[DIA 1l De Republiek en de Slavernij of 'Wat kost een mens?' Alex van Stipriaan Hoogleraar CaraibischeGeschiedenis Erasmus Universiteit Rotterdam
[email protected] Een impressie: Een houten zeilschip in de tropen IDIA 2], zo'n30 meter lang, 8 meter breed, een half jaar onderweg langs de V/estafrikaanse kusten en over de Atlantische oceaannaar de Nederlandsekoloniën in de Amerika's. Het schip heet de Willem Carolina, het is najaar 1753 uit Rotterdamvertrokken,waar het is uitgereeddoor de firma Coopstad& Rochussen,gevestigdaan de Boompjes. Begin januan 1754 komt de V/illem Carolina aan op de kust van West Afrika. Eind mei is na een tocht langs verschillende forten en landingsplaatsentussenhet huidige Sierra Leone en Nigeria de lading compleet:252 Afrikaanse mannen en jongens,T9 Affikaansevïouwen en meisjes.De seksenworden van elkaar gescheidenen vastgeketendaan het schip. [DIA 3] Deze 331 mensenzijn overigensal veel langer onderwegdan het schip, en hun aantal was ooit veel groter. Onderweg naar de kust is misschien wel de helft al van ellende omgekomen.Stelje dat voor: vele weken lang heb je aan elkaar geketendgelopen van de plaats waar je gevangenbent -door mensendie eruit zien zoals jij, maar die wel een anderetaal praten- en meegesleepttot aan de kust. Daar word je vervolgens verkocht aÍu1eensoort witte duivels die je maandenlangopgeslotenhouden in de donkere kelders van een handelsforttot er een schip arriveert dat je meeneemt.Alles wat je vertrouwd is in het leven ben je kwijt. Je weet niet waar je naar toe gaat. [DIA 4] De mensendie naast je liggen en ÍMmwie je bent vastgeketendsprekeneen anderetaal, de bemanningvan het schip ook. Het gerucht gaat datje uiteindelijk door die vreemdewitte mannengedood en opgegetenzult worden. In bijna fwee maandenzeil jenaar eentotaal onbekendgebied. Twee maandende stank vartzweet, urine, diarree,braaksel,twee maandenlang de kans op onvenvachtezweepslagen,twee maandenlang de mogelijkheid te worden verkracht; bij aankomstin Paramaribo:totaal 14 doden. Eenzeer voordelige reis vindt de kapitein van de Willem Carolina veertig doden op een lading van 331 was nonnaal geweest[DIA 5 verkoopregister] En het kon nog veel erger: op l januari 1738 liep het WIC schip De Leusdenvast op een zandbankin de monding van de Marowijne rivier in oosterlijk Surinameen begon te zinken. Benedendekszaten ongeveer700 Afrikanen. Kapitein Jochem Outjes was bang dat ze van de gelegenheid gebruik zouden maken om in opstand te komen, hem en zijn bemanningdoden en oproer in Surinamezouden veroorzaken.Hlj liet de dekluiken dichtspijkeren en alle 700 Afrikanen een lang2arneverdrinkingsdood stervendie meer dan een etmaal duurde. Dit was extreem,normaal werden de slavenvlak voor aankomstjuist goed verzorgd, om hun prijs op te drijven. [DIA 6: slavengroepjena aankomst] Vervolgens word je bekekenen betastals een koe voor de verkoop, gillende pijn geur en de van verschroeidvlees, als ze een roodgloeiendbrandmerk in je borst drukken met tekensdie je niet begrijpt,maaÍ die je de rest van je leven meedraagt.Voor de zekerheid is er een stukje perkament tussen het brandmerk en jouw huid geplaatst zodat
bij het weer terugtrekkenvan het brandmerkniet alle losgebrandevlees meekomt en de letters levenslang zichtbaarblijven. In plaats van bijvoorbeeld Kwamina word je voortaan Dirk of Monkie genoemd.Voorjou zijn dat nietszeggendenamen. [DIA 7 namenlijst] ln dat onbekendeland verhek je vervolgens naar een plaats,die je de rest van je leven niet meer zult verlaten; waar vreemden tot in de kleinste details bepalen hoe je moet leven en waaÍ de belangrijkste arbeidsprikkelbestaatuit de zweep. [DIA 8] Een dagelijks voorbeeld?Eind 18eeeuw kÍijgt een slaaf die de nacht bij een partner op een buurplantage heeft doorgebracht, standaard80 zweepslagenop het blote onderlichaam. Nog een voorbeeld? Nog maar tien jaar voordat de slavernij wordt afgeschaft en het systeeminmiddels aan allerlei regels is gebondennoteert de directeur van een bepaald geen uitzonderlijke plantage, Somerszorg, in zijn kwartaalov erzicht dat hij in negen maandentijd aan twee wouwen ieder 15 zweepslagenheeft laten geven en een man 25 zweepslagen'wegens plichtsverzuim', nog een wouw l5 zweepslagenwegens 'slecht koffieplukken', enige mansnegeÍsen meiden 15 zweepslagenzonder verderemotivatie en Íuul 'de jongen Eclips eenevaderlijke correctie gegeven' wat dat ook moge zijn.
De handel in en produktie met Afrikanen die in slavernij waÍen gebrachtis lange tijd van groot belang geweestvoor de economievan de Republiek. IDIA 9] In totaal zijn tussen 1600en 1830met T.{ederlandse'schepen zo'n 600.000Afrikanen gedwongende Atlantische Oceaanover te steken.Daartoewas waaÍschijnlijk bijna het dubbeleaantal uit zijn of haar oorspronkelijke omgeving weggeroofd.Die 600.000 vertegenwoordigden een gezamenlijkehandelswaardevan zdn 120 miljoen toenmalige guldens.Met hun gratis arbeid werden waardevolle halffabrikaten voor de Westeuropesemarkt geproduceerd.Niet voor niets werd Nieuw Amsterdam, het huidige New York, in 1667 bij de Vrede van Breda geruild voor Suriname.Daar was het mogelijk plantagesaan te leggen voor lucratieve gewassenals tabak en cacao,maar bovenal suiker en later ook koffie. Toen er rond het midden van de l8e eeuw veel kapitaal wijkwam in de Republiek werden in minder dan2íjaar tijd bijna 50 miljoen toenmalige guldens gei'nvesteerdin Caraibischeplantage-economieën,die allemaal op slavenarbeiddraaiden;het merendeel ging naar Suriname.Dat land was in feite een tropisch verlengstuk van de Nederlandse economie.De rijkdom langs de Amsterdamsegrachten,het centrum van Middelburg of de RotterdamseBoompjes en Blaak was in niet onbelangrijke mate gebaseerdop de kostprijs van mensen,Afrikaanse mensen.IDIA 10] Tot ver in de negentiendeeeuw was een slaaf bij wet roerend goed en viel hij onder het zakenrecht,niet onder het personenrecht;in de Republiek en later Nederland was dat ondenkbaar. Zelfs in zijn meestmilde vorm is slavernij te erg geweestom af te kunnen doen als iets dat nu eenmaal bij die tijd hoorde, een geluid dat je niettemin nogal eensvan koloniale historici kon en kunt horen. Ook toen al was slavernij niet een voor iedereen geaccepteerdverschijnsel. Sowieso werd het beperkt tot mensen die er anders uitzagen danjijzelf. Er zat dus een etnischeconnotatieaan, die lang niet voor alle voÍrnen van slavernij heeft gegolden.Maar zelfs dan hebbener ook al in de tijd van de Republiek in intellectuelekringen anti-slavemij stemmengeklonken,die op een gegevenmoment zelfs moeilijk genegeerdkonden worden.
TochheeftNederlanddit systeemnog tot 1863gehandhaafd en paseengeneratielater dande Britten afgeschaft.En, ook toenwerdhet voor de betrokkenen in de koloniënniet direct de hemelop aarde,zachtgezegd. Voor alle duidelijkheid:In West-Europa zelf bestondal langgeenslavernijmeer en bijvoorbeeldverschillendepausenhebbenzich sindsde zestiendeen tot ver in de negentiende eeuwduidelijkuitgesproken tegende slavernijin de Amerika's.Dat verhinderdeoverigenshelemaalniet dat de RK Kerk in de Amerika'szelf wel verdiende aande slavernijen slavenin diensthad.Misschienhet meestovertuigende bewijsdat slavernijtoch echtniet zo gewoonwas,wasde dubbelemaatwaarmeewerdgemeten:in deNederlandse koloniënwasgedwongenarbeidhet belangrijkstearbeidssysteem, maar binnende grenzenvan de Republiekzelf, wasslavernijabsoluutverboden.IDIA I l] De vele zwartebediendendie in en na de Goudeneeuwop allerlei regentenstukken en andere schilderijenzijn afgebeeld warendusvaakhuisslavenuit deplantagekoloniën die gedwongen met hun eigenaars meekwamennaarde Republiek.En vervolgenswerdenze hier duseenvrij persoon,al kon hijlzij meestalniet veelandersdanin dienstvanzijn baasblijven. Maar somskeerdedie baasook weerterugnaarde kolonieen dankon het gebeurendatzijnvertrouwdebediendetot diens schrikweerslaafwerd.Eenvan de bekendeleidersvan de Marrons,de gevluchteslavendie plantagesovervielen,wasdat bijvoorbeeldoverkomen,Baronvan Dalrlberg. Overigenswasook in de slavenkoloniën dehoogstmogelijkebeloningvoor een slaafalshij zich op eenof anderemanierhadonderscheiden, zijn wijlating. Dat impliceert al dat zelfsdaarslavemijin principeniet als de normalestaatwerd gezien. Dat bleekook wel wantrond l77ï,tijdens debloeivanhet Surinaamse slavemijsysteem, sprakeenbekendeplantage-eigenÍrar in Suriname-enbepaaldgeentegenstander van de slavemij- over "denatuurlykeZugt totWheid, die in alle redelykeSchepselen, gevolgelyk ookinde Slaovenls". Op datzelfdemomentbevondenzichindiekolonierond60.000 slaven,die merendeels woondenenwerktenop meerdan400plantages die voorde Nederlandse marktvoornamelijkkoffie en suikerproduceerden. [DIA 12] Tot de zeventiendeeeuwwaÍenNederlandersoverigensnog niet op groteschaalbetrokken bij dehandelin, of produkÍiemet Afrikaanseslaven.Dat wasvooraleenzaakvan SpanjaaÍdenenPor[tgezenen die warende vijand, zijhet dat sommigehandelaars uit de LageLandenwel voor henwerkten.Dat veranderdenadatin 162l de WestIndische Compagnie werdopgericht.Tochwasde inspiratordaarvan,Willem Usselincx,een tegenstander vanslavemij,zijhetvooralop economische gronden:IDIA 13] "... menseyt gemeenlickdatmet onwilligehondenquaethasenvangenis, en dat ongewilligenarbeyt swaervalt. Eenmanvan desenlandesal meerwercksaÍlegghenals dry swarten,die grootgelt costen",aldusUsselincx.Hugode Grootnoemdeslavernij,juridischgezien, tegennatuurlijk;en depopulaireBrederoosprakzich in zijn toneelsntkMoortje in 1615 nog uit tegenhet onmenselijken goddelooskaraktervan dehandelin Afrikanen. Tochveranderdedez.e houding,want aangeloktdoor de grotewinstendie de Portugezenmaakten,gingenook Nederlandersin toenemende matedeelnemenaande handelin- en produkÍiemet slavenuit Afrika. Sindsdie tijd werd 'Afrikaan' of 'neger' vaaksynoniemmet 'slaaf . Die veranderdevisie werd gerechtvaardigd met eenberoepop debijbel enverkondigddoorpredikantendie steldendatAfrikanenwarenvoorbestemdtot slavernij.Zq zoadennamelijkde afstammelingen zijn van Cham,die na njnvader Noach
te hebbenbespot, werd vervloekt en met zijn nageslachttot eeuwige dienstbaarheidwerd veroordeeld.IDIA 14] Hiermee was de slavernij van Afrikanen buiten Nederland gelegitimeerd. Sterker nog, slavemij werd door sommigen zelfs in het voordeel van Afrikanen geacht.Dat blijkt bijvoorbeeld uit de -later vaak aangehaalde-woorden van de Coevordensepredikant Picardt.Die steldein 1660dat AfrikanenzozeeÍ aan slavemij gewend\ryarendatzij zichin wijheid toch niet zouden weten te gedragen.Alleen wanneer men hen met de zweep "telckens sonder genadebastoneert"was er nog wat van deze heidenente verwachten en dus concludeerdePicardt "dat hare welvaert bestaetin slavemye".Rond 1700 waren dat in de Republiek algemeen aarwaardedenkbeeldengeworden. Toch kwam daar in de tweede helft van de achttiende eeuw al weer verandering in. Afschaffing van de slavernij werd zelfs een onderwerp waarover hardop gediscussieerd werd. Dat bleek bijvoorbeeld n 1779toen eenplantage-eigenaaruit Surinamebij terugkeer in Nederland met enige verbazrngde aanwezigheidconstateerdevan "voorstandersder afschaffingvan den slaafschendienst in onseColonien".Ook verschenener in die tijd toneelstukken, krantenartikelen, gedichten en diverse geschriften en boeken waarin de gruwelenvan de slavemij werden gehekeld.[DIA l5] Daaronderwaren bijvoorbeeld de roman 'Reinhart' (1792) van ElisabethMaria Post over een idealistischejongeman in Berbice, de Nederlandsebuurkolonie van Suriname, het in meerderetalen uitgekomen en rijk geïllustreerdedagboek van John Gabriel Stedmanover zijn vijf-jarig verblijf als militair in Suriname(1796), en Betje Wolf s vertaling van het werk van de Franse abolitionist Frossard, La causedes esclwes (1790)'. En het bleef niet bij woorden alleen, want bijvoorbeeld Stedmanbeschreefin romantischepennestrekenzijn liefdesrelatiemet de zwarte JoannaIDIA l6] en Betje V/olf liet weten niet meer bij bepaaldeVlissingse kennissente gaan logerenvanwegehaar "natuurlijken afkeer van slavenverkoopers". In deze en anderegeschriften werd overigens niet altijd expliciet gepleit voor afschaffrngvan de slavernij,maar wel werdende gruwelen van het systeembreed uitgemeten en pleitten de auteursvoor een humane behandeling van slaven, die ook als mensen gezienmoestenworden. Dat kan zelfs letterlijk genomen worden, want, zoals gezegd,in Suriname en de Antillen wanenslaven tot ver in de negentiendeeeuw bij wet niet meer dan roerende goederen. Die veranderendehouding was duidelijk de invloed van de FranseVerlichting. Zo had Voltaire inzijnroman Candide(1759) (zie dra l5) expliciet gesprokenover de hardheid van de Surinaamseslavernij en meer in het algemeendrongen hier de verlichte ideeëndoor ten aatuienvan de principiële gelijkheid van alle mensen.Dat leidde er zelfs toe dat in1797 in de Nationale Vergadering van de BataafseRepubliek werd gediscussieerdover de vraag of een bepaling in de ontwerp-grondwetmoest worden opgenomen waarin slavenhandel en slavernij werden afgekeurd en de termijn waarop dit zou moeten zijn gerealiseerd.Het voorstel werd afgewezen,maar het geeft wel goed de veranderendehouding in sommige kringen weer, die overigensniet beperkt bleven tot politici en literators. Dat blijkt bijvoorbeeld uit het anti-slavernijborduurwerk in 1794 I
In de Nederlandsevertaling werd dat: De zaakder neegerslaavenen der inwoonderen van Guinea of Historie van den handel en den slavemij der negers;bewijzen van derzelver onwettigheid; middelen om die te vernietigen zonder de Colonien of de Colonisten te benadeleno(sic) (1790).
i#
vervaardigddoor eendameuit de beterekringenen in metafoorde bewijding uit de slavemijverbeeldtIDIA 17]. Tegelijk dient er ook weergeenal te overdrevenvoorstelling golf (ctcal770-circa 1800)te wordengemaakt.Het vandezeeersteabolitionistische nieuwewasdat er eenaantalfameuzeNederlanderszich openlijktegende (gruwelenvan de) slavemijuitspralqdater sprakewasvaneensomsfel debaten dat er, net als in de tweedegolf vanabolitionisme, vanafdejaren 1840,relatiefveelwouwenaandeelnamen, die dezestrijd gebruiktenvoor hun eigenemancipatie. golf in deRepubliektochte In vergelijkingmetEngelandbleekde eersteabolitionistische klein van omvangte zijngeweestente zeergekoppeldaande ideeënvan de Verlichting en deFranseRevolutieom blijvendinvloedte hebben.Na deeeuwwisseling daaldeeengrote stilte in, die kennelijk ook van hogerhandwerd gestimuleerd,want in 1810mochtdetekst vanhet niet eensexplicietabolitionistischetoneelstukover dekoninlijke slaafMonzongo, vanNicolaasvanWinterniet meerwordenverkocht.IDIA l8] In de jaren 1770en1780 washet nog met succesin de groteNederlandseschouwburgen opgevoerden de tekstwas voorhetlaatstnog in 1800herdrukt. Nederlandhadhet na de Fransetijd te druk met het hervindenvan haarpositiebinnen Europaenzichtehandhaven alskolonialemachqom zich nogbezigte houdenmethet slavernijwaagstuk. Terugnu naardetijd van de Republiek.De historicusEmmerheeftnogaleensbeweerddat de slavenhandel en slavernijeigenlijknauwelijkswinstgevend zoudenzijn geweest.Nog afgeziendat zn'nbeweringwellicht bedoeldis om het belangvan de slavernijvoor de Nederlandsegeschiedenis te relativeren,valt dit moeilijk hardte maken,wanthet is niet echtte kwantificeren.ln iedergevalverhinderdehet niet om langerdananderelandenmet de slavemijdoorte gaan,ener is geentwijfel mogelijkdatdeeconomische spinoffvan slavernijen slavenhandel in deRepubliekvoor groteeconomische dynamiekheeftgezorgd. gebouwd l9] Honderden schepen zijner voor de vaart De op Vy'est, touwslagerijen, IDIA steenbakkerijen, vissers,kuipers,brouwerijen,allemaalproduceerden ze voor deplantages in de Westdie voor wijwel al hun voorzieningenaflrankelijkwarenvan productenuit de Republiek.IDIA 20] Omgekeerdwerdenalle produktenvan deplantagesin de Republiek verwerkten verhandeld.Zo warener rond 1700alleenal in Amsterdamzo'n 100 suikerraffinaderijenin bedrijf waarde suikervan de V/estindischeplantageswerd geraffineerd.[DIA 2llDat wasook preciesde bedoelingen stondook zo beschreven in het octrooidat in 1682aandeWIC voor Surinamewerd verleenden in 1686werd overgedragen aande Geoctroyeerde Sociëteitvan Suriname.De WIC wasnamelijkniet kapitaalkrachtiggenoegenrichtte eensoortBV op samenmet de stadAmsterdamen een van de superrijkenvan de Republiekop datmoment, Comelisvan Aerssenvan Sommelsdijk.[DIA 22] In datoctrooistondte lezendatmenhoopteIDIA 23] "...opvoordeelendewelvaren:door accresvan commercieen navigatie(dus:toenamevan handelenscheepvaart),door hetdebit van veelderhande manufacturenendevruchten(d.i. de verlroopvan veleprodufuen),door het manufacturerenvqnde rouwewarendewelkevan daer in retourenherwaertsgebrachtendegemanufactureerdwesende, wederomin andere handengedebiteerdendeverhandeltwerden,door dencontinuelenaenbouwende reparatievanschependerwaertsvarende"etc."
De slavenplantagesals een van de motoren van de "Nederlandse" economie was dus het vooropgezettedoel. Erg Nederlands was die motor overigens niet, want net als in de Republiek zelf, werd de Surinaamseplantage-economiein die tijd vooral gestimuleerd en beheerstdoor religieuze vluchteling-migranten, waaronder een groot aantal Hugenoten, en een nog veel groter aantal Sefardischeen later ook Asjkenazischejoden. Tot slot, hoe zat het met de subjectenvan dit systeem,de Afrikanen die onder dwang het produktiesysteemdraaiendehielden en de Republiek aan haar economischedynamiek hielpen? Zijbalanceerden op het wankele touw tussenoverleven binnen of buiten het systeem.Binnen het systeembetekendedat tot am je dood aftrankelijk zijn in vrijwel alle levensaspecten van de grillen van een anderen altijd de dreiging van ffsiek geweld. [DIA 2{llnpraktijk betekendehet tot de dood doorwerken,dwz gemiddeldtot het 37e jaalwant dat was de leeftijd bij overlijden van Surinaamseplantageslavenboven l0 jaar in de laatste generatievoor de afschaffing, toen het regime aI aanmerkelijk was verlicht. Ieder jaar gingen er toen nog steeds2%omeerplantageslavendood dan dat er geborenwerden,er was sprake,tot het eind van de slavernij aan toe, van een sterfte-overschot,waar in Nederland toen al een geboortenoverschot werd gerealiseerd.De enigeredenvoor slavenom binnen het systeemte blijven was de relatieve zekerheid van een schamelvoedselpakketplus een dak boven je hoofcl enje vrienden en verwanten om je heen. Overleven buiten het systeemkon ook. IDIA 25] Dat heette marronage en betekendede vlucht van de plantage het oerwoud in om je daar bij anderevluchtelingen aan te sluiten en een onafhankelijk, maar evenzeerschamelbestaandiep in het binnenland op te bouwen, met de kans voortdurend opgejaagdte worden door militaire expedities en alsnog een woege dood te sterven of weer in slavemij teruggebrachtte worden. Voor velen, zeker de wouwen met kinderen en ouderen, een onmogelijke keus. Toch hebben duizenden de stap gewaagden zijn er onaftrankelijke Marrongemeenschappenontstaandie tot de dag van vandaagnog voortbestaan. Hoe de keus ook uiwiel, binnen of buiten het systeem,van de eerstetot de laatste dag is de slavemij ook gekenmerkt geweestdoor allerlei vormen van verzet. ln de eerste plaats het verzet van mensendie ondanks het rigide systeemmet elkaar overleven door een geheel eigen cultuur op te bouwen waaraande slavendrijvers geen deel hadden.Maar ook tot grootschalige fusiek verzetis er altijd geweest:van individuele sabotage-acties, Maronoorlogen. Dat trof altijd weer de achilleshielvan de kolonie, namelijk de winst. Er zijn perioden geweestdat de kolonie stond de wankelen op haar grondvesten,niet alleen vanwege het slavenverzeten de succesvolleMarronovervallen op plantages,maar eveneens omdat het handenvol geld kostte om de kleine Europesegroep slavenhoudersdaartegente beschermen.Vandaar datdezemaand, l0 oktober,precies250 jazu.geleden,de koloniale overheid zich gedwongenzagmet een deel van de Marons vrede te sluiten en hen in hun rechten te erkennen.Ook dat kostte geld, en het was de koloniale wereld op z'n kop, maar daarmeeprobeerdenze nchtenminste van rust te verzekeren,wat overigens pas in de l9e eeuw echt lukte. Toen uiteindelijk in 1863 dan toch de slavemij geheel werd afgeschaft kregende slavenhouderseenbedragvan Fl 300,- per slaafuitgekeerd,als compensatievoor de schadedie hen hierdoor werd aangedaan.De ex-slaven, kregen na meer dan twee eeuwenvoor het welvaren van een vreemde natie te hebben gezotgd,nog steedsgeen cent. [DIA 26] Bijna anderhalveeeuw later werd in Amsterdam een nationaal monument opgericht om dat verleden niet te vergeten.
