denieuwe ontoegankelijk Symphonie monoton van Yves Klein Valerian Maly Solopsisme Franck Gribling Jan Vercruysse Tomo Savic-Gecan

denieuwe kunstmagazine van Maatschappij Ar ti et Amicitiae

jaargang 14 2010

21

Symphonie monoton van Yves Klein Valerian Maly

Solopsisme

Franck Gribling

Jan Vercruysse

ontoegankelijk

Tomo Savic-Gecan Jan Maarten Voskuil

Einsteintoren versus Ars Notoria Fredie Beckmans

Jerry Keizer

interview Marianne Vollmer

Gerard Petrus Fieret Een kleine kamer in Mantua Frank Lisser

After Paul Celan, Tango and Fugue Joseph Semah

Redactioneel

Inhoudsopgave 1 Jan Vercruysse, M9, 1992 3 + 4 + 5 Franck Gribling

Solipsisme en ontoegankelijkheid als kwaliteiten in de kunst beeld Jan Vercruysse

6 + 7 Valerian Maly

De kunstenaar is afwezig

Over de ‘symphonie monoton - silence’ van Yves Klein vertaling Fredie Beckmans

8 Jan Maarten Voskuil

Ongemerkt subversief Tomo Savic-Gecan 8 + 9 Ine Dammers

Industriële landschappen interview met John Gerrard 10 + 11 Frank Lisser

Beperkt toegang

Een kleine kamer in Mantua 12 + 13 Robert Broekhuis

Gerard Petrus Fieret

Het bohémienne als claustrofobische ruimte 14 Paul Donker Duyvis

James Lee Byars 15 Joseph Semah

After Paul Celan, Tango and Fugue 16 + 17 Marianne Vollmer

Gesprek met Jerry Keizer 18 Kees Koomen

In het oog van de kijker 19 Fredie Beckmans

Einsteintoren versus Ars Notoria 20 + 21 Philip Fokker

Al eindig je aan de vleeshaak of wordt je ervoor uit het Paradijs gegooid. Mensen hebben een onweerstaanbare behoefte om hun nieuwsgierigheid te bevredigen. De doos van Pandorra. De verboden kamer van Blauwbaard. De verboden vrucht aan de boom van kennis van Goed en Kwaad. Het verbod, de ban, de barrière of het ontoegankelijke, moet worden overwonnen. Montaigne (1533-1592) zei het al: ‘Door iets te verbieden krijgen we er juist reuze zin in.’ Maar hoe zit het bij wat men wel ontoegankelijke of hermetische kunst noemt? Yves Klein stelde in 1958 bij Galerie Iris Clert ‘Le Vide’ - een lege ruimte - ten toon. Duizenden Parijzenaars verdrongen elkaar om hun nieuwsgierigheid te bevredigen en om te ervaren wat het is om een lege ruimte te ervaren. Yves Klein benadrukte overigens dat de ruimte niet leeg was maar gevuld met beeldende gevoeligheid. Het is de vraag of een lege ruimte wel een ontoegankelijke kunstwerk is. Noemen we het niet zo omdat we de taal van die kunst nog niet spreken? Waardoor voor sommigen het enig effect is dat men wordt geconfronteerd met hoe ontoegankelijk men is om zich in onbekende denkbeelden te verdiepen. Het is maar een klein stapje van een leegstaand bouwwerk dat geen kunstwerk wordt genoemd naar een lege ruimte die een kunstwerk wordt genoemd. Toen in de redactie het begrip Ontoegankelijke Kunst viel ontstond een gigantische spraakverwarring. Is dat kunst achter slot en grendel, kunst die onzichtbaar is, of kunst die ontoegankelijk is door zijn hermetische aard? Uiteindelijk was de conclusie dat het eigenlijk over het weinig concrete begrip kwaliteit ging. In dit nummer een verkenning van de verschillende aspecten van het begrip ontoegankelijk. Er zijn kunstenaarsbijdragen van o.a. Jan Vercruysse, wiens werk in het voetspoor van Mallarmé als extreem ontoegankelijk en gesloten wordt beschouwd. Van Tomo Savic-Gecan wiens werk je niet ziet, maar dat je kunt zien als een subversieve actie, en van Joseph Semah, die een werk toont waarin hij schoonheid laat zien maar ook verwijst naar gruwelen en de beschouwer dwingt een keus te maken. Kun je nog van schoonheid genieten in de wetenschap dat een kunstwerk ook over Auschwitz gaat? In de vijftiende eeuw schilderde de Italiaanse schilder Andrea Mantegna de bruidskamer van de Gonzaga familie in Mantua. Een fenomenaal en vernieuwend werk dat destijds hoogstens voor een enkele uitverkorene toegankelijk was. Je kunt je nauwelijks voorstellen dat publiciteitsgeile kunstenaars van nu ooit een werk zouden willen maken dat niemand te zien zou krijgen. Franck Gribling stelt in zijn essay dat in het Nederlandse populistische cultureel-politieke klimaat nauwelijks plaats is voor moeilijke kunst. En hij is van mening dat voor kunstenaars enig autisme geen kwaad kan. Marcel Duchamp’s essemblage Étant Donnés bestaat uit een houten deur met een sleutelgat. Als je daar doorheen kijkt zie de afbeelding van een liggende naakte vrouw. Inmiddels kent iedereen dat beeld en toch staan mensen in de rij om door dat sleutelgat te kijken. Dat doet denken aan het grapje: ‘Papa weet je wat het toppunt van nieuwsgierigheid is?’ ‘Geen idee kind.’ ‘Door het sleutelgat van een glazen deur kijken!’ Met uitzicht op een roos is een roos is een roos…? RB n

Aanraken en afsluiten 21 Diederick van Kleef

Hermetische fietsbanden 22 Tomo Savic-Gecanć 23 Tentoonstelling Agenda Arti

Colofon De Nieuwe wordt in een oplage van 9000 exemplaren verspreid in Amsterdam, Den Haag, Utrecht en Rotterdam. De Nieuwe is een uitgave van Maatschappij Arti et Amicitiae in samenwerking met Virtùmedia. Maatschappij Arti et Amicitiae, Vereniging van Beeldend Kunstenaars, opgericht in 1839. Rokin 112, 1012 LB Amsterdam. www.arti.nl en www.denieuwe.nl. Redactie Fredie Beckmans, Ine Dammers, Paul Donker Duyvis, Philip Fokker, Diederick van Kleef, Frank Lisser, Marianne Vollmer, Jan Maarten Voskuil. Eindredactie Robert Broekhuis. Grafisch ontwerp Hanne Lijesen. Bijdragen Fredie Beckmans, Robert Broekhuis, Ine Dammers, Paul Donker Duyvis, Philip Fokker, Franck Gribling, Diederick van Kleef, Kees Koomen, Frank Lisser, Valerian Maly, Jan Maarten Voskuil. Beeldbijdragen Billy Apple©, Paul Donker Duyvis, Gerard Fieret, John Gerrard, Jerry Keizer, Andrea Mantegna, Tomo Savic Gecan, Ton Schuttelaar, Joseph Semah, Jan Vercreuysse. Fotografie Fredie Beckmans, Hugo Keizer. Reacties en bijdragen nummer 22, jaargang 14, dienen uiterlijk op 20 maart 2010 binnen te zijn. Per mail naar [email protected] of per post naar: Maatschappij Arti et Amicitiae t.a.v. redactie De Nieuwe, Rokin 112, 1012 LB Amsterdam. Voor advertenties kunt u contact opnemen met Eve Dullaart [email protected]. De rechten voor beeld en tekst werden naar beste vermogen geregeld. Andere rechthebbenden gelieve zich tot de redactie te wenden. Bezoek ook onze website www.denieuwe.nl n


 

 
  
 
   


 
 

Jan Vercruysse, M9, 1992, foto Franck Gribling

2

J A A R GA N G 14 N R 2 1 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

  


 

 !
" 
#  
  
 

In het huidige Nederlandse populistische cultureel-politieke klimaat is nauwelijks plaats meer voor moeilijke niet meteen begrijpelijke kunst, die intellectuele inspanning vraagt. Bij de jongens van de gestampte pot moet je niet aankomen met geraffineerde liflafjes. Als de zwijgende meerderheid het voor het zeggen heeft staat alleen wat gewoon is op het menu. Nederland heeft historisch nooit een verfijnde aristocratische hofcultuur gekend. Het Nederlandse burgerdom had meer behoefte aan een nuchter realisme zonder dubbele bodems en intellectuele pretentie. Al het andere werd al snel als elitair beschouwd, een kwalificatie die zeker nu geen aanbeveling is, maar een scheldwoord. Onder deze omstandigheden kan als tegengif een dosis hermetisme geen kwaad. Maatschappijkritische kunstenaars doen er goed aan zich tegen de draad in te onderscheiden door ontoegankelijkheid. Voor kunstenaars kan enig autisme, of met een ander woord solipsisme, geen kwaad.

Jan Vercruysse, Eventail (I), 1986, 220 x 115 cm; 55 x 95 x 80 cm; 35 x 100 x 80 cm; 15 x 100 x 90 cm, hout, bladgoud, lakverf Courtesy S.M.A.K.

Solipsisme en ontoegankelijkheid als kwaliteiten in de kunst

Franck Gribling

Het grote voorbeeld uit de kunst is in dit

gave is van hermetische formuleringen

meer bij onze zuiderburen in België.

opzicht Marcel Duchamp, niet zozeer

over het ‘Gaz d’éclairage’ en de ‘Chûte

Daar wordt Marcel Broodthaers als een

de Duchamp van de Ready-mades, die

d’eau’, die al in de Green box van 1932 te

nationaal kunstenaar beschouwd. Be-

een voorbeeldfunctie had in de Pop Art

vinden waren.

halve uit Duchamp putte Broodthaers uit de litteraire traditie van Mallarmé,

van de jaren zestig, maar de Duchamp van het enigmatische Large Glass, de

Maniërisme en moderne kunst

waar hij een grote bewonderaar van

‘Vrijgezellen Machine’ met zijn obscure

In 1989 heb ik zelf, als hommage aan

was, en die zijn oorsprong vindt in het

symboliek en daarmee samenhan-

Duchamp, een poging gedaan om

Maniërisme van de 16e en 17e eeuw. De

gend de ondoorgrondelijke notities

de ontoegankelijkheid opnieuw als

cultuurhistoricus Gustav René Hocke

verzameld in de ‘Green Box’, die doos

strategie te introduceren met het City

heeft in 1957 in zijn boek ‘Die Welt als

van Pandora uit de twintigste eeuw.

Thoughts project ‘Etant Donnés’, waar-

Labyrinth’ die samenhang van het Ma-

Als summum van ontoegankelijkheid

bij zeventien kunstenaars uitgenodigd

niërisme en aspecten van de Moderne

ontstond in het diepste geheim tussen

waren om achtereenvolgens een peep-

Kunst beschreven. Kunst is in dat kader

1946 en 1966 als een soort testament het

show te installeren achter gesloten

het resultaat van een intellectueel spel

laatste werk van Duchamp ‘Etant don-

deuren op de Amsterdamse Wallen. Er

dat zijn betekenis niet meteen prijs moet

nés’. Het is letterlijk ontoegankelijk. Het

is ook een boek over verschenen dat

geven. ‘Ajouter un peu d’obscurité’ was

publiek kan alleen door een spleet in

zo vorm gegeven was door Jaap van

volgens Mallarmé noodzakelijk en hij

de afsluitende deur een glimp opvan-

Triest, dat het zijn inhoud niet meteen

sprak daarin de vermaarde maniëris-

gen van de gruwelijke voorstelling die

prijs gaf. In het algemeen leeft de tra-

tisch dichter Gongora na.

een hyperrealische erotische weer-

ditie die verbonden is met Duchamp

denieuwe

J A A R GA N G 14 N R 21 A R T I E T A M I C I T I A E

3

Onder de nu levende kunstenaars is in

binnen, noch tegenover de wereld een

de tekens van het kaartspel toe in een

ving stamt uit die tijd. Het zijn onuitge-

België Jan Vercruysse de meest uitge-

plaats heeft of een positie inneemt.’

soort geheimschrift, dat met een sleutel

voerde plannen op papier gebleven.

leesbaar is. Een klaver staat voor de A,

sproken representant van deze richting. Zijn werk is in het voetspoor van Mallar-

Drager van herinneringen

twee klaver voor de E, etc. De zinnen,

Een kunstmatige droomtuin

mé ongetwijfeld extreem ontoeganke-

Tussen 1987 en 1994 volgen de ‘Tom-

die daaruit ontstaan worden uitge-

In Schotland is een Pleasuregarden in

lijk en gesloten. Bovendien beschouwt

beaux’. Het is een titel in het meervoud

spaard in marmeren vloer- of wandpla-

de werkelijkheid uitgevoerd door Ian

hij het Maniërisme als een essentieel

die volgens Vercruysse als pars pro toto

ten, die doen denken aan cenotafen in

Hamilton Finlay, een dichter die ook in

bestanddeel van de moderne kunst. In

ook geldt voor elk afzonderlijk werk

oude kerken. Ze roepen bij mij een door

de jaren zestig via de concrete poëzie

Nederland is hij geen onbekende. Hij

van de serie. Daar voegde hij aan toe

Cocteau vertaalde ‘Ode aan Greco’ uit

tot een beeldende ruimtelijke vormge-

was in 2005 vertegenwoordigd op de in

dat de Franse term niet alleen graftom-

1615 in herinnering: ‘Ce bloc solennel,

ving is gekomen, die de erfenis van de

het teken van Mallarmé samengestelde

be betekent en met rouw in verband ge-

ô toi qui passes cette clef brilliante de

antieke beschaving belichaamt. Zijn le-

tentoonstelling ‘Un coup de dés jamais

bracht moet worden, maar dat het ook

porphyre.’ De ‘Places’ verwijzen naar

venswerk is ‘Little Sparta’ in de buurt van

n’abolisera le hazard’ in het Van Abbe

een poëtisch of muzikaal eerbetoon is,

concrete herinneringen: Casablanca,

Edinburgh, een kunstmatige droomtuin,

Museum. Jan Debbaut had hem boven-

zoals Mallarmé een ‘Tombeau de Edgar

Palermo, Montepulciano of kunnen een

vol met reminiscenties aan de Présocra-

dien al in 1993, samen met Niek Kemps

Allen Poe’ geschreven heeft en Ravel de

komisch-absurd verhaal vertellen, in

tische Filosofie, de Metamorfosen van

uitgekozen voor een Belgisch-Neder-

‘Tombeau de Couperin’componeerde.

de trant van :’One day Velazquez and

Ovidius, het ‘In Arcadia Ego’ van Poussin

landse co-presentatie op de Biënnale

Volgens hem zijn de ‘Tombeaux’ dra-

Magritte meet at the Royal Casino. Says

en de helden van de Franse revolutie,

van Venetië.

gers van een vermogen om te herin-

Diego, Hi André. Says René, Hi Pablo.’

zoals St Just. Het is het soort ‘Locus So-

neren, die niet specifiek gericht is, een

Volgens de kunstenaar zelf zijn de ‘Pla-

lus’ waar de geest vrij spel heeft, zoals

Van taal naar beeld

positieve energie als antwoord op het

ces’ nog steeds, net als de ‘Tombeaux’

die ook beschreven werd door Ray-

Het door Stephan Beel gerenoveerde

uitwissen van herinneringen door tota-

en de ‘Atopies’ drager van herinnering,

mond Roussel, een schrijver die door

museum van Leuven, kortweg ‘M’ ge-

litaire regimes. Als voorwerp kunnen de

maar ditmaal specifiek en niet imma-

Duchamp bewonderd werd. Dichter

doopt, als modernisering van het oude

‘Tombeaux’ allerlei vormen aannemen.

nent. In een toelichting op zijn werk ci-

bij huis is in de beeldentuin van het Kröl-

lokale museum Van der Kelen-Mertens,

Het zijn soms in blauw Venetiaans glas

teert hij Giorgio Agamben, die schreef:

ler- Múller Museum, verscholen achter

opende eind vorig jaar met een retro-

afgegoten blaasinstrumenten, waar

‘Wij moeten er nog aan wennen om het

de rododendrons, ook een karakteris-

spectieve van het werk van Vercruysse,

niet op gespeeld kan worden, maar die

begrip plaats niet als iets ruimtelijks te

tiek werk van Finlay te vinden: ‘Sacred

naast een tentoonstelling van Rogier

stom aan de muur hangen. Het kunnen

denken, maar als iets origineler, mis-

grove. Five Columns for K.M., or Corot-St

van der Weiden. In het verder nog half

ook sobere maar kostbaar uitgevoerde

schien zoals Plato suggereerde als een

Just.’, uit 1980-1982.

lege, gloednieuwe museum was op een

stoelen zijn die in verschillende posities

louter verschil, met de eigenschap dat

Finlay was ongetwijfeld in sommige

koude winterse dag begin januari een

aan minimaal vormgegeven kapstok-

‘Wat niet is’ in zekere zin is, en omge-

opzichten een conservatief die de te-

bezoek aan de tentoonstelling van Ver-

ken bungelen. De serie ‘M’ (1992-1998)

keerd ‘Wat is’ niet is.

loorgang van een deugd als ‘Piëteit’

cruysse een bijzondere ‘rite de passa-

- zie cover afbeelding- bestaat uit een

Inderdaad, de betekenisdragers zijn

betreurde. Met Vercruysse deelt hij de

ge’, een dwaaltocht in een labyrint van

aantal massieve witte afgietsels van

uitgespaard in het marmer en zijn dus

opvatting dat de erfenis van de Antie-

verblindend witte zalen, verspreid over

de romp van een vleugelpiano, waar

leesbaar, terwijl ze er eigenlijk niet zijn.

ken en de Verlichting nog veel te bieden

verschillende vleugels en etages.

nooit enig geluid meer uit zal komen.

Afwezigheid is aanwezigheid. Beeld.

heeft. Evenals Vercruysse is hij in zijn

Vercruysse is evenals Broodthaers en

De titel ‘Les Paroles’ (1998-2001) kan zo-

object en taal vormen een opmerke-

stellingname eigentijds. Van de ontoe-

andere verwante kunstenaars van huis

wel betrekking hebben op een stape-

lijke beeldend poëtische synthese, als

gankelijkheid van het verleden was hij

uit dichter, een dichter die zich vanaf de

ling van witte stoelen op een witte tafel,

een nieuwe vorm van communicatie.

zich wel degelijk bewust. Voor hem was

jaren zestig van beeldende middelen

als op lessenaars met afbeeldingen en

De esthetica van het werk van Vercruy-

het echter een middel om zich te onder-

is gaan bedienen, eerst tweedimensio-

muziekpartituren. Op het eerste gezicht

sse is nauw verwant met het Neoclas-

scheiden van de middelmaat van de

naal en daarna ook driedimensionaal.

zijn het geen ‘woorden’ die iets zeggen,

sicisme van de Verlichting, een stijl die in

grootste gemene deler in de consump-

In eerste instantie gebruikte hij het me-

althans niet in de gebruikelijke zin van

diskrediet is geraakt sinds Hitler en Stalin

tiemaatschappij. Solipsisme en ontoe-

dium fotografie om zelfportretten vast

het woord. Zij roepen iets op, een asso-

er misbruik van hebben gemaakt. Het

gankelijkheid zijn krachtige wapens

te leggen, waarin hij speelde met pose,

ciatie, een herinnering.

is de schoonheid, die volgens Lucebert

tegen elke vorm van populisme. Dat

zijn gezicht verbrand had. Dat is inmid-

maakt dit soort kunstenaars actueel. In

maskerade en verhullen. Het is wel geïnterpreteerd als de verbeelding van

Afwezigheid is aanwezigheid

dels vergeten. Het is weer mogelijk om

Nederland zouden wij er nu meer van

het onvermogen van de kunstenaar om

In zijn recente werk, dat na 2004 ont-

onbeschaamd mooie dingen te maken.

moeten hebben. n

nog te communiceren in deze tijd. Na

staat, ontwikkelt Vercruysse onder de

Vercruysse staat er weer helemaal

de foto’s volgen series objecten, soms

noemer ‘Places’ een eigen gecodeerd

open voor, zoals duidelijk blijkt uit de

als installaties gepresenteerd. Onder

alfabet waarin, zij het versluierd, woor-

harmonische plattegronden voor een

één en de zelfde titel vallen heterogene

den gevormd kunnen worden. Hij ge-

‘Labyrinth & Pleasuregarden’ die tus-

voorwerpen in verschillende variaties.

bruikt de symbolen van het kaartspel,

sen 1994 en 2004 ontstaan zijn en nu als

Er wordt een spel gespeeld met aan- en

de klavers, harten, schoppen en ruiten,

boek beschikbaar. Ze beantwoorden

afwezigheid, vol historische connota-

aanvankelijk als een soort ex-voto’s op

helemaal aan het schoonheidside-

ties. Van de zogenaamde ‘Atopies’, die

de muur geordend in de configura-

aal van zuivere proporties uit de 18e

tussen 1985-1987 ontstaan, is gezegd dat

ties van het pokeren: Full House, Flush,

eeuw en ook de droom van de vol-

het idee een rol speelt dat ‘kunst noch

Carré. Vervolgens past Vercruysse

maakte strak aangelegde tuinomge-

Jan Vercruysse, Tombeaux, # 4, 1988 (1991) foto Franck Gribling

4

J A A R GA N G 14 N R 2 1 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

Jan Vercruysse, Places (1.15), Poker Flush, 2006, foto Franck Gribling

Jan Vercruysse, Zelfportret (L’Art de Lire), 1983, afmetingen: 51 x 88 cm, materialen: fotolithodruk op papier, eenmalige druk naar een foto, courtesy S.M.A.K.

denieuwe

J A A R GA N G 14 N R 21 A R T I E T A M I C I T I A E

5

‘Symphonie Monoton - silence’, D-dur à 20 minutes, 20 minutes de silence

De kunstenaar is afwezig

Valerian Maly vertaling Fredie Beckmans

Over de ‘symphonie monoton - silence’ van Yves Klein Een jonge man, ongeveer achtien jaar oud, eigent zich - uitgestrekt liggend op het strand en zojuist begonnen aan een ‘realistisch-imaginaire reis - de hemel toe. Later zal hij hierover zeggen ‘mijn eerste en grootste monochroom’, op de achterkant gesigneerd: ‘Ik heb de hemel, mijn naam, op zijn rug geschreven!’ Met deze beroemd geworden symbolische geste door de hemel te signeren heeft Yves Klein zich de wereld toegeëigend, en van te voren al een punt gemaakt om met zijn concept de kunst te dematerialiseren: aan de andere kant van de hemel.

een enkele, lang aanhoudende klank

ponisten houden zich met complexere

en een daarop volgende uitweidende

vraagstukken bezig en orkestleden

‘absolute’ stilte van gelijke duur bestaat.

voelen zich voor dit werk vaak te goed.

Daarin zit alles wat voor zijn latere werk

Wanneer in 1961 bij de opening van de

zo kenmerkend is: in de reducering tot

tentoonstelling: ‘Yves Klein: Monochro-

één enkele klank van twintig minuten

men en Vuur’ de ‘Symphonie Monoton

en de daarop volgende abrupte stilte

- Silence’ onder leiding van Yves Klein

van twintig minuten. Hiermee verteld

wordt uitgevoerd, vindt er tijdens de

hij het verhaal van een dematerialise-

repetitie een opmerkelijk gebeurtenis

Veelzeggend en met gevoel voor iro-

dat toendertijd voor veel ophef zorgde

ring welke hij later zo sprekend met zijn

plaats. De orkestleider zou na korte tijd

nie en publiciteit reageerde Yves Klein

en vandaag niet minder verwondering

monochromen weet te vertellen. Een

hebben gezegd: ‘Dit is helemaal geen

door het geven van een groot aantal

veroorzaakt. Met enkel één muziekstuk

symfonie zonder enige ontwikkeling,

muziek, dit is toch een D-Dür Akkoord,

performances, met kunstwerken en pu-

bereik je vaak niet de status van een

bestaande uit een enkele consonante

kom op, speel nu eens alleen een D-Dür

blicaties op de toendertijd heersende

groot componist, maar in de context

klank. Die ‘in zichzelf gekeerd’ twintig

Akkoord.’ Dat het gebruik van één en-

kunststroming, die nog steeds vasthield

van een nog jonge muziekgeschiede-

minuten lang vastgehouden wordt. Ge-

kel akkoord muziek zou kunnen zijn en

aan kunstwerken uit de tube van een

nis, is de ‘symphonie monoton - silence

volgd door een net zo lang durende

de stilte een basis voor het bestaan van

geniale schepper. Vergelijkbaar met

1949 - 1961’ een unieke en uitzonderlijke

stilte, tijdens welke zich de herinnering

welke klank dan ook, dat was toentertijd

Duchamps aversie voor de ‘ la patte

compositie. Tegelijk met zijn beeldende

aan de voorafgaande klank volledig

in Krefeld kennelijk nog niet denkbaar.

du peintre’, de ‘klauw’ van de domme

uitingen had Yves Klein al vroeg het mu-

kan oplossen en zo ruimte schept voor

Om zijn compositie op papier te krijgen

kunstschilder. De basis van zijn werk

zikale idee om een ruimte, de ruimte,

een gedematerialiseerde ruimte.

zocht Yves Klein hulp bij muziekvrien-

kwam veel meer voort uit een helder en

te impregneren met één enkele mono-

Behalve in talrijke tentoonstelling cata-

den. Hij vroeg of de Parijse componist

berekenend wereldbeeld: niet de ‘verf

chrome klank en de daarop volgende

logussen waarin de ‘Symphonie Mono-

Louis Saguer hem vier of vijf partituur

heeft hem’ (Klee), hij heeft de verf en laat

stilte. Om iets meer te begrijpen van

ton - Silence’ enkel als een biografische

schetsen kon leveren. Die schetsen be-

die dan ook gelijk patenteren ‘Internati-

de voor hem erg belangrijke symfonie

noot wordt opgevoerd, zul je het als

stonden uit ontwerpen voor een een-

onal Klein Blue (IKB)’.

moet hier gezegd dat een aantal van

muziekstuk bijna nooit horen. In uitge-

voudige één-toon-uitvoering tot aan

Yves Klein - Le Phénomène - is vooral

zijn monochromen in 1960 muzikale ti-

breide naslagwerken over moderne

complexe orkest muziek. Saguer liet de

bekend geworden door zijn mono-

tels hadden als: l’acord bleu, resonance,

hedendaagse gecomponeerde muziek

verschillende schetsen aan Yves Klein

chromen, met puur pigment gemaakte

do-do-do en fa. En allemaal in dezelfde

zoek je vaak tevergeefs om een verwij-

horen en die koos voor het atonaal in D-

schilderijen en objecten alsook het idee

beroemde ultramarijne kleur.

zing naar Yves Klein te vinden. Het kan

Dür doorgecomponeerde orkeststuk.

van de leegte, de lege ruimte en een de-

De sprong in de leegte

natuurlijk dat het uitgangspunt van de

Symphonie

materialisatie van de kunst. De op 34 ja-

Tegelijk met de eerste stappen in de

‘Symphonie Monoton - Silence’ als te

In 1958 zegt Yves Klein dat de idee voor

rige leeftijd gestorven kunstenaar (1928

monochromie ontwikkelt Yves Klein in

eenvoudig, te marginaal gevonden

zijn monochromen beïnvloed is door

- 1962) heeft echter ook een éénmalig

1947 zijn idee van de ‘Symphonie Mono-

wordt, om ook maar enige waardering

drie aspecten. Zijn grote liefde en inte-

muzikaal kunstwerk op zijn naam staan,

ton - Silence’ die, de titel zegt het al, uit

uit de muziekwereld te krijgen. Com-

resse voor Judo, Rozenkruisers en Jazz.

6

J A A R GA N G 14 N R 2 1 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

bron: video stills van http://www.youtube. com/watch?v=Hr2AT0GFfKI

Yves Klein dirigeert zijn ‘Symphony Monoton-silence’ op 9 maart 1960 in Galerie International d’Art Contemporain in Paris.

Hij speelde piano en droomde ervan

ren. De wereld van de gedachte staat

den toon wordt je jezelf pas bewust van

stilte veroorzaakt bovenal de gewenste

een groot orkest te hebben en een stuk

boven die van de gewenste wereld en is

de klankstructuur. Het oor wordt gesen-

de-materialisering van de ruimte: een

te componeren met een enkele toon,

de tweede van zes hogere sferen, door

sibiliseerd en zo zijn niet alleen de ge-

grenzeloze ruimte.

een grote monotone symfonie, met een

welke de evolutie ons zal leiden.’ Hein-

blazen, de gestreken en de gezongen

Yves Klein is met zijn stilte, in de muziek

door veel ruimte doordrenkte massa.

del wijst hier vooral op alleenstaande

toonhoogtes te vernemen. De luisteraar

niet uniek. Klankpauzes worden in de

De toon zou via een elektronisch procé-

langgerekte tonen en hun effect en be-

‘vergeet’ de ononderbroken repete-

muziek al sinds het einde van de Renais-

dé geen begin en geen einde hebben.

weert dat de muziek de drager is van

rende klanken in toenemende mate.

sance gebruikt om spanning op te roe-

Yves Klein volgde al geruime tijd het

transfiguratieve sferen en zich hiermee

In plaats daarvan komen gelaagde

pen. Klein echter schreef een lengte van

concept van een geschilderde kunst

boven alle andere kunst verheft. De

boventonen uit de verschillende klank-

de stilte voor, waarin het gespeelde stuk

waarbij de hand van de kunstenaar

grote liefde voor judo gaat zelfs zo ver

kleuren van de instrumenten en zang-

en zijn echo volledig oplossen, verdrin-

ontbreekt. En zoals bij zijn compositie

dat Yves Klein in Japan de zwarte band

stemmen naar voren en veroorzaken

ken en geen enkele verwachting meer

de hand van de componist zou ontbre-

haalt. In die tijd komt hij ook in aanra-

zo een changerende klankruimte. Pas

van wat er nog zou kunnen gebeuren

ken. Hiermee lijkt hij de nieuwe opko-

king met het Zen Boeddhisme. Daarbij

jaren later weten de minimal music com-

zal worden beantwoord.

mende Avant-garde muziek der zesti-

komen twee Japanse begrippen voor

ponisten dit te bereiken met meer geraf-

‘Het thema in mijn compositie, is de kern

ger jaren van de vorige eeuw vooraf

leegte, Ka en Ma, naar boven drijven.

fineerde en gecomponeerde muziek.

van wat ik eigenlijk van mijn leven had

te zijn gegaan. Zoals bijvoorbeeld John

Ka is de leegte die boven alles staat. Die

Silence

willen maken. Zonder begin en zonder

Cage die de ruis een plek in de muziek

alles in zich draagt. Zowel de massa als

‘Silence absolu’ - absolute stilte of abso-

einde, een duizelingwekkend gevoel,

geeft en gelijk krijgt met zijn gedachte

de leegte. Ma is een uitdrukking voor de

luut zwijgen (personne ne bouge dans

waarbij de sensibiliteit als een angel, uit

dat eigenlijk alle klanken gelijkwaardig

leegte die tussen verschillende compo-

l’orchestre, geen orkestlid mag zich be-

de tijd wordt getrokken. De Symphonie

zijn. Hij stelt ook vragen bij vastgeroeste

nenten bindend werkt.

wegen staat er in de partituur) zal daar-

bestaat eigenlijk niet en toch is zij er.

compositietechnieken.

Monoton

op het overdonderend twintig minuten

Losgeweekt van het fenomeen Tijd, om-

Daarnaast zien we dat Kleins compositie

‘Laat me een Perzisch sprookje vertel-

akkoord in dezelfde tijdspanne volgen.

dat ze nooit is geboren en nooit gestor-

is beïnvloed door zijn interesse voor Ro-

len: een fluitspeler begon op een dag,

Het abrupte, onverwachte afbreken

ven, is zij in een wereld van alle bewuste

zenkruisers en Judo. Rond 1947/48 krijgt

een enkele lang aangehouden toon

van de klank opent in de ware zin van

waarnemingen een aanwezige en

Klein een uitgave van Max Heindels ‘La

te blazen, te spelen. Toen hij dit nu al

het woord een ongehoorde ruimte. De

hoorbare stilte.’ n

Cosmogonie des Rose-croix’, het hand-

twintig jaar volhield, zei zijn vrouw dat

stilte, de leegte wordt fysiek grijpbaar.

Ingekort artikel van Valerian Maly. Kun-

boek van het Rozenkruisers genoot-

alle andere fluitisten meerdere harmo-

Daarmee bereikt Yves Klein iets dat met

stenaar en docent aan het conservato-

schap uit Oceanside, Californië. Daarin

nische tonen en veel melodieën voort-

de uitstraling van zijn monochromen

rium van Bern waar hij muziek en perfor-

wordt een wereldbeeld beschreven dat

brachten. Dat zoiets toch verrassender

vergelijkbaar is: de ruimte is geïmpreg-

mance doceert.

hem voortaan zal bezighouden: ‘De fy-

was. De ‘monotone’ fluitist antwoordde

neerd met klank en stilte. En zoals in de

Vertaling Fredie Beckmans

sieke wereld is de wereld van de vorm.

dat het toch niet zijn schuld was dat hij

begrenzing van het kijken naar maar

Zie Yves Klein http://www.youtube.

De gewenste wereld is vooral de we-

de toon had gevonden waar de ande-

een kleur een fysiologisch nagloeien in

com/watch?v=Hr2AT0GFfKI

reld van de kleur. Maar de wereld van

ren nog steeds naar op zoek zijn.’

ons oog veroorzaakt, zo klinkt de klank

http://www.youtube.com/

de gedachte is de wereld van Klanksfe-

Geconcentreerd op de lang aangehou-

in de stilte na. De extreme lengte van de

watch?v=pJV0n4A_6-M&NR=1 n

denieuwe

J A A R GA N G 14 N R 21 A R T I E T A M I C I T I A E

7

Jan Maarten Voskuil

Ongemerkt subversief Wie destijds met de plattegrond in de hand op zoek was naar het werk van Tomo Savic-Gecan (Zagreb, 1967) tijdens het Triple X festival in Amsterdam, kon lang zoeken, tot men begreep dat het werk zich reeds in dezelfde hand bevond. De in Amsterdam wonende kunstenaar had zichzelf namelijk een paviljoen toebedeeld en dit op de plattegrond van het Westergasfabiek terrein laten aanbrengen. In werkelijkheid bestond het gebouw niet. Sommigen zullen wellicht de schouders ophalen en denken: ‘wat een flauwe grap’. Maar wie zich iets meer verdiept in het werk van Savić Gecan, moet tot de conclusie komen dat het de kunstenaar ernst is. Wat zich in eerste instantie laat aanzien als een zuivere en steriele vorm van conceptuele kunst, blijkt bij nader inzien een zeer fysieke en confronterende ervaring te zijn. Vaak zonder dat mensen het door hebben. Tijdens de Manifesta 3 in Ljubljana, liet Savic-Gecan een white box bouwen met een muur die langzaam verschoof, de ruimte kleiner en weer groter maakte, maar zo traag dat de bezoekers het nauwelijks merkten. In de Begane Grond in Utrecht liet hij een bewegingsdetector aanbrengen. Het publiek dat zijn ruimte betrad zag niets, haalde wederom de schouders op en verliet het zaaltje weer, zonder te beseffen dat het betreden van de ruimte, meer dan duizend kilometer verderop, relatief ernstige gevolgen had: De roltrap in een winkelcentrum in Zagreb werd aan- en weer uitgezet met behulp van de bewegingsdetector en zo beïnvloedde een argeloze kunstconsument het leven van een oude vrouw in Zagreb met een tas vol boodschappen. Enigszins vergelijkbaar wierp hij een obstakel op voor de bezoekers van een park. De enorme witte muur die op een ochtend zomaar de weg versperde voor de onwetende wandelaar, was qua afmetingen precies geschikt om een zaal in het nabijgelegen museum in tweeën te splitsen. De zaal bleef op zijn verzoek leeg. Zowel de park- als de museumbezoekers tasten in het duister over het hoe en waarom. Pas achteraf in de catalogus werd het werk verklaard met twee foto’s; een van de lege zaal en een van de witte muur in het park. Ervaring en begrip Recentelijk liet Savic-Gecan de glazen pui van een galerie in Brussel omsmelten tot drinkglazen. Het publiek stond tijdens de opening letterlijk in de kou, maar kreeg ter compensatie wel wat te drinken uit het glas dat hun eigenlijk van de buitenwereld had moeten afschermen. Maar wist het publiek dit? Doorgaans communiceert Savic-Gecan maar heel summier over zijn acties, vaak zelfs pas achteraf. Hij wil graag dat het publiek er iets voor moet doen, om erachter te komen wat nu eigenlijk zijn ingreep is. Dat mensen zelf nadenken, niet alles voorgekauwd krijgen. Dat de lege ruimtes die hij toont, niet zozeer gaan over de leegte, maar juist over de beslotenheid ervan. En dat dit niet alleen iets is dat je kunt begrijpen, maar ook fysiek kunt ervaren of liever; dat het begrip niet zonder de ervaring kan. Belangrijk element van zijn aanspraak op de zelfredzaamheid van het publiek, lijkt mij het subversieve ervan. Waar de kunst doorgaans een veilige en afgeschermde vrijplaats is, waar kunstenaars zich ferm en anti maatschappelijk kunnen opstellen, zonder dat dit doorgaans buiten de kunst wordt opgemerkt, dáár maakt Savic-Gecan ons subtiel, maar pijnlijk bewust van deze kunstmatige scheiding. Verpakt als intellectuele en conceptuele kunst, ontpopt zijn werk zich feitelijk als een sociale interventie, die zowel het kunstpubliek als de gewone man fysiek overvalt en met elkaar verbind, zonder dat ze direct beseffen wat er nu precies gebeurt. n

Is het werk van jonge talentvolle kunstenaars ontoegankelijk, of zoeken zij juist naar een dialoog met het publiek? Het werk dat getoond werd bij de Open Ateliers van de Rijksacademie in november 2009 geeft daar geen eenduidig antwoord op. Het meest intrigerende werk dat ik daar zag was Cuban School van John Gerrard. Het beeld heeft iets hypnotiserends. Gerrard maakt gebruik van foto’s, die hij in een cirkel van 360° om het object heen maakt en van gevonden foto’s. Met zijn team werkt hij, gebruik makend van high-tech programma’s en apparatuur, net zo lang door totdat de beelden naadloos in elkaar overgaan en er een roterend virtueel beeld ontstaat, dat ervaren kan worden als echt. Hij is gedurende zes maanden guest resident op de Rijksacademie en hij heeft net een grote presentatie van zijn werk op de Biënnale in Venetië gehad. Gerrard is aanwezig bij zijn werk en geeft graag informatie. Ik vraag hem naar zijn ideeën en motivatie voor zijn werk. ‘Ik beschouw mijzelf een beetje als een activist. Op de Biënnale waren drie van mijn werken te zien onder de titel ‘animated scene’. Je kunt het politieke animaties noemen, animatie betekent hier aan het licht brengen. Alle drie tonen een industrieel landschap. Waar het mij om gaat zijn de condities waaronder wij produceren, condities die bepaald worden door olie, de katalysator van de westerse welvaart. Wij

8

J A A R GA N G 14 N R 2 1 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

Grow Finish Unit (near Elkhart Kansas) 2008. Realtime 3D projectie 4,5 x 6m

Industriële landschappen

Ine Dammers

een interview met John Gerrard leven aan het einde van een agri-cultu-

was, ‘Oil Stick Work’, wil ik projecteren in

theatraal, schilderachtig als sculpturaal.

le kwaliteit die de herkenbaarheid en

reel proces. De door olie aangedreven

een openbare ruimte. Ik ben bezig met

Het gereedschap om ze te produceren

daarmee de toegankelijkheid van het

gemechaniseerde landbouw heeft op

het maken van een reusachtige projec-

is de software van populaire video-

werk vergroot. Ik verbind mijn werk met

veel plaatsen de bodem geërodeerd.

tie in de ondergrondse midden in het

games: real time 3D. De computer is een

de baan van de zon, het verloop van de

Een neveneffect daarvan is bijvoor-

financiële hart van Londen. Er komen

open systeem, bevat een stroom van

seizoenen, dag en nacht. Met het real

beeld een stofstorm. In het werk ‘Dust

vijfenveertig miljoen mensen in een

data, en kan geprogrammeerd worden

time 3D programma kun je het verloop

Storm’ komen gedurende acht minuten

jaar voorbij, zolang zal het werk daar

om de actuele tijd van de dag te vol-

van licht naar donker in een etmaal en

gigantische wolken stof onafwendbaar

blijven.

gen. Ik maak gebruik van foto’s die ik ter

van de seizoenen in een jaar program-

plaatse maak, in een cirkel van 360° om

meren en verbinden met de actuele

dichterbij. Ik kwam bij toeval een foto tegen van een stofstorm, uit 1935 in Texas,

Virtuele werelden

het object heen, van gevonden foto’s,

tijd. Ik ben erg gefocust op de zon, en

tijdens de crisis. Dat was de aanleiding

Ik zie deze werken als virtuele spiegel

van beelden van Google Earth, enz. Wij

de natuurlijke veranderingen van licht

voor dit werk en voor mijn onderzoek

voor een virtuele wereld. Ik bouw mijn

werken hier net zo lang aan totdat de

naar donker, ook omdat die verstoord

naar onze voedselproductie en om-

werken op als abstracte sculpturen, het

beelden naadloos in elkaar overgaan

worden door de technologie. Ik kwam

gang met energie. De crisis toen, zie ik

uiteindelijke beeld is vaak formeel en

en er een roterend virtueel beeld ont-

het gebouw bij toeval tegen toen ik op

als een voorafschaduwing van de ko-

minimalistisch. Er is een strakke indeling

staat, dat ervaren kan worden als echt.

Cuba was, die school stond daar als een

mende crisis. Op de terugweg uit Texas

in land/water, horizonlijn en lucht. Het

Ik heb vier mensen in dienst: om de mo-

‘alien’ in het landschap. Ik noem het een

kwam ik het landschap tegen dat de

beeld wordt geprojecteerd op groot

dellen te bouwen, te programmeren en

functionele ruïne, een post-oil realiteit,

aanleiding was voor ‘Grow finish unit’.

formaat 4,5 x 6 meter, zodat je als het

voor de productie. Zonder hen zou ik dit

selfsupporting, die als een nieuw model

Het werk toont een industriële lagune

ware middenin het landschap staat.

niet kunnen maken. Zelf ben ik artdirec-

kan dienen voor efficiënt energiege-

met het afval van 10.000 varkens die met

Donald Judd is wat betreft de vorm een

tor, mijn studio is in Wenen. Ik denk dat

bruik, ook de slums met hun hergebruik

1000 tegelijk in elk van de tien schuren

van mijn grote voorbeelden. Het beeld

de kunstenaar individueel niet meer in

van materialen kunnen een model zijn

zitten. De mens is totaal afwezig. Het

is volledig in de computer ontstaan. Ik

staat is om de complexe situaties van

voor een anders omgaan met onze na-

productieproces is volledig geautoma-

gebruik het virtuele als metafoor, een

onze tijd zichtbaar te maken. Wil beel-

tuurlijke rijkdommen.

tiseerd en daardoor gedehumaniseerd.

conditie van de echte wereld. Je kunt

dende kunst relevant blijven en op ge-

Ik probeer dat vervreemdende ook te

Ook hier is olie weer de basis: pompen

het zien als een methode om te praten

lijke hoogte blijven met bijvoorbeeld

tonen, maar het uiteindelijke beeld dat

aangedreven door dieselolie irrigeren

over de omstandigheden van het he-

wetenschap, dan kan dit alleen door

gepresenteerd wordt heeft niets te ma-

in cirkels de gebieden waarop koren

den. Het virtuele lijkt ook samen te val-

teamwork.

ken met mij persoonlijk. Ik documenteer

staat, dat weer als voedsel voor de var-

len met de synthetische processen van

kens dient. Samen met het water wordt

deze tijd. Het kan heden en verleden

Tijd en emoties

van de steden, om kennis over te dra-

de kunstmest verspreid, ook een van

samenbrengen, net als in de film, alleen

In het werk Cuban School, dat nog on-

gen van onze tijd.’ n

olie afgeleid product. Een ander werk

zou ik mijn werk eerder post-cinematic

voltooid is, draait de camera langzaam

van mij dat op de Biënnale aanwezig

tableaus willen noemen: ze zijn zowel

rond een gebouw. Tijd is een emotione-

en breng deze scènes naar de centra

denieuwe

J A A R GA N G 14 N R 21 A R T I E T A M I C I T I A E

9

Andrea Mantegna (1431 - 1506), occulus

Beperkt toegang

Frank Lisser

Een kleine kamer in Mantua De bruidskamer van Mantegna (8 x 8 x 7 m) In 1460 werd Andrea Mantegna (1431

ven meter. De ruimte was niet geschikt

in de twaalf driehoeken in de bogen en-

moest worden. De Italiaanse werkelijk-

- 1506) tot zijn dood de hofschilder in

voor echte grote ontvangsten, maar op

kele scènes uit onder andere de mythen

heid was alles behalve dat. De voort-

vaste dienst bij de Gonzaga famile in

kleine schaal zal het toegankelijk zijn

van Hercules en op de bogen daaron-

durende gewelddadige strijd tussen

Mantua (Po-vlakte Italië). In 1465 begon

geweest voor maximaal tien genodig-

der de wapens van de Gonzaga fami-

diverse stadstaten leek in verste verte

hij in opdracht van Ludovico Gonzaga

den. Ook nu nog kan op afspraak deze

lie. Alles is omzoomd met overvloedige

niet op een dergelijk rijk.

(de hertog van Mantua, de heerser van

ruimte maximaal met tien personen

goudversiersels, guirlandes, plantmo-

De meeste figuren op de wanden zijn

deze stad 1444 - 1478) in het 125%.

bezocht worden (slechts tien minuten

tieven met de suggestie van echt stuc-

portretten van de Gonzaga familie.

oudste gedeelte van het hertogelijk

per bezoek, behalve tijdens de hitte in

werk. De taferelen op de wanden zijn

Zo begroet op de westwand Ludivico

paleis Castello di San Giorgio met zijn

augustus. Het is er dan zo stil dat je de

onderbroken met pilasters en gordijnen

Gonzaga zijn zoon kardinaal Fransesco

schildering van de bruidskamer ofwel

hele middag mag blijven). Alle vier de

zodat het lijkt dat er meerdere gebeur-

Gonzaga. Een kardinaal in de familie

Camera degli Sposi. In 1474 was het werk

wanden en het plafond zijn beschilderd

tenissen naast elkaar plaatsvinden. Het

werd in die tijd gezien als een machtige

klaar, maar er zijn historici die beweren

en zijn na de restauratie uit 1992 in een

landschap op de achtergrond staat

positie en betekende een nog groter

dat hij er tot 1488 mee bezig is geweest.

perfecte staat; alsof Mantegna gisteren

vol met Romeinse monumenten. Het is

aanzien voor de gehele familie. De

De kleine kamer van ca. 8 x 8 meter ligt

nog bezig was. Alleen in de zuidoost

duidelijk dat de mensen op deze schil-

hoofdfiguren worden begeleid door

nu wat afgelegen op een tweede etage

hoek zijn vier taferelen grotendeels ver-

deringen rechtstreeks afstammelingen

pages en prachtige paarden met zeer

van het enorme uitgegroeide complex.

dwenen

zijn van de grote Romeinse heersers.

exclusieve tuigage en hoofdstellen.

Mantegna zelf is nooit in Rome geweest,

Op de noordzijde zit Ludivico met zijn

Hij heeft meerdere kamers beschilderd maar alleen deze kamer is behouden

De wanden

maar hij schildert wel op de west-wand

vrouw Barbara omringd met hun com-

gebleven. Of het echt bedoeld was als

Het iconografische programma van de

de complete ommuurde stad Rome van-

plete familie bij elkaar. Ze ontvangen

een bruidskamer is de vraag. De kamer

wandschilderingen zijn hoogst waar-

uit zijn fantasie, als een ideale stad. De

een brief waarop de benoeming van

is gebruikt als slaapkamer, studieruimte

schijnlijk tot in detail gedicteerd door de

Renaissance is politiek maar ook artis-

zijn zoon tot kardinaal wordt aange-

en als kleine ontvangstkamer voor be-

opdrachtgever, met als doel grenzeloze

tiek doorspekt met het verlangen naar

kondigd. Het is de voorbode van heer-

langrijke gasten. De vierkante ruimte

zelfverheerlijking. Mantegna zal hierin

de herleving van het Romeinse rijk. De

lijke tijden van de aanstaande eeuwige

doet huiselijk aan met een haard in een

niet veel inspraak hebben gehad. In de

Gonzaga’s zagen zichzelf graag als

macht. Opvallend is dat deze geïdea-

bewerkte schouw, twee ingangen en

bogen rondom de geschilderde koepel

een nieuwe aanstaande Romeinse kei-

liseerde inhoud geschilderd is zonder

aan een kant twee kleine vensters. Er is

zijn acht medaillons geschilderd met

zersdynastie en Mantegna heeft er alles

een directe verheerlijkende vorm. De

ook een afgesloten toilet. Het plafond

daarop grote Romeinse heersers onder

aan gedaan om dit tot leven te wekken.

portretten zijn nuchter, terughoudend,

is een koepel met aan elke onderzijde

andere Julius Ceasar, Augustus, Tiberius,

De Gonzaga ‘s geloofden in een droom

gedetailleerd en vermoedelijk naar het

drie bogen. Het hoogste punt is bijna ze-

Caligula, Claudius, en Nero. Daaronder

van het Romeinse rijk dat herschapen

leven geschilderd. De mensen zijn echt,

10

J A A R GA N G 14 N R 2 1 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

soms haast rauw, getypeerd. Ze zijn niet

door de toepassing van meetkunde.

gemodelleerd naar een ideaalbeeld.

Dergelijke toepassing lijkt het meest

Het zijn stuk voor stuk echte persoon-

op het huidige computerprogramma

lijkheden, wijs, ernstig, onbezonnen,

Google SketchUp: 100% perfectie in de

trots, zorgelijk, nors, vadsig en soms

schematische weergave van de ruimte.

ook gewoon lomp zoals bij Barbara.

Deze oculus belichaamt het ideaal van

Dit maakt de wandschildering des te

de Renaissanceschilder. Het gezegde

invoelbaarder, menselijker. Ondanks

van toen luidde: ‘virtuozo amatore del-

de gedicteerde zelfverheerlijking komt

le difficulta prospectivo e scorci’ (= met

het geheel over als een documentaire,

gemak, als een liefhebber van moeilijk-

als een precieze beschrijvende film. Na

heden, het perspectief en de verkorting

wat langer kijken beginnen de honden

toe passen). Mantegna doet dat hier op

op te vallen. Het lijkt wel of iedereen bij

een voor die tijd baanbrekende wijze.

de Gonzaga’s een hond heeft. Keurig aangelijnd staan grote honden tussen

Voor wie dan?

de paarden. Er is ook een klein poedel-

De gedicteerde eer en glorie van de

tje dat vlakbij Ludivico staat. Een enkele

Gonzaga-familie is op de wanden over-

hond staat met zijn kont naar het publiek

duidelijk, maar in dit plafond lijkt deze

en onder de stoel van Ludivico zit zijn

betekenis volkomen afwezig te zijn.

geliefde hond Rubino. Wat doen al die

Vanuit een hedendaagse opvatting

honden daar? Wat betekenen ze? Nam

zou deze oculus geïnterpreteerd kun-

elk geportretteerde familielid dat ver-

nen worden als een kritiek. Immers de

scheen op deze familiereünie domweg

hogere, bovenwereld kijkt frivool ge-

zijn hond mee met de vraag: ‘ mogen

amuseerd naar beneden en lijkt op het

ze er ook op?’ Of was het een eis van

punt te staan om voor de grap van al-

de opdrachtgever? Paarden, dat zijn

les naar beneden te gooien. Het is alsof

dé symbolen voor machtige families,

een verveeld publiek in voetbalstadion

maar honden? Mogelijk staan ze voor

de voetballers wil gaan bekogelen met

trouw en onderdanigheid (volgens de

zitkussentjes. Is het bedoeld als een re-

kunsthistoricus Signorini)

lativering van de grote glorie en macht van de Gonzagas? Of is het een speelse

Plafond

verwijzing van het betrekkelijke van het

Midden in de rijk gedecoreerde koepel-

aardse bestaan? Zou dat dan de bete-

plafond heeft Mantegna een opening

kenis zijn van een stel putti, een pauw

ofwel oculus geschilderd van ongeveer

en een groep gewone vrouwen zonder

2,70 m doorsnede. Deze oculus, een

duidelijke tekens die vertellen wie ze zijn

van de beroemdste wapenfeiten van

of voorstellen? Waarschijnlijk gaat het

de Renaissance, lijkt geen duidelijke

Mantegna niet om een inhoud. Hij toont

betekenis te hebben. Ze biedt zicht op

hier op een verbluffende wijze de ma-

een blauwe lucht met witte wolken dat

thematische toepassing van dat pas uit-

wordt omzoomd door een geschilderd

gevonden perspectief. Het is een soort

balkon met ellipsen in perspectief van

demonstratie van het nieuwste van het

onder af. Over het balkon kijken een

nieuwste: de perfecte weergave van de

aantal vrouwen naar beneden. Er staan

illusionaire derde dimensie. Hier toont

een paar blote putti op een randje. Er

Mantegna zijn ware interesse: ruimte il-

is één donkere vrouw met oriëntaalse

lusie. Maar aan wie liet hij dat dan zien?

hoofddoek en één met hoofddeksel

De Gonzaga’s die waren enkel maar

voor gehuwden. Een putto staat klaar

geïnteresseerd in de weergave van hun

om een appel naar beneden te gooien

politieke machtsdroom en zullen wel

en twee putti lijken op het punt te staan

wat gelachen hebben, mogelijk ver-

om naar beneden te plassen. Eén putto

baasd over het visuele effect. Het grote

toont zijn prachtige achterwerk. Een

publiek dan? Die kregen het niet te zien,

enkel puttohoofd wurmt zich door het

immers dan moest je op audiëntie en

balkonhek. Het lijkt erop of die grote ton

hooguit met tien per bezoek schoot dat

met de plant te zwaar is voor die steun.

niet op. Hooggeplaatste zakenrelaties?

Iedereen kijkt met aandacht naar wat

Een enkele zal de oculus op waarde ge-

er beneden gebeurt behalve de pauw,

schat hebben, maar de meesten zullen

die op de balkonrand zit en schuin om-

niet meer culturele belangstelling heb-

hoog kijkt. De oculus viel vermoedelijk

ben gehad dan een gemiddeld Tweede

buiten de opdracht en is waarschijnlijk

Kamerlid. Vermoedelijk ging het om de

een practical joke van Mantegna.

vakgenoten, daar zal het wel indruk op

Het in die tijd net uitgevonden lijnper-

gemaakt hebben. Immers Vasari heeft

spectief (1436) is hier briljant toegepast

hem terecht als één van zijn helden in

in de weergave van de figuren in het

‘De Levens’ beschreven. Maar konden

verkort van onderen en de ruimte-illusie

vakgenoten uit bijvoorbeeld het vij-

wordt daardoor naar een maximum

andige Florence, Milaan of Venetië zo

op gevoerd. Het perspectief in geo-

maar bezoek komen? Een enkele, mo-

metrische vormen was in die tijd al op

gelijk. Ik denk dat Mantegna juist door

behoorlijk niveau, echter de toepassing

deze beperkte toegankelijkheid de ge-

op organische vormen was nog niet

legenheid heeft genomen om te kijken

zo ver. Mantegna vertaalde de anato-

hoe ver hij kon gaan. Deze durf kon al-

mie en de vele onregelmatige vormen

leen als niemand het zag. Waarschijnlijk

naar een onderliggend mathematisch

heeft hij het voor zichzelf gedaan, zon-

schema en projecteerde dat in een ver-

der zakelijk belang (hij was toch in vaste

dwijnpunt. In de Renaissance gebeurde

dienst), zonder pottekijkers, gewoon uit

niets improviserend op het oog. De illu-

nieuwsgierigheid. n

sionaire precisie hier werd veroorzaakt

Andrea Mantegna (1431 - 1506), detail portret.

Andrea Mantegna (1431 - 1506), putto met appel.

denieuwe

J A A R GA N G 14 N R 21 A R T I E T A M I C I T I A E

11

Scheveningse strand, ca. 1970, collectie Gemeentemuseum Den Haag

Zelfportret ca. 1968, collectie Gemeentemuseum Den Haag

Gerard Petrus Fieret

Robert Broekhuis

Het bohémienne als claustrofobische ruimte Als je over de Haagse fotograaf en dichter Gerard Fieret (1924 - 2009) schrijft raak je al snel verstrikt in bizarre anekdotes. Natuurlijk zeggen die verhalen veel over de mens die hij was, maar daarmee kun je niet zijn werk beschrijven. In de jaren vijftig kwam Fieret vaak rond etenstijd bij een tante van mij aanwaaien in de Hollanderstraat in Den Haag. Om haar te paaien heeft hij menig maal mijn neefje Peter getekend. Nasi Goreng voor een tekening. Het zijn hoekig en trefzeker getekende portretten van een vijfjarig jongetje. Enigszins Van Gogh-achtig van vorm. Fieret bezat de gave de persoonlijkheid van iemand te laten zien. Met diezelfde scherpe blik keek hij ook naar de mensen die hij fotografeerde. De schitterende voyeuristische vrouwenportretten die hij heeft gemaakt zijn intens en geladen. Vermoedelijk danken ze hun ontstaan aan het onvermogen van Fieret om op een andere manier met vrouwen in contact te komen. Met grote charme wist hij hun ijdelheid te bespelen - een trefzeker wapen - zodat ze zich door hem lieten fotograferen, maar in plaats van de koketterie te laten zien, toont Fieret heel dwingend de ‘condition humaine’.

voorbeeld een touwtje of een dop van een bierfles uit zijn broekzak haalde en over de herkomst een hilarisch verhaal vertelde dat je door niet na te vertellen krochten van zijn ongebreidelde fantasie voerde. Geestig, ontroerend en met grote gevoeligheid voor onwaarschijnlijke details die werden uitvergroot tot wereldoorlogen. Na zijn dood bleek hij een halfbroer en twee zusters te hebben. Geen van mijn vrienden die hem al jaren kende was van hun bestaan op de hoogte. Ik heb altijd het gevoel gehad dat Fieret het fictieve personage Gerard Petrus Fieret speelde: de bevlogen kunstenaar die

Met de wereld die Gerard Fieret toont

neiging onderdrukken om de werkelijk-

overal buiten stond. In de laatste tele-

is iets wonderlijks aan de hand. Er is

heid in zijn foto’s te willen zien. Van een

visie reportage die over hem gemaakt

geen simpele verklaring voor wat de

schilderij van de Chirico zal je je nooit

werd door Frank van den Engel zie je

foto’s van Fieret zo bijzonder maakt,

afvragen of hij het geschilderde in de

het ontstaan van een conflict. Hij wordt

daarvoor raken ze te veel aan diepe en

werkelijkheid zo gezien heeft. Zo moet

woedend en spreekt zijn ongenoegen

ingewikkelde emoties. Ze roepen herin-

je ook naar de foto’s van Fieret te kijken.

uit met een sterk Haags accent. De keu-

neringen op aan wat misschien alleen

En je vooral niet laten misleiden door

rig pratende bohémien is uit zijn rol ge-

maar dromen zijn of herinneringen aan

het ‘romantische’ aspect van zijn werk:

vallen en de film gunt ons een korte blik

een voorbije tijd. Je wordt weliswaar

de beschadigde gerafelde en onder de

op de andere kant van Gerard Fieret.

meegevoerd in zijn manier van kijken.

copyright stempels en handtekeningen

Als toegift een korte anekdote. In 2008

Maar na een tijdje realiseer je je dat je

zittende foto’s. Het is de uiterlijke vorm.

werd hij vier en tachtig jaar. De Haagse

eigenlijk achter Fieret aan strompelt in

Het bohémienne als claustrofobische

Kunstkring organiseerde in haar galerie

een tot mislukken gedoemde poging

‘ruimte’. De stempels en handtekenin-

op de Denneweg een tentoonstelling

om te begrijpen waar je eigenlijk naar

gen bracht Fieret pas later aan omdat

van zijn foto’s. Toen hij zittend in een rol-

kijkt. Je staat er buiten. Op de keper be-

hij er van overtuigd was dat anderen

stoel langs zijn werk werd gereden, zei

schouwt zou je net zo goed naar een

zijn werk zouden stelen. Daar ontlenen

hij vol verbazing: ‘Wie heeft die foto’s

surrealistisch schilderij van de Chirico

zijn foto’s hun kracht niet aan. Ze wer-

gemaakt? ‘ ‘Die heb jij gemaakt Gerard.’

kunnen kijken. Daar sta je ook buiten.

ken eerder storend. Je moet dus eigen-

‘Werkelijk? ….. GENIAAL !!!’ n

De foto’s van Fieret lijken geen ander

lijk door die stempels heen kijken. Een

doel te dienen dan zich zelf te zijn. Ze

onmogelijke opgaaf natuurlijk.

Het Gemeentemuseum Den Haag heeft

suggereren dat ze een ooit bestaande

Het leven van Fieret was denk ik een-

in november 2009 de artistieke nalaten-

werkelijkheid weergeven. Het is verwar-

zaam, onzeker en verlaten. Tussen hem

schap van Gerard Fieret verworven. In

rend dat het daar maar zijdelings mee

en de ander stond uiteindelijk altijd zijn

het najaar van 2010 zal zij voor een deel

G.Fieret, portretten van Peter de Jong,

te maken heeft en dat zijn werk meer

paranoïde aard. Maar Fieret was ook

te zien zijn in een groepstentoonstelling

ca. 1952

zegt over de manier van kijken van

een fantast en een charmeur. Als hij bij

in het Fotomuseum Den Haag, onder-

Fieret, dan over de onderwerpen die

Marja en Haye Smith - vrienden van mij

deel van het Gemeentemuseum. Dan

Zonder Titel, 1966, collectie Prentenkabinet

hij fotografeert. Je moet anders kijken:

uit Den Haag - langskwam (ook rond

zullen nieuwe publicaties over het werk

van de Universiteit van Leiden (pag 13)

vrijer, associatiever, en je natuurlijke

etenstijd) kon het gebeuren dat hij bij-

van Gerard Fieret verschijnen. n

12

J A A R GA N G 14 N R 2 1 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

13

Pinhole 11 x 14 inch van atelier, foto’s Hugo Keizer

Marianne Vollmer

Gesprek met Jerry Keizer

‘Als ik het binnen de beperking niet kan vinden hoef ik het daarbuiten niet te zoeken’

14

J A A R GA N G 14 N R 2 1 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

Ik ben ooit uit een vorm van nieuwsgie-

met dat geduld erin, dat herken ik wel

bolletje geaaid te worden. Dat zie ik als

righeid gaan tekenen. Met vette conté

in hoe ik nu bezig ben met mijn werk.

een beknotting, als een bedreiging. Dat

op papier dat ik met tien vellen tegelijk

Het is geen verborgen kunst wat ik

past niet in mijn structuur dus zoek ik het

in mijn kamertje op de muur spijkerde.

maak, ik ben een verborgen kunstenaar

ook niet op.

Ik tekende de een na de ander vol en

omdat ik mijn prioriteiten zo gesteld heb

legde ze bovenop elkaar onder mijn

dat ik alles ondergeschikt heb gemaakt

Buitenwereld

bed om er daarna nooit meer naar te

aan het werk. Het gaat mij om het to-

Toen ik jonger was en de dingen min-

kijken. Dat deed ik elke nacht, was een

taal, de hele weg. In dat proces wil ik

der op een rij had, onstuimiger was, kon

jaar of veertien en zat overdag op

elke dag werken, dienstbaar zijn. Daar

ik wel ineens mijn koffer pakken en op

school. Met zestien jaar ben ik met een

speelt geen enkel ander ding een rol in.

reis gaan. Dat zou ik nu niet meer doen.

bakfiets vol van die ongefixeerde teke-

Dat geïsoleerd zijn vind ik prima.

Als ik naar Parijs wil ga ik in mijn stoel

ningen naar de Rijksacademie gegaan

Ooit wilde de toenmalige directeur van

zitten, denk aan Parijs en dan ben ik er

en werd aangenomen. In mijn ouderlijk

het Stedelijk Museum Edy de Wilde me

geweest. Dat meen ik echt. Ik heb hele-

huis was geen enkele vorm van kunst te

in Amerika introduceren. Dat heb ik niet

maal geen behoefte om al die plaatsen

vinden behalve een zilveren doos met

gedaan. Daar had ik helemaal geen

te zien. Dat is zonde van mijn tijd. Zo is

de nachtwacht erop. Gesproken werd

zin in. Vond ik niks. Wat moest ik daar en

het ook met kunst. Als ik daar aan denk

er niet. Ik hielp mijn vader die - naast

wat moet ik met succes. Kijk, hier kan ik

- ik roep het niet op, het overkomt me -

dat hij keeper van Ajax was - in fruit han-

doen en laten wat ik wil, dat heb ik ver-

dan denk ik vooral aan mensen zoals

delde regelmatig met het uitladen op

overd. Maar als je je verbindt aan men-

bijvoorbeeld Nicolas de Stael, en kan

de Centrale Markt. Je stond dan ochten-

sen die verwachtingen van je hebben

me daar dan helemaal in verdiepen. Ik

denlang tegenover elkaar eindeloos

dan moet je je elke keer losbreken en op

zie de periodes voor me, de ideeën. de

sinasappels over te pakken zonder

losbreken zijn ze niet gesteld. Daarbij

stappen die hij daarin gemaakt heeft.

een woord te wisselen. Dat doorgaan

komt: ik kan er niet tegen om over mijn

Hoe iemand daar zijn hele leven mee

bezig is geweest. Het is mijn manier van

Die verschild per schilderij en is bepa-

contact hebben met de kunstwereld,

lend voor het karakter ervan. Ook de

hier zittend in mijn atelier. Tentoonstel-

afstand tussen de lijnen die ik met een

lingen bezoek ik hoogst zelden. Het is

ijzeren discipline over het hele doek vol-

vooral een sociaal gebeuren en heeft

houd bepaal ik van te voren.

niets met mij te maken. Het is helemaal mijn wereld niet. Het staat niet stil hoor!

Geduld

Een grote hoeveelheid informatie is ook

Kijk, ik ben nieuwsgierig naar wat ik nog

onontkoombaar. Je wordt gebombar-

allemaal kan doen met witte en zwarte

deerd met van alles. Zoals ik al zei ben

lijnen op dat vlak. Wat je door het slijpen

ik meer geïnteresseerd in het proces en

met de door de tijd heen opgedane ba-

vind ik alles wat buiten gebeurt vaak

gage kunt bereiken. Als ik het binnen

niet interessant. Als men dat een ivoren

die beperking niet kan vinden hoef ik

toren noemt.... Voor mijzelf houdt het

het daarbuiten niet te zoeken. Een schil-

begrip ‘ivoren toren’ meer een gedach-

derij is voor mij een langdurige zaak. Ik

tewereld in waarin iemand leeft dan dat

werk ongeveer een jaar aan een doek.

het iemand is die de deur dichthoudt om

De grote strijd die ik vooral de laatste

zijn werk te doen. Wat ik bedoel is dat ik

jaren daarin voer is of ik wel genoeg

niet kies voor het kluizenaar zijn, maar

geduld heb getoond bij de opbouw

dat als ik op straat loop ik niks doe. Dus

van het werk. Die opbouw doe ik op

ben ik liever hier.

de ezel alvorens over de vloer het schilderij zijn uiteindelijke vorm te geven. Ik

Series

vraag mij dan af of ik het niet nog meer

De vraag, de twijfel, het geduld, dat

had moeten verhevigen, intenser had

zijn de ingrediënten waarmee uitein-

moeten maken. Met intenser bedoel ik:

delijk iets kan ontstaan waarvan ik zeg:

meer reliëf geven, meer dominanter

daar ben ik blij mee. Als ik s’avonds de

laten worden van zwart of wit. Dat zijn

laatste streek zet moet die voor mij net

vragen. Alle stappen die ik zet liggen in

zo intens zijn als de eerste waar ik de

elkaars verlengde. Je komt bij een schil-

ochtend mee begonnen ben. Ik duld

derij tot een punt dat je zegt: hier kan

niet dat dat anders is. Daarna valt al-

ik niets meer aan toevoegen. Het is op

les weg, een zwart gat, sta ik met knik-

een natuurlijke manier uitgeselecteerd

kende knieën bij wijze van spreken. Mijn

in de tijd. Dan heb ik er niets meer mee

agenda is mijn geweten. Iedere dag is

en, net zoals met die conté-tekeningen

ingevuld met een getal dat staat voor

van vroeger, is mijn interesse voor dat

het schilderij waaraan ik heb gewerkt.

schilderij dan weg. Het wordt een ding.

Als ik in oude agenda’s kijk en ik zie witte

Ik draai het om en zet het weg en zie het

gaten denk ik: wat was er met mij aan

pas weer als ik het te voorschijn moet

de hand?

halen als er iemand komt kijken of als

Na jaren in kleur te hebben gewerkt ben

je wordt uitgenodigd. Ik zie dan alleen

ik nu alweer ruim eenendertig jaar be-

een schilderij. Zie niets meer van de

zig met zwart/witte schilderijen over het

intenties, van al mijn vragen die ik heb

vierkant. Daarin kan je de consequente

gehad. Dat is net als met pijn niet meer

stappen volgen waarin ik binnen de

oproepbaar. Gladgestreken door de

vorm probeer de zeggingskracht te

tijd. Ik wil natuurlijk ook niet dat dat voor

vergroten, probeer andere accenten te

anderen zichtbaar is.

leggen. Het moet in harmonie over het

Als aan mij gevraagd zou worden wat

doek bewegen. Als ik het aan de muur

voor mij het belangrijkste is dan zou

hang mogen mijn ogen nergens blijven

ik niets anders kunnen antwoorden

haken, het moet gaan. Ik zoek in een

dan: nieuwsgierigheid. Niet in dat pro-

schilderij eeuwig en altijd hetzelfde: dat

ces te zullen verzanden. Want zonder

is de herkenning van een gevoel. Maar

nieuwsgierigheid is alles weg. Dan heb

ik zal nooit een stemming of een emotie

je alleen nog maar dat wat je al gedaan

in mijn werk toelaten. Ook mijn bronnen

hebt waar je op terug kunt vallen en ik

wil ik voor mijzelf niet formuleren omdat

ga liever onderuit in nieuwsgierigheid,

ik bang ben dat ik daarmee dingen doe

dan dat ik er nog een sta te maken die ik

die niet goed zijn voor mezelf. Ik werk

al gedaan heb. De vraag is mij het dier-

in series. Dat heeft vooral een prakti-

baarste, dan ben ik in mijn element. n

Jerry Keizer, V - 135 - 2009

sche kant. Ik werk met olieverf omdat ik alleen daarmee kan realiseren wat ik wil laten zien. Door in series te werken

Jerry Keizer (1938) woont en werkt in Am-

kan ik continue doorgaan ondanks de

sterdam. Hij wordt vertegenwoordigd

lange droogtijden. Daarbij komt dat je

door Galerie Nouvelles Images. Zijn

in een serie veel meer kunt experimen-

werk zit in vele belangrijke collecties.

teren. Het schilderij ontstaat over de

Zo heeft het Stedelijk Museum Amster-

vloer waar ik in opperste concentratie

dam veel werk van hem bezit. Grote mo-

zwarte of witte lijnen over het doek laat

numentale werken door hem ontwor-

gaan zonder dit aan te raken. In de ge-

pen zijn of vernietigd ( grote golvende

laagdheid die ontstaat vormen de res-

blauwe lijn op de Parkeergarage ‘Glip-

tanten van de onderliggende lijnen een

hoeve’ in de Bijlmer en is inmiddels af-

belangrijk onderdeel in het geheel.

gebroken) of zijn niet meer toegankelijk

Vooraf bepaal ik de dikte van een lijn

(neonlijnen in het voormalig ministerie

- ze moeten in een werk allemaal even

van O & W waar nu de Nederlandse Ge-

dik zijn - door de keuze van de kwast.

heime Dienst, de AIVD zit). n

Jerry Keizer, IV - 112 - 2009

denieuwe

J A A R GA N G 14 N R 21 A R T I E T A M I C I T I A E

15

Paul Donker Duyvis

James Lee Byars De wijsgeer van Rotterdam zit in de toren, 1983 In 1983 organiseerde ik een project met de Amerikaanse kunstenaar James Lee Byars (1932 -1977) onder de titel ‘De wijsgeer van Rotterdam zit in de toren’. Het project maakte ook deel uit van de door Wink van Kempen geïnitieerde manifestatie ‘Perfo Tijd’. Kort daarvoor had ik een magistrale expositie van Byars in het van Abbemuseum gezien. Vol geestdrift snelde ik naar de kamer van Wim Beeren, directeur van Museum Boymans-van Beuningen met de vraag of ik een kleine expositie met Byars mocht doen. ‘Dat is goed’, zei hij ‘onder twee voorwaarden: geen budgetoverschrijding en ik wil er verder niet mee lastig gevallen worden, alle alle problemen zelf oplossen.’ Drie minuten later stond ik weer buiten.

je - wanneer je het artistiek toepast - al

taal te bedekken. Ik wilde hem tonen als

op een verheven vlak tegemoet treedt’.

een geheimzinnige Sjamaan, als een

Byars’ gouden en stoffen objecten om-

orakel. Aldus geschiedde...

lijsten in wezen in hun materialiteit het

In culturen buiten de onze heeft de

eigenlijke werk. Hij vindt zijn objecten,

wijze guru op de berg, de sjamaan in

of laat ze maken, en presenteert ze dan

de bossen, de heremiet op de zuil, de

aan ons op een vragende manier: ‘Wat

filosoof in de ton, een vaste plaats ver-

denk je, bestaan deze dingen echt?

worven. Niet gebonden door de strijd

Zouden we beter af zijn zonder ze? Hoe

om het dagelijkse bestaan, staat hij in

worden ze gewaardeerd? Is deze ‘set-

contact met werelden en denkbeelden

ting’ beter dan de banaliteit waaraan

die buiten ons omgaan. Hij maakt zich

Byars is bekend van grote tentoonstel-

James Lee Byars ging in 1969 voor het

ze overstijgt? En zo ja, hoe kunnen we

vrij voor reflectie en het doorgronden

lingen als de Documenta in Kassel en

eerst naar Europa en werkte met zowel

aannemen dat we zien wat goed is en

van het menselijk bestaan. Voor hen die

de Biennale van Venetië. James Lee

Joseph Beuys als Marcel Broodthaers

wat beter, wat juist is en wat perfect is?

steun en wijsheid zoeken vervult hij een

Byars, geboren in Detroit in 1932, is een

aan

per for-

En is ‘zien’ wel genoeg?’ De implicatie

belangrijke en gerespecteerde rol.

raadselachtig kunstenaar die meer

mance-achtige manifestaties. Byars

van het werk van Byars is dat we zouden

Heeft de praktisch ingestelde leefge-

bekendheid geniet in Europa dan in

bleef met papier en kostbare stoffen

moeten luisteren, bijvoorbeeld naar de

meenschap Rotterdam geen behoefte

zijn geboorteland. Hij studeerde aan

werken, gemakkelijk wisselend tussen

onzichtbare vragen die vermoedelijk

aan een opvolger van Erasmus, aan een

de Waye State University, en vertrok in

het voorbijgaande en het duurzame,

de lucht rondom zijn werken vullen. En

nieuwe wijsgeer, aan een ontbrekende

1958 voor verdere studie naar Kyoto in

tussen vrolijke baldadigheid en ge-

altijd op zoek naar de Zen-achtige ‘Per-

schakel in de Rotterdamse Cultuur? De

Japan, waar hij tien jaar zou blijven. Zijn

concentreerde aandacht. Altijd was

fect Question’, gesymboliseerd door de

kunstenaar James Lee Byars heeft voor

verblijf in Japan beïnvloedde zijn latere

er die onvoorwaardelijke overgave.

kleine Q, die in veel van zijn beelden is

hem vast een ruimte geschapen in de

werk. Hij maakte evocatieve uitvouw-

Tegelijkertijd investeerde hij in kostbare

gebeiteld.

toren van Museum Boymans-van Beu-

bare sculpturen van papierstroken,

installaties en sculpturale ondernemin-

Al snel veranderde mijn rol van con-

ningen - hoog boven het dagelijkse ge-

sommige tot driehonderd meter lang,

gen gemaakt van brons, zandsteen,

servator in die van onwetende leer-

woel. Het wachten is op de komst van

die zorgvuldig, cerebraal en theatraal

marmer en aangepast antiek meubilair.

ling. Elke dag kreeg ik opdrachten en

de wijze die de perfecte vraag stelt. n

ontvouwd werden tijdens zijn publieke

Byars heeft zich als kunstenaar gedu-

adviezen. Ik moest me van Byars zo

optredens. Behalve het gebruik van

rende zijn leven aan één thema gewijd:

inleven in zijn kunst dat ik die - namens

fragiel materiaal als papier, behalve

het sublieme, het verhevene, de ‘vol-

hem - geheel naar eigen inzicht voor de

wit marmer, koos hij fluweel, zijde en

maakte schoonheid’, zoals hij het zelf

presentatie in het museum moest creë-

goud voor zijn kleding en kunst. Toen

formuleerde. Daarbij ging het hem niet

ren. Ook moest ik naar Japan, ontslag

hij in 1972 was uitgenodigd voor de Do-

om afzonderlijke voorwerpen, maar

nemen, het museum verlaten en zelf din-

cumenta, gaf hij een memorabele per-

slechts om een idee. Zo betekende het

gen gaan maken. Uiteraard heb ik alle

formance gekleed in rode zijde, losse

materiaal goud voor Byars ‘de meest

aanbevelingen opgevolgd. Mijn eerste

Duitse woorden uitsprekend door een

abstracte mogelijkheid van het verheve-

werk moest zijn een portret van Byars. Ik

gouden megafoon vanaf de top van

ne’. Goud, schreef Byars ooit, is ‘van een

vroeg hem zijn onafscheidelijke zwarte

het Fredericanum in Kassel.

zodanige mate van abstractie, dat het

blinddoek af te doen en zijn gezicht to-

gemeenschappelijke

James Lee Byars, The Sage of Rotterdam, 1984, foto Paul Donker Duyvis

16

J A A R GA N G 14 N R 2 1 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

Joseph Semah, After Paul Celan, Tango and Fugue; This, however, brings us GaV Le-GaV (Back to Back) with the artist’s promise, 2009, Notenblätter (Johann Sebastian Bach: Die Kunst der Fuge), Transparentpapier, Tinte (schwarz/blau), weißes Garn, 32 x 23 cm, courtesy the artist De werken zijn te zien van 19 februari tot 19 maart 2010 in het Goethe-Instituut in Rotterdam, en van 1 april tot 30 april 2010 in het Maison Descartes in Amsterdam

17

Ton Schuttelaar, Attitude, 2010

In het oog van de kijker

Kees Koomen

kunst die betekenis zoekt De eerste tentoonstelling die ik van de Haagse kunstenaar Ton Schuttelaar zag, ‘this great fire’, vond in 2006 plaats in de ruimte van Quartair in Den Haag waar hij voor STROOM een grote installatie maakte. Hij wist de grote moeilijke ruimte met eenvoudige middelen totaal te beheersen. Een geometrisch vloerpatroon naast een spiegelende wand in combinatie met de stalen pilaren die de ruimte bevat deed aan een moskee denken, de suggestie van oneindigheid. Daarin stond een houten pilaar met een boeket bloemen in een vaas met stalen kogels en op de vloer lag een met verf besmeurd rotsblok. Ik kreeg associaties met Japanse zen-tuinen en koans, de onoplosbare zen-raadsels die de geest onophoudelijk langs mogelijke oplossingen kunnen laten dwalen. Terzijde stond een tafeltje met stoelen en vanaf het tafeltje werd een video geprojecteerd. Op de spiegelende wand hing een vel papier met daarop twee rechthoekige vlakken wat de ruimte naar de beeldende kunstpraktijk terugkoppelde. Ook lag op de vloer ergens een Metro.

stad. Uit deze foto’s maakt hij een keuze

te om de geest te laten dwalen door

en de gekozen foto’s krijgen een titel.

mogelijke betekenissen van het werk en

Die titels zijn vaak erg pompeus, zwaar.

na te laten denken over waar betekenis

Ze suggereren begrippen of bezighe-

gemaakt (conceptie) en gegeven (per-

den uit de kunst, politiek, ethiek of reli-

ceptie) kan worden. Dat spanningsveld

gie. Met dit materiaal gaat Schuttelaar

tussen maker en beschouwer intrigeert

het atelier in of hij gaat aan het werk in

mij mateloos en in Schuttelaar’s werk

een ruimte waar hij werk kan laten zien.

wordt het eindeloos opgerekt.

Daar maakt hij er beelden van. Die beel-

Na mijn eerste kennismaking met het

den zijn ook weer minimaal, gemaakt

werk van Ton Schuttelaar en met de

met ‘arme’ voor de hand liggende ma-

mentaliteit waarmee hij werkt, ben ik

terialen. Het werk wordt zorgvuldig

zijn werk gaan volgen. Ik waardeer het

opgebouwd in relatie met de ruimte

om de ruimte die het afdwingt om er zelf

waarin het getoond wordt.

actief mee aan het werk te gaan. Het is dezelfde ruimte die hij in ‘Atelier als Su-

Het alledaagse leven betekenen

permedium’ bood aan andere kunste-

Een eerste indruk is heel belangrijk

nodigden gemaakt en één avond ge-

Er lijkt een verband te bestaan tussen

naars om een tentoonstelling te maken

voor hoe je verder het werk van een

toond. Tussendoor maakten de beide

het werk van Ton Schuttelaar en Ro-

en die Schuttelaar tot een grootmoedig

kunstenaar ervaart. Voor mij was deze

kunstenaars regelmatig samen of solo

bert Smithson en dan met name de de

kunstenaar maken.

tentoonstelling met haar schijnbaar

een tentoonstelling. De inhoudelijke

Non-Sites. Smithson’s idee om plekken

Ezra Pound heeft het in zijn essays over

willekeurige elementen een bron van

ernst van het project en het werk dat

uit post-industriële landschappen bin-

het begrip ‘meaningful detail’. Schut-

mogelijke betekenissen die echter geen

getoond werd leek in tegenspraak met

nen de tentoonstellingsruimte te bren-

telaar geeft met zijn onderdelen van

van allen expliciet gemaakt werden. Het

de ontspannen en aangename sfeer,

gen vindt een parallel in de foto’s die

de werkelijkheid een beeld van de 21e

was een met weinig middelen gevulde

maar die attitude en de energie die het

Schuttelaar gebruikt om ingevingen uit

eeuw waarin cultuur nog steeds pro-

ruimte die met een groot gebaar werd

geheel uitstraalde spraken mij enorm

de buitenwereld na vertaling de ruimte

beert op wanhopige manier de natuur

gepresenteerd om de toeschouwer

aan.

in te brengen waarin hij werkt. Schutte-

tevergeefs te reguleren. Daarnaast

laar haalt een hedendaagse zijnswijze

geeft hij aan het kunstenaarschap een

de ruimte te geven conclusies te trekken, een mentale ruimte als het ware. In

Minimale beelden

binnen in de tentoonstellingsruimte, het

gevoel van zinloosheid: de werken ont-

die periode was het project ‘Atelier als

Het individuele werk van Schuttelaar

alledaagse leven in de vorm van uitge-

vluchten een betekenis, zij weigeren

Supermedium’ al begonnen. Het werd

komt als volgt tot stand: hij maakt dui-

droogde pizza, opgekrulde waterslan-

zich te hechten en misschien is het maar

uitgevoerd door Ton Schuttelaar en Ma-

zenden foto’s van dingen die hem op-

gen, kleurvlakken, stukjes tape, gemors-

goed zo want nu is het aan ons er aan

chiel van Soest in een gymzaal - Schutte-

vallen. Er is weinig bijzonders aan, ze

te verf, losliggende plastic tasjes en dat

te werken! n

laar’s atelier- die ingedeeld was in acht

zijn kaal, er staan geen bekenden op.

in combinatie met titels als ‘resistance’,

semi-museale ruimtes. Eens in de maand

Het zijn situaties, vormen, kleuren uit

‘a testimony’, ‘misrepresenting the truth’:

werd hier een tentoonstelling door ge-

het leven aan de randen van een grote

het geeft de kijker een wonderlijke ruim-

18

J A A R GA N G 14 N R 2 1 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

Fredie Beckmans

Einsteintoren versus Ars Notoria Als aanhanger van een kleine sekte die zich Ars Notoria noemt, ben ik eerder de tegenpool van Albert Einstein. Ars Notoria is een hermetische kunst die er op neer komt dat je kennis op doet, zonder daarvoor te studeren. Kennis en wetenschap die uit je eigen diepste krochten omhoog laat komen en tijdens dit borrelen en bruisen ontstaan theorieën die het nog steeds mogelijk maken dat je een perpetuum mobile kunt bouwen. Perpetuum mobile? Ja, ja, ik weet het, maar als tijdmachine monteur heb ik soms tijd over en dan knutsel ik aan zo’n apparaat. Als je er maar de tijd voor neemt. Natuurlijk weet ik dat sinds de relativiteitstheorie van Einstein ook bewezen is dat een perpetuum mobile niet kan bestaan. Maar in de naam Relativiteit staat ook het woord relatief. Zo lang het duurt zijn de inzichten geldig. Zo lang het duurt. Daarna?

Ben al weer een tijdje op reis door het Brandenburgse land en heb in Caputh in hetzelfde restaurantje gegeten als waar Einstein heeft gegeten, daarna zijn zomerhuisje bezocht. Uiteindelijk de Telegraafberg in Potsdam bezocht. Daar is het Astrophysikalische Institut Potsdam gevestigd. Een uitgestrekt en vrij toegankelijk terrein met de vreemdste bouwwerken tot meer dan honderd jaar oud. Het vreemdste, mooiste, beroemdste en wellicht lelijkste gebouw, steekt er gillend om aandacht bovenuit, de Einsteintoren van de architect  Erich Mendelsohn uit 1924. In de studieboeken architectuur wordt het bouwwerk, een zonneobservatorium, steevast een icoon van het expressionistisch bouwen genoemd. Ik zie eerder Jugendstil naweeën van het gebouw afspatten. Architect Mendelsohn en wetenschapper Einstein hebben diep nagedacht. Een oproep ging aan het gebouw vooraf. Einstein had zojuist de Nobelprijs gekregen voor een uitvinding die nog steeds in lichtmeters en de meeste elektronica wordt gebruikt: het foto-elektrisch effect. Na de Nobelprijs deed hij een oproep om toch meer van zijn theorieën te bewijzen. Eentje was er door de roodverschuiving in het kleurenspectrum van de zon te bestuderen en zo de relativiteitstheorie, praktisch te onderbouwen. Een observatorium dat alleen op de zon werd gericht was daarvoor nodig. Een lange kijker. De architect Mendelsohn hoorde Einsteins oproep. Sprak hem en ze hadden een geniaal idee. Een knik in het gebouw. Die knik zien wij niet. De kijker heeft met behulp van spiegels een L-vorm. De toren gaat maar 14 meter de lucht in en met een knik gaat het gebouw over de grond 14 meter verder. Ik weet ook wel dat een toren als phallisch te benoemen lijkt op het intrappen van een open deur. Maar deze toren is de meest phallische toren die ik ooit heb gezien. En als ik nog wat olie op het vuur mag gooien, het ziet er behoorlijk hermetisch uit. Hermetische kunst is een synoniem voor alchemie en mijn eerste gedachte was dat er alchemistische proeven werden gedaan en niet zuiver wetenschappelijke. Ten slotte alle twijfels over boord gegooid: deze toren laat het ultieme samensmelten van wetenschap en kunst zien. n Einsteintoren, foto Fredie Beckmans

denieuwe

J A A R GA N G 14 N R 21 A R T I E T A M I C I T I A E

19

Philip Fokker

Aanraken en afsluiten Eind jaren tachtig - ik was twaalf - ging ik met mijn oma naar een tentoonstelling in het Paleis op de Dam. Eén van de trotse gevleugelde leeuwen die in Venetië vanaf torenhoge zuilen over de toegestroomde toeristen en de duiven waken was naar het ‘Venetië van het Noorden’ verscheept. De gigantische gevleugelde leeuw - symbool voor Johannes Marcus, de beschermheilige van Venetië - stond in een klein zaaltje. In de hoeken stonden norse mannen in exotische uniformen het beeld te bewaken. Voorzichtig voelde ik aan de leeuwenpoot. Ik had het beeld nog niet aangeraakt of er schalde een staccato geschreeuw door de ruimte. Twee wachten kwamen aangerend, hun pistolen nog net niet in de aanslag om te constateren dat de potentiële terrorist onmogelijk een lid kon zijn van de Brigate Rosse en dat een kranige tachtigjarige Indische dame in haar beste Italiaans ‘e’solo un bambino’ snauwend hun werk al had opgeknapt. Nooit meer heb ik later de behoefte gevoeld om kunstwerken aan te raken.

Op de tweede verdieping merkte ik

nieuwe ruimte waren nu afbeeldingen

gelijk dat er iets vreemds aan de hand

van eerdere Censure werken te zien.

was met de ruimte. De grote raampartij

Ook hingen er affiches van een tentoon-

waardoor het Erasmusziekenhuis nor-

stelling in New Plymouth (NZ) waarin hij

maliter te zien is leek verdwenen. Nooit

de ruimtes ook daadwerkelijk had aan-

eerder was de ruimte zo hermetisch en

gepast, zogenaamde Alterations. Een

wit geweest als bij deze tentoonstelling

van de Alterations in de tentoonstel-

die de naam ‘Revealed/Consealed’

lingsruimte in Nieuw Zeeland maakte

droeg. Na de opening van zijn alter-

het interieur meer toegankelijk omdat

natieve kunstruimte in 1969 in New York

hij een trap verbreedde. Tijdens een an-

begon Apple® zich toe te leggen op

dere tentoonstelling, in de Auckland City

werk dat hij Censure doopte. Plekken in

End Gallery (NZ) sloot hij een ruimte juist

galeries die hem niet bevielen markeer-

helemaal af door een muur door te trek-

de hij rood, alsof de plek geredigeerd

ken over een oorspronkelijke ingang.

werd met een gigantische pen. Hij bood In de zomer van 2009 bezocht ik in Witte

The artist has to live like everybody else’

daarna aan om de verbeteringen uit

Het vroegere werk van Billy Apple® was

de With een tentoonstelling van kunste-

en een gouden appel. Toen Barry Bates

te voeren, óf om de ruimte terug te la-

door zijn Pop Art stijl erg toegankelijk,

naar Billy Apple® (Auckland, New Ze-

in 1962 zijn naam veranderde in Billy

ten keren naar de oude vorm, de rode

tegen het commerciële aan. Na zijn ver-

aland, 1935), tijd- en genre genoot van

Apple® begon hij als dit merk aan een

markeringen overgeverfd alsof de inkt

blijf in New York en de aanpassingen in

Warhol. Zijn werk onder de noemer ‘His-

zoektocht om het te verfijnen en om de

was verdwenen. In Witte de With werd

de galerie ruimten nam hij deze ideeën

tory of the brand’ op de derde verdie-

grenzen af te tasten tussen kunst en com-

door hem de hele tweede verdieping

mee terug op twee reizen, in 1975 en

ping kan zonder problemen als Pop Art

mercie. Zes-en veertig jaar later, in 2008,

onder handen genomen. De eerder

1979, naar Nieuw Zeeland. Hier begon

worden omschreven. Prints met daarop

vervolmaakte hij deze zoektocht door

genoemde raampartij werd een gigan-

hij de zogenaamde Subtractieve werk-

alleen het FOR SALE, ingelijste facturen

de naam Billy Apple® als trademark te

tische witte muur en de keuken en een

wijze nog verder uit te werken. Als kun-

met erboven PAID en eronder de tekst:

laten registreren.

berghok werden verwijderd. In deze

stenaar telkens geconfronteerd met een

20

J A A R GA N G 14 N R 2 1 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

Diederick van Kleef

Hermetische fietsbanden Pas nog grapjokerde een OV-kaartkontroleur dat ik wel erg vaak uitstapte bij de tramhalte in de buurt van de meisjes van lichte zeden. Mijn fietsenmaker vroeger kon aan mijn banden aflezen dat ik Huize Anita nog al eens frequenteerde. Zo schreef laatst Max Pam in Volkskrant: ’Misschien ben ik een ouderwetse romanticus, maar de auto vertegenwoordigt voor mij een symbool voor vrijheid. Wegrijden zonder dat iemand weet waar je bent. De overheid wordt één grote boekhouder met ongewenste bijwerkingen die mijn maîtresse en ik helemaal niet op prijs stellen. Stel je voor dat elke staatskunstenaar een aantal webcammetjes moet toestaan op zijn artelier. Dat hij een chip krijgt geïnjecteerd, zodat de fiscus kan controleren of het daadwerkelijk zijn bonnetjes zijn die hij aftrekt. Of de kunstenaresse zich wel aan haar werk wijdt en zich niet met andere bevredigende handelingen inlaat. Wil niet een ieder zijn of haar geheim koesteren? Zijn geheimen niet juist begerenswaardig? Bouwen we niet voor niks codes in, die slechts een kleine groep met elkaar afspreekt? Zou je niet graag dat kunstwerk willen zien wat in een kluis wordt bewaakt? Willen we niet alleen de kunstwerken laten zien waar achterop door de kunstenaar zelf zo niet door erfgenamen is geschreven ‘NOOIT EXPOSEREN’? Zijn de gesloten ateliers die nog door weduwen worden beheerd juist een uitdaging om binnen te dringen? Gelukkig zijn de Grotten van Lascaux, voordat ze gesloten werden, goed gedocumenteerd. Wat is de waarde van toegankelijkheid? Is het niet fijner je in de Hermetica te verdiepen? Een gesloten boek voor jou zelf. Had U een niet te scherp mes genomen om dit magazine nu voor uzelf toegankelijk te maken? (dit plan viel in de redactie...) Neen, kunstenaars en kunstenaresses, vraagt geen subsidie aan, geeft U niet op bij Kamers van Koophandel, blijft onafhankelijk, maakt ontoegankelijk werk, gooit Uw mobieltje in de gracht... blijft lid van Arti en verwijlt tussen de Kunstlievenden in besloten dronkenschap. n

Billy Apple©, Alterations, 1980 (links) Billy Apple©, Revealed/Concealed, 2009

nieuwe expositieruimte in vaste vorm

heroriëntatie, er is iets niet in de haak,

wilde hij vrij zijn om deze belemmerin-

men denkt een bekende ruimte te betre-

gen te bestrijden. Hierdoor trok hij niet

den maar dat blijkt niet het geval te zijn.

alleen de ruimte naar zich toe, hij ont-

Pas bij het ontdekken van de aanpassin-

trok ook voor de (reguliere) bezoekers

gen en het begrip dat dit een belangrijk

de zekerheid weg van de ruimte die zij

onderdeel uitmaakt van de tentoonstel-

dachten aan te treffen. Door deze ma-

ling an sich, kan de aandacht worden

nier van werken wordt de omgeving die

verschoven naar de andere ‘tentoon-

de expositieruimte is zelf ook tot kunst

gestelde’ werken in de ruimte. Kunst die

verheven; aangepast aan de voorkeur

aan het denken zet, nieuwsgierig maakt

van de kunstenaar voordat hij er zijn

en waarbij je verplicht wordt te antici-

werk in plaatst.

peren, de passieve bezoeker in ons aan een haakje in de garderobe achterla-

De ervaring die dit oplevert is voor een

tend. Dat zijn tentoonstellingen die je ja-

bezoeker die bekend is met de ruimte

ren later nog herinnerd, want aanraken

het meest interessant. In de bekende

en afsluiten, daar draait het in het leven

maar aangepaste ruimte gaat bijna au-

toch vooral om. n

tomatisch de aandacht eerst uit naar de

denieuwe

J A A R GA N G 14 N R 21 A R T I E T A M I C I T I A E

21

The gallery window-pane is transformed into drinking glasses.

22

J A A R GA N G 14 N R 2 1 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

Tentoonstellingsagenda Arti et Amicitiae

Frank Lisser, Dagboek van een uitzicht, W139

D e schilder is een held 13 maart t/m 11 april Opening vrijdag 12 maart 20-22.00 uur Een eerbetoon aan de schilder door drie kunstenaars: Ron Amir, Larissa van Zanen en Jan Wattjes

F ran k L isser ‘ D agboe k v an een u it z icht ’ 13 maart t/m 4 april Opening vrijdag 12 maart 20.00-22.00 uur Sinds 2001 schildert Frank Lisser vrijwel iedere dag het uitzicht vanuit zijn atelier. De compositie wijzigt nauwelijks; de scheiding tussen lucht en bebouwing is een vaststaand gegeven. Het enige wisselende is het moment: overdag, bij schemer

(advertentie)

of bij nacht, hij observeert de karakteristieken van het licht en de atmosfeer van dat moment. Op elk schilderij noteert hij het volgnummer, dag en tijdstip, de weersomstandigheden, en wat er te horen is. Met elkaar geeft de reeks een weergave van de alledaagsheid. De schilder is getuige geweest van een ingrijpend veranderingsproces. Van het uitzicht op de rafelrand van een buitenwijk tot een woonwijk in retro stijl, gekrompen tot een massieve muur woonhuizen met een randje lucht er boven. In een monumentaal blok, van vijf bij tien meter dat uit ongeveer zeshonderd geschilderde dagen bestaat is de verandering te zien.

I n the e v idence of e x perience Live art manifestation Data: 20/21/22/23 en 27/28/29 april aanvang 20.30 uur. Op 29 april (Koninginnenacht) feestelijke afsluiting! Curated by Rose Akras and Dirk Jan Jager

15.05.2010 – 23.05.2010 Westergasfabriekterrein Amsterdam

Artists: Veridiana Zurita, Electriciteit Is Onze Hobby, Peter Luining, Bram Vreeswijk, Jo Benink, Sara van der Zande, Doron Hirsch, Anno Dijkstra, Kaisu Koski and many others.Tijdens zeven performance-avonden tonen kunstenaars uit binnen- en buitenland hun opvatting van performance art. Anders dan bij theater wordt de toeschouwer tijdens een performance vrijgelaten om weg te gaan, te blijven of terug te keren en verschillende posities in te nemen.

Ly dia S cho u ten 10 april t/m 2 mei Opening vrijdag 9 april 20.00-22.00 uur

D e D ood 8 mei t/m 6 juni Opening vrijdag 7 mei 20.00-22.00 uur Met Koos Breukel, Sarah Engelhard, Saskia Gubbels met de documentaire ‘De zee lacht me toe’ Zuidenwind Filmproducties, Astrid Hinz, Heddy Honigmann

Opening: Saturday 15.05.2010 16:00 hrs www.kunstvlaai.nl

met de documentaire ‘Forever’ Cinema Delicatessen, Gert Jan Kocken., Margriet Luyten, Peter Zegveld, mogelijk Johan van der Keuken met de documentaire ‘De grote vakantie’ Pieter van Huystee Film en een aantal afleveringen van De Dode Dichters Almanak.

M ichaele F r u h w irt 8 mei t/m 30 mei Opening vrijdag 7 mei 20.00-22.00 uur Data zijn vermeld onder voorbehoud. Voor actuele informatie check de website. www.arti.nl n

denieuwe

J A A R GA N G 14 N R 21 A R T I E T A M I C I T I A E

23

   

docentenopleidingen beeldende kunst en vormgeving in voltijd en deeltijd

   

         

zaterdag 13 maart 2010 www.academievoorbeeldendevorming.nl

NG IEDI

B

AAN

artantique

BVO_105x155_v3.indd 1

S

R LEZE

Dit jaar zijn in vijf verschillende plaatsen in Nederland, Kunstdagen: vier Regionale Kunstdagen en één Nationale Kunstdag. De Kunstdagen kenmerken zich door hun exposities met een groot aantal kunstwerken, een verkiezing en presentaties.

16-02-2010 12:38:15

DE NIEUWE BEURS VOOR KUNST EN ANTIEK

Bezoekers aan de Regionale Kunstdagen hebben op de eerste plaats gelegenheid om 120 kunstwerken te bewonderen van 60 beroeps- en amateurkunstenaars. Op de Nationale Kunstdag exposeren zelfs 80 kunstenaars samen 240 werken. Door het grote aantal exposerende kunstenaars is een breed scala aan werken te zien. Naast veel figuratieve en abstracte schilderijen worden ook beelden van steen, brons, keramiek en hout geëxposeerd. Bij elke Regionale Kunstdag exposeren andere kunstenaars en is weer andere kunst van elk genre te bezichtigen. Veel van de werken zijn ook te koop. De Regionale Kunstdagen zijn in Apeldoorn (7 maart), Eindhoven (11 april), Rotterdam (9 mei) en Utrecht (6 juni). De Nationale Kunstdag is in Amsterdam (7 november). Lezers van de Nieuwe krijgen op vertoon van deze lezersaanbieding of een kopie ervan, € 2,- korting op een toegangskaart voor elke Regionale Kunstdag naar keuze en € 4,- korting op een toegangskaart voor de Nationale Kunstdag. U krijgt de korting op vertoon van deze lezersaanbieding of een kopie ervan bij de ingang van de expositieruimten. Zie voor de exacte locaties en alle andere informatie www.kunstdagen.nl.

11 - 18 APRIL JAARBEURS UTRECHT 11.00 - 18.00 UUR

DAGEN

24

J A A R GA N G 14 N R 2 1 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

Bestel nu uw tickets met korting online via www.artantique.nl