouwerkerk
PR OJ E CT
Foto’s Luuk Kramer
Dicht dichter dichtst Het Westerdokseiland in Amsterdam, een voormalig rangeerterrein met oude douaneloodsen, is getransformeerd tot een woon-werkgebied met grootstedelijke functies. De negenhonderd woningen zijn grotendeels gesitueerd in de drie bouwblokken (van links naar rechts): Westerkaap I en II, VOC Cour en La Grande Cour. Aan de noordzijde langs het IJ is de relatief uniforme bebouwing maxi-
VOC Cour en Westerkaap I en II in Amsterdam onder supervisie van CH & Partners, awg architecten en DKV architecten
maal zeven verdiepingen hoog, de blokken die terugliggen zijn soms elf verdiepingen hoog. Langs de kade zijn zestig ligplaatsen voor woonboten teruggebracht. Hiermee is een deel van de oude sfeer behouden.
52 de Architect, juni 2009
53
1
2
Op het Westerdokseiland in Amsterdam, vlakbij het Centraal Station, is een viertal grote bouwvolumes verrezen. Het eiland, een voormalig rangeerterrein, is een van de laatste centrumlocaties waar een verdichtingsoperatie kan worden uitgevoerd. De bebouwing is het resultaat van een langdurig proces. Een meervoudige opdracht, met als insteek het realiseren van een bijzonder hoge dichtheid, werd in 1996
gewonnen door Peter Defesche van OD205 architectuur. De voorgestelde vorm was die van een reeks van gesloten bouwblokken met smalle dwarsstraten ertussen. De woningen worden ontsloten vanuit de binnenhoven. Om aan te sluiten op de omringende stedelijke structuur is elk bouwblok voorzien van een aantal dwarsribben en van hogere bebouwing op daartoe aangewezen plekken. Defesche vertaalde
zijn ontwerp in een set van stedebouwkundige en architectonische spelregels waarmee andere bureaus op blokniveau aan de slag konden gaan. Deze spelregels bestonden uit richtlijnen voor bebouwingshoogten en ruimtelijke opzet, en uit regels voor het materiaalgebruik. Baksteen was een vereiste voor de gevels die grenzen aan de buitenruimte. In de nieuwe bebouwing is gezocht naar een verantwoorde func-
tiemenging van verschillende typen woningen, kantoorruimte, bedrijfsruimte en een heuse broedplaats. Neveneffect van de hoge dichtheid is de grote vraag naar parkeerplaatsen. Deze is ondergronds opgelost. De kade kan zo vrij van auto’s blijven; alleen bezoekers mogen hier parkeren. De bebouwing heeft twee duidelijk verschillende zijden. Aan de oostkant aan het IJ, waar het verkeer op de drukke Westerdoksdijk het eiland passeert, is een bouwhoogte van zeven lagen vastgesteld. Aan deze kant volgen de blokken de rooilijn die met de weg mee een golvende beweging maakt. De westkant van het blok, gelegen aan het Westerdok, heeft een plint met een hoogte van drie tot zeven lagen. Deze kant sluit aan bij de schaal van de achterliggende eilanden. De dwarsribben zijn maximaal drie bouwlagen hoog. Incidenteel is hogere bebouwing tot maximaal elf lagen toegestaan, zoals op de punt van het laatste blok. Op straatniveau worden de gebouwen ervaren als gesloten bouwblokken rond hoven, de feitelijke structuur is echter complexer en dichter. De semi-openbare binnenhoven zijn te bereiken via ruim bemeten toegangen met poorten. Naar voorbeeld van hoven in andere Europese steden is gekozen voor een collectieve ruimte, die door de bewoners kan worden toegeëigend. Nagestreefd is om steeds een visuele relatie met Westerdok of IJ te leggen, zowel vanuit de binnenplaatsen als vanuit de woningen zelf. Per blok is een ontwikkelcombinatie met een coördinerende architect aan het werk gegaan. Deze architect ging op zijn beurt een samenwerking met andere bureaus aan. Dit was tevens een middel om aansluiting bij de schaal van de stad te creëren. In La Grande Cour, het eerste bouwblok, van de hand van Meyer en Van Schooten, Heren 5 architecten en de
1 Het meest noordelijke bouwblok is ontworpen door awg architecten en wordt de Punt genoemd. Het gebouw is gelegen op de splitsing van de IJweg en de Westerdokskade en is elf lagen hoog. Dit is vijf lagen hoger dan de bouwhoogte van de rest van de bouwblokken aan de Noordzijde, waarmee de Punt een duidelijke beëindiging van het Westerdokseiland vormt. 2 Voor een binnenhof was in de Punt geen plek. Daarom is hier een semi-openbare binnenstraat gerealiseerd die de verschillende bouwdelen ontsluit. Net als voor de hoven van Westerdok II is DS Landschapsarchitecten verantwoordelijk voor het ontwerp.
3 Net als de andere gevels is de oostgevel van Westerkaap II geheel van metselwerk. Op enkele plekken zijn in de nissen van de gevel de afwijkende materialen zichtbaar die ook in de hoven worden toegepast. 4 In het middelste hof van Westerkaap II staat het thema plankier centraal, met de informele sfeer van een kade. De bamboeplanten die in alle drie de hoven van Westerkaap II voorkomen, staan in bloembakken in een verhoogd houten dek.
54 de Architect, juni 2009
3
4 P R O J E C T VOC Cour en Westerkaap I en II in Amsterdam 55
B Doorsnede B-B’
Westerkaap II awg architecten DKV architecten
Baneke, van der Hoeven architecten. Situatie
Westerkaap I
Westerkaap II
VOC Cour
La Grande Cour
- awg architecten
- awg architecten
- MVRDV
- Meyer en van Schooten
- Baneke, van der
- DKV architecten
- Jeroen Schipper Architecten
- Baneke, van der
- John Bosch Architects,
- Heren 5
- Architectenbureau Art Zaaijer.
- De Architekten Cie
Hoeven architekten
Hoeven architecten
Architecten
A’ Westerkaap I awg architecten, Baneke, van der Hoeven
A
architekten Derde verdieping
Derde verdieping
B’
Doorsnede A-A’
Begane grond
56 de Architect, juni 2009
Begane grond P R O J E C T VOC Cour en Westerkaap I en II in Amsterdam 57
C’
C VOC Cour MVRDV
A
Jeroen Schipper Architecten, John Bosch Architects, Architectenbureau Art Zaaijer
Eerste verdieping
Zevende verdieping
Vierde verdieping Begane grond
58 de Architect, juni 2009
P R O J E C T VOC Cour en Westerkaap I en II in Amsterdam 59
Westerkaap, Noord I, Amsterdam Opdrachtgever Hofmakerij (Amvest/Ymere) Management Lingotto Directie ABC Management Groep, Amsterdam Stedebouwkundig ontwerp en coördinerend architect awg architecten, Antwerpen ( B ) Architectonisch ontwerp awg architecten, Antwerpen ( B ); Baneke, van der Hoeven architekten, Amsterdam Inrichting Binnensraat DS Landschapsarchitecten, Amsterdam Bouwkundige uitwerking ABT, Velp Adviseur constructie ABT Adviseur installatie Huygen Installatie Adviseurs, Amsterdam Aannemer Bouwbedrijf Midreth, Mijdrecht Bruto vloeroppervlakte 19.000 m2 Bruto inhoud 58.600 m3 Programma 111 woningen (57 vrije sector koop en 54 sociale huur), 1604 m2 bvo bedrijfsruimte en parkeergarage. Stedebouwkundig ontwerp 2000 Architectonisch ontwerp/uitwerking 2001-2004 Aanvang bouw 2006 Oplevering 2009
Westerkaap II, Amsterdam
1
2 1 Het binnengebied van VOC Cour is, anders dan de hoven van Westerkaap II, één grote ruimte. Door de vergezichten doet deze hoogstedelijk aan. 2 Het ontwerp van MVRDV valt door zijn glazen gevels op tussen alle bakstenen woonblokken van Westerdokseiland. Elke verdieping van het gebouw heeft een doorlopend balkon dat in diepte steeds verschilt, waardoor elk appartement een eigen gevarieerde
Architekten Cie., gaf elk bureau een hof vorm en was het gebouwde volume in drie gelijke delen tussen de architecten verdeeld.1 De VOC Cour, het tweede volume gezien vanuit het centrum, kent een roerige ontstaansgeschiedenis. Ze is mede daardoor ook een buitenbeentje: hier is de hof een open ruimte met losse, zelfstandige torentjes in de buitenschil. De grotere maten van de binnenhof die hieruit voortkomen, leiden tot een bijzondere ervaring: ineens is het zicht ver en voelt de ruimte als een stad in een stad. De coördinerende rol is hier vervuld door Richard Koek van CH & Partners (tegenwoordig Rijnboutt) die ook tekende voor het ontwerp van de binnenplaats. Terwijl dit terrein een geheel vormt, kent de bebouwing juist een grote autonomie. MVRDV slaagde erin te spelen met de
buitenruimte heeft.
VOC Cour, doorsnede C-C’
60 de Architect, juni 2009
regels door gevels te realiseren van louter glas met balkons rondom. Jeroen Schipper Architecten laat de bakstenen dansen: de rondom gemetselde loggia’s en balkons zijn zowel robuust als buitengewoon sierlijk. In de ontwerpen van John Bosch en Art Zaaijer vallen vooral de ver uitstekende balkons op. Westerkaap bestaat uit twee gebouwen die tot stand zijn gebracht door dezelfde ontwikkelcombinatie maar met steeds een ander coördinerend architectenbureau: awg architecten voor de punt, DKV architecten voor het derde bouwblok. Naast deze twee bureaus was ook Baneke, Van der Hoeven bij beide blokken betrokken. Concrete Architectural Associates richtte in Westerkaap I acht thema-appartementen in. Dit laatste bouwblok hoort eigenlijk niet in het rijtje thuis, omdat
het onvoldoende diepte heeft voor een binnenhof. Hier is gekozen voor een binnenstraat en een beëindiging van het blok in een scherpe punt. Westerkaap II heeft, net als La Grande Cour, alleen buitengevels van baksteen. Elke architect heeft een strook uitgewerkt; gezamenlijk zijn ze erin geslaagd een sterke eenheid te creëren. Voor het ontwerp van de drie binnenhoven is DS Landschapsarchitecten ingeschakeld. Elke hof heeft een eigen karakter met bijpassend materiaalgebruik. De kleinste lijkt op een dorpsplein van natuursteen, terwijl de tweede aandoet als een kade van hout en de derde als een grote groene tuin. Voor de gevels zijn materialen toegepast die aansluiten bij deze verschillende karakters. In de groene binnenhof zijn de gevels bedekt met een vertikaal raamwerk van bamboestokken, bedoeld om achter begroeiing te verdwijnen, wat nu al resulteert in een fraai gevelbeeld. De entrees tot de hoven zijn gemarkeerd door een bij de hof passend materiaal. Het interessantste onderdeel van dit project is niet de dichtheid op zich, maar de manier waarop ermee is omgesprongen. De bebouwingstypologie met de collectieve hoven en het ondergrondse parkeren is op z’n minst een spannende poging om een dergelijke dichtheid te realiseren. De tijd zal leren hoe deze binnenstebuiten gekeerde opzet zal functioneren, of de hoven inderdaad een extensie van de woningen gaan vormen en of de kade de levendigheid krijgt die de ontwerpers voor ogen staat.
Opdrachtgever Hofmakerij (Amvest/Ymere) Management Lingotto, Amsterdam Stedebouwkundig ontwerp en coördinerend architect DKV architecten, Rotterdam Architectonisch ontwerp DKV architecten, Rotterdam; awg architecten, Antwerpen ( B ); Baneke, van der Hoeven architecten, Amsterdam Inrichting Hoven DS Landschapsarchitecten, Amsterdam Bouwkundige uitwerking ABT , Velp Adviseur constructie ABT Adviseur installatie Huygen Installatie Adviseurs, Amsterdam Aannemer Trebbe Bouw West, Nieuwegein Bruto vloeroppervlakte 35.000 m2 Bruto inhoud 116.000 m3 Programma 191 woningen met commerciële ruimte en parkeergarage. Stedebouwkundig ontwerp 2000 Architectonisch ontwerp/uitwerking 2001-2004 Aanvang bouw 200 4 Oplevering 2008
VOC Cour, Amsterdam Opdrachtgever Wodan CV (Kondor Wessels, OMA Amsterdam, de Dageraad, Nijhuis Bouw) Management OMA , Amsterdam Stedebouwkundig ontwerp en coördinerend architect CH & Partners (tegenwoordig Rijnboutt), Richard Koek, Amsterdam Architectonisch ontwerp MVRDV , Rotterdam; Jeroen Schipper Architecten, Rotterdam; John Bosch Architects (nu aangesloten bij Van den Oever Zaaijer & Partners, Amsterdam); Architectenbureau Art Zaaijer, (nu aangesloten bij OMA , Rotterdam). Inrichting Cour CH & Partners stedebouw en landschap (tegenwoordig Rijnboutt), Amsterdam Bouwkundige uitwerking Bureau Bouwkunde, Rotterdam; INBO , Amsterdam Adviseur constructie Pieters Bouwtechniek, Amsterdam Adviseur installatie Huygen Installatie Adviseurs, Amsterdam Aannemer Kondor Wessels, Amstedam; Boele van Eesteren, Rijswijk Bruto vloeroppervlakte 49.000 m2 (exc kelder van 10.000 m2) Bruto inhoud 152.000 m3 (excl kelder) Programma 362 woningen met 3000 m2 commerciële ruimte en parkeergarage voor 307 plaatsen Stedebouwkundig ontwerp 1997-2002 Architectonisch ontwerp/uitwerking 2001-2005 Aanvang bouw 2006 Oplevering 2009
1 Marieke van Ouwerkerk, ‘Met de wind door je haren’, de Architect, mei 2008, pag. 56-63.
P R O J E C T VOC Cour en Westerkaap I en II in Amsterdam 61
