Departement Sociaal-Agogisch Werk Optie: Maatschappelijk Werk
OUDER WORDEN: THUIS OF ELDERS Onderzoek naar factoren en emoties die meespelen in de keuze van het volgende verblijf en tevredenheidsmeting van de thuiszorgdiensten
Door Ilse Gielen
Eindwerk aangeboden tot het bekomen van het getuigschrift bachelor sociaal werk (maatschappelijk assistent)
Hasselt Academiejaar 2006 - 2007
Voorwoord In dit voorwoord wil ik iedereen bedanken die heeft bijgedragen aan het tot stand komen van dit eindwerk. In de eerste plaats wil Anne Cosemans bedanken. Ondanks haar drukke agenda heeft ze steeds tijd vrijgemaakt om me met raad en daad bij te staan. Ze heeft steeds een inspanning geleverd om afgewerkte stukken na te lezen en hier feedback over te geven. Daarnaast denk ik aan de mensen van de dienst Thuiszorg Linda Lauwaet, Ann Aerts en Ilse Dessent en aan de hoofd maatschappelijk werker Willy Kuppens. Zij hebben me steeds zonder moeite de nodige toelichting gegeven over verschillende aspecten in de thuiszorg. Vervolgens wil ik ook de medewerkers van het rust- en verzorgingstehuis Vinkenhof bedanken die me geholpen hebben met het selecteren van bewoners voor mijn interviews. Kristel Moons verzorgde de begeleiding vanuit school. Ik wil haar graag bedanken voor de tips die ze mij in het hele proces gegeven heeft. De ouderen en hun familie die tijd gemaakt hebben voor de interviews, wil ik allen bedanken voor hun enthousiaste medewerking. Tot slot wil ik mijn vriend en familie bedanken voor hun steun en geduld. Bedankt allemaal !
INHOUDSOPGAVE VOORWOORD ........................................................................................................................2 LIJST VAN AFKORTINGEN ................................................................................................6 INLEIDING...............................................................................................................................7 THEORIE..................................................................................................................................9 HOOFDSTUK 1: VOORZIENINGEN DIE DIENSTEN AANBIEDEN IN HOUTHALEN – HELCHTEREN. .......................................................................................10 1.1 1.1.1 1.1.2 1.1.3 1.1.4 1.1.5 1.1.6 1.1.7 1.2 1.2.1 1.2.2 1.2.3 1.2.4 1.2.5 1.2.6 1.2.7 1.2.8 1.2.9 1.3
Thuiszorg aangeboden door het OCMW Houthalen – Helchteren.......................10 Dienst voor gezinszorg .....................................................................................10 Poetsdienst ........................................................................................................11 Warme maaltijdbedeling...................................................................................12 Minder Mobielen Centrale (MMC) ..................................................................12 Dagverzorgingscentrum ‘De Dagvink’.............................................................13 Samenwerkingsinitiatief Thuisgezondheidszorg (SIT) ....................................14 Mantelzorgtoelage ............................................................................................15 Thuiszorg aangeboden door anderen dan het OCMW Houthalen - Helchteren ...15 Diensten voor gezinszorg..................................................................................15 Poetshulp...........................................................................................................16 Maaltijdbedeling ...............................................................................................16 Vervoersdienst ..................................................................................................16 Bejaardengezelschap – ziekenoppas .................................................................17 Boodschappendienst .........................................................................................17 Klusjesdienst.....................................................................................................17 Personenalarmsysteem......................................................................................18 Palliatieve thuiszorg..........................................................................................18 Besluit ...................................................................................................................19
HOOFDSTUK 2: ALTERNATIEVE WOONVORMEN VOOR OUDEREN IN HOUTHALEN – HELCHTEREN. .......................................................................................20 2.1 2.1.1 2.1.2 2.2 2.2.1
Semi-murale bejaardenzorg ..................................................................................20 Bejaardenwoningen ..........................................................................................20 Serviceflats de Gorisberg..................................................................................21 Intramurale bejaardenzorg ....................................................................................22 Rust- en verzorgingstehuis Vinkenhof .............................................................23
2.3
Transmurale bejaardenzorg...................................................................................23
2.4
Dagverzorgingscentrum ‘De Dagvink’.................................................................24 3
2.5
Besluit ...................................................................................................................24
HOOFDSTUK 3: WAT IS EEN SENIOR? OMSCHRIJVING VAN DE DOELGROEP OUDEREN. .............................................................................................................................25 3.1
Omschrijving van ouderen volgens leeftijd ..........................................................25
3.2 Omschrijving van ouderen volgens de lichamelijke ontwikkeling en psychisch welbevinden ..................................................................................................................26 3.2.1 Lichamelijke veranderingen .............................................................................26 3.2.1.1 Het uiterlijk ...................................................................................................27 3.2.1.2 Zintuigen en motoriek...................................................................................27 3.2.1.3 De inwendige organen ..................................................................................29 3.2.1.4 Het zenuwstelsel ...........................................................................................30 3.2.2 Psychologische reacties op de lichaamsveranderingen ....................................31 3.2.2.1 Gebruik van externe hulpmiddelen...............................................................31 3.2.2.2 Aanpassingen van de levensstijl ...................................................................32 3.2.3 De cognitieve ontwikkeling ..............................................................................32 3.2.3.1 Het klassieke intelligentieonderzoek ............................................................33 3.2.3.2 Enkele afzonderlijke cognitieve processen...................................................34 3.2.3.3 Competent ouder worden..............................................................................35 3.2.4 Sociale en persoonlijkheidsontwikkeling .........................................................37 3.2.4.1 Sociale ontwikkeling.....................................................................................37 3.2.4.2 Dynamisch-affectieve ontwikkeling .............................................................39 3.3
Besluit ...................................................................................................................41
PRAKTIJK..............................................................................................................................42 HOOFDSTUK 1: VOORSTELLING VAN HET SOCIAAL HUIS HOUTHALEN – HELCHTEREN. .....................................................................................................................43 1.1
Inleiding ................................................................................................................43
1.2
Historiek................................................................................................................43
1.3
Werking van het Sociaal Huis Houthalen - Helchteren ........................................44
1.4
Besluit ...................................................................................................................48
4
HOOFDSTUK 2: TOELICHTING VAN DE GEKOZEN WERKWIJZE.......................49 HOOFDSTUK 3: RESULTATEN VAN HET ONDERZOEK NAAR HET VERLOOP VAN DE AANVRAAG TOT EEN OPNAME. ....................................................................50 3.1
Omschrijving van de populatie .............................................................................50
3.2
Verloop van de aanvraag tot opname ...................................................................51
3.2.1 3.2.2 3.2.3 3.2.4 3.2.5 3.3 3.3.1 3.3.2 3.4
Verblijf voorafgaand aan de huidige verblijfplaats ..........................................51 Ziektebeeld dat tot een opname geleid heeft ....................................................52 Andere oorzaken die tot een opname geleid hebben ........................................53 Personen die een rol spelen in de aanvraag tot opname ...................................55 Vlotheid en hoogdringendheid van opname .....................................................56 Emoties en gevoelens die de verhuis naar een andere verblijfplaats opwekken...57 Emoties voorafgaand aan de verhuis ................................................................57 Gevoelens die de populatie over het huidige verblijf ervaren ..........................59 Besluit over de resultaten van het onderzoek .......................................................61
HOOFDSTUK 4: TEVREDENHEIDSONDERZOEK NAAR DE THUISZORGDIENSTEN......................................................................................................63 4.1
Omschrijving populatie.........................................................................................63
4.2
Resultaten van de interviews ................................................................................64
4.2.1 4.2.2 4.2.3 4.2.4 4.2.5 4.2.6 4.2.7 4.3
Poetshulp...........................................................................................................64 Gezinshulp ........................................................................................................65 Minder Mobielen Centrale................................................................................66 Warme maaltijdbedeling...................................................................................67 Mantelzorgtoelage ............................................................................................68 Personenalarmsysteem......................................................................................70 Andere thuiszorghulp- en dienstverlening........................................................70 Besluit van het tevredenheidsonderzoek...............................................................72
ALGEMEEN BESLUIT.........................................................................................................73 BIBLIOGRAFIE.....................................................................................................................76 BIJLAGEN ..............................................................................................................................79
5
Lijst van afkortingen ADL
Activiteiten Dagelijks Leven
BEL
Basis Eerste Lijn
ISIS
Integratie van Senioren In de Samenleving
MMC
Minder Mobielen Centrale
OCMW
Openbaar Centrum voor Maatschappelijk Welzijn
Pallion
Palliatieve Limburgse Ondersteuningsequipe
PWA
Plaatselijk Werkgelegeheidsagentschap
SIT
Samenwerkingsinitiatief Thuisgezondheidszorg
TGZ
Thuisgezondheidszorg
RO
Rustoord
ROB
Rustoordbedden
RVT
Rust- en verzorgingstehuis
RVT 1
Rust- en verzorgingstehuis afdeling 1
RVT 2
Rust- en verzorgingstehuis afdeling 2
6
Inleiding Vergrijzing is een zeer actueel thema. Steeds maar meer worden ons de doembeelden van de onbetaalbaarheid van pensioenen en een stijging in de kosten van de gezondheidszorg voorgehouden. In kader van deze betaalbaarheid moet ook iedereen steeds maar langer werken. Vroeg genieten van de oude dag zit er dus niet meer in. Met mijn eindwerk wil ik de vergrijzing eens vanuit een positieve invalshoek bekijken. Ouder worden is een deel van het leven. In de huidige maatschappij bestaan er ook allerhande hulpmiddelen en diensten die het leven van ouderen eenvoudiger maken. In mijn eerste hoofdstuk ga ik een overzicht geven van de hulp- en dienstverlening die aangeboden wordt aan de bejaarde inwoners van Houthalen – Helchteren . Wanneer deze hulp- en dienstverlening aan huis niet volstaat, kunnen ouderen ervoor kiezen om enkele dagen in de week uit huis verzorgd te worden of zelfs definitief de woonplaats te verlaten. In het tweede hoofdstuk maak ik een overzicht van de mogelijke verblijfplaatsen voor de bejaarde bevolking. In Houthalen – Helchteren is 17,7% van de bevolking 60 jaar of ouder. Ik wil een duidelijk beeld voor ogen houden over de doelgroep en de problemen waar zij mee te kampen hebben. Daarom geef ik in hoofdstuk drie een welomschreven beschrijving van de doelgroep ouderen aan de hand van een leeftijdsomschrijving, hun lichamelijke ontwikkeling en psychisch welbevinden, de cognitieve ontwikkeling en aan de hand van de sociale – en de persoonlijkheidsontwikkeling. Voor het praktisch onderdeel van mijn eindwerk wil ik me niet beperken tot één aspect. Enerzijds wil ik het procesverloop van de aanvraag tot de opname schetsen. Concreet ga ik dit in stappen onderzoeken. Allereerst zal ik nagaan waar mensen verbleven voordat ze in de serviceflats of het rust- en verzorgingstehuis terecht gekomen zijn. Vervolgens ga ik op zoek naar oorzaken die de aanzet gegeven hebben tot de aanvraag. Deze kunnen zowel medische als niet – medisch zijn. Ik zal ook weergeven welke personen een rol spelen in de aanvraag. Tot slot wil ik een beeld vormen over de vlotheid en hoogdringendheid van de opnamen. Heel dit proces wordt omschreven in praktijkhoofdstuk drie.
7
Anderzijds ga ik onderzoeken of ouderen al dan niet gebruik maken van thuiszorgdiensten om zolang mogelijk thuis te kunnen verblijven. Indien zij hier gebruik van maken, zal ik ook nagaan of ze tevreden zijn over de ontvangen hulp- en dienstverlening. Deze tevredenheidsmeting komt aan bod in het vierde hoofdstuk van de praktijk. Het verlaten van het eigen huis is een ingrijpende gebeurtenis voor zowel de bejaarde persoon als voor zijn naaste omgeving. Als buitenstaander kunnen we alleen maar vermoeden hoe zij dit ervaren. Daarom ga ik de mensen van de serviceflats en het rust- en verzorgingstehuis ook bevragen naar hun beleving hieromtrent. Deze ervaringen vindt u eveneens terug in hoofdstuk vier. Voor het praktische aspect van mijn eindwerk heb ik interviews 40 afgenomen. Dit komt neer op 1/3 van de populatie. Als u graag weet wat hun mening over de thuiszorghulp- en dienstverlening is, verwijs ik u graag door naar bijlage twee Vergeet in de tussentijd niet om even stil te staan bij de theorie. Deze kan u helpen om de antwoorden te verhelderen. Ik hoop dat ik met dit werk een positiever licht heb kunnen werpen op het proces van ouder worden en dat u zich een beeld kan vormen van factoren die een rol spelen in de beslissing om niet langer thuis te verblijven. Verder wens ik u nog veel leesplezier !
8
THEORIE
9
Hoofdstuk 1: voorzieningen die diensten aanbieden in Houthalen – Helchteren. Thuis kunnen zijn en blijven, is de wens van vele mensen. Ze zijn vertrouwd met hun eigen omgeving, ze voelen er zich veilig en geborgen. Wanneer iemand afhankelijk wordt van anderen verlangt hij vaak nog meer om in zijn vertrouwd milieu verzorgd te worden. Enerzijds omdat men anderen niet tot last wil zijn, anderzijds omdat men zich geruster voelt in de eigen, bekende omgeving. Thuiszorgdiensten zijn erop gericht om deze ouderen zolang mogelijk in hun vertrouwde en veilige omgeving te laten verblijven. Ze bieden hulp bij de persoonsverzorging, huishoudelijke hulp en algemene hulp of bijstand. Deze kwaliteitsvolle dienstverlening wordt aangeboden in de thuissituatie van de zorgbehoevende ter aanvulling of ter ondersteuning van de mantelzorg. Bij deze thuiszorgdiensten dient een onderscheid gemaakt te worden tussen de hulp- en dienstverlening die aangeboden worden door het OCMW van Houthalen – Helchteren en hulp- en dienstverlening die door andere organisaties worden aangeboden. Thuiszorgdiensten die georganiseerd worden vanuit het OCMW Houthalen – Helchteren, zijn gelegen in de eigen gemeente en enkel werkzaam voor de bevolking van Houthalen – Helchteren. Daar tegenover staan dus de diensten die niet georganiseerd worden door het OCMW Houthalen Helchteren. Zij hebben niet noodzakelijk hun hoofdkantoor in de gemeente waar ze werkzaam zijn. Sommigen beperken zich dan ook niet tot één enkele gemeente voor hun dienstverlening. Het is belangrijk dat deze diensten samen kunnen bouwen aan de hulpverlening voor ouderen.
1.1
1.1.1
Thuiszorg aangeboden door het OCMW Houthalen – Helchteren1
Dienst voor gezinszorg
De dienst voor gezinszorg wil voor alle inwoners van Houthalen – Helchteren persoonsverzorging, huishoudelijke hulp en algemene ondersteuning en/of bijstand bieden. Hierbij gaat de aandacht uit naar de meest zorgbehoevenden en aan hulpvragen met een tijdelijk karakter. Deze dienstverlening wordt aangeboden in de thuissituatie van de zorgbehoevende en deze is ter aanvulling, ondersteuning of activering van de mantelzorg.
1
In het Sociaal Huis ben je welkom! Dienst Thuiszorg. Houthalen – Helchteren, OCMW, 2003.
10
De persoonsverzorging kan bestaan uit volgende taken: -
de gewone dagelijkse verzorging van de zieke of bejaarde;
-
de verpleegster meehelpen indien deze hierom verzoekt;
-
medicatie toedienen indien deze normaal gezien door gezinsleden toegediend kunnen worden;
-
hulp bij eten en drinken;
-
hulp bij naar het toilet gaan;
-
baby- en kinderverzorging;
-
….
Wanneer we spreken over huishoudelijke hulp, gaat het om zaken zoals de normale schoonmaak van de woning, het bereiden van maaltijden, de afwas, de was en strijk en in uitzonderlijke gevallen mogen ze boodschappen doen. Tot slot is er de algemene ondersteuning of bijstand. Hiermee wordt bedoeld dat ze een luisterend oor kunnen bieden, de zelfstandigheid van de bejaarde of zieke zoveel mogelijk moeten stimuleren, ondersteuning mogen bieden bij de verzorging of opvoeding van de kinderen en dergelijke meer.
1.1.2
Poetsdienst
De poetsdienst biedt poetshulp aan wanneer iemand niet meer in staat is om dit zelf te doen. Deze dienst werkt met een wachtlijst. Vooraleer iemand hierop terecht kan komen, moet hij aan een aantal voorwaarden voldoen. Eerst en vooral moet hij inwoner zijn van de gemeente Houthalen – Helchteren. Enkel gedomicilieerd zijn is niet voldoende, hij moet er daadwerkelijk verblijven. Vervolgens moet hij zorgbehoevend zijn. De aanvrager moet een minimum van acht punten scoren op de BEL-profielschaal. Dit is een instrument om na te gaan in welke mate een persoon zorgbehoevend is. De zorgbehoevende wordt gescoord op vlak van huishoudelijke functies, lichamelijke gezondheid, sociale functies en geestelijke gezondheid. Tot slot gelden er nog inkomensbarema’s. Deze zijn vastgelegd voor een alleenstaande, een gezin en een gezin met inwonende kinderen. Eenmaal iemand op de wachtlijst staat, zijn er bepaalde voorrangsregels. Op de eerste plaats staan inwoners van de serviceflats Gorisberg en vervolgens geldt de graad van zorgbehoevendheid. Bij gelijke score betreffende de zorgbehoevendheid, heeft een zestigplusser voorrang en tot slot geldt de inschrijvingsdatum op de wachtlijst indien het om personen van dezelfde leeftijd gaat. 11
De poetshulp helpt mensen met het wekelijks onderhoud van de bewoonde delen van de woning. Mogelijke taken kunnen de volgende zijn: -
afstoffen;
-
onderhoud van de vloeren;
-
ramen wassen;
-
kasten en deuren afwassen;
-
sanitair en keuken onderhouden;
-
voetpad of stoep onderhouden.
Sommige taken zijn niet bestemd voor de poetshulp. Zo mag deze geen grote schoonmaak doen, geen garage, zolder of auto wassen en geen gevaarlijk werk verrichten.
1.1.3
Warme maaltijdbedeling
Indien iemand niet meer kan instaan voor de bereiding van een warme maaltijd, kan hij beroep doen op de warme maaltijdbedeling. Deze dienst is opgericht om bejaarden en gehandicapten de kans te geven zo lang mogelijk in hun eigen, vertrouwde omgeving te verblijven. Op deze wijze krijgen personen die zelf moeilijk kunnen instaan voor de bereiding van een warme maaltijd, dagelijks een gevarieerd middagmaal aangeboden. Behalve bejaarden en personen met een handicap, kunnen ook gezinnen omwille van sociale omstandigheden beroep doen op deze maaltijddienst van het OCMW Houthalen – Helchteren. De maaltijden worden bereid in de centrale keuken van het rust- en verzorgingstehuis Vinkenhof. Ze worden van maandag tot en met zaterdag tussen 10u30 en 13u rondgebracht. Het eten is voldoende warm om zonder opwarming gegeten te worden. Elke maaltijd bestaat uit soep, hoofdgerecht en dessert. Op doktersvoorschrift kunnen ook dieetmaaltijden bedeeld worden. Een gediplomateerde diëtiste zorgt ervoor dat de maaltijden zowel op vlak van hygiëne als op vlak van voedingswaarde, van uitstekende kwaliteit zijn. Op zon- en feestdagen voorziet het OCMW Houthalen – Helchteren geen bedeling van warme maaltijden aan huis. De maaltijden kunnen wel, mits reservering, zelf afgehaald worden in het rust- en verzorgingstehuis.
1.1.4
Minder Mobielen Centrale (MMC)
Wanneer iemand al wat ouder wordt, of wanneer hij een handicap heeft, is het moeilijker om overal te geraken. In deze gevallen kan de Minder Mobiele Centrale een oplossing bieden. Het is een vervoerdienst voor mensen die verplaatsingsproblemen hebben.
12
Het vervoer zelf wordt verzorgd door vrijwillige chauffeurs die mits een onkostenvergoeding mensen met hun eigen wagen vervoeren. Om gebruik te kunnen maken van deze dienst, moet het inkomen van de gebruiker wel lager liggen dan tweemaal het leefloon. Hiervoor worden de nodige bewijsstukken gevraagd. De ritten moeten in principe minstens 48 uur op voorhand aangevraagd worden via het Sociaal Huis. Dit kan tijdens de openingsuren. De verantwoordelijke voor de Minder Mobiele Centrale zoekt een chauffeur en verwittigt de gebruiker. Tijdens de rit mag er een begeleider meerijden. Deze is echter niet gedekt door de verzekering “burgerlijke aansprakelijkheid” terwijl de gebruiker hier wel door gedekt is.
1.1.5
Dagverzorgingscentrum ‘De Dagvink’
Elke bejaarde die nood heeft aan specifieke zorgen, kan in het dagverzorgingscentrum terecht. Ook zwaar zorgbehoevende of dementerende bejaarden kunnen er terecht voor een aangepaste verzorging, een zinvolle dagbesteding en toezicht. Op deze manier verlicht men de dagelijkse zorg van de betrokken familieleden en geeft men de zorgbehoevende de kans om zo lang mogelijk thuis te verblijven. Het dagverzorgingscentrum bevindt zich in een mooie, bosrijke omgeving met rechtstreeks zicht op het wandelpark. Het is ook verbonden aan het rust- en verzorgingstehuis Vinkenhof. Men wil hier onder begeleiding van geschoold, creatief en gemotiveerd personeel zinvolle en aangepaste activiteiten aanbieden. Mensen komen hier ook in contact met leeftijdsgenoten. ’s Middags kunnen de mensen een warme maaltijd verbruiken en hebben ze de mogelijkheid om te rusten. Ouderen kunnen hier elke werkdag terecht tussen 08u30 en 17u, behalve op feestdagen. Ze mogen zelf beslissen hoeveel dagen per week ze komen. Een dagschema ziet er als volgt uit: 08u30 – 10u: aankomst, koffie, krant lezen 10u – 11u30: bewegingsoefeningen / activiteit 11u30 – 13u: middagmaal 13u – 14u: rustpauze 14u – 16u30: activiteit met koffiepauze 16u30 – 17u: vertrek
13
De activiteiten kunnen ingedeeld worden onder verschillende noemers. Hier volgen enkele voorbeelden: -
realiteits- en oriëntatietraining: mensen kunnen een krant lezen, een verjaardag vieren, televisie kijken,…;
-
ADL-training: dit is begeleiding tijdens alle handelingen uit het dagelijks leven zoals wassen, eten,…;
-
handambachtelijke activiteiten: hierbij kan het gaan om kleur- en knipoefeningen, bloemschikken en dergelijke meer;
-
bewegingsactiviteiten: onder deze noemer vallen wandelen, hand- en voetmassage, baloefeningen,…;
-
sfeeractiviteiten: hier wordt iets georganiseerd rond bepaalde thema’s zoals een verjaardag, Sinterklaas, Kerstmis of gewoon muziek en zang;
-
gezelschapsspelen: mensen kunnen in het centrum kienen, kaarten,…;
-
uitstappen: soms wordt er ook een uitstap georganiseerd naar een museum, toneel, bowling,… .
1.1.6
Samenwerkingsinitiatief Thuisgezondheidszorg (SIT)
De voornaamste doelstelling van het SIT is het verbeteren van de kwaliteit van de thuiszorg. Het gaat dan om het geheel van concrete zorg, hulp en dienstverlening ter ondersteuning van een thuisverblijvende patiënt en diens familie. De individuele persoon staat hierbij centraal. Door middel van een multidisciplinair overleg wordt de thuiszorg op maat van de patiënt afgestemd en de onderlinge samenwerking verhoogd, opdat de hulpverlening vlotter en efficiënter gaat verlopen ten voordele van de persoon rond wie de hulp opgestart is. Het overleg kan plaatsvinden op vraag van de cliënt, zijn mantelverzorger en/of hulpverleners. Voor de praktische organisatie kunnen alle betrokkenen beroep doen op de overlegcoördinator Thuisgezondheidszorg. Deze maatschappelijk werker beschikt over de nodige informatie met betrekking tot thuiszorg, leidt het multidisciplinair overleg in goede banen en noteert de gemaakte taakafspraken in een zorgenplan. Het zorgenplan bundelt alle thuiszorggegevens en ligt bij de cliënt aan huis. Deze zorgenplannen worden regelmatig en volgens behoefte geëvalueerd met enkele teamverantwoordelijken. Indien wenselijk zal een nieuw multidisciplinair overleg georganiseerd worden. Één van de taken van de overlegcoördinator TGZ is neutrale informatie verschaffen over het aanbod van diensten en hulpverlening met betrekking tot thuiszorg, georganiseerd in de
14
gemeente Houthalen – Helchteren. Indien nodig legt de overlegcoördinator TGZ contacten met de diensten om de hulpverlening op te starten.
1.1.7
Mantelzorgtoelage
Oudere mensen blijven liefst zo lang mogelijk thuis in hun vertrouwde omgeving. Dit is dikwijls enkel mogelijk door de dagelijkse inzet en zorgen van de partner, de kinderen, andere familieleden of kennissen. Mantelverzorgers investeren heel wat tijd en energie in de thuisverzorging van hun zorgbehoevende1. Als blijk van waardering voor deze vrijwillige inzet, wordt er door het OCMW Houthalen – Helchteren een mantelzorgtoelage toegekend. Deze mantelverzorger moet dan wel daadwerkelijk instaan voor de intensieve dagelijkse verzorging van de zorgbehoevende. Het hoeft geen bloed- of aanverwante te zijn, het kan net zo goed een buur, een vriend of een stiefzoon zijn.
1.2
1.2.1
Thuiszorg aangeboden door anderen dan het OCMW Houthalen - Helchteren
Diensten voor gezinszorg2
De vroegere gezins- en bejaardenhulp leeft nu verder onder de naam ‘diensten voor gezinszorg’. Zij kunnen mensen thuis bijstaan in de huishouding en de persoonsverzorging en vertrekken hierbij vanuit een mensbetrokken houding. De verzorgenden bieden dus een algemene psychosociale ondersteuning die inhoudt dat ze zich kunnen inleven bij moeilijke omstandigheden zoals dementie, depressie en dergelijke meer. Ze kunnen voor deze mensen of hun naasten een luisterend oor bieden. Het zijn echter geen psychologen, ze hebben dus niet de taak om therapeutische gesprekken te voeren met de mensen. Deze verzorgenden mogen de oudere wel bijstaan bij de gezinsadministratie, bij rouwverwerking en bij eenzaamheidsproblematiek. Enkele voorbeelden van deze diensten voor gezinszorg die zich in de gemeente inzetten zijn Familiehulp, Thuishulp van de Voorzorg, Gezinszorg THUIS Midden Limburg, de Onafhankelijke Thuiszorg Limburg en Solidariteit voor het Gezin.
1 2
WERKGROEP THUISVERZORGERS VZW, Gids in de thuiszorg. Heverlee, 2005. Familiehulp vzw. Thuiszorg zoals je ’t zelf zou doen. Internet, 2007. (www.familiehulp.be)
15
1.2.2
Poetshulp
Het is niet altijd eenvoudig voor een bejaarde persoon om nog in te staan voor de schoonmaak van het hele huis. Hij hoeft zich daarom niet onmiddellijk tot het OCMW te wenden voor hulp in huis. Er zijn tal van andere diensten die zelf ook hulp aanbieden voor het poetsen van de woning. Ook hier geldt de beperking tot strikt huishoudelijke taken bij het tewerkstellen van een poetshulp. Naargelang de graad van hulpbehoevendheid krijgt de bejaarde persoon één of meerdere halve dagen per week hulp ofwel om de veertien dagen1. Diensten die deze hulp aanbieden zijn Solidariteit voor het Gezin, ISIS (= Integratie van Senioren in de Samenleving) en Familiehulp. Verder wordt er dus ook poetshulp met dienstencheques aangeboden door onder andere Adecco, Creyfs, Bik Interim, Promans Peer en PWA Houthalen – Helchteren.
1.2.3
Maaltijdbedeling
Naast de warme maaltijdbedeling van het OCMW, kunnen oudere mensen ook beroep doen op traiteurdiensten. Deze brengen maaltijden aan huis voor de oudere mensen die dit zelf niet meer kunnen. Ze bieden gevarieerde en voedzame menu’s aan. Hun prijzen verschillen natuurlijk wel van de warme maaltijdbedeling.
1.2.4
Vervoersdienst
Naast de Minder Mobielen Centrale zijn er nog enkele diensten die mensen vervoeren wanneer ze zelf niet meer op hun bestemming kunnen geraken. Een voorbeeld hiervan is Anders Mobiel Limburg. Vrijwillige chauffeurs vervoeren de senioren en eventueel hun begeleider naar hun bestemming en brengen hen ook terug naar huis tegen een lage vergoeding2. Volgende diensten staan ook in Houthalen – Helchteren in voor het vervoer van minder mobiele personen: ISIS en Solidariteit voor het Gezin.
1 2
Solidariteit voor het Gezin. Internet, z.j. (http://www.solidariteit.be/) Solidariteit voor het Gezin. Internet, z.j. (http://www.solidariteit.be/)
16
1.2.5
Bejaardengezelschap – ziekenoppas
Als oudere mensen zorgbehoevend of ziek zijn, kunnen ze niet altijd terugvallen op iemand om voor hen te zorgen of om een oogje in het zeil te houden. Sommige ouderen zijn ook niet in staat om hele dagen alleen thuis te zijn. Wanneer één van deze situaties zich voordoet, kunnen mensen beroep doen op de gezelschapdienst of op de ziekenoppas. Deze mensen zetten zich, in sommige gevallen op vrijwillige basis, in om voor zorgbehoevende of zieke ouderen aanwezig te zijn. Ze zijn een aanvulling op de diensten voor gezinszorg. Er zijn verschillende diensten die zich engageren om voor deze ouderen uit Houthalen – Helchteren te zorgen. Enkele hiervan zijn ISIS uit Genk, Zorgende Handen uit Hasselt, de ziekenoppas van het Wit-Gele Kruis uit Genk en de Organisatie Aanvullende Thuiszorg uit Houthalen - Helchteren.
1.2.6
Boodschappendienst
De boodschappendienst is voor mensen die door omstandigheden of bepaalde aandoeningen niet meer in staat zijn om zelfstandig boodschappen te gaan doen. Voor deze personen bestaat er een boodschappendienst die voor hen of samen met hen de taak opknapt. Meestal is het echter zo dat de boodschappendienst een onderdeel uitmaakt van de gezinszorg. Er zijn weinig diensten die deze service los van andere taken aanbieden. In Houthalen – Helchteren helpt ISIS mensen met deze taak.
1.2.7
Klusjesdienst
De klusjesdienst staat in voor allerhande klusjes binnen en buiten het huis bij hulpbehoevende senioren. Er wordt voorrang gegeven aan de meest zorgbehoevenden en de financieel zwakste personen. Deze dienst gaat geen werkjes uitvoeren die door familie of buren uitgevoerd kunnen worden en het is ook niet de bedoeling om te concurreren met zelfstandige beroepen. In veel gevallen gaan de klusjes uitgevoerd worden door een PWA’er. Dit zijn langdurig werklozen die activiteiten uitoefenen die omwille van hun tijdelijk karakter of gelegenheidskarakter niet worden uitgevoerd in het gewone arbeidscircuit1.
1
Buurt- en nabijheidsdienst: klusjes gezocht!, Internet, april 2007. (www.houthalen-helchteren.be)
17
Zij mogen de oudere mensen helpen in het klein tuinonderhoud, snoeien van bomen of struiken, kleine onderhouds- en herstellingswerken aan de woning uitvoeren en opruimwerk zoals naar het containerpark rijden1. De buurt- en nabijheidsdienst van Houthalen – Helchteren stelt mensen tewerk onder het systeem van het Plaatselijk Werkgelegenheidsagentschap om deze klusjes op te knappen.
1.2.8
Personenalarmsysteem
Dit personenalarmsysteem geeft ouderen de zekerheid dat ze onmiddellijk geholpen worden in geval van nood. Het systeem wordt thuis aangesloten aan het telefoontoestel en de bewoner krijgt een alarmknop die hij steeds bij zich houdt in de vorm van een zendertje rond de hals. Als er zich dan een noodsituatie voordoet, heeft de persoon met één druk op de knop contact met een medewerker van de alarmcentrale die over een lijst van familie, buren of hulpverleners beschikt. De centrale belt deze personen dan ook op. In de meeste gevallen kan de hulpbehoevende nog zelf telefoneren, maar het is soms net in noodsituaties niet vanzelfsprekend om een volledig telefoonnummer in te toetsen. Bij dit alarmsysteem volstaat één druk op de knop om een spreek – luisterverbinding te maken.
1.2.9
Palliatieve thuiszorg2
Het kan gebeuren dat geen enkele hulp meer mogelijk is voor ouderen. Wanneer dit zich voordoet en het einde van hun leven in zicht is, kunnen ouderen beroep doen op de palliatieve thuiszorg. Deze zorg is de totaalzorg voor een patiënt op het ogenblik dat een geneeskundige behandeling geen uitweg meer biedt. De palliatieve thuiszorg zorgt voor begeleiding op medisch, verpleegkundig, sociaal, emotioneel en geestelijk vlak voor zowel de zieke als zijn familie en naasten. Het omhelst zorgverstrekking aan huis met de hulp van een huisarts, professionele hulpverleners en vrijwilligers. Gedurende deze levensfase staat niet het verlengen van het leven centraal, maar het invullen van de dagen op een zo goed mogelijke manier. De zorgverstrekkers gaan dus trachten de pijn zoveel mogelijk te verlichten en andere klachten zo goed mogelijk op te vangen. De gehele zorg staat in het teken van comfortzorg. In de provincie Limburg staat het Netwerk Palliatieve Zorg Limburg vzw in voor het uitbouwen van de palliatieve zorg. Verder is er nog de organisatie Palliatieve Limburgse 1 2
Rijksdienst voor Arbeidsvoorziening, PWA, Internet, maart 2007. (www.rva.be) LISTEL VZW, Palliatieve Limburgse Ondersteuningsequipe, Internet, z.j. (www.pallion.be)
18
Ondersteuningsequipe of Pallion. Dit zijn palliatieve deskundigen die hun deskundigheid inbrengen om hulpverleners en familie te ondersteunen. Om effectief palliatieve thuiszorg op te starten, kunnen naasten best een beroep doen op de huisarts1. Het is belangrijk dat er tijdig voldoende hulp wordt ingeschakeld en dat deze goed gecoördineerd wordt. Hiervoor kan de huisarts een beroep doen op de overlegcoördinator TGZ van het OCMW van de gemeente waar de zorgbehoevende verblijft. De Overlegcoördinator TGZ is een maatschappelijk assistent van het OCMW die mensen wegwijs kan maken in de bestaande hulpverlenende diensten.
1.3
Besluit
In de gemeente Houthalen – Helchteren zijn er dus heel wat ondernemingen die instaan voor de hulp- en dienstverlening van de oudere bevolking. Door deze veelheid aan mogelijkheden, raken de mensen soms het noorden kwijt, ze weten niet meer waar ze terecht kunnen of waar ze recht op hebben. Om dit kluwen te ontwarren biedt het Sociaal Huis hulp aan om ervoor te zorgen dat ieder persoon zijn rechten kan doen gelden.
1
LISTEL VZW, Palliatieve Limburgse Ondersteuningsequipe, Internet, z.j. (www.pallion.be)
19
Hoofdstuk 2: alternatieve woonvormen voor ouderen in Houthalen – Helchteren. Wanneer blijkt dat het voor de oudere onmogelijk is om nog verder in de thuissituatie te verblijven, bestaan er enkele alternatieve woonvormen die tegemoet komen aan de behoeften van deze doelgroep. Deze verschillende woonvormen kunnen ingedeeld worden naargelang de graad van zorgbehoevendheid en zelfstandigheid. Zo zijn er semi-murale, intramurale en transmurale mogelijkheden. Naargelang een oudere meer of minder zorgbehoevend wordt, zal er gekozen worden voor één van voorvernoemde types. Ze kunnen natuurlijk ook steeds zelf verzoeken om in een bepaalde woonvorm te verblijven. In dit volgende hoofdstuk ga ik de verschillende types met hun bijbehorende woonvorm bespreken.
2.1
Semi-murale bejaardenzorg1
Bij semi-murale woonvormen ligt de nadruk op het zelfstandig wonen. Ouderen kunnen hier dus alleen of als koppel verblijven op zelfstandige basis. Om de onafhankelijkheid van ouderen zolang mogelijk te waarborgen, biedt het OCMW Houthalen - Helchteren een dienstenpakket aan waar ze vrijblijvend gebruik van kunnen maken. In Houthalen – Helchteren kunnen ouderen kiezen voor een verblijf in een bejaardenwoning enerzijds en een serviceflat anderzijds.
2.1.1
Bejaardenwoningen
Het OCMW Houthalen - Helchteren biedt aangepaste huisvesting aan voor zestigplussers. Deze zijn zowel voor alleenstaanden als voor koppels. De woningen zijn onderhouds- en gebruiksvriendelijk en aangepast aan de behoeften van ouderen. In het totaal worden er 38 woningen aangeboden waarvan er 26 in de Vinkendreef gelegen zijn en 12 in de Abelenstraat. De klemtoon bij het verhuren van deze woningen ligt op het zelfstandig wonen. Elke huurder moet dus voldoende zelfredzaam zijn. Om de onafhankelijkheid zo lang mogelijk te garanderen, biedt het OCMW Houthalen – Helchteren een dienstenpakket aan. De bewoners zijn niet verplicht hier gebruik van te maken.
1
Profileringsintentie intra-, semi- en transmurale bejaardenzorg. Houthalen – Helchteren, OCMW-raad, 2006.
20
Dit pakket omvat volgende dienstverlening: -
de dienst voor gezinszorg;
-
de minder mobielen centrale;
-
de poetsdienst;
-
de warme maaltijdbedeling;
-
een technische dienst;
-
thuisverpleging.
Elke bejaardenwoning beschikt over een keuken, een woonkamer, een badkamer en een slaapkamer. Deze woningen zijn allemaal op een gelijkaardige manier gebouwd. Bij de inrichting heeft het OCMW Houthalen – Helchteren rekening gehouden met de doelgroep en hun eventuele ongemakken. Zo zijn er in alle kamers alarmknoppen aangebracht zodat wanneer er zich iets voordoet, een signaal verstuurd wordt naar het rust- en verzorgingstehuis Vinkenhof. De verdere inrichting mag naar eigen smaak gebeuren.
2.1.2
Serviceflats de Gorisberg
Ook de serviceflats worden aangeboden door het OCMW Houthalen - Helchteren. Zowel alleenstaanden als koppels kunnen hier gebruik van maken. Dankzij een oproepsysteem kunnen bewoners beroep doen op de zorgen van het verpleegkundig personeel van het rust- en verzorgingstehuis Vinkenhof. Hulp is dus nooit veraf. Verder is er nog een permanente aanwezigheid van een conciërge. Wanneer er dus technische problemen zijn, kunnen de ouderen steeds bij hem terecht. Een voordeel aan het leven in de serviceflats is dat er steeds rekening gehouden wordt met de privacy van de bewoner. Anderzijds zijn ze nooit alleen aangezien ze voortdurend omringd worden door leeftijdsgenoten. Dit gemeenschapsleven kan de sociale contacten bevorderen en kan een middel tegen de vereenzaming zijn. Wanneer oudere mensen samen in één gebouw verblijven, is het ook belangrijk dat de veiligheid gewaarborgd wordt. Zij kunnen zich namelijk niet altijd even goed meer verweren. Daarom heeft men gekozen voor een systeem met videofoon waardoor aan onbekenden de toegang ontzegd kan worden. In iedere flat beschikt de bewoner over een inkomhal, een woonkamer, een ingerichte keuken, een slaapkamer, een badkamer en een berging. De inrichting van de flats is afgesteld op de doelgroep. Zo zijn er bijvoorbeeld speciale afmetingen voor de deuren en geen drempels. Verder zijn ze onderhouds- en 21
gebruiksvriendelijk. Er worden ook wasmachines en droogautomaten aan een voordelige prijs ter beschikking gesteld van de bewoners in een aparte wasruimte
De serviceflat biedt de gelegenheid om hulp op maat uit te bouwen. Om geen afbreuk te doen aan de zelfstandigheid van de bewoners, kunnen ze geheel vrijblijvend gebruik maken van een dienstenpakket van het OCMW Houthalen - Helchteren. Dit heb ik reeds aangehaald bij de bejaardenwoningen. De bewoners kunnen hier dus naar eigen behoefte gebruik van maken. Deze bijkomende dienstverlening vormt geen doel op zich, het is enkel een middel om de zelfstandigheid te ondersteunen.
2.2
Intramurale bejaardenzorg1
Voor sommige mensen is het niet mogelijk om nog langer thuis te verblijven of in te trekken in een bejaardenwoning of in een serviceflat. Voor deze ouderen is het aangewezen om te verhuizen naar een plaats waar ze omringd worden met de nodige zorgen. Hier biedt de intramurale bejaardenzorg dan een oplossing. De medewerkers van de intramurale voorziening zetten zich in om de oudere, die als gevolg van een tijdelijke of definitieve vermindering van de zelfredzaamheid niet meer thuis kan verblijven, een optimaal thuisvervangend woon- en zorgverblijf te verschaffen. In Houthalen – Helchteren wordt deze functie vervuld door het rust- en verzorgingstehuis Vinkenhof. Deze instelling komt nu aan bod.
1
Profileringsintentie intra-, semi- en transmurale bejaardenzorg. Houthalen – Helchteren, OCMW-raad, 2006.
22
2.2.1
Rust- en verzorgingstehuis Vinkenhof
Het rust- en verzorgingstehuis Vinkenhof is een verblijfplaats voor ouderen die voortdurend verzorging nodig hebben en die dus niet meer thuis kunnen blijven wonen. Een team van gespecialiseerde verpleegkundigen zet zich ook in voor de zwaar zorgbehoevende ouderen zodat ook zij een rustige en zinvolle oude dag kunnen beleven. Binnen het rust- en verzorgingstehuis Vinkenhof wordt ook steeds naar kwaliteit gestreefd, zowel op vlak van verzorging als op gebied van begeleiding en animatie van de bewoners. Het rusthuis ligt in een groene, rustige omgeving en de bewoners verblijven in een huiselijke, gezellige sfeer. Er wordt geprobeerd om via zo goed mogelijke medische, paramedische en verpleegkundige zorgen de zelfstandigheid van de bejaarden zo hoog mogelijk te brengen. Het rust- en verzorgingstehuis Vinkenhof is onderverdeeld in drie afdelingen naargelang de mate van zorgbehoevendheid. De eerste afdeling vormt het rustoord of afgekort ROB. Hier zijn 35 bedden voor mensen die fysisch volledig onafhankelijk en niet dementerend zijn. Ze moeten ook enigszins op zelfstandige wijze kunnen instaan voor de dagelijkse activiteiten waaronder zich wassen, aankleden, verplaatsen en eten. De tweede afdeling is rust- en verzorgingstehuis 1 of RVT 1. Hier staan 30 bedden ter beschikking voor zwaar fysisch afhankelijke mensen die ook zwaar dementerend kunnen zijn. Tot slot staan op de derde afdeling of RVT 2, 45 bedden ter beschikking voor fysisch afhankelijke ouderen die licht dementerend zijn. Deze laatste twee groepen kunnen op intensieve begeleiding rekenen bij de activiteiten in het dagelijks leven.
2.3
Transmurale bejaardenzorg1
Tot slot is er nog de transmurale bejaardenzorg. Dit is een voorziening waar mensen slechts gedurende een beperkte periode van de dag aanwezig zijn. Het is een middenweg tussen de semi-murale en intramurale of residentiële hulpverlening. De mensen verblijven niet in een instelling, maar zijn ook niet hele dagen thuis. Deze vorm van voorzieningen zorgen ervoor dat ouderen langer thuis kunnen verblijven omdat ze de verzorgende personen kunnen bijstaan en zorgverleners uit de thuissituatie wat kunnen ontlasten.
1
Profileringsintentie intra-, semi- en transmurale bejaardenzorg. Houthalen – Helchteren, OCMW-raad, 2006.
23
2.4
Dagverzorgingscentrum ‘De Dagvink’1
Dit dagverzorgingscentrum is reeds aan bod gekomen bij de thuiszorgdiensten. Het is dus een centrum waar zorgbehoevende ouderen die thuis verblijven, tijdens de dag de nodige opvang en zorg ontvangen. Verder kan een dagverzorgingscentrum ook voor ondersteuning en begeleiding van het thuismilieu zorgen. Oudere mensen krijgen hier dus een zinvolle invulling van de dag aangeboden waarin verschillende aspecten verweven zijn zoals oriëntatie- en realiteitstraining, handambachtelijke activiteiten, bewegingsactiviteiten en dergelijke meer. Ze zijn ook niet verplicht om een hele dag in het centrum te verblijven. Er kan net zo goed gekozen worden voor een verblijf in de voor- of namiddag2.
2.5
Besluit
Wanneer het voor een oudere moeilijker wordt om thuis te verblijven, kan hij kiezen voor een andere verblijfplaats. Er kan een keuze gemaakt worden tussen semi-murale, transmurale en intramurale oplossingen naargelang de graad van zelfstandigheid die een persoon wil behouden enerzijds en de graad van zorgbehoevendheid anderzijds. Om deze beslissing te kunnen maken, kan de betrokkene of diens familie voor advies terecht op het Sociaal Huis.
1 2
WERKGROEP THUISVERZORGERS VZW, Gids in de thuiszorg. Heverlee, 2005. In het Sociaal Huis ben je welkom! Dienst Thuiszorg. Houthalen – Helchteren, OCMW, 2003.
24
Hoofdstuk 3: wat is een senior? Omschrijving van de doelgroep ouderen. Het OCMW van Houthalen – Helchteren wil voor ouderen een kwaliteitsvolle dienstverlening op maat aanbieden. Deze dienstverlening omvat zowel de intramurale als semi-murale diensten als de thuiszorg. Deze wordt aangeboden tegen een betaalbare prijs, rekening houdend met de financiële draagkracht van de gebruiker en de economische haalbaarheid. Een samenwerking met derden is mogelijk1. Wat is nu eigenlijk een senior? In dit derde hoofdstuk wil ik een omschrijving geven van de doelgroep ‘ouderen’. Ik ga deze doelgroep omschrijven aan de hand van de leeftijd, de lichamelijke ontwikkeling, het psychisch welbevinden, de cognitieve ontwikkeling en de sociale – en persoonlijkheidsontwikkeling.
3.1
Omschrijving van ouderen volgens leeftijd
Om te bepalen of iemand een oudere is of niet, wordt een persoon vaak op zijn leeftijd beoordeeld. Wanneer we spreken over een oudere, een senior, een bejaarde of een hoogbejaarde, dan zijn de meningen verdeeld. Sommigen vinden dat personen van 50 jaar al onder de noemer senior vallen terwijl anderen er pas vanaf 65 jaar over spreken. In de praktijk wordt deze verdeling bevestigd2. Op de website ‘Seniorennet’ spreekt men vanaf 50 jaar over een senior. Dit geldt ook zo voor de meerderheid van de websites. In Houthalen – Helchteren hanteert men de leeftijd van 60 jaar voor de toekenning van residentiële voorzieningen waaronder een bejaardenwoning, een serviceflat of een kamer in het rust- en verzorgingstehuis Vinkenhof. Voor de toekenning van mantelzorgtoelage hanteert het Sociaal Huis de leeftijd van 65 jaar. Daarnaast is er nog de federale overheid die de leeftijd van 65 jaar vooropstelt bij de toekenning van allerhande uitkeringen waaronder het pensioen, de inkomensgarantie voor ouderen, de tegemoetkoming hulp aan bejaarden en dergelijke meer. In de ontwikkelingspsychologie wordt gebruik gemaakt van volgende termen: vroege ouderdom, middenouderdom en hoge ouderdom3.
1
Profileringsintentie intra-, semi- en transmurale bejaardenzorg. Houthalen – Helchteren, OCMW-raad, 2006. BAERT, V, Cahier Ouderenzorg. Levenslooppsychologie. Mechelen, Kluwer, 2006. 3 CRAEYNEST, P, Psychologie van de levensloop. Leuven / Voorburg, Acco, 2005. 2
25
Vroege ouderdom of jonge ouderen vallen onder de leeftijdscategorie 60 à 65 jaar tot 70 à 75 jaar, middenouderdom of oude ouderen vallen onder de categorie 70 à 75 jaar tot 80 à 85 jaar en hoge ouderdom of oudste ouderen zijn mensen van 80 à 85 jaar en ouder. Bij deze opdeling volgens leeftijd kan echter opgemerkt worden dat sommige mensen weigeren om het woord ‘ouderdom’ te gebruiken omdat het teveel de nadruk legt op het deficit- of tekortenmodel. In dit model wordt de geleidelijke achteruitgang van een aantal lichaamsfuncties doorgetrokken naar de hele persoon. Ouder worden wordt gezien als een negatief proces met een focus op de tekorten die de leeftijd met zich meebrengt1. Anderen nemen een positievere houding aan. Voor hen is bejaard zijn geen echte taboe, maar ze vinden het zeer ongepast om een leeftijd te verbinden aan ouderdom. Het argument ‘ik ben maar zo oud als dat ik me voel’ viert hier hoogtij. Zij beseffen echter niet dat deze stelling inspeelt op het deficitmodel. Zolang men zich goed voelt, zijn mensen niet geneigd om zichzelf als ‘oud’ te bestempelen. Ouderdom wordt dus gelijkgesteld met “niet meer kunnen” of het ondervinden van problemen. Omwille van deze subjectieve invulling van ouderdom, wordt het begin van ouderdom aan een neutraal criterium gekoppeld. Aangezien ik in dit eindwerk de geleidelijke overgang van ambulante naar residentiële hulpverlening ga onderzoeken, spreek ik van een oudere vanaf de leeftijd van 60 jaar.
3.2
Omschrijving van ouderen volgens de lichamelijke ontwikkeling en psychisch welbevinden
Om een goede omschrijving te kunnen geven van wat een oudere nu precies is, mag je je niet enkel baseren op de leeftijd. Daarom ga ik nu een omschrijving geven van de lichamelijke veranderingen, de psychologische reacties op deze veranderingen, de cognitieve ontwikkeling en de sociale- en persoonlijkheidsontwikkeling van personen.
3.2.1
Lichamelijke veranderingen2
Allereerst ga ik de lichamelijke veranderingen bespreken die een persoon ondergaat naarmate hij ouder wordt. Naarmate de leeftijd toeneemt, is er een ook toenemende veroudering vast te stellen in de verschillende lichaamsfuncties3. Het is echter zeer moeilijk om een algemeen patroon te schetsen omdat er niet alleen grote individuele verschillen zijn, maar ook ongelijklopende gevolgen zijn van het ouder worden in de diverse organen. 1
CRAEYNEST, P, Levensloop van de mens. Leuven / Voorburg, Acco, 2000. CRAEYNEST, P, Levensloop van de mens. Leuven / Voorburg, Acco, 2000. 3 BAERT, V, Cahier Ouderenzorg. Levenslooppsychologie. Mechelen, Kluwer, 2006. 2
26
Bovendien is het vaak moeilijk om te bepalen in welke mate een afname van een orgaanfunctie het gevolg is van natuurlijke veroudering of eerder van een ziekte, een aandoening of van een ongezonde levensstijl.
3.2.1.1 Het uiterlijk In de Westerse cultuur wordt veel belang gehecht aan jeugdigheid. Daarom gaat veel aandacht uit naar het wegwerken van uiterlijke kenmerken van ouder worden. Dit wordt echter moeilijker naarmate iemand ouder wordt. De huid die droger wordt en steeds meer rimpels vertoont is één van de signalen van het ouder worden. Vervolgens is er ook een toename van het aantal pigmentvlekken en een toename van ouderdomswratten op de romp. Met het ouder worden, verandert ook het aangezicht. Zo blijft het kraakbeen in neus en oren geleidelijk aan groeien zodat deze lichaamsdelen blijven groeien, terwijl de rest van het gelaat afslankt. Behalve het aangezicht, verandert ook de hele lichaamspostuur. De gestalte wordt geleidelijk aan kleiner omdat de wervelkolom minder stevig wordt. Naarmate de hoeveelheid spier- en beendermassa inkrimpt, daalt ook het lichaamsgewicht1.
3.2.1.2 Zintuigen en motoriek De belangrijkste veranderingen die plaatsvinden op gebied van zintuigen, situeren zich op gebied van gezichtsvermogen en gehoor2. Op vlak van het gezichtsvermogen maken veranderingen in de structuur van het oog dat het gezichtsvermogen vermindert en het onderscheiden van kleuren moeilijker wordt. De lens wordt minder buigzaam, waardoor het ook moeilijk wordt om objecten die zich nabij en ver bevinden snel te fixeren. Naarmate iemand ouder wordt, wordt het gezichtsvermogen minder scherp en fel invallend licht kan zich gemakkelijk verspreiden binnen de oogbol. Op deze manier kan je snel verblind worden. Dit alles maakt het leven van een oudere niet gemakkelijker. Veel van de activiteiten die hij vroeger beoefende zoals lezen, naaien of knutselen worden minder aantrekkelijk. Ook houden fietsen of autorijden, voornamelijk in het donker, steeds meer risico’s in. Zelfs gewoon stappen in halfduister kan een probleem worden. Deze factoren zorgen niet alleen voor een aantasting van het zelfvertrouwen, het bemoeilijkt ook het onderhouden van contacten en zorgt bovendien voor een toename van de afhankelijkheid van anderen.
1 2
CRAEYNEST, P, Psychologie van de levensloop. Leuven / Voorburg, Acco, 2005. STUART – HAMILTON, I.A., BUIJSSEN, H.P.J., Psychologie van het ouder worden. Baarn, Intro, 1996.
27
Natuurlijk worden deze ouderen niet aan hun lot overgelaten. Vandaag de dag zijn er een aantal hulpmiddelen die de hinder van een afnemend zicht tot een bepaalde graad kunnen beperken. Ze kunnen een gewone bril dragen wanneer het zicht troebeler wordt en de meekleurende brillenglazen bieden een oplossing voor fel licht1. Ook het gehoor neemt dus verder af. Bepaalde verminderde functies van het gehoororgaan zorgen ervoor dat in een eerste fase vooral de hoge frequenties wegvallen. Hierdoor neemt de verstaanbaarheid van de gesproken taal af. Gaandeweg kan deze beschadiging zich uitbreiden tot het hele frequentiebereik met als gevolg dat ook andere geluiden steeds moeilijker opgevangen kunnen worden. Deze afname van het gehoor kan ervoor zorgen dat het isolement van ouderen nog verder toeneemt. Enerzijds raken ze meer geïsoleerd omdat ze minder toegankelijk worden voor muziek en gesproken taal, anderzijds omdat buitenstaanders het moeilijk of vervelend vinden om met iemand te praten die niet goed hoort. Na verloop van tijd geven ze het gewoon op. Anderzijds kan de persoon zelf contacten uit de weg gaan. Zelfs een persoon met een lichte gehoorstoring die het moeilijk heeft om anderen te begrijpen, vermijdt dikwijls een gesprek uit vrees als dom gezien te worden wanneer telkens blijkt dat hij zaken niet goed begrepen heeft. Personen die last hebben van ouderdomsdoofheid kunnen gebruik maken van een hoorapparaat. Op deze manier worden ze niet meer beperkt in hun communicatie met anderen en is de kans op isolement en sociale uitsluiting kleiner2. Behalve het zicht en het gehoor vinden er ook veranderingen plaats op vlak van reuk, smaak en tast . Smaak en reuk nemen geleidelijk aan af. Het is vooral de afname van de reukzin die voor problemen kan zorgen. Enerzijds omdat het de geur is die smaak geeft aan het voedsel. Wanneer deze dan wegvalt, ervaart men minder plezier in het eten. Hierdoor dreigt soms het gevaar dat ouderen hun voeding wat verwaarlozen. Anderzijds zijn er aan het verminderen van de reukzin veiligheidsrisico’s verbonden. Het kan dan voorkomen dat een oudere de geur van gas of rook niet snel genoeg opmerkt, of dat hij niet merkt dat de voeding bedorven is. Van de tastzin is gebleken dat de gevoeligheid trager afneemt3. Na de leeftijd van 70 jaar is er een degeneratie vast te stellen. Het gaat dan zowel om het tast-, temperatuur- en pijngevoel.
1
Essilor, Seeing the world better, Internet, 2004. (http://www.essilor.be/?page=85&lang=nl) Gehoor.be, Internet, z.j.( http://www.gehoor.be/dossier/default.asp?dossier=hoorapparaat) 3 STUART – HAMILTON, I.A., BUIJSSEN, H.P.J., Psychologie van het ouder worden. Baarn, Intro, 1996. 2
28
Vanaf 70 jaar is er dus een toename van het risico op verbranding en het niet verzorgen van kwetsuren doordat ze dit niet onmiddellijk voelen. Tot slot gaat ook de motoriek erop achteruit. Het volume spiermassa neemt met de jaren af, onder meer doordat heel wat spiervezels het contact met de zenuwuiteinden verliezen en afsterven. Vanaf de leeftijd van 50 jaar neemt ook de spierkracht geleidelijk aan af. Rond 80 jaar blijft er nog een 50 à 65 procent over van de kracht die men als jongvolwassene kon uitoefenen. Dit percentage is afhankelijk van de mate waarin de oudere nog oefeningen uitvoert om zijn spieren te onderhouden. Het skelet wordt ook dunner en brozer zodat er gemakkelijk fracturen kunnen optreden. Wanneer dit plaatsvindt, kan er bij de oudere een angst ontstaan tot stellen van bepaalde handelingen omdat er een risico bestaat op deze fracturen. Dit kan een beperking in zijn bewegingsvrijheid teweegbrengen.
3.2.1.3 De inwendige organen1 Naast de slijtage van uitwendige organen, is er ook een afname van het functioneren van inwendige organen. Zo ontstaat er slijtage op het hart en de bloedvaten. De hartspier wordt minder beweeglijk en verliest aan kracht. Geleidelijk aan kunnen er zich hoeveelheden cholesterol afzetten op de slagaderwanden, zodat deze minder elastisch worden en een lagere hoeveelheid bloed kunnen laten doorstromen. Dit alles zorgt ervoor dat de bloedvoorziening van de organen vermindert waardoor het bij ongewone inspanningen zelfs tot een hartinfarct kan leiden. Verder is er ook een afname van de longcapaciteit waar te nemen. De hoeveelheid lucht die longen na een diepe inademing maximaal kunnen uitstoten, neemt af met 10 procent per decennium na de leeftijd van 25 jaar. Op 80 jaar is deze hoeveelheid dan ongeveer gehalveerd. Deze afname zorgt ervoor dat ouderen sneller vermoeid geraken en dat zelfs een kleine inspanning als zwaar ervaren kan worden waardoor ze onmiddellijk vermoeid geraken. De spijsverteringsorganen blijven in het algemeen vrij goed functioneren. De processen verlopen wel trager en met het ouder worden zullen mensen ook kleinere porties verbruiken. Zolang er geen sprake is van specifieke ziekten of aandoeningen, is er geen probleem. Er kunnen echter wel problemen ontstaan met de afbraak van sommige stoffen. De nieren verliezen met het ouder worden een deel van hun capaciteit waardoor sommige afvalstoffen het lichaam niet voldoende kunnen verlaten en een toxische werking gaan hebben. 1
STUART – HAMILTON, I.A., BUIJSSEN, H.P.J., Psychologie van het ouder worden. Baarn, Intro, 1996.
29
Een ander belangrijk aspect van verouderen is dat het organisme zich minder kan verweren tegen allerlei ziekteverwekkers door een verminderde werking van het afweer- of immuunsysteem. Ouderen hebben er baat bij om zich jaarlijks te laten vaccineren tegen eventuele griepaanvallen omdat deze levensbedreigend kunnen zijn voor hen. Bij hoogbejaarden kan zelfs een simpele verkoudheid voor een kettingreactie van aandoeningen zorgen die uiteindelijk fataal kunnen zijn. Uit onderzoek is gebleken dat stress aan de basis van een verminderd immuunsysteem kan liggen. Wanneer het lichaam onder spanning komt te staan, is er een verhoogde productie van het stresshormoon Cortisol dat instaat voor de mobilisatie van het lichaam voor de strijd tegen de stressverwekkende instantie. Alles wat dus niet rechtstreeks bijdraagt tot de strijd, wordt dan tijdelijk onderdrukt. Ouderen kunnen nogal wat stress ervaren ten gevolge van de vele verlieservaringen die ze meemaken. Dit kan één van de oorzaken zijn van hun zwakker wordend immuunsysteem.
3.2.1.4 Het zenuwstelsel Net zoals de meeste andere organen, worden ook de hersenen niet bespaard van de gevolgen van de geleidelijke veroudering1. Er is een globale volumevermindering van de hersenen, maar deze vermindering verloopt niet gelijklopend in de verschillende hersenregio’s. Volgens de Britse geriater Lawrence Whalley worden vooral bepaalde gebieden getroffen die betrokken zijn bij het programmeren van bewegingen2. Verder ondervinden diverse centra van de hersenen die een rol spelen bij het vooruit plannen van het gedrag, het instandhouden van de gerichte aandacht, het reconstrueren van herinneringen en het abstract redeneren hinder van het ouder worden. Behalve deze centra, gaan ook sommige activiteiten van het autonome zenuwstelsel erop achteruit. Hierdoor kunnen ouderen het moeilijk hebben om hun lichaamstemperatuur op peil te houden. De problemen met inslapen kunnen ook te wijten zijn aan deze achteruitgang. Met het ouder worden duurt het soms wat langer eer men de slaap kan vatten, maar het grotere probleem is het doorslapen. Vandaar dat het gebruik van slaapmiddelen voor ouderen een ingeburgerd gebruik is.
1 2
STUART – HAMILTON, I.A., BUIJSSEN, H.P.J., Psychologie van het ouder worden. Baarn, Intro, 1996. CRAEYNEST, P, Psychologie van de levensloop. Leuven / Voorburg, Acco, 2005.
30
Een laatste aspect waarin aftakelende hersenen het minder goed doen, heeft te maken met het functieherstel. Wanneer cellen afsterven, kunnen er normaal gezien vanuit de intact gebleven cellen nieuwe verbindingen gevormd worden. Hierdoor kan de activiteit, eventueel met een vertraging omwille van de omweg die gemaakt moet worden, probleemloos hervat worden. Deze mogelijkheid tot herstel neemt geleidelijk aan af vanaf een leeftijd van 70 jaar. De invloed hiervan zal blijken bij het cognitief of het verstandelijk functioneren.
3.2.2
Psychologische reacties op de lichaamsveranderingen
De lichamelijke achteruitgang die onvermijdelijk samenhangt met het verouderen, vergt van senioren een grote soepelheid om zich voortdurend aan te passen. Ieder heeft hiervoor zijn eigen manier. De ene geeft voorrang aan het wegwerken van de zichtbare gevolgen van het ouder worden door gebruik van cosmetica, prothesen of plastische chirurgie terwijl een ander zich in het onafwendbare berust en zich laat gaan of zich overgeeft aan zelfbeklag en morele chantage ten aanzien van partner of kinderen. Verder zijn er nog anderen die de realiteit van hun ouder wordende lichaam aanvaarden, maar ze beseffen dat ze nog vele jaren voor zich hebben die ze op een zo goed mogelijke manier willen invullen1. Bij veel ouderen treden er allerlei tussenvormen of combinaties van reactiewijzen op, ofwel gaat hem om periodes waarin nu eens de ene, dan weer de andere houding de overhand neemt2. In ieder geval zijn mensen van vandaag veel meer in staat dan vroeger om zelf te bepalen hoe die laatste decennia van hun leven er zullen uitzien. Ze kunnen heel wat ongemakken die veroudering met zich meebrengt compenseren en een hoge mate van levenskwaliteit behouden door optimaal gebruik te maken van de vele mogelijkheden die de moderne samenleving biedt. Tegelijkertijd kunnen ze hun persoonlijke verwachtingen en levenswijze hieraan aanpassen3.
3.2.2.1 Gebruik van externe hulpmiddelen4 Allereerst is er in de huidige maatschappij zowel vanuit de medische en de sociale instanties als vanuit de commerciële sector een groeiend aanbod van middelen en tegemoetkomingen ter beschikking voor wie het fysiek of mentaal wat moeilijk heeft.
1
VAN DE VEN, L, Ouder worden. Het leven als antwoord. Leuven, Davidsfonds, 2004. CRAEYNEST, P, Psychologie van de levensloop. Leuven / Voorburg, Acco, 2005. 3 VAN DE VEN, L, Ouder worden. Het leven als antwoord. Leuven, Davidsfonds, 2004. 4 CRAEYNEST, P, Psychologie van de levensloop. Leuven / Voorburg, Acco, 2005. 2
31
Zo zijn er maar weinig mensen van 65 jaar en ouder die niet regelmatig een of ander medicijn moeten innemen, bijvoorbeeld ter ondersteuning van het hart, de bloeddruk of om in te slapen. Ook zijn er chirurgische ingrepen, gaande van het aanbrengen van een overbrugging in een slagader tot het doorvoeren van een orgaantransplantatie die ervoor zorgen dat het lichaam beter functioneert of die mensen nieuwe levenskansen bieden. Veel van de hinder die mensen ervaren omwille van ouderdom, kan ook weggenomen worden door middel van prothesen of andere hulpmiddelen die minder goed functionerende lichaamsfuncties ondersteunen of herstellen. Hierbij kan het gaan van een eenvoudige leesbril tot het plaatsen van een pacemaker. Daarnaast zijn er nog de vele hulpmiddelen die de oudere zelf kan aanschaffen of waarvoor beroep gedaan kan worden op gespecialiseerde instellingen zoals het ziekenfonds, de sociale dienst van de gemeente of een specifieke uitleendienst. Vele ouderen voelen zich nog onwennig of vinden het financieel niet haalbaar om de nieuwe mogelijkheden van de elektronica in huis te halen. In de toekomst zullen echter de computergestuurde toepassingen, waaronder afstandsbediende lichtschakelaars en dergelijke meer, voor meer comfort en veiligheid kunnen zorgen.
3.2.2.2 Aanpassingen van de levensstijl1 Bij het aanbod van al deze externe hulpmiddelen is het van belang dat de persoon zijn leven nog zo lang mogelijk zelf in handen heeft en probeert er een gezonde levenswijze op na te houden. Er zijn dus aandachtpunten waar men als oudere op kan letten, om dit te kunnen verwezenlijken. Zo is het van uiterst belang dat hij een uitgebalanceerd dieet volgt, niet rookt en voldoende aan lichaamsbeweging doet. Het is ook belangrijk dat hij mentaal actief blijft en zijn sociale contacten onderhoudt. Tot slot is het aangewezen dat een oudere persoon zoveel mogelijk stress vermijdt, zodat het lichaam zich optimaal kan verweren tegen al wat de gezondheid in gevaar brengt. Dit heb ik reeds aangehaald onder de hoofding ‘inwendige organen’ van de lichamelijke veranderingen.
3.2.3
De cognitieve ontwikkeling
Behalve de lichamelijke en psychologische veranderingen, vinden er op vlak van verstandelijke ontwikkeling ook wijzigingen plaats. Zowat iedereen is het erover eens dat er in de loop der jaren een vertraging optreedt in de werking van iemands hersenen. Dit uit zich
1
CRAEYNEST, P, Psychologie van de levensloop. Leuven / Voorburg, Acco, 2005
32
voor een deel in het gewone gedrag van ouderen. Zo is er bijvoorbeeld de tijd die ouderen nodig hebben in vergelijking met jongeren om inzicht te krijgen in de werking of bediening van een dvd-speler. Hierbij kunnen echter een geringe geoefendheid en motivatie ook een rol spelen. In het volgende onderdeel wil ik nagaan wat de invloed van de verschillende veranderingen zijn op het verstandelijk functioneren aan de hand van het klassieke intelligentieonderzoek, de bespreking van enkele afzonderlijke cognitieve processen en het competent ouder worden.
3.2.3.1 Het klassieke intelligentieonderzoek1 Lange tijd had de opvatting dat de algemene intelligentie er met de jaren snel op achteruitgaat en dat dit onafwendbaar is, de bovenhand. Uit onderzoek werden ouderen afgeschilderd als mensen wier intelligentie nog met moeite kon wedijveren met kinderen uit het basisonderwijs. Dit vormde een bevestiging van het deficitmodel. Door middel van longitudinaal onderzoek heeft men belangrijke nuanceringen kunnen aanbrengen in de negatieve visie van het deficitmodel. Het onderzoek heeft niet alleen aangetoond dat een daling van de intelligentie over het algemeen veel later intreedt dan oorspronkelijk werd gedacht, het heeft ook een onderscheid aan het licht gebracht tussen vaardigheden die meer gevoelig zijn voor veroudering en andere die langer standhouden of zelfs geruime tijd nog kunnen toenemen2. Vervolgens is men ook tot de vaststelling gekomen dat er aanzienlijke individuele verschillen bestaan in het tempo waarmee de verstandelijke achteruitgang zich doorzet. Het zijn vooral personen die een hoge opleiding genoten hebben, blijvende intellectuele interesses in stand houden, stimulerende contacten onderhouden en weinig emotionele spanningen kennen, die weinig terugval ervaren van hun verstandelijk vermogen. Sommigen kwamen mede door deze vaststellingen tot de overtuiging dat de intellectuele achteruitgang bij het ouder worden niet onomkeerbaar hoeft te zijn. Er is dus een geloof in het terugwinnen van beschadigde gedragsfuncties. Tot op heden is er nog geen bewijs geleverd dat hersenbeschadiging veroorzaakt door ouderdom, aangepakt kan worden door oefening. Toch heeft Sherry Willis door middel van zijn longitudinaal onderzoek kunnen aantonen dat oefening van de redeneervaardigheid zijn vruchten kan afwerpen.
1 2
CRAEYNEST, P, Psychologie van de levensloop. Leuven / Voorburg, Acco, 2005. STUART – HAMILTON, I.A., BUIJSSEN, H.P.J., Psychologie van het ouder worden. Baarn, Intro, 1996.
33
Als reactie op het vroegere deficitmodel ontstond door de resultaten van Willis’ onderzoek in sommige kringen een overtrokken optimistisch beeld over de ouderdom. Senioren zouden met de nodige oefening en stimulansen hun volle psychische mogelijkheden veel langer kunnen behouden. Dit noemt het rust-roestmodel. In de Verenigde Staten kreeg dit veel gevolg onder de slogan “use it or lose it”. Desondanks de positieve gevolgen van dergelijke training, kan de klok nooit helemaal teruggedraaid worden. Het verouderingsproces gaat onverminderd door en na verloop van tijd is teruggang niet meer mogelijk.
3.2.3.2 Enkele afzonderlijke cognitieve processen Binnen de cognitieve psychologie gaat de voorkeur uit naar het bestuderen van afzonderlijke cognitieve processen in plaats van het bestuderen van eindresultaten van het cognitief functioneren. Op deze manier kan een meer genuanceerd beeld ontstaan van de werkelijke mogelijkheden van senioren. Aandachtsprocessen1 Één van de eerste activiteiten waar ouderen het doorgaans moeilijker mee hebben dan jongeren, is het onder controle houden van de aandacht. Er situeren zich zowel problemen wanneer ze zich op één bepaalde taak of gebeurtenis willen concentreren als wanneer ze hun aandacht moeten verdelen over verschillende activiteiten. Het is voor hen bijvoorbeeld moeilijk om een gesprek te volgen wanneer de tv aanstaat omdat ze voortdurend afgeleid worden door de geluiden en beelden of ze kunnen moeilijk een gesprek voeren tijdens het autorijden of naar de radio luisteren tijdens het eten. Ook is er vaak een probleem bij het wisselen van de aandacht tussen opeenvolgende gebeurtenissen. Ze kunnen nog moeilijk volgen wanneer een gesprek verschillende malen onderbroken wordt omdat iemand een vraag stelt of door een andere externe gebeurtenis. Deze zwakkere prestaties van ouderen hebben enerzijds, zoals ik reeds aanhaalde, met de algemene verlangzaming van hersenprocessen te maken en anderzijds met de geleidelijke inkrimping van het werkgeheugen.
1
BAERT, V, Cahier Ouderenzorg. Levenslooppsychologie. Mechelen, Kluwer, 2006.
34
Geheugen- en leerprocessen1 Naast de fysieke ongemakken zijn de vermeende of reële problemen in verband met het geheugen de zaken waar mensen doorgaans het eerst over klagen. Dit kan geheel onterecht zijn. Wanneer jonge mensen iets vergeten, wijt men dat aan het feit dat ze het waanzinnig druk hebben. Als ouderen hetzelfde overkomt, wordt dit toegeschreven aan een onherroepelijk aftakelingsproces. Het is toch zo dat vooral in de hoge ouderdom diverse aspecten van de geheugenwerking minder vlot verlopen. Zo wordt het moeilijker om bepaalde dingen in te prenten, om vroeger ingeprent materiaal terug op te roepen en zijn er problemen met de niet – bewuste of automatische leerprocessen. Deze laatste worden aangeduid onder de noemer ‘impliciet geheugen’2. Hieronder vallen onder meer gewenning en verschillende vormen van conditionering. Ook deze verlopen minder vlot met het toenemen van de leeftijd. Het aanleren van nieuwe gewoonten en vaardigheden kent een moeilijker verloop. Alles wat er vroeger aangeleerd is, blijft normaal beschikbaar. Één van de cognitieve vaardigheden die in principe levenslang bewaard blijven, is het gebruik van taal. Desondanks dat het om een bijzonder ingewikkeld systeem gaat, vertoont het nauwelijks sporen van veroudering. Met de jaren kan het alleen wat langer duren om het juiste woord te vinden of om complexe zinnen te begrijpen.
3.2.3.3 Competent ouder worden3 Uit de verschillende punten die ik nu besproken heb van de cognitieve ontwikkeling, kan ik twee duidelijke conclusies trekken. Enerzijds is er het deficitmodel dat zich te eenzijdig toelegt op de verliespunten van de oudere volwassenheid en dat te weinig rekening houdt met de positieve groeikansen die er wel nog zijn. Anderzijds is er het rust-roestmodel dat overdrijft wanneer het de indruk geeft dat er nauwelijks sprake is van achteruitgang, als er maar voldoende geoefend wordt. Beide modellen lijken er van uit te gaan dat senioren op vlak van prestaties het niveau van de middenvolwassenheid moeten kunnen behalen. Volgens het één falen ze, volgens het ander kunnen ze als ze zich maar goed genoeg inzetten, het toch nog blijven halen.
1
BAERT, V, Cahier Ouderenzorg. Levenslooppsychologie. Mechelen, Kluwer, 2006. STUART – HAMILTON, I.A., BUIJSSEN, H.P.J., Psychologie van het ouder worden. Baarn, Intro, 1996. 3 CRAEYNEST, P, Psychologie van de levensloop. Leuven / Voorburg, Acco, 2005. 2
35
Vandaag de dag wordt er meer gebruik gemaakt van het competentiemodel. Bij deze benadering is het de bedoeling om te achterhalen hoe oudere mensen functioneren binnen hun eigen levenssituatie en hoe ze met hun gegeven mogelijkheden proberen een antwoord te geven op de uitdagingen waarmee ze daadwerkelijk geconfronteerd worden. Deze uitdagingen zijn van sociale, intellectuele en existentiële aard. Ze hebben dus betrekking op het sociaal leven van ouderen waaronder de omgang met vrienden en het invullen van de vrije tijd, het omgaan met de teruggang van het geheugen en het nemen van de beslissingen over zijn eigen bestaan. Oudere mensen zijn bijzonder knap in het benutten van hun sterke punten en compenseren van hun zwakke punten. Ze gaan geleidelijk aan hun ambitie minderen en hun resterende mogelijkheden optimaal inzetten. Hierdoor zijn veel senioren in staat om tot op hoge leeftijd een zeer bevredigend en kwalitatief leven uit te bouwen. Zo gebruiken ze allerhande trucjes om hun zwakker wordend geheugen bij te staan. Ze kunnen gebruik maken van een dagboek, waarin ze noteren wat er de volgende dagen op het programma staat of ze praten langzamer zodat het niet opvalt als ze niet onmiddellijk op het juiste woord komen. Deze intelligente manier van omgaan met beschikbare middelen wordt door Paul Bates omschreven als “selectief optimaliseren met compensatie”1. Met selecteren wordt bedoeld dat men zijn doelstellingen beperkt tot het nastreven van wat men echt belangrijk vindt. Optimaliseren is het zo verstandig mogelijk inzetten van alle middelen die men heeft. En met compenseren bedoelt Bates dat bij het tekortschieten op één domein, naar andere manieren gezocht wordt om het beoogde doel te bereiken. Het is hierbij belangrijk dat het individu het heft zo lang mogelijk in handen houdt. Binnen deze visie van het competentiemodel dient ook de hulpverlening anders ingevuld te worden dan hoe het er vroeger aan toe ging. In plaats van een denigrerend verzorgingsmodel toe te passen dat aansluit bij het deficitmodel, of een mogelijk geforceerd trainingsmodel dat aanleunt bij de rust-roestopvatting, kan men de senior beter tegemoet komen vanuit een autonomiemodel. Deze aangeboden hulp beperkt zich dan tot het presenteren van een waaier van mogelijkheden waarin de ouderen zelf, niet als patiënt maar als cliënt zoveel mogelijk en zo lang mogelijk hun eigen keuzes kunnen maken.
1
CRAEYNEST, P, Psychologie van de levensloop. Leuven / Voorburg, Acco, 2005.
36
3.2.4
Sociale en persoonlijkheidsontwikkeling
In de vorige alinea’s heb ik reeds diverse elementen besproken die verband houden met de manier waarop ouderen omgaan met de veranderingen in hun levenssituatie. Zo heb ik al gesproken over de aanpassingen die nodig zijn als gevolg van de geleidelijke vermindering van hun fysieke en mentale mogelijkheden en over de vindingrijkheid die senioren aan de dag kunnen leggen. Er verandert echter ook heel wat op sociaal gebied. Naarmate men ouder wordt, vallen heel wat leeftijdsgenoten weg en krimpt de kring van vertrouwde personen geleidelijk aan. Ook de maatschappelijke positie verandert. Dit hoeft echter niet tot een blijvende negatieve stemming te leiden. Zelfs wanneer ze beseffen dat de dood nadert, blijven de meeste erin slagen om een aantal zaken te relativeren en weten ze hoe ze rustig en tevreden kunnen genieten van de jaren die hen nog resten. In wat volgt, ga ik de sociale ontwikkeling en de dynamisch-affectieve ontwikkeling bespreken.
3.2.4.1 Sociale ontwikkeling Oudere mensen hebben in de loop der jaren heel wat mensen ontmoet. In deze fase van hun leven blijven andere mensen nog steeds van belang. Aan de hand van ‘sociale relaties’ en ‘een combinatie van autonomie en afhankelijkheid’ ga ik beschrijven hoe bejaarden zich op sociaal vlak blijven ontwikkelen. Sociale relaties1 Er zijn verschillende factoren die het moeilijk of onmogelijk kunnen maken om de vroegere contacten te blijven onderhouden. Zo kunnen kennissen minder mobiel worden of overlijden, kinderen verhuizen naar verafgelegen streken en voor sommigen wordt het vrijwel onmogelijk door de eigen fysieke achteruitgang om zelf nog naar anderen toe te stappen. Mensen verschillen in hun mogelijkheden om zelfs in moeilijke omstandigheden niet geïsoleerd te geraken. De ene is heel geliefd bij de kleinkinderen die dan ook vaak langskomen, terwijl een andere zich aansluit bij een bejaardenbond of een buurtwerking. Verder is er ook nog een heel gamma aan communicatiemogelijkheden zoals telefoon, gsm, chatbox en e-mail waar ze gebruik van kunnen maken om contact te houden met verre kennissen of familieleden.
1
CRAEYNEST, P, Psychologie van de levensloop. Leuven / Voorburg, Acco, 2005.
37
Het verlies van de partner kan heel hard aankomen1. Voor velen is het niet enkel een gemis van hun meest gewaardeerde persoon, ze hebben ook schrik dat de contacten verloren gaan die ze via de partner hebben leren kennen. Meestal duurt het enkele jaren voor men ten volle kan herstellen van dit verlies. Het is hierbij belangrijk dat deze mensen de eigen identiteit die in de loop der jaren zo vergroeid is geworden met de overledene, kunnen herstructureren. Dit kan bijvoorbeeld door nieuwe activiteiten op te nemen of nieuwe contacten aan te gaan. Dit hoeft helemaal geen verloochening van wat geweest is in te houden, maar het kan wel helpen om met liefdevolle herinneringen van vroeger, opnieuw met een positieve blik de toekomst tegemoet te gaan. In het algemeen is het behoud van goede contacten van belang voor het psychisch welbevinden. Hierbij is niet de kwantiteit, maar de kwaliteit doorslaggevend. Wanneer mensen ouder worden, worden ze ook selectiever in hun voorkeuren. In plaats van overrompeld te worden door een massa mensen, verkiezen ze een beperkt aantal goede vrienden. Een combinatie van afhankelijkheid en autonomie2 Wanneer iemand ouder wordt, neemt ook de kans toe dat hij een aantal activiteiten uit handen moet geven. Hier mag echter geen bevestiging gezien worden van het stereotype beeld van de hulpeloze bejaarde die vrijwel totaal afhankelijk is van de goede zorgen van zijn omgeving3. De meeste mensen hebben een totaal verkeerd beeld van ouderen die in een tehuis of instelling verblijven. De grote meerderheid van de 65-plussers verblijft hier geheel zelfstandig. Het is slechts een kleine minderheid die in een collectieve instelling leeft. Het is wel zo dat veel van de zelfstandig wonende ouderen regelmatig beroep doen op diverse voorzieningen zoals warme maaltijden, thuisverpleging, poetsdiensten en klusjesdiensten. Deze worden onder meer aangeboden door ziekenfondsen en gemeentebesturen. Dit hoeft echter geen verlies van autonomie te betekenen. Veel ouderen maken net gebruik van deze diensten om hun zelfstandigheid langer te bewaren en omdat ze dan meer tijd en energie kunnen vrijmaken voor dingen die ze boeiender vinden.
1
VAN DE VEN, L, Ouder worden. Het leven als antwoord. Leuven, Davidsfonds, 2004. CRAEYNEST, P, Psychologie van de levensloop. Leuven / Voorburg, Acco, 2005. 3 BOEYKENS, L, FRANÇOIS, K, Familie, een humanistische benadering. Brussel, VUBPRESS, 1994. 2
38
Een zekere controle over de invulling van het eigen leven, is belangrijk voor het psychisch welzijn1. Ouderen dreigen nogal eens de dupe te worden van een teveel aan externe controle, ook al is deze vaak goed bedoeld. Verzorgers hebben vaak de neiging om veel te vlug taken over te nemen van de ‘hulpeloze bejaarde’. Hierdoor plaatsen ze de oudere net in de rol van hulpbehoevende.
3.2.4.2 Dynamisch-affectieve ontwikkeling Veel mensen beschouwen de oudere volwassenheid als een periode van verlies, aftakeling en onvermogen op allerhande gebieden. Ze zien oudere mensen als personen die voornamelijk in het verleden leven omdat het heden en de toekomst niet veel meer te bieden hebben. Ze zouden met angst of net met gelatenheid de dagen aftellen die hen scheiden van de dood. In de realiteit is dit echter niet zo. Heel wat ouderen ervaren hun situatie positief. Bovendien zijn velen in staat om tijdens die laatste levensperiode wel nog geestelijk te blijven evolueren en een graad van evenwicht te bereiken die vroeger nooit haalbaar geweest zou zijn. Gelukkig ouder worden Uit diverse onderzoeken is gebleken dat ouderen als groep zich niet meer maar ook niet minder gelukkig voelen dan jongeren. Psychogerontologen Gerben Westerhof en Freya Dittmann-Kohli vinden dit een vreemde vaststelling. Er zijn namelijk niet alleen de feitelijke verlieservaringen die een domper kunnen zetten op het geluksgevoel, ouderen krijgen ook veelvuldig af te rekenen met allerlei negatieve stereotyperingen. Westerhof en Dittmann-Kohli hebben geprobeerd om een verklaring te vinden voor wat zij aanduiden als ‘de paradox van het ouder worden’2. Een eerste vaststelling is dat mensen zich doorgaans vijf à tien jaar jonger ervaren dan hun feitelijke leeftijd zodat ze de negatieve stereotypen minder op zichzelf betrekken. Daarnaast beklemtonen ze voor zichzelf de positieve kanten die gepaard gaan met het ouder worden zoals: het besef dat ze verlost zijn van de drukte van werk en gezin of met tevredenheid terugblikken op wat ze verwezenlijkt hebben. Velen slagen er zelfs in om ook positieve kanten te belichten van de verlieservaringen die ze meemaken. Problemen met de gezondheid en zelfs verlies van een partner kunnen voor een stuk gecompenseerd worden door het gevoel “rijper” in het leven te staan of door de ervaring dat men zo dichter bij familie en vrienden komt te staan. Tot slot gaan veel
1 2
VAN DE VEN, L, Ouder worden. Het leven als antwoord. Leuven, Davidsfonds, 2004. CRAEYNEST, P, Psychologie van de levensloop. Leuven / Voorburg, Acco, 2005.
39
mensen hun eigen verwachtingen afstellen op wat werkelijk haalbaar is om hun welbevinden in stand te houden. Toch slaagt niet iedereen erin om een ‘gelukkige oude dag’ te beleven. Factoren zoals gezondheid, vrij zijn van materiële zorgen en beschikken over goede sociale contacten zijn bepalend voor die belevenis. Sociologen David Schoenmaekers en Jef Breda hebben enkele belangrijke vaststellingen gedaan die het welzijn van ouderen beïnvloeden. Achtergestelde senioren vertonen vaak kenmerken die in belangrijke mate onderling samenhangen. Zo gaat het vooral om hoogbejaarde vrouwen van wie de echtgenoot al overleden is en die nu alleen wonen. Naarmate de leeftijd toeneemt, is er een groter risico op chronische aandoeningen en ondervinden ze vaker psychische problemen zoals eenzaamheidsgevoelens.
40
3.3
Besluit
We leven in een maatschappij waarin ouderen een steeds maar groter wordende groep vormen. Het is ook een maatschappij waarin iedereen het ideaal probeert na te streven. Het ideaal wat door reclame vooropgesteld wordt, is dat van de jonge, succesvolle persoonlijkheid. Ouderen worden hier niet van bespaard. Hoewel het deficitmodel verouderd en voorbijgestreefd is, bekijkt men ouderen nog steeds als aftakelende, eenzame mensen die hun schoonheid en vitaliteit verliezen. Oud worden hoeft niet in alle opzichten een verlies of een achteruitgang te betekenen. Natuurlijk doen er zich op biologisch vlak onomkeerbare aftakelingsprocessen voor. Dit vindt bij de een al wat sneller plaats dan bij de ander. Deze processen hebben dan een invloed op een aantal aspecten van het cognitief en sociaal functioneren. Toch sluiten deze vormen van achteruitgang geen mogelijke groei uit in andere belangrijke processen van het leven. Oudere mensen kunnen bijvoorbeeld met de jaren een groei in levenswijsheid, in sociale gevoeligheid en maatschappelijk verantwoordelijkheidsgevoel en in persoonlijk authenticiteit ervaren. Ook het rust-roestmodel geeft geen waarheidsgetrouwe weergave van de werkelijkheid. Volgens dit model kunnen ouderen met de nodige oefening en stimulansen hun intellectuele kennis terugwinnen. Hier wordt de verantwoordelijkheid van de aftakeling in grote mate in eigen handen geplaatst. Vandaag de dag wordt meer gebruik van een model dat dichter aansluit bij de werkelijkheid. Het gaat dan om het competentiemodel. De ouder wordende persoon wordt op zichzelf en in relatie met zijn huidige situatie bekeken. Hij wordt dus niet meer vergeleken met andere leeftijdsgroepen. Er wordt nagegaan op welke manier ouderen oplossingen vinden voor de uitdagingen die deze nieuwe leeftijd hun biedt. De mate waarin ouderen bekwaam blijven om voor zichzelf een aanvaardbaar welzijnsniveau te handhaven of uit te bouwen is van groot belang. Mensen moeten niet alles vóór hen willen doen want dan creëren we hulpbehoevende ouderen. Zij zullen zelf gebruik maken van de mogelijkheden die hen nog resten en leren hoe ze kunnen omgaan met de bestaande hulpmiddelen die de samenleving hen aanreikt. In Houthalen – Helchteren stelt zich nog een bijkomend probleem. Immigranten van de oudere generatie beheersen matig tot zelfs slecht de Nederlandse taal. Naast de gewone ouderdomsproblematiek kampen zij dus met een bijkomende taaldrempel. Voor hen duurt het nog langer eer dat ze aansluiting vinden met de bestaande hulpmiddelen of diensten die hulp aanbieden.
41
PRAKTIJK
42
Hoofdstuk 1: voorstelling van het Sociaal Huis Houthalen – Helchteren.1
1.1
Inleiding
Het decreet Lokaal Sociaal Beleid van 19/03/2004 heeft als doel om iedereen een gelijke toegang te garanderen tot het recht op een menswaardig leven. Dit wil men realiseren door te streven naar een maximale toegankelijkheid van de dienstverlening voor elke burger en een optimaal bereik van de beoogde doelgroep. Hiertoe moet elke gemeente ten laatste op 1 januari 2007 een Sociaal Huis gerealiseerd hebben. Er zijn wel uitstelmogelijkheden tot 22 mei 2009, dit betekent tot 5 jaar na de inwerkingtreding van het decreet. Houthalen – Helchteren was één van de pilootregio’s in dit project. In het volgende hoofdstuk ga ik een omschrijving geven van wat het Sociaal Huis Houthalen – Helchteren nu eigenlijk is en hoe het OCMW dit concept ‘Sociaal Huis’ samen met de gemeente ingericht heeft.
1.2
Historiek
Het OCMW van Houthalen – Helchteren was reeds enkele jaren op zoek naar een nieuwe locatie voor haar sociale dienstverlening wegens plaatsgebrek en een functioneel onaangepaste huisvesting. Wanneer het voormalige rijkswachtgebouw werd overgedragen aan de gemeente, stelde deze het ter beschikking van het OCMW Houthalen – Helchteren. Voordat zij echter naar het gebouw verhuisden, wenste men de werking van de sociale dienst grondig te herdenken vanuit een sterkte/zwakteanalyse. In diezelfde periode dat het voormalige rijkswachtgebouw werd overgedragen aan de gemeente, verscheen het voorontwerp van het decreet Lokaal Sociaal Beleid. Hierin kwam het concept van het Sociaal Huis ter sprake. Het OCMW maakte in nauwe samenspraak met de gemeentelijke welzijnsdienst, zoals aangegeven door het decreet, van de gelegenheid gebruik om het gebouw te herdenken in functie van de uitbouw van een Sociaal Huis. Het Sociaal Huis van Houthalen – Helchteren is operationeel sinds september 2003. Met deze nieuwe voorziening wil de gemeente zich niet beperken tot een dispatchingfunctie. Dit wil zeggen dat men mensen niet louter wil onthalen om vervolgens door te verwijzen naar de juiste dienst.
1
Vlaanderen: Welzijn, Volksgezondheid en Gezin. Internet, 20 april 2007. (http://www.wvc.vlaanderen.be/lokaalsociaalbeleid/sociaalhuis/houthalen-helchteren.doc)
43
De volledige werking van de sociale dienst van het OCMW is ondergebracht in het Sociaal Huis. Het werkingsconcept en organisatiemodel van Sociaal Huis werden goedgekeurd door beide besturen. Hieruit vloeide volgende strategische doelstelling voort: “Op een klantgerichte, efficiënte en doeltreffende wijze het welzijns(zorg-)beleid en het armen(zorg-)beleid in Houthalen-Helchteren voorbereiden, uitvoeren en coördineren via het ontwikkelen en implementeren van een specifiek werkingsconcept en aangepast organisatiemodel Sociaal Huis binnen een functioneel aangepast gebouw.”
1.3
Werking van het Sociaal Huis Houthalen - Helchteren
Het Sociaal Huis te Houthalen – Helchteren werkt rond vijf kernfuncties1. Dit zijn de volgende: -
een informatie en een doorverwijsfunctie;
-
de uitbouw van psychosociale begeleiding;
-
de ontwikkeling van maatzorgprincipes;
-
een centrale coördinatiefunctie op cliëntniveau en op voorzieningniveau;
-
een signaalfunctie naar centrale overheden;
Al deze functies worden uitgewerkt binnen de globale visie op het Lokaal Sociaal Beleid. Om deze functies te verwezenlijken werkt men in het Sociaal Huis met drie opdrachtniveaus en enkele ondersteunende kaders in functie van burger- en cliëntgericht werken. Het eerste niveau omvat het onthaal, informatie, intake en kortlopende hulpverlening2. De doelstelling hierbij is een brede, maximaal toegankelijke baliefunctie te realiseren voor elke burger van Houthalen – Helchteren die er terecht kan voor alle mogelijke vragen in verband met welzijn. Het onthaal is het eerste persoonlijk contact tussen hulpvrager en hulpverlener en dit is vaak beperkt in tijd. Deze functie omhelst een taakgerichte opdracht waarbij de deskundige sociaal werk tracht een heldere visie te krijgen op de hulpvraag zodat er in de juiste hulpverlening voorzien kan worden. Hij moet ook over het nodige inzicht beschikken om eventuele achterliggende problemen te detecteren.
1 2
Identificatiefiche voorziening Sociaal Huis. Houthalen – Helchteren, OCMW, 2003. Visienota eerste opdrachtniveau, Houthalen – Helchteren, OCMW – raad, 2006.
44
Deze onthaalfunctie voorziet ruimte om mensen te laten bekomen. Mensen kunnen er zich informeren, vragen stellen, op adem komen, een bepaald idee of mogelijke actie bespreken en ze kunnen steeds rekenen op een niet beoordelend, luisterend oor. Om deze functie in te vullen, is het Sociaal Huis voorzien van vier identieke spreekkamers. De onthaalfunctie kan nauw samenhangen met een doorverwijzende functie. Wanneer mensen hun verhaal gedaan hebben en blijkt dat er een langer of meer specifiek hulpverleningsproces vereist is, kan de deskundige sociaal werk doorverwijzen naar een ander niveau binnen het Sociaal Huis of naar een andere hulpverleningsorganisatie. Een tweede belangrijke functie is de informatieverstrekking. Deze wordt in beperkte mate ingevuld door de verspreiding van het maandblad “In & Om”. Hier kunnen de inwoners van de gemeente informatie terugvinden met betrekking tot openingsuren van de dienst en zitdagen van externe diensten. Naar de toekomst toe kan deze functie verder uitgewerkt worden door het verspreiden van folders en brochures of door het geven van vorming rond welbepaalde thema’s. Een derde belangrijke functie is de intake. Dit is een gesprek waarbij cliënt en deskundige sociaal werk informatie gaan uitwisselen opdat de deskundige sociaal werk een correct beeld kan vormen van de persoon die voor zich zit met zijn vragen of problemen. Tot slot is er nog de kortlopende hulpverlening. Dit is een hulpverleningsproces van korte duur zowel in tijd als in aantal hulpverleningscontacten. Het kan hier bijvoorbeeld gaan om een aanvraag van het sociaal telefoontarief. De deskundigen in het sociaal werk worden ondersteund door één loketbediende. Deze kan hen bijstaan in functie van persoonlijk en telefonisch onthaal, eenvoudige sociale administratie en doorverwijzing, beheer van de wachtzaal en spreekuren en algemene briefwisseling. Het tweede niveau omvat opvolging en begeleiding diverse vormen financiële hulp, thuiszorg en bejaardenzorg. Op dit niveau gaat het over het geheel van taken die wettelijk zijn vastgelegd, of waarbij het OCMW van Houthalen – Helchteren een rijke traditie en knowhow heeft opgebouwd en voor deze specifieke hulp- en dienstverlening goed gekend is op lokaal vlak. Dit tweede opdrachtniveau wordt verder verdeeld in vier luiken, namelijk: -
leefloon en andere financiële hulpverlening;
-
budgetbeheer en schuldbemiddeling;
45
-
thuiszorg;
-
intramurale en semimurale bejaardenzorg.
Allereerst is er dus leefloon en andere financiële hulpverlening. De beoogde doelgroep bestaat hier uit hulpvragers in de steunverlening met een beperkte (financiële) hulpvraag en afgelijnde problematiek. In dit luik wordt dus het steunverlenend maatschappelijk werk gesitueerd. Mensen kunnen gerechtigd zijn op een leefloon wanneer zij over bestaansmiddelen beschikken die hen niet in staat stellen om een leven te leiden wat aan de menselijke waardigheid voldoet. Steun kan toegekend worden wanneer iemand door plotselinge en onoverkomelijke moeilijkheden kosten heeft, waaronder bijvoorbeeld medische kosten of verwarmingskosten, waar hij op dat moment niet voor kan instaan. Steunverlenend werk is een vorm van maatschappelijk werk waarbij er een evenwicht bestaat tussen een ambtelijk - administratieve functie en een hulpverleningsfunctie. Dit maatschappelijk werk is gebaseerd op drie invalshoeken. Als eerste gaat het om onderzoek, ten tweede om controle en uitbetalingen en ten derde om methodische begeleiding, trajectmatige opvolging en opleiding en tewerkstelling. Het tweede luik omhelst budgetbeheer en schuldbemiddeling. Hier bestaat de doelgroep uit hulpvragers met overmatige schuldenlast ten gevolge van kredietovereenkomsten en/of energiekosten of die behoefte hebben aan een beter inzicht of medebeheer van hun dagelijks budget. In dit luik gaat het om hulpverlening die men kan situeren tussen administratie- en dossierbeheer enerzijds en een bredere hulpverlening anderzijds. Naast het maatschappelijk werk is er ook een juridisch aspect. In het derde luik wordt de aandacht op de thuiszorg gevestigd. Er wordt een ruim en geïntegreerd aanbod aan dienstverlening aangeboden om het verblijf in de thuiskring zo lang mogelijk te behouden. Er is ook aandacht voor het verder uitbouwen van een optimale thuiszorg in samenwerking met private thuiszorgdiensten. Dit hangt nauw samen met de deelname
aan
overlegmomenten
met
andere
eerstelijnshulpverleners
binnen
het
Samenwerkingsinitiatief in de Thuisgezondheidszorg om de zorg- en hulpverlening rond zorgbehoevenden in een thuissituatie op mekaar af te stemmen. Tot slot is er nog het luik omtrent de intramurale en semimurale bejaardenzorg. In dit luik gaat de aandacht naar een ruim en gecoördineerd aanbod van dienstverlening, gaande van het aanbod van een rustoord, het rust- en verzorgingstehuis, de bejaardenwoningen, de serviceflats
tot
een
dagverzorgingscentrum.
De
focus
ligt
hier
op
specifieke
kwaliteitsprocedures en op de psycho-sociale begeleiding van de opgenomen bejaarden. 46
Het derde niveau omvat de integrale begeleiding van kwetsbare groepen, de coördinatie van de hulpverlening en de preventieve hulpverlening enerzijds en de dienst Gezin en Kind anderzijds. Op het niveau van integrale begeleiding van kwetsbare groepen, de coördinatie van de hulpverlening en de preventieve hulpverlening bestaat de doelstelling uit het in de mogelijkheid stellen van de meest kwetsbare personen en groepen in de samenleving tot het leiden van een leven dat beantwoordt aan de menselijke waardigheid. Op dit niveau staat de kernfunctie armoedebestrijding centraal. Het gaat hier om een zeer brede opdracht die slechts waargemaakt kan worden indien er een goede dialoog bestaat tussen de hulpvrager en de samenleving, met de OCMW-hulpverlener als tussenschakel. Binnen dit niveau situeert zich de cliëntgerichte coördinatiefunctie. Deze functie wordt concreet
ingevuld
door
twee
overlegvormen:
het
Lokaal
Cliëntoverleg
en
het
Samenwerkingsinitiatief in de Thuisgezondheidszorg. De dienst Gezin en Kind richt zich naar alle kansarme gezinnen van Houthalen – Helchteren1. Er gaat een bijzondere aandacht uit naar gezinnen waar zich problemen afspelen met of voor de kinderen. Deze problemen kunnen zich op verschillende terreinen bevinden. Allereerst kan het gaan om moeilijkheden bij het kind zoals bijvoorbeeld ontwikkelingsproblemen, slaapproblemen of agressie. Vervolgens kan het gaan om moeilijkheden bij de ouders zoals een echtscheiding, depressie of een problematisch verleden. Tot slot kunnen situatiegebonden moeilijkheden zoals financiële problemen, sociale uitsluiting of werkloosheid aan de basis van de problemen liggen. Afhankelijk van de problematiek, zal de deskundige sociaal werk zich concentreren op het kind, de jongere, de ouders of het gezin tijdens het hulpverleningsproces. Tot slot voorziet het Sociaal Huis naast de opdrachtniveaus die instaan voor het rechtstreeks cliëntgericht werken nog in enkele ondersteunende kaders. Een eerste ondersteund kader is de sociale tewerkstelling en opleiding. De centrale doelstelling hierbij is het verhogen van kansen van volwassen en vooral jongeren uit risicogroepen op werk in het reguliere arbeidscircuit, door het aanbieden van opleiding, werkervaring en arbeids-trajectbemiddeling. Een tweede ondersteunend kader is de juridische bijstand. Dit werkt voornamelijk in functie van de schuldbemiddeling. De doelstelling hierbij is het op een wettelijk verantwoorde wijze ondersteuning en begeleiding bieden aan personen en groepen met overmatige schuldenlast,
1
In het Sociaal Huis ben je welkom! Dienst Gezin en Kind. Houthalen – Helchteren, OCMW, 2003.
47
waaronder energieschulden. Zij houden ook wekelijks een zitdag voor de bevolking van Houthalen – Helchteren die met juridische vragen zitten. Een derde en laatste ondersteunend kader is het Sociaal Verhuurkantoor. Zij doen aan marktonderzoek en opvolging van het plaatselijk huuraanbod, onderhandeling met eigenaars en woonbegeleiding van cliënten in functie van correct gebruik van de huurwoningen of – appartementen.
1.4
Besluit
In het algemeen wordt gesteld dat de doelgroep van het Sociaal Huis Houthalen – Helchteren, elke bewoner van Houthalen – Helchteren met elke mogelijke vraag in verband met welzijn is1. De doelgroep kan echter gespecificeerd worden per opdrachtniveau. Op het eerste opdrachtniveau bestaat de doelgroep uit elke bewoner van Houthalen – Helchteren met elke mogelijke vraag inzake welzijn. Op het tweede niveau wordt er een opdeling gemaakt. Voor de cel leefloon en andere financiële hulpverlening bestaat de doelgroep uit hulpvragers in de steunverlening met een beperkte (financiële) hulpvraag en een afgelijnde problematiek. Voor de cel budgetbeheer en schuldbemiddeling gaat het om hulpvragers met overmatige schuldenlast ten gevolge van kredietovereenkomsten en/of energiekosten of die behoefte hebben aan beter inzicht/medebeheer van hun dagelijks budget. Thuiszorg is voor alle inwoners die persoonsverzorging, huishoudelijke hulp en algemene hulp of bijstand nodig hebben. Deze wordt voorzien door het aanbieden van een dienst voor gezinszorg, een poetsdienst, een mantelzorgtoelage en een minder mobielen centrale. Hier gaat een bijzondere aandacht uit naar de meest zorgbehoevende en aan de hulpvragen met een tijdelijk karakter. Tot slot richt de intramurale en semi-murale bejaardenzorg zich tot de oudere bevolking die niet meer geheel zelfstandig in de gewone thuissituatie kunnen verblijven. De doelgroep van het derde niveau wordt omschreven als de meest kwetsbare groepen in de samenleving. Hier gaat het onder meer om multi-probleemgezinnen, daklozen, ex-gedetineerden, alleenstaande vrouwen met kinderen en dergelijke meer.
1
Identificatiefiche voorziening Sociaal Huis. Houthalen – Helchteren, OCMW, 2003.
48
Hoofdstuk 2: toelichting van de gekozen werkwijze. Ik heb ervoor gekozen om het praktisch onderdeel van mijn eindwerk niet te beperken tot een onderzoek naar één bepaald aspect. Aan de hand van dit onderzoek kan het beleid van Houthalen – Helchteren zich een beter beeld vormen van zijn cliënteel en eventueel inspelen op noden of problematieken die aan het licht komen. Met mijn onderzoek wil ik nagaan of mensen gebruik maken van thuiszorgdiensten om zolang mogelijk in de thuissfeer te verblijven en wanneer mensen nu de stap zetten om het eigen huis in te ruilen voor een volgende stap. In het theoretisch onderdeel heb ik reeds aangehaald wat de verschillende mogelijkheden zijn voor senioren in welbepaalde omstandigheden. Tot slot wil ik ook nagaan wat een impact deze volgende stap heeft op de emoties van een persoon en zijn omgeving. Mijn bedoeling is op een logische en overzichtelijke wijze informatie te bekomen waarbij toch het hele proces doorlopen wordt. Met dit proces bedoel ik dat ik de situatie voorafgaand aan het huidige verblijf ga weergeven, de emoties die bij de overgang kwamen kijken, het huidige verblijf en de gevoelens daarover. Indien mensen gebruik maken of maakten van thuiszorgdiensten, ga ik hierover ook een kort tevredenheidsonderzoek doen. Als vertrekpunt heb ik de huidige verblijfplaats van de ouderen gekozen. Voor mijn onderzoek wil dit zeggen dat ik vertrek vanuit de bewoners van het rust- en verzorgingstehuis Vinkenhof. Omdat de stap van thuis naar een rust- en verzorgingstehuis vaak nogal groot is, heb ik er voor gekozen om ook mensen uit de Serviceflats te bevragen. Hier kunnen ze nog in grote mate zelfstandig leven, maar worden ze toch omringd met de nodige hulp en zorgen. Om de nodige informatie te achterhalen, heb ik een vragenlijst opgesteld die ik samen met hun heb ingevuld. Het is een combinatie van een enquête en een interview. Oudere mensen hebben soms moeite met de interpretatie van de gestelde vragen, daarom dat ik deze met hun ga invullen. Per afdeling maak ik een selectie die ongeveer neerkomt op 1/3 van de populatie. Voor de ondervraging van de mensen uit het rust- en verzorgingstehuis afdeling 1, heb ik naasten gecontacteerd. Ouderen die op deze afdeling verblijven, kunnen zwaar dementerend of fysiek zwaar zorgbehoevend zijn. Als ik aan hen vragen zou stellen, is de kans groot dat de informatie die ik verkrijg niet correct is.
49
Hoofdstuk 3: resultaten van het onderzoek naar het verloop van de aanvraag tot een opname. Met dit onderzoek wil ik nagaan of mensen al dan niet gebruik maken van thuiszorgdiensten om langer thuis te blijven en wanneer er dan het besluit genomen wordt om over te gaan tot de volgende stap. Om een beeld te schetsen wat zo dicht mogelijk aanleunt bij de realiteit, heb ik 1/3 van de bevolking van het Rust- en Verzorgingstehuis Vinkenhof en van de Serviceflats Gorisberg ondervraagd. De totale populatie bestaat uit 40 mensen. Zowel in de Serviceflats, het Rustoord, RVT 1 en RVT 2 heb ik 10 mensen ofwel een naaste van de oudere ondervraagd.
3.1
Omschrijving van de populatie
Om een beeld te kunnen vormen van de bevolking van het rust- en verzorgingstehuis Vinkenhof en de serviceflats Gorisberg, heb ik de mensen naar hun geslacht, leeftijd en burgerlijke staat gevraagd. 85 % van de ondervraagden zijn vrouwelijk. Dit stemt overeen met de vaststelling dat vrouwen langer leven dan mannen. Dit gegeven wordt bevestigd door de cijfers van de burgerlijke staat die weergeven dat 77% van de bevraagden weduwe of weduwnaar zijn. Geslacht van de populatie per verblijfplaats 10
9
10
8 7
8 6 3
4
2 2
1
0 Serviceflats
RO
RVT2
RVT1
Verblijfplaats Man
Vrouw
Burgerlijke staat per verblijfplaats 10
10
8
8 6 4 2
8 5
4 2
1
1
1
0 ongehuwd
gehuwd
gescheiden
weduw(e)naar
Burgerlijke staat Serviceflats
RO
RVT2
RVT1
50
Leeftijd per verblijfplaats 5 4
4 3
4
3
3 2
2 1
1
4
22
2
2
22
1
2 1
1
1
1
0 65-70
70-75
75-80
80-85
85-90
90-95
95-100
100-105
Leeftijd Serviceflats
3.2
RO
RVT2
RVT1
Verloop van de aanvraag tot opname
De beslissing om over te gaan naar een volgende stap gebeurt niet over één nacht ijs. Het is meestal een samenspel van verschillende factoren die ervoor zorgen dat de knoop doorgehakt wordt. Op basis van volgende elementen ga ik onderzoeken wat er meespeelt in een beslissing.
3.2.1
Verblijf voorafgaand aan de huidige verblijfplaats
Oudere mensen zijn ook ooit jong geweest en hebben dus niet hun hele leven in een rust- en verzorgingstehuis of een serviceflat gewoond. Ik heb hen dan ook gevraagd waar ze voordien woonden om te kijken of er al veel gebruik gemaakt is van de eventuele tussenstappen zoals een bejaardenwoning. 52 % van de ondervraagden is rechtstreeks van huis naar een rust- en verzorgingstehuis of een serviceflat getrokken. Vervolgens kon 27% van deze populatie na een ziekenhuisopname niet meer zelfstandig thuis verblijven of door naasten verzorgd worden. Hierdoor zijn ze naar het rust- en verzorgingstehuis of een serviceflat getrokken. Tot slot heeft een kleine 13 % eerst nog verbleven in een bejaardenwoning of een serviceflat. In tegenstelling tot wat velen denken, is dit niet om een groeiende afhankelijkheid op te vangen, maar om de mate van zelfstandigheid zolang mogelijk te bewaren met de aangeboden hulpmiddelen. Verblijf voorafgaand aan de huidige verblijfplaats 27%
52%
5% 8%
Thuis
Familie
8%
Bejaardenwoning
Serviceflat
Ziekenhuis
51
Wanneer ik een opsplitsing maak naar de verschillende verblijfplaatsen nu, dan valt het ook op dat de huidige serviceflatbevolking bijna allemaal rechtstreeks van huis komen. Zij gaven tijdens de interviews ook aan dat een huis vaak veel te groot was voor hen alleen. In deze flats beschikken ze over voldoende ruimte om alleen te wonen en hebben ze bovendien contact met leeftijdsgenoten. 30 % van de ouderen die in het rust- en verzorgingstehuis verblijven, zijn hier na een ziekenhuisopname terecht gekomen. Deze groep heeft aangegeven dat ze voor hun opname zelfstandig thuis konden verblijven. Door een plotse val of ziekte is hun zelfstandigheid aangetast waardoor dit niet meer mogelijk was.
Verblijf voorafgaand aan de huidige verblijfplaats 8
8 6
6 4
5 4 3
3
3 2
2
2
1
1 1
1
0 Thuis
Familie
Bejaardenw oning
Serviceflats
3.2.2
RO
RVT2
Serviceflat
Ziekenhuis
RVT1
Ziektebeeld dat tot een opname geleid heeft
Oudere mensen komen niet zomaar in een rust- en verzorgingstehuis of een serviceflat terecht. Uit onderstaande grafiek lijkt dit misschien niet zo omdat 59% van de ondervraagden aangeeft dat er geen ziekte geweest is die geleid heeft tot een opname. Slechts 18% van de populatie wijst dementie aan als oorzaak van opname, 15% duidt op een beperking van het bewegingsstelsel en 8% meldt dat het om een andere oorzaak gaat. Ziektebeeld dat tot een opname geleid heeft
8% 15%
18%
Geen
Dementie
59%
Beperking van bewegingsstelsel
Andere
52
Wanneer ik echter naar de cijfers kijk per afdeling, komt er een ander beeld naar voren. De ouderen uit de serviceflats geven aan dat er geen ziektebeeld geweest is dat aanleiding gegeven heeft tot de verhuis. Zoals ik reeds eerder vermeld heb, gaven de mensen hier aan dat een huis vaak te groot was voor hun alleen. In het rustoord en het rust- en verzorgingstehuis afdeling 2 zijn er al meer signalen van een beginnende ouderdomsproblematiek. 20% wijst op een beginnende beperking van het bewegingsstelsel. Ze kunnen zich niet goed meer verplaatsen in en rond het huis. Deze beperking in bewegingsvrijheid leidt dan ook nog tot een toenemende graad van afhankelijkheid. Deze ouderen willen hun omgeving vaak niet tot last zijn, en besluiten dan het eigen huis in te ruilen voor een andere verblijfplaats waar ze met de nodige zorgen omringd kunnen worden wanneer dat nodig is. De voornaamste reden die terugkwam onder de categorie “andere” was het valrisico. Dit is echter geen ziektebeeld dus zal ik deze categorie verder bespreken bij de andere oorzaken die tot een opname geleid hebben. In afdeling 1 van het rust- en verzorgingstehuis is er dan meer sprake van een echt ouderdomsgebonden ziektebeeld, namelijk dementie. In 70 % van de gevallen was dementie de hoofdoorzaak die tot een opname geleid heeft. Ziektebeeld dat tot een opname geleid heeft 10
10 8 6
7
6
7
4 2 2
2
2
1
1
2
0 Serviceflats
RO
RVT2
RVT1
Verblijfplaats Geen
3.2.3
Dementie
Beperking van bewegingsstelsel
Andere
Andere oorzaken die tot een opname geleid hebben
Naast een ziektebeeld kunnen ook andere factoren bepalend zijn in de keuze voor een opname. Het kan ook dat het de combinatie van een ziektebeeld met één van onderstaande factoren is die tot een beslissing geleid heeft. In hoofdstuk 3 van mijn theorie heb ik reeds aangehaald dat veranderingen in de zintuigen en motoriek een belangrijke invloed kunnen hebben op het zelfvertrouwen en de mate van autonomie van senioren.
53
In de serviceflats heeft men als voornaamste reden de eenzaamheid aangegeven. Dit is een vrij logisch gegeven omdat 80 % van de ondervraagde bewoners weduwe of weduwnaar zijn. Verder heb ik in de omschrijving van ouderen volgens de lichamelijke ontwikkeling en psychisch welbevinden ook beschreven dat ouderen met het verlies van hun partner ook schrik hebben dat ze de contacten verliezen die ze via hun partner hebben leren kennen. Het kan enkele jaren duren eer ze over dit verlies heen geraken en nieuwe sociale contacten durven leggen. Een gebrek aan zelfredzaamheid slaat voor deze mensen voornamelijk terug op het onderhouden van de woning en het bijhouden van de administratie. In het rustoord is het voornamelijk de combinatie van eenzaamheid met een verzorgingsprobleem die tot een opname geleid heeft. Dit betekent niet dat ouderen hier geen zelfstandig leven meer leiden. Ze hebben nog ruimte om hun dag zelf in te vullen, maar deze ruimte wordt beperkt door de zorgen die ze toegediend krijgen. Hier is er ook al sprake van overbelasting van de omgeving. De mensen van deze afdeling hebben in geringe mate toch hulp en ondersteuning nodig bij dagdagelijkse handelingen zoals opstaan, aankleden en wassen. Voor hun directe omgeving is het niet altijd haalbaar om hen hierin steeds bij te staan. Andere factoren die een rol spelen zijn revalidatie na ziekte, valrisico, gevaarlijk gedrag van de omgeving (vb. verwaarlozing) of verlies van woonst omdat de persoon bij wie men inwoonde overleden is. In afdeling 2 van het rust- en verzorgingstehuis slaat het gebrek aan zelfredzaamheid terug op handelingen zoals zichzelf aankleden en het dagelijks toilet. Verder zijn een valrisico, verzorgingsproblemen en eenzaamheid belangrijke factoren die meespelen in de beslissing om al dan niet thuis te blijven. Tot slot is in afdeling 1 van het rust- en verzorgingstehuis het gebrek aan zelfredzaamheid de belangrijkste oorzaak van een opname. Het verzorgingsprobleem en de overbelasting van de omgeving hangen hier nauw mee samen. Gevaarlijk en storend gedrag zijn op deze afdeling geen onbekende elementen. Deze factoren kunnen een logisch gevolg zijn van de dementieproblematiek.
54
Andere oorzaken die tot een opname geleid hebben
Serviceflats
3.2.4
RO
RVT2
RVT1
gebrek aan zelfredzaamheid
eenzaamheid
angst
verzorgingsprobleem
gevaarlijk gedrag
storend gedrag
overbelasting omgeving
andere
Personen die een rol spelen in de aanvraag tot opname
Het is niet eenvoudig om te beslissen om al dan niet langer thuis te verblijven. Deze keuze kan ook door verschillende partijen gemaakt worden. In de meeste gevallen spelen ofwel de patiënt, inwonende familie, niet – inwonende familie, de sociale dienst van een ziekenhuis, een huisarts of meerdere personen tesamen hierin een rol. Volgens onderstaande grafiek weegt de invloed van niet – inwonende familie een grote rol. Het gaat hier dan meestal om broers of zussen ofwel om kinderen. Personen die een rol spelen in de aanvraag 11%
7%
6%
20%
43%
13%
patiënt
inwonende familie
niet -inwonende familie
sociale dienst
huisarts
andere
De veronderstelling is dat naarmate de graad van zelfstandig wonen afneemt, het andere personen dan de senior zelf zijn die een beslissing nemen. Uit mijn onderzoek blijkt dat dit beeld niet helemaal correct is. Van de bevraagde rustoordbewoners heeft geen enkele bewoner bijgedragen in de aanvraag terwijl zij toch nog in grote mate zelfstandig leven binnen de instelling. Dit komt omdat er nog steeds een negatief stereotype beeld hangt rond een verblijf in een rustoord. Onder de hoofding “een combinatie van autonomie en afhankelijkheid” heb ik dit probleem even aangehaald.
55
De ondervraagde populatie heeft ook aangegeven dat ze eerst wel wat tegen de verhuis opzagen, maar eenmaal aangekomen het allemaal heel goed meevalt. Voor de mensen die in afdeling 1 van het rust- en verzorgingstehuis opgenomen worden, is het soms moeilijk om zelf een beslissing te nemen omdat ze niet altijd meer helder van geest zijn. Personen die een rol spelen in de aanvraag 5 4 3 2 1 0 patiënt inwonende niet sociale familie inwonende dienst familie
huisarts
andere
Verblijfplaats Serviceflats
3.2.5
RO
RVT2
RVT1
Vlotheid en hoogdringendheid van opname
Als de aanvraag tot een opname in de serviceflats of het rust- en verzorgingstehuis eenmaal gebeurd is, is dit geen garantie dat de senior in kwestie hier ook onmiddellijk terecht kan. In mijn onderzoek heb ik navraag gedaan of mensen op een wachtlijst hebben gestaan alvorens ze hun intrek konden nemen in de gewenste vertrekken. Uit de ondervraging blijkt dat 48 % van de populatie op een wachtlijst heeft gestaan. De wachttijden waren heel divers. In de serviceflats zijn de wachttijden langer dan in het rust- en verzorgingstehuis. Dit is ook logisch. De serviceflats zijn erop gericht om in het stadium van de vroege ouderdom zelfstandig te kunnen verblijven. In die fase is er nog weinig sprake van zorgbehoevendheid. Wachtlijst alvorens een opname 6 5
6 5
5
5
5
5
5 4
4 3 2 1 0 Serviceflats
RO
RVT2
RVT1
Verblijfplaats Ja
Neen
56
Daarnaast is de nood aan een opname in een rust- en verzorgingstehuis soms hoog omdat de bejaarde persoon absoluut niet meer alleen thuis kan verblijven en de familie ook niet meer in opvang voor deze persoon kan voorzien. De cijfers tonen aan dat naarmate de graad van zorgbehoevendheid toeneemt, ook het aantal dringende opnames toenemen. Dringende opname 10 8 6 4 2 0 Serviceflats
RO
RVT2
RVT1
Verblijfplaats Ja
3.3
Neen
Emoties en gevoelens die de verhuis naar een andere verblijfplaats opwekken
Het is niet altijd eenvoudig voor mensen om het huis te verlaten waar ze de helft van hun leven of langer hebben doorgebracht. Ze ruilen hun dagdagelijkse leefwereld in voor iets helemaal nieuws. Je kan het zelfs vergelijken met een kind op de eerste schooldag. Zij moeten ook alles achterlaten wat hun vertrouwd is om een nieuwe start maken. Het zijn nieuwe muren, nieuwe meubels en vooral, nieuwe mensen.
3.3.1
Emoties voorafgaand aan de verhuis
Van de ouderen die naar de serviceflats verhuisd zijn, waren de meeste blij dat ze konden gaan. Toch zijn enkelen met tegenzin aan de hele verhuis begonnen. Ze hadden geen keuze omdat thuis blijven wonen geen optie meer was. Het aanpassen aan wonen in de serviceflats verliep voor bijna iedereen vrij vlot. Sommigen hebben aangegeven dat het even zoeken was, maar dat ze zich uiteindelijk toch gesetteld hebben. De meerderheid van naasten deelde in de vreugde van hun ouder familielid. Ze waren geruster dat de bejaarde niet meer voortdurend alleen moest zijn en dat de nodige zorgen ook in de nabijheid gelegen zijn. Er waren echter ook wat minder positieve reacties. De familie vond het dan voornamelijk jammer dat de afstand zo groot werd. Bepaalde ouderen zijn namelijk afkomstig uit een andere gemeente.
57
In het rust- en verzorgingstehuis waren er heel erg uiteenlopende emoties waar te nemen. De helft van de mensen van het rustoord waren helemaal niet gelukkig met hun opname. Ze wilden hun huis niet achterlaten waar ze hun hele leven geleefd hadden of ze hadden schrik om ziektes over te nemen van andere mensen. Ze hadden ook het gevoel dat ze geen andere keuze hadden. Thuis blijven ging niet meer omdat ze toch in een bepaalde mate zorgbehoevend geworden waren en hun omgeving dit niet meer kon opvangen. De andere helft was blij dat ze geholpen konden worden. Enkele onder hun hadden echt schrik om langer alleen thuis te zitten omdat ze al een keer gevallen waren of omdat ze geen weg meer wisten met hun eenzaamheid . Op afdeling 2 van het rust- en verzorgingstehuis heersten gelijkaardige emoties. Voor een beeld te krijgen van de mensen op afdeling 1, heb ik me geïnformeerd bij familieleden. Hier kwamen verschillende antwoorden naar voren. Een deel van de bejaarden besefte niet meer wat er met hen gebeurde, voor hen vormde de verhuis dan ook niet echt een probleem. Een ander deel van de populatie uit afdeling 1 was helemaal niet enthousiast voor de verhuis, enkele namen zelfs een agressieve houding aan. Toch waren er ook nog ouderen die blij waren dat ze op een plaats konden gaan wonen waar ze met goede zorgen omringd worden. De aanpassing aan de nieuwe verblijfplaats is niet zo vlot verlopen voor iedereen. De meerderheid van de rustoordbevolking geeft aan dat het ondanks de twijfels allemaal wel goed gegaan is. Toch zijn er ook bewoners waar het een hele tijd duurde eer dat ze het leven in het rustoord gewoon geraakt zijn. Het zijn vooral het verschil met thuis en de aanpassing van een zelfstandig leven naar een leven met zorgbehoevendheid die de aanpassing bemoeilijkte. Voor de bewoners van afdeling 2 van het rust- en verzorgingstehuis bracht de overgang weinig problemen met zich mee. Ze hebben zich dan ook snel kunnen aanpassen. Enkele individuen hebben wel aangegeven dat ze het moeilijk vonden om zich aan de nieuwe, vreemde omgeving en mensen aan te passen. Ze hadden hier tijd voor nodig. Op afdeling 1 waren er weinig problemen met aanpassen, vooral omdat de meeste niet meer beseften wat er met hen gebeurde. Sommigen hebben zich toch agressief opgesteld alvorens ze de nieuwe verblijfplaats aanvaard hebben. 58
De naaste familie van de bewoners van het rust- en verzorgingstehuis waren voornamelijk opgelucht dat de ouderen met de juiste zorgen omringd werden. Ze waren er gerust in dat de bejaarde familieleden op een goede plaats terechtkwamen. Een ander algemeen heersend gevoel was er een van spijt. Mensen die jarenlang de zorg voor een oudere op zich hebben genomen vonden het jammer dat ze hier niet mee konden doorgaan. Ze hebben zich altijd ingezet voor deze personen en deze zorg afstaan ervaren ze dan ook ergens als een falen van het eigen kunnen.
3.3.2
Gevoelens die de populatie over het huidige verblijf ervaren
De bejaarden uit de serviceflats delen mee dat ze bijna allen heel gelukkig zijn nu. Ze voelen zich vooral ook veiliger. Het merendeel van de bewoners heeft ook nieuwe sociale contacten gelegd. Iedereen babbelt wel eens met mekaar, maar er zijn ook bewoners die een nieuwe vriendenkring gevormd hebben. Enkele expliciete voordelen zijn volgens de bewoners dat ze niet meer moeten instaan voor het onderhoud van de woning, dat er altijd wel iemand in de buurt is en dat ze hulp krijgen van de andere bewoners. Anderzijds zijn er toch nog enkele nadelen aan hun verblijf verbonden. Als voornaamste gebrek wordt het gemis aan een echt “thuis”- gevoel opgegeven. Daarnaast laat de technische dienst te wensen over. Als mensen een bepaald probleem aangeven, gaat er teveel tijd over eer dat hier iets mee gebeurt. Tot slot zijn de warme periodes aan de zuidkant van het gebouw ook ondraaglijk. Uiteindelijk zijn de bewoners toch zeer tevreden met hun huidige verblijfplaats. De rustoordbewoners zijn in het algemeen gelukkig en tevreden met hun verblijf. Toch zijn er ook ouderen die liever thuis waren gebleven en zelfs enkele die absoluut niet gelukkig zijn in het rustoord. De meeste onder hen praten ook wel met hun medebewoners, maar het zijn maar enkelen die effectief nieuwe vrienden gemaakt hebben. Ze vinden het wel heel aangenaam dat ze mensen rond hun hebben waar ze mee kunnen praten, lachen,… . De bejaarden die ik bevraagd heb, vertelden dat er toch enkele voordelen verbonden zijn aan hun nieuw verblijf. Hun eten wordt namelijk voor hen gemaakt, ze krijgen dagelijks een tasje koffie met een koekje, er wordt voor hen gepoetst, de was wordt voor hen gedaan, ze worden goed verzorgd en ze zijn omringd met mensen. Ze hoeven dus niet meer alleen te zijn.
59
Aan de andere kant ervaren ze toch ook enkele nadelen. Zo zijn ze hun vertrouwde omgeving kwijt. Ook zij geven aan dat het geen echte “thuis” meer is. De mensen zeggen ook dat ze niet meer op vakantie kunnen gaan omdat ze constant bepaalde zorgen nodig hebben. Tot slot zijn er ook momenten van verveling, vooral in de weekends en op feestdagen. Er is wel begrip voor de lagere personeelsbezetting op dergelijke dagen, maar door de verveling kunnen de dagen heel lang duren. De mensen die op afdeling 2 van het rust- en verzorgingstehuis verblijven, zijn tevreden van hun verblijf maar zouden toch ook liever thuis gebleven zijn. Er zijn maar enkelen die echt nieuwe sociale contacten gelegd hebben. De meeste ouderen praten wel met mensen die rond hun leven, maar echte vriendschappen komen weinig voor. De voordelen die aangehaald worden, komen overeen met degene die de rustoordbewoners besproken hebben. De nadelen stemmen ook overeen met die van de rustoordbevolking. Zij voegen er hier echter nog enkele aan toe. Hoewel de huishoudelijke taken voor hen gedaan worden en ze dit meestal wel op prijs stellen, ervaren sommigen dit ook als een gemis. Verder is de kostprijs ook een struikelblok. De kosten lopen soms hoog op vinden de bejaarden. Voor velen is het pensioen op het einde van de maand op als ze de huurprijs en bijkomende kosten zoals medicatie en dokterskosten betaald hebben. Ouderen die op afdeling 1 verblijven, voelen zich in het algemeen tevreden. Er zijn ook mensen die zelf geen besef meer hebben wat er allemaal met hun gebeurd en mensen die het gewoon allemaal beu zijn. De meerderheid van de bewoners leeft op zichzelf. Ze hebben dus geen contact gelegd met anderen. Toch zijn er mensen op deze afdeling die nieuwe vrienden en vriendinnen gemaakt hebben. Ze zijn hier dan ook heel blij mee. De bevraagde familieleden halen als belangrijkste voordeel aan dat de mensen in goede handen zijn en dat ze met de nodige zorgen omringd worden. Enkele van de dementerende ouderen zijn zelfs opengebloeid in de nieuwe omgeving. Ze vinden het ook zeer positief dat er activiteiten georganiseerd worden en dat er steeds iemand aanwezig is om mee te praten. Als nadeel wordt voornamelijk vermeld dat ze de zorgen zelf niet meer aankunnen en dat de kostprijs van het verblijf vrij hoog ligt.
60
3.4
Besluit over de resultaten van het onderzoek
Met mijn praktijkonderzoek wou ik nagaan of mensen al dan niet gebruik maken van thuiszorgdiensten om langer thuis te blijven en wanneer er dan het besluit genomen wordt om over te gaan tot de volgende stap. Uit de resultaten blijkt dat 67,5% van de populatie één of meerdere vormen van de thuiszorghulp- of dienstverlening gebruikt. Toch zijn er van de bevraagden maar weinig die maximaal gebruik maken van het totaalpakket om zolang mogelijk in huis te verblijven. De meeste ouderen kiezen ervoor in te trekken bij familie of om te verhuizen naar een bejaardenwoning, een serviceflat of naar het rust- en verzorgingstehuis wanneer de graad van zorgbehoevendheid toeneemt. De voornaamste redenen waarom bejaarden ervoor kiezen om niet langer thuis te verblijven, zijn dementie, een gebrek aan zelfredzaamheid, een verzorgingsprobleem, eenzaamheid en een overbelaste omgeving. Voor mensen die in de serviceflats verblijven, slaat een gebrek aan zelfredzaamheid voornamelijk terug op moeilijkheden in het onderhoud van de woning en problemen met het bijhouden van administratieve taken. Voor de mensen uit het rust- en verzorgingstehuis slaat dit gebrek eerder terug op problemen met het aankleden en het dagelijks toilet. Het is niet altijd de bejaarde persoon zelf die er om verzoekt om opgenomen te worden. Vaak spelen de niet – inwonende familie zoals de kinderen, broers of zussen, de huisarts en de sociale dienst van het ziekenhuis een belangrijke rol in de aanvraag. Wanneer er een aanvraag tot opname geformuleerd wordt, kan een bejaarde persoon niet automatisch op de gewenste verblijfplaats terecht. Ongeveer de helft van de populatie is eerst terecht gekomen op een wachtlijst. De wachttijden van de verschillende verblijfplaatsen zijn heel uiteenlopend, gaande van enkele weken, maanden tot één of meerdere jaren. Deze laatste is meer uitzondering dan regel en komt ook eerder voor in de serviceflats. Wanneer het echter om een hoogdringende situatie gaat omdat de persoon echt niet langer in de thuissituatie terecht kan, kunnen ouderen via een dringende opname toch terecht op het gevraagde verblijf. Deze dringende opnamen komen meer voor in de zwaar zorgbehoevende situaties. De verhuis houdt voor zowel de bejaarde als voor zijn naaste omgeving een aanpassing in, voor de één al wat groter dan voor de ander. Dit hele gebeuren laat niemand onberoerd. 61
Wanneer het eenmaal vaststond dat ze niet langer thuis zouden verblijven, ervaarden de ouderen heel erg uiteenlopende emoties. De naaste omgeving was vooral opgelucht dat hun ouders, broer of zus goed werden opgevangen en met de nodige zorgen omringd ging worden. Het gewennen aan de nieuwe omgeving ging voor de één al wat beter dan voor de ander. De senioren die naar een serviceflat verhuisd zijn, hebben hier het minst problemen bij ondervonden. Op dit moment zijn de gevoelens over het verblijf nog steeds verdeeld. De meerderheid voelt zich tevreden en gelukkig, maar dit geldt niet voor iedereen. Als grootste pluspunten van het huidige verblijf worden aangehaald dat de mensen niet meer moeten instaan voor het onderhoud van de woning en dat ze niet meer altijd alleen zijn. Anderzijds zijn er ook enkele minpunten aan het licht gekomen. De ouderen missen een echte “thuis” en het kostenplaatje wat aan hun verblijf gekoppeld wordt, is toch wel hoog naar hun gevoel.
.
62
Hoofdstuk 4: tevredenheidsonderzoek naar de thuiszorgdiensten. In hoofdstuk 1: voorzieningen die diensten aanbieden in Houthalen – Helchteren, heb ik de thuiszorghulp- en dienstverlening besproken die wordt aangeboden aan de inwoners van Houthalen – Helchteren. Het lijkt me interessant om te weten hoe de gebruikers deze diensten nu ervaren of ervaren hebben. Om hier een idee over te krijgen, heb ik bewoners uit het rust- en verzorgingstehuis Vinkenhof gevraagd of ze ooit gebruik gemaakt hebben van deze mogelijkheden en wat ze hier van vonden. De bewoners van de serviceflats Gorisberg zijn nog steeds in de mogelijkheid om beroep te doen op deze hulp- en dienstverlening. Daarom heb ik ook hen gevraagd of zij er al dan niet gebruik van maken en wat zij ervan vinden. Ik heb me tijdens de interviews toegespitst op de niet – medische hulp- en dienstverlening in de thuiszorg. In de komende alinea’s ga ik de resultaten bespreken. Omwille van de veelheid aan gegevens, heb ik niet alles in grafieken verwerkt. Voor concrete cijfergegevens verwijs ik u graag door naar bijlage nummer twee. Om verwarring te voorkomen, ga ik de resultaten in de tegenwoordige tijd bespreken. Voor de bewoners van het rust- en verzorgingstehuis Vinkenhof is het namelijk zo dat zij hier momenteel geen beroep meer op doen. Voor hen ligt deze hulp- en dienstverlening in het verleden.
4.1
Omschrijving populatie
De populatie is dezelfde als in hoofdstuk 3. Dit betekent dus dat 85% van de mensen die ik geïnterviewd heb vrouwelijk zijn. 77% onder hen zijn weduwe of weduwnaar. De jongste bejaarde bevindt zich in de categorie 65 – 70 jaar terwijl de oudste in de categorie 100 – 105 jaar terug te vinden is. Van de 40 mensen die ik bevraagd heb, maken 27 bejaarden gebruik van één of meerdere thuiszorgdiensten. Dit komt neer op 67.5 % van de populatie.
63
Gebruik van thuiszorgdiensten
33%
67%
Ja
4.2
Neen
Resultaten van de interviews
In onderstaande alinea’s ga ik de resultaten weergeven die naar voor gekomen zijn tijdens de interviews met de bejaarde personen of hun naaste familie. 4.2.1
Poetshulp
37,5 % van de populatie geeft aan gebruik te maken van een poetshulp. Deze poetshulp is zowel van het OCMW als van externe diensten zoals Familiehulp. De ouderen die hier een beroep op doen geven ook aan hier tevreden tot zeer tevreden over te zijn. 87% van de bejaarden is van mening dat ze voldoende hulp krijgen en dat het tijdstip waarop de hulp komt, gepast is. Het kan ook voorkomen dat een ingeplande hulp uiteindelijk niet kan komen. De meningen over het verwittigen hieromtrent zijn verdeeld. 60 % van de bevraagden wordt tijdig op de hoogte gebracht wanneer de hulp niet kan komen. 13% van de ouderen vertelt dat het toch al eens voorvalt dat ze niet op tijd verwittigd worden terwijl 7% maar af en toe tijdig verwittigd wordt. De resterende 20% kan zich niet meer herinneren of ze al dan niet op tijd op de hoogte gebracht worden. Deze groep verblijft momenteel in het rust- en verzorgingstehuis. Het is niet abnormaal dat ze niet alles meer weten omdat ze hier bijna allen al enkele jaren verblijven. De helpsters worden ook heel erg geapprecieerd door de bejaarden. Op de vraag of de uitvoering van taken in orde is, hebben ze enkel goed tot zeer goed geantwoord. Tot slot is er nog het financiële aspect. 54% van de gebruikers is van mening dat de prijs zeker niet te hoog is. 13% gaat hier niet mee akkoord en vind deze hulpverlening toch al prijzig. De overige 33% heeft geen mening over de kostprijs omdat ze niet weten hoeveel betalen.
64
Tevredenheid over de ontvangen hulp
27%
73%
Zeer t evreden
Tevreden
Besluit over de tevredenheid van de poetsdienst Het merendeel van de gebruikers is heel tevreden over de dienst. De ouderen krijgen voldoende hulp op een gepast tijdstip en de kostprijs is aanvaardbaar. Er vormt zich enkel een probleem bij het tijdig verwittigen in geval dat een helpster niet kan komen. 20% van de gebruikers geeft aan dat dit toch niet altijd gebeurt. Het criterium “tijdig” is natuurlijk een moeilijk gegeven omdat dit persoonlijk ingevuld kan worden.
4.2.2
Gezinshulp
15 % van de ondervraagden doet beroep op een gezinshulp, zowel van het OCMW als van externe diensten. Ze geven allemaal aan tevreden tot zeer tevreden te zijn over deze hulpverlening. 67 % is van mening dat ze voldoende hulp krijgen, maar de overige 33% had liever nog wat meer hulp gekregen dan dat ze momenteel ontvangen. De helpsters komen wel op de juiste momenten van de dag. Wanneer het voorkomt dat de geplande hulp niet kan doorgaan, wordt iedereen hier tijdig van op de hoogte gebracht. De uitvoering van de taken door de gezinshulp wordt in 50% van de gezinnen als zeer goed ervaren, in 33% van de gezinnen als goed en 17% van de ondervraagden kan zich dit niet meer herinneren. Deze laatste groep bevindt zich momenteel in het rust- en verzorgingstehuis. Zij verblijven hier al enkele jaren en kunnen zich niet meer zo goed voor de geest halen hoe het er destijds thuis aan toe ging. Het prijskaartje wat aan deze hulpverlening hangt, wordt door 66% van de ondervraagden als positief ervaren. Slechts 17% procent meent hier teveel voor te moeten betalen. De resterende 17% kan zich dit niet meer herinneren. Tevredenheid over de ontvangen hulp
50%
50%
Zeer tevreden
Tevreden
65
Besluit over de tevredenheid van de gezinshulp Ouderen die gebruik maken van een gezinshulp, zijn heel tevreden over de ontvangen hulp. De hulp komt op een goed moment van de dag, de kostprijs is in orde en wanneer de hulp niet kan komen, wordt iedereen tijdig op de hoogte gebracht. In tegenstelling tot de poetshulp, is echter nog maar 67 % van mening dat ze voldoende hulp krijgen. Er wordt geprobeerd om zoveel mogelijk op de vraag in te spelen van de ouderen. De diensten die gezinshulp aanbieden, zijn echter ook aan hun personeelsbestand gebonden. Deze werken allemaal het maximum aantal uren in de gegeven werkstructuur. 33% is echter toch al een aanzienlijk gegeven. Als deze trend zich in stijgende lijn voortzet, moet er misschien toch voor een uitbreiding van het personeelsbestand gezorgd worden. Mensen die gebruik maken van gezinshulp, hebben weinig klachten over de prijs van de hulp die ze ontvangen.
4.2.3
Minder Mobielen Centrale
33,3 % van de populatie is lid van de Minder Mobielen Centrale. Deze is enkel van het OCMW. Onder de gebruikers zijn de meeste tevreden tot zeer tevreden. Deze 80% geeft ook aan dat de chauffeurs hen altijd op het gewenste tijdstip komen halen. Toch is 20 % van de ondervraagden minder tevreden over deze dienstverlening. Wanneer een geplande rit niet kan doorgaan, weet maar 20 % van de ouderen te zeggen of ze hier tijdig over geïnformeerd worden. Tot slot is 40% van de leden uit de populatie van mening dat de prijs niet te hoog is, 20% vindt de ritten te duur en de overige 40% weet niet wat deze service hen kost. Tevredenheid over de ontvangen hulp
20% 40%
40%
Zeer tevreden
Tevreden
Minder Tevreden
Besluit over de tevredenheid van de Minder Mobielen Centrale In tegenstelling tot de poetsdienst en de gezinshulp, zijn de mensen niet uitgesproken tevreden over de Minder Mobielen Centrale. 20% van de bevraagde gebruikers vindt dat de chauffeurs niet op het gewenste tijdstip komen. De chauffeurs die voor het OCMW rijden, werken op 66
vrijwillige basis. Je kunt deze mensen dan niet verplichten te rijden op momenten dat zij niet willen. Net omdat ze op vrijwillige basis werken, moet je als OCMW dankbaar zijn voor hun medewerking. Het enige wat men hier best kan proberen, is nieuwe mensen zoeken die zich hiervoor willen inzetten. Het lage percentage in verband met het tijdig verwittigen indien een rit geannuleerd wordt, kan verklaard worden door het feit dat dit zelden tot nooit gebeurd. Een rit wordt pas vastgelegd met wederzijds akkoord van de passagier en de chauffeur. Er moet zich dan al iets onverwachts voordoen eer deze rit niet kan doorgaan. De chauffeurs krijgen enkel een onkostenvergoeding voor de afgelegde kilometers. Zij verdienen hier dus niets mee. Toch is 20% van de ouderen nog van mening dat de ritten te duur zijn. Een mogelijke verklaring hiervoor is dat chauffeurs soms terug naar huis gaan tussen de heen- en terugrit. Hierdoor betaalt de gebruiker tweemaal de afgelegde afstand. Het is soms gewoon niet mogelijk dat een chauffeur een hele namiddag wacht op een passagier als deze bijvoorbeeld op onderzoek moet in een ziekenhuis.
4.2.4
Warme maaltijdbedeling
40% van de populatie laat een warme maaltijd aan huis leveren. Van die 40% situeert zich de grootste groep in de serviceflats. Deze maaltijden worden zowel door de bedelers van het OCMW als door traiteurs geleverd. De meningen over de bedeelde maaltijden zijn eerder verdeeld. 88 % is tevreden tot heel tevreden, maar 12% geeft ook aan minder tevreden tot helemaal niet tevreden te zijn. Iedereen is er wel over eens dat ze voldoende maaltijden per week aan huis geleverd krijgen. Het tijdstip waarop de bejaarden hun maaltijd geleverd krijgen, is in 87% van de gevallen een goed moment. De overige 13% deelt mee dat ze de maaltijden maar af en toe op het juiste moment krijgen. De kostprijs van de maaltijden is voor 68% van de ondervraagden in orde. 19% heeft hier toch zijn bedenkingen bij. Ze vinden de maaltijden te duur. De overige 13% weet niet wat de prijs hiervan is. Tevredenheid over de ontvangen hulp
6%
6%
25%
63%
Zeer tevreden
Tevreden
M inder Tevreden
Helemaal niet tevreden
67
Besluit over de tevredenheid van de warme maaltijdbedeling De meerderheid van de verbruikers van een warme maaltijd zijn tevreden over deze dienstverlening. De kostprijs is voor de meeste mensen in orde en het tijdstip waarop de maaltijden geleverd worden komt hen meestal goed uit. Toch zijn hier ook signalen van ontevredenheid. De voorgeschreven dieetmaaltijden zijn zouten vetarm en voor sommigen is dit allesbehalve aangenaam. Ze vinden dat de hele smaak van het eten zo verdwijnt. Behalve de smaak, zijn er ook enkele klachten over het tijdstip van de levering. De maaltijden worden tussen 10u30 en 13u30 rondgebracht. De mensen die hun maaltijd als eerste krijgen, delen mee dat hun eten al koud is tegen de tijd dat ze de maaltijd willen nuttigen. Anderzijds klagen de mensen die hun maaltijd als laatste ontvangen, dat de middag dan al lang voorbij is. Het is moeilijk om voor dit probleem een oplossing te vinden. De maaltijden worden namelijk volgens bepaalde routes bedeeld. Deze routes zijn vastgelegd omdat het anders organisatorisch niet haalbaar is. Men kan misschien eens proberen met een systeem van alternerende routes. Op deze manier krijgt elk individu de ene week zijn maaltijd vroeger en de andere week zijn maaltijd wat later geleverd. Van de 13% die niet op de hoogte is van de prijs van de maaltijden, wordt dit meestal door kinderen of andere naasten geregeld. Er is dus wel iemand uit de naaste omgeving van de kostprijs.
4.2.5
Mantelzorgtoelage
25% van de bevraagde populatie heeft een aanvraag voor de mantelzorgtoelage gedaan en is hierop gerechtigd. Deze aanvragen zijn ongeveer gelijk verdeeld over de verschillende verblijfplaatsen. Ik heb navraag gedaan bij de bejaarden of ze deze aanvraagprocedure begrepen en in 70% van de gevallen heb ik een positief antwoord gekregen. De andere 30% bekent dat ze deze procedure toch ingewikkeld vinden. Begrijpt u de procedure ?
30%
70%
ja
nee
68
Meestal wordt deze procedure toegelicht door een deskundige sociaal werk. 90% van de ouderen vindt ook dat deze de moeite doet om hen de procedure verder toe te lichten.
Deed de deskundige sociaal w erk een inspaning?
10%
90%
ja
nee
In de gemeente Houthalen – Helchteren wordt de mantelzorgtoelage gelijktijdig onderzocht met het recht op de zorgverzekering en de tegemoetkoming Hulp aan Bejaarden. Daarom heb ik aan de mensen gevraagd of ze de lengte van de gehele procedure aanvaardbaar vinden. De meeste mensen vinden dat er niet teveel tijd verloopt tussen de aanvraag en de uiteindelijke beslissing. Toch heeft 30% geantwoord dat het lang duurt eerdat ze weten of ze gerechtigd zijn om deze toelage. Aanvaardbare lengte van de procedure
30%
70%
ja
nee
Besluit over de tevredenheid van de mantelzorgtoelage Desondanks dat het om een verwarrende procedure gaat, begrijpt toch het merendeel van de aanvragers het hele proces. De ouderen stellen het ook erg op prijs dat de deskundige sociaal werk moeite doet om de aanvraag met hem te overlopen en desnoods meerdere malen uit te leggen. 30% van de ondervraagden geeft aan dat de procedure veel tijd in beslag neemt. Er gaat een periode van drie maanden overheen na de maand van de aanvraagdatum voordat een definitieve beslissing genomen wordt. In die drie maanden vindt het onderzoek naar de zorgverzekering plaats. Tenzij deze procedure dus versneld kan worden, kan er ook niets veranderen in de procedure van de mantelzorgtoelage.
69
4.2.6
Personenalarmsysteem
30% van de populatie is in het bezit van een personenalarmsysteem. Het merendeel hiervan bevindt zich in de serviceflats omdat deze standaard uitgerust zijn met het systeem zoals ik in hoofdstuk 2 heb aangehaald onder de hoofding “Serviceflats”. De overgrote meerderheid geeft aan een veiliger gevoel te hebben met dit systeem. Gevoel van veiligeheid door bezit van het systeem
8%
92%
ja
nee
67% van de mensen die in het bezit zijn van het systeem, melden ook dat ze er reeds één of meerdere malen gebruik gemaakt hebben omdat er zich een noodsituatie voordeed. Besluit over de tevredenheid van het personenalarmsysteem De meeste mensen die in het bezit zijn van dit systeem, geven aan dat ze heel tevreden zijn. Het is dus een meerwaarde voor de bejaarde bevolking die zeker niet meer over het hoofd gezien mag worden. Behalve het algemene alarmsysteem, bezit een deel van de populatie ook nog een persoonlijke alarmknop. Dit is een klein toestel wat rond hun hals hangt wat als voordeel heeft dat het steeds in hun onmiddellijke omgeving is in tegenstelling tot de algemene alarmknop.
4.2.7
Andere thuiszorghulp- en dienstverlening
In hoofdstuk 1 heb ik naast de zojuist besproken hulp- en dienstverlening, nog enkele andere thuiszorgdiensten besproken. Deze zijn bij de populatie niet aan bod gekomen. Met andere thuiszorgdiensten bedoel ik dan het Dagverzorgingscentrum, het Samenwerkingsinitiatief inzake Thuisgezondheidszorg, de bejaardengezelschapsdienst, de boodschappendienst, de klusjesdienst en de Palliatieve Thuiszorg. Allereerst is er dus het Dagverzorgingscentrum. De bevraagde ouderen hebben geen gebruik gemaakt van deze dagopvang omdat ze voldoende hulp en ondersteuning krijgen van de directe omgeving in combinatie met een poetshulp, gezinshulp of de warme maaltijdbedeling. 70
Het Samenwerkingsinitiatief inzake Thuisgezondheidszorg is ook niet aan bod gekomen. Bij de meeste ouderen is deze ook niet nodig omdat er niet veel verschillende diensten aan huis komen. De nood aan afstemming bestaat bij deze personen dan ook niet. De bevraagde ouderen doen geen beroep op een bejaardengezelschap. Bejaarden die nog voldoende zelfstandig leven, hebben ook niemand nodig die een oogje in het zeil houdt. Ouderen die thuis verbleven voor hun opname en in zekere mate zorgbehoevend waren, hebben ook geen beroep gedaan op de gezelschapsdienst. De naaste omgeving zorgde voor voldoende opvang wanneer er geen hulpverlening in huis was. Senioren maken ook geen gebruik van de boodschappendienst. De kleine boodschappen doen ze nog zelf. Wanneer het om zwaardere spullen gaat, gaat er iemand van de kinderen, broers of zussen mee ofwel brengen zij de nodige boodschappen mee als ze voor hun eigen huishouden gaan winkelen. De klusjes worden ook voornamelijk door de kinderen of andere familieleden uitgevoerd. Hierdoor wordt er ook geen beroep gedaan op de klusjesdienst. Tot slot is er nog de Palliatieve Thuiszorg. De ouderen die momenteel in de serviceflats verblijven, hebben nog geen nood aan de service van deze dienst. De mensen die in het rusten verzorgingstehuis verblijven, kunnen geen gebruik maken van deze hulpverlening. De kans is klein dat iemand van hen terug naar huis gaat om daar te sterven. Besluit over de andere thuiszorghulp- en dienstverlening Desondanks het uitgebreide aanbod, maken de bevraagde ouderen geen gebruik van de besproken hulp- en dienstverlening. Een algemene bemerking is dat deze weinig bekendheid genieten bij de beoogde doelgroep. Naar de toekomst toe kan er misschien een brochure uitgegeven worden door de gemeente of het OCMW Houthalen - Helchteren. Deze kan dan systematisch naar de doelgroep verzonden worden. Zij beschikken namelijk over de leeftijd van al hun inwoners. Op dit moment bestaan er al verschillende brochures. Dit zijn echter individuele initiatieven van verschillende bedrijven waardoor er nog geen overzicht bestaat naar de doelgroep toe. Het is echter ook een opgave om dergelijke brochure up-to-date te houden. In het welzijnslandschap vinden namelijk voortdurend verschuivingen plaats waardoor gegevens in brochures hun betrouwbaarheid kunnen verliezen.
71
4.3
Besluit van het tevredenheidsonderzoek
Meer dan de helft van de bevraagde ouderen maakt gebruik van één of meerdere thuiszorgdiensten. Zij zijn in het algemeen tevreden over de ontvangen hulp- en dienstverlening. In tegenstelling tot ouderen die gezinshulp ontvangen, geven gebruikers van de poetsdienst, de Minder Mobielen Centrale en de warme maaltijdbedeling aan dat ze voldoende hulp krijgen. Het tijdstip waarop de poetshulp, de gezinshulp en de Minder Mobielen Centrale aan huis komen, is voor bijna iedereen in orde. Over het uur waarop de warme maaltijden geleverd worden, is echter niet iedereen tevreden. Voor bepaalde mensen komen deze veel te vroeg, voor anderen veel te laat. Voor beide partijen houdt het in dat de maaltijden koud zijn als ze deze willen nuttigen. De kostprijs van de poetshulp, de gezinshulp en de warme maaltijden is bij de meeste bejaarden ook in orde. Over deze van de ritten met de Minder Mobielen Centrale bestaat er toch wat ontevredenheid. De procedure voor de aanvraag van een mantelzorgtoelage wordt door de meerderheid van de ondervraagden positief ervaren. De ouderen begrijpen de procedure en hebben ook het gevoel dat de deskundige sociaal werk voldoende inspanning levert om deze toe te lichten. Desondanks dat er enkele maanden over de hele procedure heen gaan, hebben de meeste bejaarden hier geen problemen mee. Vervolgens is er ook nog het personenalarmsysteem. De meeste gebruikers van dit systeem bevinden zich in de serviceflats omdat dit een deel uitmaakt van de flat. Het merendeel van de gebruikers is zeer positief over dit systeem omdat het hen een gevoel van veiligheid verschaft. Meer dan de helft van de ouderen die in het bezit zijn van een personenalarmsysteem heeft hier ook reeds gebruik van gemaakt in een noodsituatie. Er bestaan toch nog vormen van hulp- en dienstverlening in de thuiszorg die weinig bekendheid genieten. Ik heb het dan vooral over het dagverzorgingscentrum, het Samenwerkingsinitiatief
inzake
Thuisgezondheidzorg,
een
bejaardengezelschap
of
ziekenoppas, de boodschappendienst, de klusjesdienst en de Palliatieve Thuiszorg. Rond deze items moeten nog wat inspanningen geleverd worden om ze bereikbaar te maken voor de doelgroep. 72
Algemeen besluit Voor mijn eindwerk wou ik me niet beperken tot één aspect van de ouderenzorg. Ik heb gekozen om onderzoek te doen naar verschillende belangrijke elementen die belangrijk zijn voor zowel de doelgroep als de verschillende actoren die zich hiervoor inzetten. Een eerste aspect was een overzicht weergeven van het procesverloop van de aanvraag tot een opname in de serviceflats en het rust- en verzorgingstehuis. Ouderen verhuizen naar een semi-murale of intramurale voorziening door een gebrek aan zelfredzaamheid, een verzorgingsprobleem, eenzaamheid of omwille van een overbelaste omgeving. Zoals ik verwacht had, is het meestal een ander dan de bejaarde persoon die in meer zorgbehoevende situaties om een opname verzoekt. In de meeste gevallen spelen de kinderen hierin een grote rol. Ik dacht altijd dat het vooral in die zorgbehoevende situaties voorkwam dat anderen meer inspraak hadden, maar dit is absoluut niet het geval. In het rustoord waar de mensen nog het best te been zijn, zijn het anderen die de grootste invloed hebben in de beslissing om al dan niet thuis te blijven. De wachttijden zijn veel korter dan ik vermoedde. Voor een opname in het rust- en verzorgingstehuis bedraagt de maximumduur 1 jaar. In de serviceflats kan dit oplopen tot enkele jaren maar dat is niet abnormaal gezien de doelgroep die er verblijft. De beslissing om niet langer thuis te verblijven, roept heel wat emoties op bij zowel de oudere zelf als zijn omgeving. Een tweede element in mijn onderzoek was nagaan welke emoties de bejaarden en hun omgeving ervaren hebben toen vaststond dat ze niet langer thuis zouden blijven. Verder heb ik onderzocht hoe de ouderen zich momenteel met hun huidig verblijf voelen. Wanneer vaststond dat ze niet langer thuis bleven wonen, beleefden de bejaarde personen heel uiteenlopende gevoelens gaande van geluk, tot onbegrip en woede. Ik had deze reacties wel verwacht. Voor de één kan een opname als opluchting ervaren worden omdat men eindelijk geholpen wordt, terwijl een ander enkel het verlies van zijn “thuis” voor ogen heeft. De naaste omgeving was vooral opgelucht dat de oudere wordt opgevangen in een omgeving waar ze goed verzorgd worden.
73
De meeste bejaarden uit de serviceflats en het rust- en verzorgingstehuis hebben zich, tegen mijn verwachtingen in, vrij snel kunnen aanpassen aan hun nieuwe omgeving. Er zijn er natuurlijk ook enkelen die hier problemen mee hadden. Momenteel is het merendeel van de bevraagde ouderen gelukkig met het huidige verblijf. Velen missen wel het echte thuisgevoel. Een derde element in mijn onderzoek was nagaan of mensen gebruik maakten van thuiszorgdiensten om zo lang mogelijk thuis te blijven wonen. Ouderen in de serviceflats kunnen hier nog steeds een beroep op doen. 67,5% van de ondervraagden blijkt daadwerkelijk gebruik te maken of gemaakt te hebben van het aanbod aan thuiszorghulp- en dienstverlening. Dit vind ik een aanzienlijk aantal. Mijn visie over de mensen die in het rust- en verzorgingstehuis verblijven is veranderd. Eerst dacht ik dat mensen pas in een geval van zware zorgbehoevenheid ervoor kozen om de eigen woonplaats te verlaten. Uit mijn bevraging blijkt dat toch heel wat mensen in een vroeg stadium van zorgbehoefte de stap al zetten om thuis weg te gaan. Daarnaast was ik er ook van overtuigd dat in de huidige maatschappij, waar het individu toch wel op de voorgrond staat, kinderen de zorg voor hun ouders snel uit handen geven. Ik ben blij dat dit niet zo is. Een vierde aspect van mijn onderzoek was nagaan in welke mate de mensen tevreden zijn van thuiszorgdiensten. Een algemene bemerking bij deze tevredenheidsmeting is dat de resultaten niet allemaal de huidige situatie van de thuiszorgdiensten schetsen omdat 3/4 van de bevraagde ouderen momenteel in een rust- en verzorgingstehuis verblijft. Zij hebben dus enkele jaren geleden beroep gedaan op de thuiszorghulp- en dienstverlening. Uit de resultaten van het tevredenheidsonderzoek heb ik kunnen afleiden dat de poetshulp, de gezinshulp, de Minder Mobielen Centrale en de warme maaltijdbedeling goed tot zeer goed functioneren. De meeste bejaarden zijn tevreden over deze hulpverlening. Toch hebben de ouderen mij op enkele belangrijke werkpunten gewezen voor de gezinshulp en de warme maaltijdbedeling. Ten eerste zijn er vanuit de groep ouderen die beroep doen op gezinshulp signalen gekomen dat ze niet voldoende hulp krijgen. Ten tweede zijn er klachten van senioren die hun maaltijd op een ongepast moment ontvangen. 74
De aanvraagprocedure voor de mantelzorgtoelage en de hulp van de deskundige sociaal werk werd positief ervaren. Ik heb deze procedure de afgelopen maanden zelf mogen bijwonen en ik volg de mening van deze mensen. Het personenalarmsysteem verschaft bejaarden een gevoel van veiligheid. Wanneer er zich een noodsituatie voordoet, aarzelen ze dan ook niet om hier gebruik van te maken. Tot slot zijn er toch nog enkele diensten die te weinig bekendheid genieten en waar bijgevolg weinig beroep op gedaan wordt. Het gaat dan vooral om het dagverzorgingscentrum, het Samenwerkingsinitiatief inzake Thuisgezondheidszorg, de bejaardengezelschapsdienst, de boodschappendienst, de klusjesdienst en de Palliatieve Thuiszorg. Dit kan verholpen worden door het uitgeven van een gepaste brochure. Door de ervaring van mijn stage op de dienst Thuiszorg weet ik dat er in de huidige thuiszorgsituaties toch veel beroep gedaan wordt op de opvang in het dagverzorgingscentrum, de bejaardengezelschapsdienst en het Samenwerkingsinitiatief inzake Thuisgezondheidzorg. Zij zijn voornamelijk gekend in zwaardere zorgbehoevende situaties. De overige diensten dienen toch nog meer bekend gemaakt te worden bij de doelgroep dus het uitgeven van een gepaste brochure blijft nog steeds een aanbeveling.
75
Bibliografie Boeken BAERT, V, Cahier Ouderenzorg. Levenslooppsychologie. Mechelen, Kluwer, 2006. BOEYKENS, L, FRANÇOIS, K, Familie, een humanistische benadering. Brussel, VUBPRESS, 1994. CRAEYNEST, P, Psychologie van de levensloop. Leuven / Voorburg, Acco, 2005. CRAEYNEST, P, Levensloop van de mens. Leuven / Voorburg, Acco, 2000. OCMW, Kwaliteitshandboek van rustoord het Vinkenhof. Houthalen – Helchteren, 2006. OCMW, Kwaliteitshandboek van de dienst Gezinszorg, Houthalen – Helchteren, 2006. STUART – HAMILTON, I.A., BUIJSSEN, H.P.J., Psychologie van het ouder worden. Baarn, Intro, 1996. VAN DE VEN, L, Ouder worden. Het leven als antwoord. Leuven, Davidsfonds, 2004. WERKGROEP THUISVERZORGERS VZW, Gids in de thuiszorg. Heverlee, 2005.
Brochures DOUMEN, M, KELCHTERMANS, L, Meerjarenplan 2003 – 2005. Houthalen - Helchteren, OCMW, maart 2003. (strategische nota) Identificatiefiche voorziening Sociaal Huis. Houthalen – Helchteren, OCMW, 2003. In het Sociaal Huis ben je welkom! Dienst Gezin en Kind. Houthalen – Helchteren, OCMW, 2003. In het Sociaal Huis ben je welkom! Dienst Thuiszorg. Houthalen – Helchteren, OCMW, 2003.
76
NETWERK PALLIATIEVE ZORG LIMBURG VZW, Palliatieve zorg… over regelingen en financiële tegemoetkomingen. Provincie Limburg, april 2004. (brochure) Profileringsintentie intra-, semi- en transmurale bejaardenzorg. Houthalen – Helchteren, OCMW - raad, 2006. Visienota eerste opdrachtniveau ,Houthalen – Helchteren, OCMW – raad, 2006.
Tijdschriftartikel Thuiszorg. Weliswaar, nummer 66, 2005, pagina 22. Vergrijzing: geen reden tot paniek. Noega, nummer 18, 2006, pagina 3 – 4.
Internet Buurt- en nabijheidsdienst: klusjes gezocht!, Internet, april 2007. (http://www.houthalenhelchteren.be) Christelijke Mutualiteit, Internet, 2007. (http://www.cm.be ) Essilor, Seeing the world better, Internet, 2004. (http://www.essilor.be/?page=85&lang=nl) Familiehulp
vzw.
Thuiszorg
zoals
je
’t
zelf
zou
doen.
Internet,
2007.
(http://www.familiehulp.be) Gehoor.be, Internet, z.j.( http://www.gehoor.be/dossier/default.asp?dossier=hoorapparaat) Gemeentelijk Jaarverslag Houthalen – Helchteren, Internet, 2007. (http://www.houthalenhelchteren.be) Isis vzw, Internet, z.j. (http://www.buurtdienst-isis.be/) LISTEL VZW, Palliatieve Limburgse Ondersteuningsequipe, Internet, z.j. (www.pallion.be) Nationaal Instituut voor de Statistiek. Internet, 2007. ( http://statbel.fgov.be)
77
Plaatselijk Werkgelegenheidsagentschap, Internet, 2005. (www.werkwinkel.be) Rijksdienst voor Arbeidsvoorziening, PWA, Internet, maart 2007. (www.rva.be) SeniorenNet. Internet, 2006. (http://www.seniorennet.be/) Solidariteit voor het Gezin. Internet, z.j. (http://www.solidariteit.be/) WERKGROEP THUISVERZORGERS VZW, Mantelzorg. Internet, 16 november 2006. (www.mantelzorg.be) Vlaanderen: Welzijn, Volksgezondheid en Gezin. Internet, 20 april 2007. (http://www.wvc.vlaanderen.be/lokaalsociaalbeleid/sociaalhuis/houthalen-helchteren.doc)
78
Bijlagen BIJLAGE 1: Vragenlijst voor mensen uit het rust- en verzorgingstehuis Vinkenhof BIJLAGE 2: Resultaten tevredenheidsonderzoek
79
BASISINFORMATIE EINDWERK VOORNAAM: Ilse
NAAM: Gielen
KLAS: 3 MAW B
DEPARTEMENT: Sociaal – Agogisch werk
ACADEMIEJAAR: 2006 - 2007 TREFWOORD: Senioren, verblijfplaats,thuiszorg TITEL: OUDER WORDEN: THUIS OF ELDERS? Onderzoek naar factoren en emoties die meespelen in de keuze van het volgende verblijf en tevredenheidsmeting van de thuiszorgdiensten.
SAMENVATTING: Vergrijzing is een zeer actueel thema. Steeds maar meer worden ons de doembeelden van de onbetaalbaarheid van pensioenen en een stijging in de kosten van de gezondheidszorg voorgehouden. Met mijn eindwerk wil ik de vergrijzing eens vanuit een positieve invalshoek bekijken. Voor de oudere generatie van vandaag zijn er al heel wat inspanningen geleverd om hun leven aangenamer te maken. Enerzijds zijn er aangepaste woonvormen, anderzijds is er een pakket van hulp- en dienstverlening die het mogelijk maken om thuis oud te worden. Allereerst wil ik in dit eindwerk op zoek gaan naar de factoren en emoties die meespelen in de keuze van een nieuwe verblijfplaats. Vervolgens stel ik me de vraag of oudere mensen al dan niet beroep doen op thuiszorgdiensten om zo lang mogelijk thuis te blijven wonen. Tot slot wil ik door middel van een tevredenheidsmeting nagaan hoe ouderen die gebruik maken van thuiszorghulp- en dienstverlening eigenlijk tegen dit pakket aankijken. Ouder worden is dus een deel van het leven. In de huidige maatschappij bestaan er allerhande hulpmiddelen en diensten die het leven van ouderen eenvoudiger maken. In mijn eerste hoofdstuk heb ik een overzicht gegeven van de hulp- en dienstverlening die aangeboden wordt aan de bejaarde inwoners van Houthalen – Helchteren. Naast deze hulp- en dienstverlening bestaat er in Houthalen – Helchteren ook aangepaste huisvesting voor de doelgroep zoals de bejaardenwoning en de serviceflats. Deze komen aan bod in mijn tweede hoofdstuk.
17,7% van de inwoners van de gemeente zijn 60 jaar of ouder. Om een duidelijk beeld voor ogen te houden over de doelgroep en hun leefwereld, geef ik in hoofdstuk 3 een uitvoerige beschrijving van de doelgroep ouderen. Voor het praktisch onderdeel van mijn eindwerk, wil dus op zoek gaan naar factoren en emoties die meespelen in de keuze van een nieuwe verblijfplaats enerzijds en een tevredenheidsmeting uitvoeren over de thuiszorghulp- en dienstverlening anderzijds. Om dit te realiseren heb ik een vragenlijst opgesteld die ik samen met 1/3 van de bewoners van het rust- en verzorgingstehuis Vinkenhof en met 1/3 van de bewoners van de serviceflats Gorisberg ga overlopen. Uit de interviews is gebleken dat ouderen naar een semi-murale of intramurale voorziening verhuizen door een gebrek aan zelfredzaamheid, een verzorgingsprobleem, eenzaamheid of omwille van een overbelaste omgeving. Meestal is het een ander dan de bejaarde zelf die om een opname verzoek. De kinderen zijn hierbij heel belangrijk. De wachttijden in de verschillende woonfaciliteiten zijn verschillend. Voor een opname in het rust- en verzorgingstehuis bedraagt de maximumwachttijd 1 jaar. In de serviceflats kan dit oplopen tot enkele jaren maar dat is niet abnormaal gezien de doelgroep die er verblijft. De beslissing om niet langer thuis te verblijven, roept heel wat emoties op bij zowel de oudere zelf als zijn omgeving. Wanneer vaststond dat ze niet langer thuis bleven wonen, beleefden de bejaarde personen heel uiteenlopende gevoelens gaande van geluk, tot onbegrip en woede. Voor de één kan een opname als opluchting ervaren worden omdat men eindelijk geholpen wordt, terwijl een ander enkel het verlies van zijn “thuis” voor ogen heeft. De naaste omgeving was vooral opgelucht dat de oudere wordt opgevangen in een omgeving waar ze goed verzorgd worden. De meeste bejaarden uit de serviceflats en het rust- en verzorgingstehuis hebben zich ook vrij snel kunnen aanpassen aan hun nieuwe omgeving. Er zijn er maar enkele die echt een problematische aanpassing ervaren hebben. Momenteel is het merendeel van de bevraagde ouderen gelukkig met het huidige verblijf. Velen missen wel het echte thuisgevoel.
Uit de interviews blijkt dat 67,5% van de ondervraagden daadwerkelijk gebruik maakt of gemaakt heeft van het aanbod aan thuiszorghulp- en dienstverlening. Uit mijn bevraging blijkt dat heel wat mensen in een vroeg stadium van zorgbehoefte de stap al zetten om thuis weg te gaan. De thuiszorghulp- en dienstverlening wordt dus niet altijd maximaal benut. Een algemene bemerking bij de tevredenheidsmeting is dat de resultaten niet allemaal de huidige situatie van de thuiszorgdiensten schetsen omdat 3/4 van de bevraagde ouderen momenteel in een rust- en verzorgingstehuis verblijft. Zij hebben dus enkele jaren geleden beroep gedaan op de thuiszorghulp- en dienstverlening. Uit de resultaten van het tevredenheidsonderzoek heb ik kunnen afleiden dat de poetshulp, de gezinshulp, de Minder Mobielen Centrale en de warme maaltijdbedeling goed tot zeer goed functioneren. De meeste bejaarden zijn tevreden over deze hulpverlening. Toch hebben de ouderen mij op enkele belangrijke werkpunten gewezen voor de gezinshulp en de warme maaltijdbedeling. Ten eerste zijn er vanuit de groep ouderen die beroep doen op gezinshulp signalen gekomen dat ze niet voldoende hulp krijgen. Ten tweede zijn er klachten van senioren die hun maaltijd op een ongepast moment ontvangen. De aanvraagprocedure voor de mantelzorgtoelage en de hulp van de deskundige sociaal werk werd positief ervaren. Hier waren geen klachten of bemerkingen over. Het personenalarmsysteem is ook een positief element. Het verschaft bejaarden een gevoel van veiligheid. Wanneer er zich een noodsituatie voordoet, aarzelen ze dan ook niet om hier gebruik van te maken. Tot slot blijkt uit de resultaten dat er toch nog enkele diensten zijn die te weinig bekendheid genieten en waar bijgevolg weinig beroep op gedaan wordt. Het gaat dan vooral om het dagverzorgingscentrum, het Samenwerkingsinitiatief inzake Thuisgezondheidszorg, de bejaardengezelschapsdienst, de boodschappendienst, de klusjesdienst en de Palliatieve Thuiszorg. Dit kan verholpen worden door het uitgeven van een gepaste brochure. Door de ervaring van mijn stage op de dienst Thuiszorg weet ik echter dat er in de huidige thuiszorgsituaties toch veel beroep gedaan wordt op de opvang in het dagverzorgingscentrum,
de bejaardengezelschapsdienst en het Samenwerkingsinitiatief inzake Thuisgezondheidzorg. Zij zijn voornamelijk gekend in zwaardere zorgbehoevende situaties. De overige diensten dienen toch nog meer bekend gemaakt te worden bij de doelgroep dus het uitgeven van een gepaste brochure blijft nog steeds een aanbeveling. Wanneer de thuiszorgdiensten van Houthalen – Helchteren rekening houden met de gegeven tips, ben ik ervan overtuigd dat deze hulp- en dienstverlening geoptimaliseerd kan worden.
