denieuwe homo bulla est Gustav Metzger Franck Gribling Pépé Smit gesprek met Marianne Vollmer

denieuwe kunstmagazine van Maatschappij Ar ti et Amicitiae

jaargang 14 2010

22

Gustav Metzger Franck Gribling

Pépé Smit

gesprek met Marianne Vollmer

Ernest Daetwyler Een handdoek van de dood Arie van den Berg Koos Breukel

Jan Wolkers Game over

Philip Fokker en Kaaii Foqqr

Alexander von Humboldt Fredie Beckmans

Yeah wft

Aart Brouwer

Sally Mann

What remains

homo bulla est

Redactioneel

Inhoud 1 Ernest Daetwyler, Bubblemachine, 2002 3 + 4 + 5 Franck Gribling

Gustav Metzger

Een roepende in de woestijn 6 + 7 Frank Lisser Le Miroir 1914 8 + 9 Marianne Vollmer

Gesprek met Pépé Smit

Er moet altijd een boosaardige noot inzitten 10 Arie van den Berg

Een handdoek van de dood 11 Koos Breukel

Jan Wolkers 12 +13 Dood Arti tentoonstelling met Erzsébet Baerveldt, Koos Breukel, Paul Donker Duyvis, Sarah Engelhard, Saskia Gubbels, Astrid Hinz, Heddy Honigmann, Johan van der Keuken, Margriet Luyten, Lies Neve, Peter Zegveld

13 Diederick van Kleef

In de hemel kijken 16 Fredie Beckmans

Alexander von Humboldt, de papegaai en het wilde zwijn 17 Fredie Beckmans

Het bordeel van de dood 18 + 19 Aart Brouwer

Yeah wft

illustraties Erik Alkema

20 Sally Mann

What Remains 21 Marcel Prins

Andere achterhuizen

Homo bulla est. De mens is maar een zeepbel, schreef Erasmus. Vijfhonderd jaar later zei John Lennon: ‘Life happens, while you were making other plans‘ en Charles Bukowski zei kortweg: ‘Shit happens‘. Drie uitspraken die de betrekkelijkheid van het leven aardig samenvatten. Kunst over de dood kan niet veel meer dan verwijzen naar de kortstondigheid en betrekkelijkheid van ons bestaan. In Parijs was onlangs in het Grand Palais de installatie Personnes van Christian Boltanski te zien. In de ijzige monumentale hoge ruimte lagen als bloembollenvelden kwadraten met kleren en was het versterkte monotone geluid van hartslagen te horen. Boven elk veld hingen TL buizen die een kil neonlicht verspreiden. Het riep een beklemmende naargeestige concentratiekampachtige sfeer op. Tussen de bergen oude kleren liepen de Parijzenaars keuvelend op weg naar de uitgang aan het Champs Elysee om misschien op een terras een glaasje champagne te drinken. En dat is het verschil, het KZ had geen uitgang. Dat vrijblijvende aspect verandert het thema lijden en dood in een toeristische attractie. Hoe indrukwekkend ook geënsceneerd, eigenlijk is het thema: ‘ramptoerisme in de kunst‘. Lekker even gruwelen en dan op zoek naar de volgende thrill. Misschien heeft Eli Wiesel wel gelijk toen hij zei: een roman over Auschwitsch gaat niet over Auschwitsch en als die wel over Auschwitsch gaat is het geen roman. Dit is een kernprobleem in de kunst. De dood is een onderwerp dat al impact heeft als het wordt gesuggereerd. Als de dood expliciet wordt behandeld bestaat het gevaar dat het melodrama wordt. De meeste stukken en kunstenaarsbijdragen in dit nummer omcirkelen het thema. En dat zegt genoeg. Wat doet een kunstenaar ermee? Fotograaf Koos Breukel maakte de naderende dood zichtbaar op het gezicht van Jan Wolkers. Er zijn kunstenaars die het raadsel van de dood weten op te roepen zonder dat duidelijk is hoe ze dat doen. Zoals in ‘Het Grote Gedicht‘ van Sigurdur Gudmundson dat ooit te zien was in het Stedelijk Museum. Het bestaat uit drie piramiden van een meter hoog waar zwanenhalzen uit steken. En zoals in het werk van Gustav Metzger - zie hiernaast op pagina drie - dat de feitelijkheid van een documentaire foto toont samen met een beeld van destructie: een hoop stenen als in een gebombardeerde stad. De recente werken van Pépé Smit gaan over dood en verval. Op een ervan kijkt een vrouw je angstig aan - haar gezicht half verborgen onder rottende herfstbladeren - alsof ze onder het ijs bekneld zit. Frank Lisser stelde uit de jaargangen 1914-1918 van het Franse tijdschrift Le Miroir een fotocollage over de Eerste Wereldoorlog samen. Fredie Beckmans bezocht in Turijn het graf van Cesare Lombroso die ooit beweerde dat het zich kunstzinnig uiten en de waanzin een en dezelfde erfelijke belasting waren.

21 Robbert Roos

Tom Claassen

Dit nummer kwam tot stand in samenwerking met de curator van de tentoonstelling Dood in de zalen van Arti et Amicitiae. En heeft daarom een iets andere vorm. In het hart van het nummer een overzicht van de exposanten: Erzsébet Baerveldt, Paul Donker Duyvis, Sarah Engelhard, Saskia Gubbels, Astrid Hinz, Heddy Honigmann, Margriet Luyten Johan van der Keuken, Lies Neve en Peter Zegveld. RB n

24 Philip Fokker, Kaaii Foqqr

Game over

Colofon De Nieuwe wordt in een oplage van 9000 exemplaren verspreid in Amsterdam, Den Haag, Utrecht en Rotterdam. De Nieuwe is een uitgave van Maatschappij Arti et Amicitiae in samenwerking met Virtùmedia. Maatschappij Arti et Amicitiae, Vereniging van Beeldend Kunstenaars, opgericht in 1839. Rokin 112, 1012 LB Amsterdam. www.arti.nl en www.denieuwe.nl. Redactie Fredie Beckmans, Ine Dammers, Paul Donker Duyvis, Philip Fokker, Diederick van Kleef, Frank Lisser, Marianne Vollmer, Jan Maarten Voskuil. Eindredactie Robert Broekhuis. Grafisch ontwerp Hanne Lijesen. Bijdragen Fredie Beckmans, Arie van den Berg, Aart Brouwer, Franck Gribling, Diederick van Kleef, Sally Mann, Marcel Prins, Robbert Roos, Marianne Vollmer. Beeldbijdragen Erik Alkema, Tom Claassen, Ernest Daetwyler, Philip Fokker, Kaaii Foqqr, Frank Lisser, Gustav Metzger, Pépé Smit. Ernest Daetwyler, Bubblemachine,

Fotografie: Fredie Beckmans, Jerry Hardman-Jones.

Interactive installation with satellite dishes,

Reacties en bijdragen nummer 23, jaargang 14, dienen uiterlijk op 25 september 2010 binnen te zijn. Per mail naar [email protected] of per post

house parts, video and audio, ArtCanal,

naar: Maatschappij Arti et Amicitiae t.a.v. redactie De Nieuwe, Rokin 112, 1012 LB Amsterdam. ADVERTENTIES: Eve Dullaart: [email protected]

during the expo 2002 in Switzerland, 2002

ABONNEMENTEN: Spabonneeservice, [email protected] of bel 0172-47 60 85 Antwoordnummer 10016 2400 VB Alphen aan den Rijn DRUK Koninklijke BDU Grafisch bedrijf B.V. De rechten voor beeld en tekst werden naar beste vermogen geregeld. Andere rechthebbenden gelieve zich tot de redactie te wenden. Bezoek ook onze website www.denieuwe.nl n

!" #

2

J A A R GA N G 14 N R 2 2 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

Gustav Metzger, Historic photographs, #1, Liquidation of the Warsaw ghetto in 28 days, 1995-2009 (Serpentine Gallery), foto Jerry Hardman Jones

Franck Gribling

Gustav Metzger Een roepende in de woestijn

Jeremiah 44.22: ‘Therefore is your land a desolation, a curse without an inhabitant ‘ Dood en leven hangen samen. Geen leven zonder eindigheid. Het oude sterft af om plaats te maken voor nieuwe mogelijkheden. Dat is een natuurlijk proces, dat echter door de technologie een andere dimensie heeft gekregen. De holocaust was een voorproefje van de massale vernietiging waartoe het menselijke vernuft in staat is. Daarna is de techniek niet stil blijven staan. Nucleaire catastrofes en milieurampen, die de aarde onleefbaar kunnen maken, liggen binnen de mogelijkheden. Dat is al geruime tijd duidelijk. Het boek ‘High Tech Holocaust’ van James Bellini, waarin de desastreuze gevolgen van de ongebreidelde expansie van het technisch vernuft in kaart werd gebracht, dateert al van 1986.

Al veel eerder, na afloop van de twee-

door Daniël Spoerri samengestelde

de wereldoorlog, met de Holocaust en

tentoonstelling ‘Bewogen Beweging’

de nucleaire vernietiging van Hiroshima

in het Amsterdamse Stedelijk Museum,

en Nagasaki nog vers in het geheugen,

waar ook de maquette te zien was van

hadden kunstenaars de destructieve as-

een nooit uitgevoerd ‘Autodestructive

pecten van de vooruitgang gethema-

Monument’ van Metzger. Het principe

tiseerd, met de bedoeling een bewust-

van de ‘autodestructieve Kunst ‘de-

wordingsproces op gang te brengen.

monstreerde Metzger ook in publieke

‘Destruction in Art‘ kwam in de jaren zes-

happenings, waarbij hij nylondoek met

tig in de aandacht. Veel opzien baarde

zoutzuur bewerkte. Meer manifesten

in 1960 de ‘Hommage à New York’ van

van zijn hand volgden waarin ook het

Jean Tinguely, een grote in de tuin van

accent kwam te liggen op wat hij noem-

het MoMa gebouwde constructie die

de de ‘Autocreatieve’ krachten in de

zichzelf in de loop van een dag vernie-

natuur. Dit leidde tot experimenten met

tigde. Kort daarvoor in 1959 had Gustav

lichtprojecties met chemische vloeistof

Metzger in Londen zijn manifest ‘Auto-

dia ‘s, de zogenaamde ‘Liquid Crystals

destructive Art’ gepubliceerd. Het was

‘, die voor het eerst toegepast werden

geschreven in de retorische taal van de

bij een optreden van de Popgroep ‘The

avant-garde en getuigde nog van een

Who’ van Peter Townsend, die onder in-

tamelijk ambivalente haatliefde ver-

vloed van Mertzger ‘s autodestructieve

houding met wetenschap en techniek.

ideeën zijn gitaar op het podium kapot

Een enigszins gewijzigde Nederlandse

sloeg. In 1966 was Gustav Metzger de

versie van het manifest verscheen in

drijvende kracht achter het ‘Destruc-

1962 in de catalogus van de roemruchte

tion in Art Symposion’ (DIAS) in Londen,

denieuwe

J A A R GA N G 14 N R 22 A R T I E T A M I C I T I A E

3

Therefore is your land a desolation Portret Gustav Metzger, Arts and ecology symposion

Kranten als bewijsmateriaal

‘Schònberg - Kandinsky Symposi-

Zo kwam hij in 1991-1993 in Nederland

on’. Bij die gelegenheid kreeg Metz-

terecht, waar hij geruime tijd op mijn

ger de ‘Academy of Light Award‘

atelier in Amsterdam bivakkeerde, een

uitgereikt.

bescheiden maar bevlogen man die op

Zijn verontrusting over de verdrin-

het bestaansminimum leefde en die zijn

ging van de natuur door het ‘Envi-

tijd voornamelijk door leek te brengen

ronment‘ als gevolg van menselijk

door als een clochard obsessief oude

ingrijpen, formuleerde hij in de tekst

kranten te verzamelen, met als gevolg

‘NATURE DEMISED RESURRECT AS EN-

dat mijn ateliervloer onder het gewicht

VIRONMENT‘. Pogingen van Heiner

van de stapels oud papier dreigde te

Holtappels en Evert Maliangkai

bezwijken. Ik begreep toen nog niet

deze belangrijke tekst in het Neder-

dat kranten voor hem bewijsstukken

lands te publiceren als onderdeel

waren van destructieve krachten in de

van hun project ‘Mission Impos-

wereld, die kosten wat kost bewaard

sible‘ voor de Erasmus Universiteit

moeten blijven en onder de aandacht

in Rotterdam, liepen op niets uit.

een avant-garde treffen, waar Fluxus,

aantasting van de omgeving, het milieu,

gebracht.

Openbaarmaking ervan lukte pas

Kinetische kunstenaars en performers,

die hem zorgen baarde. Ook kwam hij

Ondanks zijn marginale positie begon

drie jaar later in Engeland.

zoals de beruchte Weense Aktionisten,

tot de overtuiging dat er te veel kunst

Metzger in de jaren negentig weerklank

Hermann Nitsch, Otto Mühl en Günther

gemaakt werd, die uitsluitend kapitalis-

te krijgen bij een jonge generatie. Zijn

Een hommage aan Metzger op

Brus, elkaar ontmoeten. In het bijzonder

tische speculanten ten goed kwam. In

ideeën sloten aan bij die van de antiglo-

Art Amsterdam

bij de Weense kunstenaars was dood

1970 stelde hij een ‘Ïnternational Coali-

balisten en milieuactivisten. Maar ook

Ook het in Amsterdam uitgewerkte

en destructie een ritueel bezworen ob-

tion for the Liquidation of Art’ voor en in

wetenschappers en kritische technolo-

voorstel van Metzger om in de ge-

sessie.

het kader van de tentoonstelling ‘Art into

gen sprak hij aan.

kraakte Graansilo aan het IJ een

Society / Society into Art‘ (Londen 1976)

In 1991 werd Metzger uitgenodigd om

Elements Centre, gewijd aan de stu-

De liquidatie van kunst

verklaarde hij de periode 1978-1980 als

tijdens de INDESEM, het ‘International

die van de elementen aarde,water

Na deze acties werd het stil rond Metz-

kunstvrij, een kunststaking waaraan hij

Design Seminar‘ van de Technische Ho-

en lucht in relatie tot Kunst en Vorm-

ger in de kunstwereld. Zijn aandacht

alleen zelf gevolg gaf. Hij bleef overi-

geschool in Delft een installatie te tonen

geving, te stichten, was te hoog ge-

verschoof meer naar de behoefte om

gens zijn gedachten uitdragen door

met uit oude kranten geconstrueerd

grepen. De beoogde inbreng op

de wereld te veranderen, zonodig met

middel van ‘Lecture Demonstrations‘

meubilair.

de Milieu Conferentie van de Ver-

visionaire, maar onuitvoerbare projec-

en ook met voorstellen voor onuitvoer-

In 1992 wijdde het kunstenaarsinitiatief

enigde Naties in Rio de Janeiro, het

ten. Hij was altijd al politiek betrokken

bare demonstratieve projecten, die

V2 in Den Bosch een studieweekend aan

project ‘Earth Minus Environment‘

geweest, in zijn jonge jaren Trotzkist, in

meestal alleen als maquette werden uit-

Metzger‘s werk, met een Lightshow en

was eveneens niet uitvoerbaar. Met

de jaren vijftig militant deelnemer aan

gevoerd. Hij zag het als zijn taak om als

een ‘Newspaper happening‘.

hulp van Harrie Ruhé van Galerie A

de CND (Ban de Bom) demonstraties,

een bezitloze profeet de wereld wakker

Het jaar daarop werden zijn ‘Liquid

in Amsterdam kon er een maquette

gericht tegen de nucleaire bewape-

te schudden.

crystal‘ lichtprojecties getoond in het

van gemaakt worden met hon-

ningswedloop. Vervolgens werd het de

Haags Gemeente Museum tijdens het

derdtwintig speelgoed-Trabantjes

Gustav Metzger, Kill the cars,1996 (Serpentine Gallery, 2009), foto Jerry Hardman Jones

Gustav Metzger, Massmedia today and yesterday, 2009 (Serpentine Gallery), foto Jerry Hardman Jones

4


denieuwe

als symbool van de vervuiling van het

rentie van Stockholm in 1972 de motoren

in Wenen (Geschichte, Geschichte, 2005)

staalplaten, schuttingen en muren of af-

milieu. De maquette is op de Art Amster-

van 120 auto ‘s vol gas te laten draaien,

en eind vorig jaar in de prestigieuze Ser-

gedekt met lappen waaronder de kijker

dam in de Rai van 2010 te zien als onder-

totdat ze zich in een volgende fase zelf

pentine Gallery in Londen. Daar waren

moet gluren. De verhulling zorgt voor

deel van een kleine door Ruhé georga-

zouden vernietigen. Op de Documenta

onder andere een aantal indrukwek-

een intensieve ervaring.

niseerde hommage aan Metzger.

V in Kassel was er een maquette van te

kende installaties te zien, de ‘Historical

De fascinatie voor persfoto‘s hangt

zien, met als titel ‘KARBA‘. Het voorstel

Photogaphs ‘, die vanaf het midden van

samen met Metzger‘s obsessionele

Metzger heeft geregeld auto ‘s gebruikt

voor Rio de Janeiro in 1992 is er een va-

de jaren negentig ontstaan zijn. Naast

belangstelling voor kranten als bewijs-

als metafoor van de vergiftiging van

riant op. Uiteindelijk is het plan in 2007

de vernietiging van het milieu speelt de

materiaal in het algemeen, die als een

de atmosfeer. Ter gelegenheid van de

gerealiseerd voor de Biënnale van Abu

geschiedenis van destructieve momen-

rode draad door zijn werk loopt, culmi-

tentoonstelling van Kinetische Kunst in

Dhabi, of all places.

ten in de afgelopen eeuw na de machts-

nerend in de grote installatie van 2003:

overname door Hitler, een steeds gro-

‘100.000 Newspapers. A public active in-

de Hayward Gallery (1970), liet Metzger in Londen een auto rondrijden met een

Fascinatie voor persfoto ‘s

tere rol. Het is de geschiedenis die een

stallation‘, maar ook in een ander sleu-

perspex kubus op het dak, waar de roet

Metzger is inmiddels, na zijn terugkeer

persoonlijk stempel op Metzger gedrukt

telwerk dat in de Serpentine Gallery te

uitstotende uitlaat op was aangesloten

uit Nederland naar Engeland, door toe-

heeft. Hij behoorde tot een kleine groep

zien was, ‘Eichmann and the Angel‘ van

Hij noemde het ‘Mobmobile‘. Dat was de

doen van toonaangevende critici als

kinderen, die vlak voor de wereldoor-

2006. Daarin worden met op de achter-

voorloper van een reeks grootschalige

Justin Hoffmann en Hans Ulrich Obrist er-

log als vluchtelingen voor het Nazi re-

grond een lopende band en een muur

niet uitgevoerde projecten . Het was zijn

kend als een kunstenaar van betekenis.

giem in Engeland werden toegelaten,

van kranten verbanden gelegd tussen

bedoeling om tijdens de Milieu Confe-

Overzichten van zijn werk waren te zien

zonder de ouders die de Holocaust niet

Walter Benjamin, die het schilderij ‘de

overleefden.

Wraakengel‘ van Paul Klee in bezit had

In de ‘Historical Photographs‘, die vol-

voor hij op de vlucht voor de nazi ‘s bij

gens hem ‘Tijdsmonumenten‘ zijn van

Port Bou zelfmoord pleegde, en het pro-

de destructieve capaciteiten van de

ces tegen Eichmann, met diens glazen

mens, maakt Metzger gebruik van mo-

kooi in Jeruzalem.

numentaal opgeblazen persfoto ‘s van cruciale momenten, die herinnerd moe-

Het is een teken van officiële erkenning

ten worden, massabijeenkomsten van

dat Metzger in februari van dit jaar, ter

de Hitler-Jugend in Neurenberg, zijn ge-

gelegenheid van het 350 jarig bestaan

boortestad, de Anschluss in Wenen, de

van het prestigieuze genootschap van

vernietiging van het Getto in Warschau,

wetenschappers en kunstenaars, de ‘Ro-

maar ook van recentere voorbeelden

yal Society‘ in Londen, een ‘Mass Extinc-

van machtsmisbruik. Het hedendaagse

tion Conference‘ mocht organiseren.

publiek wordt op allerlei manieren uit-

Zijn maatschappelijke betrokkenheid

gedaagd om moeite te doen het foto-

bij hedendaagse milieuproblemen is

materiaal te bekijken en het zich zo ei-

ondanks zijn hoge leeftijd van vieren-

gen te maken. Meestal is maar een glimp

tachtig jaar onverminderd. Recentelijk

van het beeld te zien, verborgen achter

nog ageerde hij tegen het onnodig ge-

Gustav Metzger, Maquette Earth minus environment, 1992 , courtesy Galerie A, Amsterdam

bruik van het vliegtuig door de snelle globalistisch werkzame curatoren, met de verspreiding op tentoonstellingen van affiches met de tekst: ‘Reduce the Art Flights‘, kortweg RAF. Terecht schreef Justin Hoffmann in het boek ‘Geschichte, Geschichte‘ dat er geen kunstenaar is die zich zo consequent met de zelfvernietigende krachten van de mens heeft bezig gehouden. Toch logenstraft Metzger in zekere zin met zijn visueel indrukwekkende installaties van de laatste jaren de door Hoffmann aangehaalde bekende uitspraak van Adorno, in diens Ërziehung nach Auschwitz‘, dat er na de Holocaust met de nucleaire vernietiging in het vooruitzicht, geen poëzie en kunst meer mogelijk zou zijn. Kunst blijft gewoon een effectief middel om zijn boodschap duidelijk te maken. Dood en leven hangen samen. Geen leven zonder eindigheid. Het oude sterft af om plaats te maken voor nieuwe mogelijkheden. Dat is een natuurlijk

on, a curse without an inhabitant ‘

proces, dat echter door de technologie een andere dimensie heeft gekregen. De holocaust was een voorproefje van de massale vernietiging waartoe het menselijke vernuft in staat is. Daarna is de techniek niet stil blijven staan. Nucleaire catastrofes en milieurampen, die

Gustav Metzger, Liquid Crystal Environment, 2005-2009 (Serpentine Gallery), foto Jerry Hardman Jones

de aarde onleefbaar kunnen maken, liggen binnen de mogelijkheden. Dat is al geruime tijd duidelijk. Het boek ‘High Tech Holocaust‘ van James Bellini, waarin de desastreuze gevolgen van de ongebreidelde expansie van het technisch vernuft in kaart werd gebracht, dateert al van 1986. n

denieuwe


5

Vorig jaar juli vond ik in Dun sur Meuse Frankrijk vier complete jaargangen 1914 - 1918 van het Franse fototijdschrift Le Miroir. In dit weekblad werd met een minimum aan tekst een compleet fotoverslag van de Eerste Wereldoorlog gegeven. Het betreft hoofdzakelijk foto ‘s van ‘embedded ‘journalisten die bivaceerden onder Franse soldaten in de frontlinies. Deze jaargangen geven een gedetail-

6


denieuwe

leerde reportage en waarschijnlijk zijn deze één van de eerste fotoverslagen van een oorlog. In de samenstelling heb ik zoveel mogelijk bijgetekende foto ‘s vermeden; immers om het effect groter te maken werden hele partijen gedramatiseerd. Dit handje vol foto ‘s heb ik geselecteerd uit de honderden foto ‘s van het oorlogsjaar 1914. Al is deze oorlog bijna honderd jaar oud: de meeste foto ‘s zouden zo in Afganistan anno 2010 genomen kunnen zijn. Frank Lisser maart 2010

denieuwe


7

Pépé Smit, Degrading #2, 2009

Gesprek met Pépé Smit

Marianne Vollmer

Er moet altijd een boosaardige noot inzitten Doodsmijmering In de natuur wordt je omringd door de dood, lopend door rottende bladeren is elke plant en elk dier voornamelijk bezig de dood van zich af te slaan. Hoe mooi ook een bos, hoe schattig dat roodborstje, de natuur zelf kan zich met niets en niemand medelijden veroorloven, die dendert rücksichtslos door: leven uit dood uit leven zuigend. Dat is beangstigend maar tegelijkertijd bevrijdend; het doet er helemaal niet toe of jij leeft of dood bent, als er maar flink op los geleefd en doodgegaan wordt. Pépé Smit

Ik groeide op in een tijd dat overal te-

werk wat ik voor de NRC doe: illustraties

gen zijn enorm in zwang was, dat viel

maken bij artikelen. Ik moet daarvoor

helemaal niet op. Ik heb op wel vier

iets slims bedenken waarmee ik dan

lagere en vier middelbare scholen ge-

meestal iets onderuithaal…

zeten en was zestien jaar toen ik het

Ik had in Arnhem vrienden die op de

huis uitging. Waarna ik in Arnhem op

kunstacademie zaten. Ik heb gevraagd

de circusschool trapeze wilde leren.

of ik een atelier kon krijgen en ben kunst

Dat is niks geworden. Wat ik daar aan

gaan maken. Pas op m ‘n vijfentwintig-

over heb gehouden is dat je overal on-

ste dacht ik nou ga ik maar eens naar

middellijk de leukste moet zijn. Dat zit

een academie.

er bij mij diep in. Het was mijn overle-

Pépé Smit, Fairy Tale, 2009

8


denieuwe

vingsstrategie en in zekere zin doe ik

Scène

dat nog steeds. Er is mij vaak stoken en

In mijn werk ben ik niet zo lief, een

recalcitrantie verweten. Ik zou het zelf

beetje gekanaliseerde slechtheid. Het

juist heel leuk vinden als anderen dat

is altijd een mix. Om het allemaal net

ook meer zouden doen. Ik leef altijd

iets mooier te kunnen laten zijn moet er

enorm op van mensen die wel eens een

wat boosaardigs bij want alleen maar

venijnige opmerking maken. Waar die

mooie dingen maken kan ik niet.

lichte boosaardigheid vandaan komt?

Mijn werk is niet documentair, het is in

Ik ben bang dat ik lichtelijk agressief

scène gezet. Door steeds dezelfde per-

ben alhoewel het de laatste tijd wel wat

soon (dat ben ik zelf maar daar gaat het

minder erg geworden is. Je slechte ei-

niet om) in mijn foto ‘s en films te gebrui-

genschappen kan je altijd omdraaien

ken in situaties die er heel aannemelijk

naar goede zoals bijvoorbeeld bij het

uitzien hoop ik te bewerkstelligen dat

te vinden in het bos. Een dode baby in een zak. Ik weet niet waar dat vandaan komt. Je hebt van die plekken met halfvergane autostoelen, een rottende al langgeleden verlaten caravan... Als ik in een bos loop heb ik altijd het idee dat er iemand achter me loopt. Die angst voor het bos zit ook in een filmpje van mij. Soms denk ik wel eens waarom maak ik niet gewoon hele mooie foto ‘s van bossen? Daar kan het toch ook allemaal in-

Pépé Smit, Degrading #1, 2009

zitten. Er is niemand die mij verbiedt om iets moois te maken maar ik kan het niet men daardoor ziet dat het niet echt is.

draait je om er ineens uitkomt. Daarom

boekjes. Dat waren de eerste beelden

en ik mag het niet van mezelf. Er moet

Maar juist doordat het er zo echt uit-

heb ik ook die vagina dentata gemaakt.

voor mij van seks en porno en über-

inderdaad een boosaardige noot in

ziet ga je toch een beetje twijfelen. Zo

De vleesgeworden angst van mannen

haupt van wat volwassenen deden. Je

zitten omdat ik het anders niet geloof

kan je bij mijn serie ‘gevallen vrouwen’

voor zowel de vrouw als de natuur die

kreeg dat in de jaren zeventig natuurlijk

denk ik. n

eerst denken: ze kijkt best wel gelukkig

eigenlijk niets liever wil dan mannen

wel te horen maar daar begreep je te-

voor iemand die net is omgebracht (de

opeten. Als ik heel eerlijk ben is dat ook

gelijkertijd niets van. Ik bedoel als ze te-

Pépé Smit (1963) woont en werkt in Am-

wrede kant van de liefde of zo; dat als

mijn diepste wens. (Lacht uitbundig, MV)

gen me gezegd hadden we eten elkaar

sterdam, kreeg haar opleiding bij de

‘s poep op zou ik gedacht hebben ja

circusschool, de Gerrit Rietveld Acade-

je je overgeeft aan de liefde je ook meteen gedood kunt worden; dat als je valt

Vergankelijkheid

dat kan er ook nog wel bij. Die plaatjes

mie en het Sandberg Instituut. Zij wordt

voor iemand je ook letterlijk valt). Maar

Ik ben laatst naar een fototentoonstel-

die we vonden waren ook half vergaan.

vertegenwoordigd door Witzenhausen

misschien is ze ook wel niet dood. Dat je

ling gaan kijken in het FOAM. Foto ‘s van

Je zag het niet meer zo goed. Dat letter-

Galery (Amsterdam) en Aeroplastics

dus eigenlijk helemaal niet weet hoe het

Sally Mann. Mijn vader was nog niet zo

lijk vieze van die vergane plaatjes en de

(Brussel). Haar werk bestaat uit in scène

zit. Je ziet dit, maar het zou ook iets heel

lang dood en ik droomde de hele tijd

porno - seks, dood en vergankelijkheid

gezette foto ‘s, film (Popdolls) en instal-

anders kunnen zijn. Ik zoek naar beel-

dat hij aan het vergaan was. Dacht, ik

- gaf toch ook de opwinding van wat te

laties. n

den die kloppen bij iets dat ik zelf als

ga naar die tentoonstelling om te kijken

vinden. Ik was ook altijd bang om lijken

dubbel ervaar, niet eenduidig vind. Dat

hoe dat er uit ziet, dat helpt misschien.

je er zelf een verhaal bij kunt verzinnen

En het hielp, ik vond het er veel minder

vind ik belangrijker dan dat ik iets vind

erg uitzien dan ik had gedacht. Het had

en een illustratie voor die bevinding

toch een soort schoonheid. We had-

zoek. Dus als je aan mij zou vragen wat

den allerlei foto ‘s bij hem in zijn kist ge-

het is dan zou ik dat net zo min weten als

daan. Daar moest ik steeds aan denken.

jij. Het gaat mij er meer om dat je langer

Dwangvoorstellingen. Zag ze in een

kijkt en niet meteen denkt te weten wat

soep drijven en bedacht dat die foto ‘s

het is.

natuurlijk ook wegrotten, dat afbeeldingen van een lichaam ook vergaan. Het

Natuur

zouden ook de herinneringen kunnen

De natuur van de vrouw is iets waar ik

zijn. Als ik bijvoorbeeld aan mijn va-

zelf niks bij voel maar er schijnt gedacht

der denk kan ik niet meer heel precies

te worden dat de vrouw heel dicht bij de

in m ‘n hoofd krijgen hoe hij deed. Dat

natuur staat - veel dichter dan de man -

zakt langzaam weg. Hij was regisseur

en dat ze die natuur heel erg begrijpt.

en daar is het bij mij denk ik door geko-

Ik kan bij vrouwen niet veel loskrijgen

men. Ik was in het begin vooral geïnte-

over die door vrouwen gevoelde oer-

resseerd in geluid. Ik kan nog altijd heel

kracht waar ik toch vaak dingen over

goed achteruit praten omdat ik dat als

lees. Volgens mij is die er helemaal niet.

kind hoorde doordat ik boven zijn werk-

Ik denk eerder dat mannen bang zijn

kamer sliep en eindeloos de geluiden

dat vrouwen dicht bij de natuur staan.

van het heen en weer spoelen tijdens

Een oerangst voor vrouwen in wie zich

de montage hoorde.

een verschrikkelijk beest verstopt houdt

Eigenlijk ben ik op mijn serie van ‘ver-

dat eigenlijk de natuur is die alles ver-

gane foto‘s gekomen doordat we als

nietigt en die als je even niet oplet en je

kinderen in het bos zochten naar vieze

Pépé Smit, Vagina Dentata #1, 2009

denieuwe


9

Arie van den Berg

Een handdoek van de dood In het Tiroler Volkskundemuseum in Innsbruck hangt een uitzonderlijk handdoekrek. Het is een uit dennenhout gesneden vrouwenportret, dat met gestrekte armen een stang ophoudt. De rechterhelft verbeeldt een mooie jonge vrouw, de linkerzijde toont een skelet. De vrouw is zeventiendeeeuws modieus gekleed, met een verleidelijk decolleté. Ze draagt een parelsnoer, een paarlen oorbel, en een kroontje op het haar. De beginnende onderkin suggereert dat ze goed te eten had. Haar volle lippen zijn sensueel opgetrokken, maar haar linkerhelft toont hoe zinloos zinnelijk die krulling is. Een slang slingert zich over arm, schouder en ribben van het geraamte, als een macaber spiegelbeeld van de parelketting. Op zijn oorspronkelijke plek in Bruneck,

De Fürst der Welt in Straatsburg (circa

in het Tiroler Pustertal, zal dit rek niet ver

1280-1285) ondergaat hetzelfde lot en

van een lampetkan en wasschaal ge-

zijn collega in Neurenberg (circa 1310)

hangen hebben. De boodschap van

is er nog erger aan toe. Op diens rug is

het beeldhouwwerk was duidelijk. Wie

zoveel weggevreten dat een deel van

hier zijn handen waste moest weten dat

zijn ruggengraat en ribben blootligt,

de jeugd, de uiterlijke schoonheid en de praal van het ondermaanse eindig zijn.

Dat is driemaal een verticale tweede-

En dat je vooral ook zelf vergankelijk

ling – maar een deling in vóór en achter,

bent.

niet zoals bij het handdoekrek in links en

De macabere tweedeling was niet

rechts. Beide verdelingen komen voor

nieuw in Memento mori-land. In de

op een zestiende-eeuwse ivoren rozen-

kathedralen van Straatsburg, Worms

kranskraal van nog geen drie centime-

en Neurenberg staan beelden die elk

ter doorsnee, die onderdeel is van de

de mundus personifiëren: de aardse

Domschat te Osnabrück. Aan de voorzij-

schoonheid en genietingen, die het

de verbeeldt deze kraal het hoofd van

verderf in zich meedragen. In de kerk te

Christus met de doornenkroon. De ach-

Worms staat Frau Welt al sinds ongeveer

terzijde toont links een jongenshoofd

1300. Van voren is zij de schoonheid zel-

met een appel in de mond, en rechts

ve, maar aan de achterzijde wordt haar

een doodshoofd. Voor een rozenkrans

lijf geteisterd door padden en wormen.

was de schedel overigens geen uitzon-

Handdoekrek, 480 x 400 mm, laat-17de eeuw, Tiroler Volkskundemuesum, Innsbruck

derlijk motief. Populair waren in de zes-

het middel bij een memento mori-bood-

tiende eeuw in Duitsland, Frankrijk en de

schap. ‘Boven levend, onder dood,’ was

Nederlanden ook de kleine benen of

dan het principe. Ofwel: horizontale

ivoren draaikopjes, die enerzijds een

tweedeling. We zien dat al op prenten

levend hoofd en anderzijds een doods-

van Conrad Goltzius (werkzaam circa

hoofd toonden.

1580-1600) maar vooral ook op de religieuze vouwbrieven die in gereformeer-

Opvallend aan het handdoekrek in Inns-

de kringen tot ver in de negentiende

bruck is dat de Gedenk te sterven-bood-

eeuw zijn verspreid. ‘Een Brief aan U en

schap hier door wel zeer huishoudelijk

mij, Om cito te bezorgen,’ meldde het

huisraad vertolkt wordt. Pijpenkoppen

dichtgevouwen drukwerk, Na één keer

en wandelstokgrepen in de vorm van

openvouwen werd een burgerlijk echt-

een doodshoofd zijn ruim bekend, en

paar zichtbaar met een tekst die aan-

ook horlogekasten met een vanitas-

spoorde tot het terugvouwen van het

voorstelling. Maar handdoekrekken?

benedendeel van hun kleding. Wie dat

Niettemin is het houtsnijwerk uit Bruneck

deed zag een paar dat slechts knoken

niet uniek. Bij het veilinghuis Hermann

als onderlichaam had.

Historica in München werd in april 2009

Memento-vouwbrief, 245 x 200 mm, Nederland ca. 1860, coll. Erben Klaus Stopp, Mainz

10


denieuwe

een soortgelijk handdoekrek geveild.

Met kunst had dit weinig te maken. Maar

Niet zo mooi, want van een uitgespro-

ook artistiek bezielde negentiende-

ken boerse hand – maar ook uit Tirol.

eeuwers wijden zich aan het Memento

In de grafische kunsten ontwikkelde

mori. In 1847 schilderde de Belgische ro-

zich sinds de zestiende eeuw de trans-

manticus Antoine Wiertz La belle Rosine.

formatieprent, waarvan de voorstelling

Op dit schilderij kijkt een grotendeels

veranderde door het terugklappen van

naakte vrouw naar een hangend skelet

een bovenlaag of door ontvouwing.

zonder benen. Wie met haar meekijkt

In de achttiende eeuw werd dit soort

ontdekt het etiket op de schedel, dat

drukwerk vooral toegepast bij politieke

onthult dat niet de vrouw, maar het ge-

karikaturen, maar gebruikelijker was

raamte Rosine heet. n

Koos Breukel, portret van Jan Wolkers

Dood Je hele leven denk je vooruit, heb je verwachtingen, maak je plannen, laat je je verrassen. Je studeert, leert en bouwt aan je leven, je groeit en ontwikkelt (je) en plant je tijd, je plant je voort. ‘Morgen’ zit barstensvol met verwachtingen. De dood is het grote verraad. De dood is ‘n moment, het moment van het onomkeerbare, gestold leven. Wat overblijft is DOOD. Mijn agenda met daarin mijn naam is het bewijs dat ik er was. De dood is een cliché, woorden over de dood zijn cliché, het denken erover evenzo. Een tentoonstelling maken over DOOD betekent oppassen, betekent weglaten. Alles staat in verband met de dood. Leven is kiezen, tentoonstellingen maken ook. De dood kan de lucht doen klaren, schoonheid, stilte, schoonheid door stilte. De pijnlijke schoonheid van de dood. Samengesteld in samenwerking Program-

Astrid Hinz Thema in mijn fotografie is rust. Stiltecentra in ziekenhuizen, plekken waar mensen bid-

macommissie en Redactie De Nieuwe.

den of mediteren, fascineren me. De foto ‘s representeren het thema met zo minimalistisch mogelijke

Tentoonstelling Arti et Amicitiae van 8 mei t/m 6 juni 2010.

composities. Op één van mijn foto ‘s staat een gesloten gordijn. Voor westerse mensen is dat rust-

Harrie Hageman n

gevend. Het staat symbool voor ‘je even afsluiten ‘. In andere culturen is een gesloten gordijn juist beangstigend. Er komt immers geen licht binnen. Duisternis is iets negatiefs. De interpretatie is cultureel bepaald. n

De zee lacht me toe van Saskia Gubbels is een film over de laatste bewoners van een grotendeels afgebroken arbeiderswijk in het uiterste noorden van Nederland. Temidden van stof en onttakelde woningen met dichtgespijkerde ramen gaan de bewoners door met het leven van alledag. Met het verdwijnen van de wijk wordt de herinnering aan wat zich in hun huis heeft afgespeeld steeds belangrijker. Peter Zegveld, Asloper, Urn 1990 Ik wou ook wel op een woonschip. Maar die zijn niet in voorraad.

In samenspraak met de ‘overledene’ werd een

- Als je geld hebt, dan kan ‘t wel.

urn ontwikkeld welke door om te keren de as

Ja, ze zijn wel ‘es te huur, maar niet vaak.

van de gecremeerde doet stromen.

Paul Donker Duyvis, Memorial, 1995, Installatie

- of je moet een erfenisje hebben. En de zee hè. Die lacht me altijd toe. Zuidenwind Filmproducties* n

Erzsébet Baerveldt Historische vrouwenfiguren met een mythische aura zoals Maria Magdelena, Lucretia Borgia Báthor y

en

Erzsébet intrigeren

DE GROTE VAKANTIE, een road-air movie van Johan van der Keuken In oktober 1998

kunstenares Erzsébet

hoort Johan van der Keuken dat hij nog maar kort te leven heeft. Samen met zijn vrouw Nosh van

Baerveldt. Baerveldt koestert een fascinatie voor Báthory en identificeert zichzelf

der Lely brengt hij de resterende tijd kijkend, luisterend en filmend door. ‘Zij leven tegen de klippen

met deze femme fatale. Als klein meisje zag zij een reproductie van de Hongaarse

op, met behulp van mooie verhalen die zij zich wijsmaken, tot troost in het gezicht van het niets ‘,

gravin Erzsebet Bathory (1560-1614), die in de geschiedenis is afgeschilderd als een

zoals Johan van der Keuken het verwoordt. De film wordt gemarkeerd door ontmoetingen met

vampier. Ze herkende zichzelf in het gelaat van deze geplaagde vrouw en heeft

mensen in Nepal, Bhutan, Burkina Faso, Mali, Brazilie, USA en Nederland. regie/camera: Johan van

vervolgens met behulp van een laserbehandeling een identieke hoge haargrens

de Keuken, geluid: Noshka van der Lely, montage: Menno Boerema, productie: Pieter van Huystee

aangemeten. Bloedgrafin Erzébeth Báthory (1560) uit Transsylvanië dient voor haar

Film & TV. n

als muze en model. Erzsébet Baerveldt maakt fotowerken, video sculpturen, boeken, kostuums, schilderijen en performances. n

12


denieuwe

Lies Neve, Nabeeld Een vrouw alleen zwoegt achter de grasmaaier. Twee mensen zitten als voSarah L. Engelhard, Still Wild Wilde dieren in een stad

geltjes op een boomtak die langzaam naar beneden zakt. Chaplin valt beeld voor beeld in katzwijm

verraden hun aanwezigheid vaak pas na een aanrijding

voor een dame. Lies Neve neemt een serie stills of foto ‘s als onderlaag en schildert in robuuste streken

of een andere ongelukkige kruising met de mens. Dood kon

een nieuwe werkelijkheid tevoorschijn. Het schilderij ‘Een groot man‘ toont ons niet de dood of Charon,

ik de dieren van heel dichtbij bekijken op een manier die

de veerman die de doden naar de overkant van de rivier brengt. ‘Een groot man’ toont het nabeeld

tijdens hun leven niet mogelijk was. n

van een groot man: het beeld dat op ons netvlies na-ijlt nadat hij uit het zicht verdwenen is. n

Margriet Luyten bleef na de dood van haar moeder het verzorgingshuis bezoeken. Gaandeweg ontstond het idee de wereld van oude mensen te onderzoeken. Zij fotografeerde vierentwintig mensen en vroeg om foto ‘s van vroeger en in de combinatie van twee portretten, tekent zich een heel leven af. Margriet Luyten paste de gomdruktechniek toe, die het mogelijk maakte verfijningen aan te brengen. De foto ‘s tonen het beeld van het einde van het leven, de naderende dood. Margriet Luyten zoekt naar een humaniteit die uit het samenstel van beelden tevoorschijn kan komen: onze menselijke conditie. n

Diederick van Kleef

met geluid n

In de hemel kijken Tijdens de Knijpkatclub, in mijn verduisterde tentoonstellingsruimte aan de Ceintuurbaan, vroeg Koos Breukel me; ‘Ga staan hier, iets naar rechts nog, ja, ‘... tsrrpp hoorde ik. Met verbijstering stond ik naar mijn mobieltje te kijken; een echte Breukel! ‘Jij stond daar heel goed. Die foto was er al, daarom moest ik hem maken ‘, zegt Koos er later over. In het midden van Koos’ studio staat de camera op statief met ernaast de box voor de peuter en een professioneel drumstel. Overal hangen foto ‘s aan de wanden, door hemzelf gemaakt, maar ook veel relikwieen van collegae. Voor de tentoonstelling in Arti, over de dood, is er gekozen voor portretten van Wolkers, die vlak voor zijn dood zijn gemaakt. Breukel: ‘Jan had een knaloranje schilderij in zijn atelier klaargezet waarvoor hij geportretteerd wilde worden. Voor dat grote werk bouwde ik mijn studio op met een mooi bruin doek als achtergrond. Toen Jan binnenkwam vond hij dat maar niks. Ik probeerde de spanning wat te drukken en wees naar een affiche met een foto van Jan in zijn academietijd: ‘Goh Jan, is dat Cremer?’ Ik dacht echt dat het Jan Cremer was. Wolkers werd razend. Hij begon zich op te pompen en had bijna geen zin meer. Dit was het moment waarop ik heel snel achter elkaar foto ‘s begon te schieten. Daarna was het goed. We maakten nog gezellig drie flessen appelcider soldaat. Een paar weken later belde Jan me om te bedanken voor de foto ‘s die ik hem had toegestuurd. ‘Er is er een eentje bij, daar kijk ik nog net niet in de hemel ‘, zei Jan. Ik wist meteen welke hij bedoelde. Op mijn favoriete foto van Jan kijkt’ ie tegelijkertijd smachtend en loerend in de lens. Bloedmooi. Perkament. ‘ Jan ‘s boeken staan in het teken van de dood. Koos vertelt ons dat hij zich vereenzelvigde met Jan als hij zijn boeken las. ‘Zoals hij schreef, wist je dat hij waanzinnig

Forever, een film van Heddy Honigman Op de Parijse begraafplaats Père-Lachaise liggen be-

goed keek. Jans omschrijving van sponzig kroos, waarvan de bovenkant is op-

roemde kunstenaars begraven zoals Proust, Piaf en Chopin. Sommigen worden nog altijd aanbeden.

gedroogd, was perfect, het was net als de sloot vroeger achter ons huis. Tijdens

Forever laat de schoonheid, de kalmte en de troostende werking van Père-Lachaise zien. Velen komen

de fotoshoot stond ik zo dichtbij, dat ik zag dat ‘ie al gelig begon te worden. De

vooral voor hun ‘eigen’ doden. Anderen laten een briefje of een bloem voor ‘hun geliefde kunstenaar’

vergiftiging zat er al in. Dus ik dacht dat gaat niet lang meer duren....’ Het is mijn

achter. Gaandeweg wordt voelbaar hoe de begraafplaats niet alleen een laatste rustplaats is voor

grote droom om een levenscyclus te maken. Mijn volgende project begint met

de doden, maar vooral een plek waar de levenden vrede en zelfs inspiratie kunnen vinden. Winnaar

een bombardement van zwangere vrouwen, dan worden er allemaal baby ‘s

van het Gouden Kalf voor Beste Lange Documentaire en de Prijs van de Nederlandse Filmkritiek op het

geboren. Klunzende vaders. Het gaat een hele dikke pil worden. Met dank aan Kiki

Nederlands Film Festival 2006. De dvd is verkrijgbaar in de webshop van Cinema Delicatessen. n

Varekamp. n

denieuwe


13

3 nummers voor € 15 Ja, ik wil een abonnement op de Nieuwe: naam adres postcode plaats e-mail telefoon Ik betaal per acceptgiro (+ € 1,50 administratiekosten) Ik betaal via eenmalige automatische incasso; mijn bank datum handtekening Knip deze bon uit en stuur hem gratis in een envelop naar:

de Nieuwe abonneeservice Antwoordnummer 10016 2400 VB Alphen aan den Rijn U kunt ook bellen of mailen met de abonneeservice van de Nieuwe telefoon 0172-47 60 85 [email protected] abonnement tot wederopzegging

Tom Claassen, 5 Olifanten, 2000, beton, 5 sculpturen: elk 690 x 1100 x 690 cm, in opdracht van Rijkswaterstaat

Retrospectief Tom Claassen / 15 Mei – 29 Aug 2010 — Kunsthal in Amersfoort / www.kunsthalkade.nl

14


denieuwe

no holds barred W O 18 - 2 2 U U R D O 11 - 19 U U R V R 11 - 21 U U R Z A / Z O 11 - 19 U U R

art

2 6 / 30 M E I

amsterdam RAI

’ 10

artamsterdam.nl

denieuwe


15

Familiegraf Von Humboldt, foto Fredie Beckmans

Fredie Beckmans

Alexander von Humboldt de papegaai en het wilde zwijn Vijf jaar geleden hield ik een lezing in

land met als specialiteit Alexander von

de Humboldt Bibliotheek van Berlijn

Humboldt vroeg ik von Heinz of ik het

over de gebroeders Von Humboldt:

graf van zijn achtergrootoom mocht

Wilhelm von Humboldt, was de grond-

bezoeken. Hij vroeg van welke universi-

legger van het moderne Duitse onder-

teit ik kwam. Ik ben eigenlijk kunstenaar.

wijs en Alexander von Humboldt, de

Interessant zei von Heinz. Toen ik ver-

Duitse equivalent van Charles Darwin.

telde dat ik mijn geld verdiende als kok,

Alexander is mij het liefst. Zijn avontuur-

ging zijn hoofd wat scheef hangen. Of

lijke leven is beschreven in vele boeken.

hij een lievelingsrecept van Alexander

Alexander von Humboldt had gehoord

wist? Frühlingsuppe. Hij vroeg waar

dat de indianenstam de Atures was uit-

mijn lezing in de bibliotheek over zou

gestorven. De enige die vijftig jaar na

gaan. Ik nodigde hem uit om getuige te

hun uitsterven de taal nog sprak was

zijn van mijn poging om de beroemde

een bijna zeventigjarige jarige pape-

Humboldt papegaai door mij te laten

gaai. Mijn voornemen was om iets te

spreken. Hij keek me meewarig aan en

Het laatste kerkhof dat ik bezocht was het Cimitero Gene-

vertellen over de ontmoeting die hij

vroeg: ‘waarom draagt U een regenjas

rale van Turijn. De stad is bekend om een van de grootste en

heeft gehad met die papegaai aan de

van de Berlijnse Gemeente Reiniging?

mooiste schilderijen die ik ken en dat steeds verkeerd wordt

rivier de Orinoco, begin achttienhon-

Daar stond ik in mijn hemd met mijn vuil-

geïnterpreteerd. De Lijkwade van Jezus. Een falsificatie? Waar

derd. Omdat ik al bijna tien jaar door

nisophaaljas. Hij wees me achter in de

hebben we het over? Het is volgens mij een vijftiende eeuws

Europa trek als medium wilde ik die pa-

kasteeltuin de graven. Ik moest er maar

schilderij, zwaar Post Modern omdat het vorige lijkwaden

pegaai op de avond van de lezing nog

alleen naar toe wandelen. Er op af. On-

citeert en zo goed als zeker een zelfportret is van Leonardo

één keer door mij laten spreken.

derweg denderde een wild zwijn tegen

da Vinci. Het mooiste is nog dat zelfs het Vaticaan het erkent

De Humboldt bibliotheek ligt aan de

me aan, ik gilde het uit. Het zwijn sprong

als een relikwie van de tweede graad. Dat betekend dat het

rand van Berlijn op een steenworp af-

over een omgevallen boomstam zo het

niet een echte relikwie is maar een kunstwerk dat doet alsof

stand van het Humboldt Schloss, een

bos weer in. Ik herinnerde me dat von

het een relikwie is zoals de meeste splinters en stukjes bot van

eind zeventienhonderd gebouwd kas-

Heinz iets had gezegd over een loslo-

zo vele heiligen. Maar als kunstwerk is het echt, het bestaat en

teel waar de broers opgroeiden. De

pend zwijn, niet op letten.

is genialer dan de Nachtwacht van Rembrandt of het Laatste

directrice van de bibliotheek vertelde

Bijna twintig jaar lang heb ik kerkhoven bezocht en daarbij vooral de stenen van kinderen, te vroeg gestorvenen, omhooggevallen bonzen en filosofen gefotografeerd. Marinus van der Lubbe, Oscar Wilde en Serge Gainsbourg op hun laatste rustplaats herdacht. Volgens de Engelse en hedendaagse filosoof John Gray is het enige en wezenlijke verschil met andere dieren, dat wij onze doden herdenken, een besef hebben van de dood en dat we daar bepaalde rituelen aan hebben verbonden. Daaraan heb ik meegedaan door zo ‘n tien jaar geleden de viooltjes die voor het graf van Hegel stonden, op te eten.

Avondmaal van dezelfde Leonardo Da Vinci. De lijkwade

dat Alexander en Wilhelm achter het

Aangekomen bij het familiegraf was

van Jezus is een schilderij dat doet alsof het de uittredende

kasteel lagen begraven. Er op af. Dat

het nog een heel gezoek. Zo ‘n twintig

rottende levenssappen van Jezus Christus heeft opgezogen.

ging niet zomaar, vertelde ze, ik moest

identieke stenen. Op de grafsteen van

Het zijn uiteindelijk in dia positief geschilderde verfpigmenten

eerst toestemming vragen aan de ach-

Alexander von Humboldt stond: ‘Jij zult

die op het doek kleven en bij een fotografische omdraaiing

terachterneef kasteelheer Ulrich von

later begraven worden zoals de koren-

in 1898 een afbeelding laten zien die verdacht veel op een

Heinz. Er op af. Met de mededeling dat

schoven ingehaald als de tijd daar is. ‘

zelfportret van Leonardo lijkt.

ik een wetenschapper was uit Neder-

De papegaai sprak wartaal. n

16


denieuwe

Het Bordeel van de Dood Cimitero Generale van Turijn, grafsteen van Cesare Lambroso, foto Fredie Beckmans

Fredie Beckmans Erfelijk belast

lijkt achterhaald. Schedelmetingen, aan

het kerkhof moesten omdraaien. We

God die nu voor de helft de grafsteen

Onder het kerkhof van Turijn is een

elkaar gegroeide wenkbrauwen en met

zochten in de verkeerde hoek. Onlangs

bestreek zou doven. In plaats van dat

tweede kerkhof gebouwd. Het onder-

aan de kaak vergroeide oorlellen: ge-

had een computerfout alle plattegron-

brachten ze de Hitler groet en doofden

grondse kerkhof bestaat uit een wirwar

boren moordenaars en verkrachters.

den omgedraaid afgedrukt. In de an-

daarmee de blik van God en proestten

van gangen en in iedere gang liggen

Dat werd naar het rijk der fabelen ver-

dere hoek op de trap naar beneden

het uit. Ze wilden niet mee op de foto

honderden doden gestapeld en inge-

wezen maar door het hedendaags on-

noemde een van de groenwerkers de

en huppelden na mijn foto gemaakt te

metseld begraven. Mijn interesse gold

derzoek naar genetische afwijkingen is

plek die we betraden ‘het bordeel van

hebben goedgemutst de trap op. Wat

mijn vriend Cesare Lombroso, psychia-

het onderwerp weer in de wetenschap

de dood‘. Wat bovengronds niet lukte

was dat nu weer voor een streek. Lom-

ter en professor die op vierenzeventige

teruggekeerd.

wordt hier beneden afgemaakt en dat

broso had de jongens waarschijnlijk

jarige leeftijd in 1909 overleed. Hij ligt in

Lombroso ligt onder het kerkhof van Tur-

zonder bescherming. Maakte ik uit zijn

op een halve kilometer al herkend. Ze

dit ondergrondse kerkhof begraven.

ijn, maar waar? Met mijn rudimentaire

woorden op. Daarna vertelde ik ze dat

reden met hun wagentje luid toeterend

Cesare Lombroso, beweerde ooit dat

kennis van het Italiaans en ratelende Ita-

toen mijn oom van drieënzestig begra-

over het kerkhof naar hun volgende

het zich kunstzinnig uiten en de waanzin

liaanse dames die gewillig elke informa-

ven werd, hij naast een mij onbekend

karwei, langs de borden dat het ten

een en dezelfde erfelijke belasting wa-

tie verstrekken maar geen woord engels

meisje van achttien begraven werd. Het

strengste verboden was op het kerkhof

ren. Iemand die zoiets durft te beweren

spreken een echte uitdaging. Compu-

meeste plezier dat mijn oom daaraan

te fotograferen. Zelf wilde ik niets liever

verdient mijn vriendschap en dwingt mij

ters en opengetrokken kasten met dikke

moet hebben beleefd was dat ze beide

dan hierna een cafeetje in de buurt be-

dieper na te denken waar mijn eigen

naslagwerken en opeens toch een plek:

in hetzelfde jaar geboren waren. Je

zoeken waar Nietzsche in Turijn zijn Bi-

dwang om kunstenaar te zijn, te willen

A3AT56. Er op af. De aangewezen plek

moet er wel oog voor hebben.

cerin dronk. Bicerin, een mengsel van

zijn, vandaan komt. Waarom ben ik wie

herbergde vooral veel te vroeg gestor-

ik ben en wat daarvan is een erfelijke

ven Italianen tussen de dertig en tachtig

Blik van God

room. De laatste keer dat Nietzsche het

belasting. Doe ik wel wat ik zelf wil? Vele

jaar, maar allemaal na 1945 overleden.

Lombroso lag achter een eenvoudige

dronk kwam hij naar buiten, zag een ge-

filosofen wier graven ik bezocht heb-

Bakjes met vlees en water, een zwart

steen weggemetseld. Door een spleet in

struikeld paard. Heeft het paard in tra-

ben zich afgevraagd waarom zijn wij

gat in de muur waar ik naar binnen keek

een ontluchtingsrooster tegenover viel

nen uitbarstend omhelsd en is daarna

wie we zijn. Nietzsche die ook in Turijn

en snel van weg sprong. Een sissende

een straal zonlicht naar binnen. Precies

voorgoed in een gesticht opgesloten.

heeft geleefd vond het leven te kort

kat. Ik schrok me wild. Geen Lombroso.

over de steen. De blik van God. Je kunt

Ik moet nog uitzoeken of Lombroso als

om zich af te vragen of er een God be-

Na een half uur gezocht te hebben bo-

wel vallen maar niet dieper dan in de

professor psychiatrie in Turijn daar voor

stond. Hij heeft dat op veertien jarige

vengronds drie mannen in groene pak-

handen van God, mompelde ik in dit

heeft gezorgd. Verder laat ik de Turijnse

leeftijd aan de kant geschoven om in de

ken aangesproken. Ze waren bereid

bordeel van de dood. Mooie woorden

professor zijn gang maar gaan in dat

tijd die hem restte zich met wezenlijkere

me in hun rappe Italiaans te helpen en

die ik ‘s ochtends in een krant had ge-

ondergrondse bordeel van de dood.

vragen te kunnen bezighouden. God is

we kwamen op dezelfde plekken als

lezen. Van een Duitse protestantse bis-

Hij zal het er best naar zijn zin hebben. n

dood. En Lombroso ligt in Turijn begra-

waar ik al was geweest. De een vond

schop die haar baan had opgegeven

ven. Samen met zijn ideeën over hoe je

Amsterdam een mooie stad, de ander

nadat ze dronken door rood licht was

misdadigers vroegtijdig aan hun uiter-

sprak wat frans en de derde schreeuw-

gereden. Ik vroeg de groenwerkers of

lijk kunt herkennen. Wat hij beweerde

de ineens dat we de plattegrond van

ze zo konden gaan staan dat de blik van

sterke koffie, pure chocoladedrank en

denieuwe


17

Aart Brouwer illustraties Erik Alkema

Yeah wtf? Ik weet niet wie Old Nite was. Ik weet

de controls en de chatbox kon je uitste-

leerervaring waar je wijzer van wordt.

eens wat over hem los. Maar omdat zijn

wel dat hij een geliefde speler was in

kend interacteren met ander spelers. In-

Old Nite was van de oude school. Hij

vader een publieke figuur was, moest

het online rollenspel Runescape. En dat

middels is het uitgegroeid tot een grote,

was populair omdat hij een uiterst vrien-

het bij algemeenheden blijven. Een in-

hij mijn wereldbeeld een stukje heeft

strak georganiseerde MMORPG - de

delijke, loyale speler was, maar ook en

logprotocol is nooit waterdicht en bij

doen kantelen. Runescape of ‘RS‘ is ooit

onmogelijke afkorting van de al even

vooral omdat hij de voornaamste rivaal

RS al helemaal niet. Voor je het wist kon

begonnen als een massaal, onnozel

onmogelijke vakterm voor zulke spel-

was van Zezima, een Amerikaanse bio-

een ‘haxor’ inbreken in je account. In

maar vermakelijk vechtspelletje - wie

len: Massively Multi-Player Online Role-

logiestudent die jarenlang het punten-

2004 werd Old Nite tijdelijk uit het spel

herinnert zich nog de chaotische veld-

Playing Games. Tegenwoordig kun je

klassement van RS aanvoerde. Eigenlijk

verbannen omdat hij binnen een dag

slagen met honderden deelnemers uit

als oppassende RS ‘er jarenlang door

wist niemand hoe Old Nite het flikte, hoe

zeven puntenniveaus was gestegen;

de begintijd? De spelfiguurtjes waren

het spelwereldje huppelen zonder ooit

oud hij was en of hij naast zijn spelbe-

dat moest volgens de spelleiding wel

bijna vormeloze pixelballetjes die zich

een klootzak tegen komen die je net zo

staan nog een soort sociaal leven had.

bedrog zijn. Maar Old Nite bewees zijn

hortend en stotend door een vlekkerig

vaak doodslaat tot je een manier vindt

Hij had een zoon die ook RS speelde,

onschuld en werd in ere hersteld. In

landschapje bewogen, maar dankzij

om terug te vechten - dus zeg maar een

zoveel staat vast, en die zoon liet wel

2005 was hij de tweede speler na Zezima die zijn spelfiguurtje ’maxte ‘, dat wil zeggen het voor een individuele speler hoogst mogelijke aantal punten behaalde. Geen dwergenbier Om de mijlpaal te vieren organiseerden zijn online vrienden een ‘feestje’ voor hem in Falador, ooit een ruige frontierstad waar spelers elkaar voor de plaatselijke bank verdrongen om bij opbod buitgemaakte wapenrustingen, gestolen toverdrank en giftige dolken te verkopen. Omdat de spelleiding van RS hardnekkig probeerde het anarchistische element uit het spel te bannen, was Falador in 2005 een tam dorpje geworden. Het feestje werd gegeven in de ‘Partyroom’ - alleen al dat woord was een teken des tijds. Feestjes op RS werden vanouds gegeven op onverwachte en voor beginnelingen moeilijk bereikbare plekken. De beloning voor de doorzetters bestond erin dat rijke spelers spullen ter waarde van miljoen goudstukken rondstrooiden. In de Partyroom worden die spullen van tevoren afgegeven en verstopt in ballonnetjes die de lagere spelers als kleuters kapot moeten trappen. Iedereen is welkom, er mag niet gevloekt worden (RS heeft een ingebouwd censorprogramma) en het feestje wordt RS-wijd aangekondigd door de leiding. Het heeft dus geen enkele zin meer voor ervaren spelers om select te zijn in hun vriendschappen met beginnende spelers. Zelfs het virtuele ‘Dwergenbier’ mag niet geschonken worden omdat jonge spelers er verkeerde ideeën omtrent alcohol aan zouden overhouden. Kortom, er was geen zak meer aan. Maar voor Old Nite was het goed pozen tussen oude vrienden die zij aan zij met hem hadden gevochten, alle bugs in het spel kenden en precies wisten hoe je de censor kon omzeilen en schuttingwoorden in de chatbox tikken (Phu|< joo!). Speldood Na afloop verpoosde Old Nite zich met wat vrienden in een aanpalend dorpje. Hij vertelde hen dat ze in RS maar ook in het echte leven heel veel voor hem betekenden, eigenlijk alles, en dat hij zonder hun steun nooit zo ver in het

18


denieuwe

spel gekomen zou zijn. Ze vochten een paar vriendelijke duels uit waarbij Old Nite zich als vanouds onderscheidde. Je hoefde hem niet te laten winnen op zijn eigen feestje. Winnen deed hij toch wel dankzij zijn superieure wapenbeheersing, met name de snelle wisseling van wapen tussen twee slagen door die gevoel voor timing en de nodige vingervlugheid op de computer vereist. Old Nite stapte weer eens op, zei hij, en hij logde uit. Twee dagen later meldde zijn zoon dat hij was overleden. IRL gestorven. Niet speldood, echt dood. Zijn account zou zo snel mogelijk worden opgeheven. Het nieuws sloeg in als een bom waar-

Dat bleek ook uit de daarop volgende

leefwerelden - dertienjarige Duitse

Het is hun verbeelding die de spel-

van de schok zich concentrisch uitbreid-

discussies onder zijn online vrienden.

scholieren, Hollandse VUT ‘ers, Spaanse

ervaring zo rijk maakt, net zoals de

de door het hele spel: eerst onder zijn

Sommigen wilden een herdenkings-

huisvrouwen met vier kinderen, diepge-

verbeelding van een kind inhoud

vrienden, daarna onder andere hoge-

plechtigheid binnen het spel organise-

lovige Amerikaanse christenen - waren

geeft aan zijn spel met houten blok-

re spelers en tenslotte onder de meute

ren. Anderen verzetten zich daar heftig

fascinerend. Kennelijk had niet alleen

ken en die van een archeoloog die

die eigenlijk geen benul had wie hij was

tegen omdat ze het oneerbiedig von-

Old Nite zoveel emotie en energie in

hem dorpen en steden doet zien

geweest.

den: RS is immers maar een spelletje. De

het spel geïnvesteerd. Het is aan buiten-

op plaatsen waar leken slechts

voorstanders argumenteerden dat Old

staanders moeilijk uit te leggen hoe een

bouwvallige resten zien. Kennelijk

‘U heard? Old Nite just died ‘. ‘Yeah

Nite ziek was en wist dat hij doorging.

mens zoveel van zichzelf kwijt kan in die

hebben mensen een ongelofelijk

wtf? ‘

Hij had de dood willen trotseren juist

onooglijke zuurstokkleurige figuurtjes,

sterke behoefte aan betekenisvolle

De speler die dat laatste zei, werd

door te schitteren in een spelletje -nog

die lelijke landschappen en onhandig

beelden en relaties waarmee ze

prompt uitgedaagd voor een duel door

wel als vriend en als gentleman, niet als

vormgegeven gebruiksvoorwerpen.

een eigen wereld kunnen opbou-

een andere speler die Old Nite evenmin

lompe bullebak. Een besloten plechtig-

Het gaat dan ook niet om de figuurtjes,

wen, verheven boven de banaliteit

had gekend. Hij was een zwakkere spe-

heid in het spel zou zijn nagedachtenis

het gaat om de sociale relaties die men-

van hun alledaagse bestaan. Een

ler dan de spreker, maar dat weerhield

recht doen.

sen leggen via die figuurtjes. Je zou er

behoefte die de dood trotseert.

structuralist van worden, want spelers

Laat niemand ons wijsmaken dat

hem er niet van de naam van Old Nite hoog te houden. Een erezaak! Ik stond

Verbeelding

bouwen op de pixelstructuur van het

de menselijke verbeelding is ge-

versteld dat een online computerspel

De discussies hierover op de RS-fora

scherm een nieuwe sociale structuur op

storven. Hij is springlevend en snakt

zulke sterke emoties kon losmaken.

tussen spelers van alle leeftijden en

waarin ze hun hart en ziel kwijt kunnen.

naar vervulling. n

denieuwe


19

Sally Mann, What Remains

20


denieuwe

Marcel Prins

Andere Achterhuizen Tussen boek, krant en website Mijn moeder dook onder in de zomer van 1942. Dankzij de inspanningen van verzetsmensen, onderduikgevers, gelukkig toeval en zelfs profiteurs heeft het hele gezin van mijn grootvader Frits Degen, en dus ook mijn moeder, de oorlog overleefd. De rest van mijn familie werd bijna helemaal uitgeroeid. Iedereen kent het verhaal van Anne Frank. Elk jaar staan er voor het Achterhuis bijna één miljoen mensen in de rij om te zien waar en hoe zij zat ondergedoken. Het Achterhuis is een van de meest gelezen boeken ter wereld. Maar wat weten we eigenlijk van de bijna achtentwintigduizend andere Joden die onderdoken in de Tweede Wereldoorlog? Het blijkt onmogelijk een algemeen beeld te schetsen van ‘de’ ondergedoken Jood, of van de plaatsen waar werd ondergedoken. Een aantal zaken is bekend. Onderge-

tig animaties verder en hebben we een

doken baby ‘s en kleine kinderen had-

aantal verschillende stijlen van teke-

den een grotere overlevingskans dan

nen uitgeprobeerd. Marcel begon met

volwassenen, en men dook zelden met

hele simpele rudimentaire lijntekening,

het hele gezin onder. Ook kwam het

maar hij probeerde ook meer realisme,

weinig voor dat men met meerdere

abstracte spetters en diverse soorten

personen op één adres verbleef. En

papier en inkt. Naast de animaties be-

de meeste onderduikers moesten vaak

sloten we ook een korte biografie van

Tom Claassen, Untitled (hanging ducks), 2000, polyurethaan, drie delen, 150 x 120 x 30

verkassen. In die zin is het verhaal van

de geïnterviewden te publiceren. Door

cm elk, courtesy of galerie Fons Welters, Amsterdam

Anne Frank uitzonderlijk: zij verbleef

deze biografie werden de animaties in

met haar familie de hele onderduik op

de context van het hele onderduikver-

Prinsengracht 263-265 in Amsterdam.

haal geplaatst. Verder bood de korte

Robbert Roos

biografie ons de mogelijkheid om ook In de winter van 2008 deed ik mee aan

materiaal uit het persoonlijk archief van

een workshop voor film- en program-

de geïnterviewden te laten zien, zoals

ma-makers en ontwerpers. Ik werd ‘ge-

foto ‘s, brieven, tekeningen en officiële

koppeld’ aan ontwerper Marcel van

documenten. We besloten een van de

der Drift, die nieuwe mogelijkheden

interviews integraal te laten uittikken.

van internet en animatie combineert.

We namen het verhaal van mijn moe-

Ik vertelde hem over mijn plan om ver-

der, waarvan de stukken al gemonteerd

halen van Joodse onderduikers te ver-

waren en de tekeningen gemaakt. Uit

zamelen op een site. Al gauw waren

de twintigduizend woorden uitgetikt

we er achter dat we in ieder geval het

interview stelde journalist Peter Henk

geluid van iemand die zelf vertelt over

Steenhuis een verhaal samen, dat vanaf

zijn of haar onderduik als uitgangspunt

27 maart in Trouw zal verschijnen. Het

wilden nemen. Ik had al een interview

project bestaat nu uit een site waarin

opgenomen en monteerde een aantal

vijftien overlevenden aan het woord

compacte audiofragmenten van herin-

komen, een artikelenserie en het boek

neringen. Marcel maakte eenvoudige

Andere Achterhuizen dat verscheen bij

tekeningen die het verhaal illustreren

uitgeverij Atheneum.

maar genoeg ruimte laten voor de ver-

De herinneringen zijn als animaties te

beelding. Inmiddels zijn we vijf en twin-

zien op www.andereachterhuizen.nl. n

Tom Claassen Reductie is het toverwoord bij beeldhouwer Tom Claassen. Zo schrappen in de vorm dat de essentie overblijft die zowel de archetypische verschijning van het te representeren object overeind houdt, als er een emotionele beleving aan koppelt. Een paar vierkanten ‘zakken‘ in brons gegoten aan elkaar gezet en je hebt een lijf met een kop, twee armen en twee benen. Een paar ‘deuken‘ in de bovenste zak en je krijgt een kop. Voilà, een zandzakman. Een lobbes met een aaibaarheidsfactor, ook al is hij van brons. Wie de D-pier van Schiphol oploopt ziet er twee rug aan rug zittend tegen elkaar. De glimmende plekken tonen dat het een geliefd zitobject is. Het werk van Tom Claassen is aards en nuchter. De objecten zijn wat ze zijn, maar dan wel maximaal. Veel van de dieren die Claassen verbeeldt - een geliefd thema ogen nogal lomp. Ze zijn net wat forser dan de beesten in ‘real life‘, maar die ‘overdrijving‘ is functioneel en niet pathetisch. Hij speelt graag met de beeldhouwkundige basisprincipes. Zijn werk kan zowel heel monumentaal en volumnieus zijn - solide en robuust - als fragmentarisch. Een voorbeeld zijn de enorme witte volumes die in de beeldentuin van museum Kröller Müller een abstract landschap vormen. Bekijk je dat ‘landschap‘ - dat op oogniveau een behoorlijke presence heeft - van boven, dan is het een mansfiguur, die als door erosie uiteen is gevallen in afgesleten brokken steen. Zo speelt Claassen voordurend met dimensies, perspectieven en ‘huid‘. Abstract (een ‘wormenveld‘) en ‘figuratief‘ (een paard, een konijn, een gestileerde rat, een gedrongen musje). Kunsthal KAdE biedt in het eerste museale retrospectief een ruime blik op zijn werk. Met veel bruiklenen, werken uit de openbare ruimte, twee heruitvoeringen van oude installaties en twee grote nieuwe werken. Daarnaast de modellen van vrijwel alle openbare sculpturen. ‘Tom Claassen, Bij Het Paard Rechtsaf‘, Kunsthal KAdE, Smallepad 3, di-vr 11-17 uur, za-zo 12-17 uur. n

Het huis van de familie Drenth in Stadskanaal, waar vijftien onderduikers zaten.

denieuwe


21

Eindexamenexpositie 2 – 4 juli 2010 opening: Vrijdag 2 juli 18.00 uur

academievoorbeeldendevorming.nl ahk.nl/eindwerk

Nederlands Instituut voor Mediakunst

WItty, Lo-fI WoRks WIth kNotty thoughts tentoonstelling: 15 mei – 24 juli Met werk van: Mounira Al solh, keren Cytter, shana Moulton, hayley silverman, ola Vasiljeva, Emily Wardill en Nina yuen keizersgracht 264 1016 EV Amsterdam www.nimk.nl

ma – vr: 1100 – 1800 uur za + 1e zo v/d maand: 1300 – 1800 uur

NIMk–052010–LoRes–020

22


denieuwe

15.05.2010 – 23.05.2010 Cultuurpark Westergasfabriek Amsterdam

Opening: Saturday 15.05.2010 16:00 hrs www.kunstvlaai.nl

GING LANDELIJKE VERENI S VOOR KUNSTENAAR enaars (NABK), is e voor Beeldend Kunst De Nationale Associati kunstenaars. nd lde bee r eniging voo de eerste landelijke ver

biedingen, en een groot aantal aan De NABK biedt haar led ositiemogelijkexp op waaronder kortingen s eau cad en len rde voo toegang in kunstboeken, gratis heden en presentaties

sttijdschriften en abonnementen op kun tot kunstbeurzen, gratis sten, 2 à 3 gratis om enk n, inspirerende bije kortingen op activiteite alle voordelen is en meer. De waarde van kunstboeken per jaar tributie. een veelvoud van de con

IMAGE: PHOTOCAPY

en Kijk voor alle informatie r op www.nabk.nl. ulie orm gsf ldin me een aan

ad_de nieuwe 1

TIE VOOR NATIONALE ASSOCIA RS BEELDEND KUNSTENAA

BEZICHTIG ONZE VOLLEDIGE COLLECTIE TIJDSCHRIFTEN

WWW.LEESEENSWATANDERS.NL 20-10-2009 12:43:38

denieuwe


23

24


denieuwe

denieuwe homo bulla est Gustav Metzger Franck Gribling Pépé Smit gesprek met Marianne Vollmer

Recommend Documents