denieuwe nutteloos The Castle of Vooruit Ahmet Ögüt Marianne Vollmer Gesprek met Harmen de Hoop Jean Tinguely Fredie Beckmans Promenade inutile

denieuwe kunstmagazine van Maatschappij Ar ti et Amicitiae

2012 jaargang 16

27

nutteloos The Castle of Vooruit Ahmet Ögüt

Marianne Vollmer

Gesprek met Harmen de Hoop

Jean Tinguely Fredie Beckmans Promenade inutile

Dennis Oppenheim Device to root out Evil

Frank Lisser

Sublieme tijdelijkheid

Bart Lodewijks

Brief aan de spoorwegen

Franck Gribling

boekbespreking Auke de Vries

Redactioneel

Inhoudsopgave 2 Redactioneel, inhoudsopgave en colofon 3 Viktor Sjklovsky

Geef de kunst haar vrijheid terug beeld BANKSY

4 Huub Mous

Tijdloze waarheden beeld Marcel Broodthaers

5 detail The Castle of Vooruit Ahmet Ögüt

6+7 Frank Lisser

Sublieme tijdelijkheid 8 Larissa Kikol

Zij, beeld Samuel Wiesemann 9 Dennis Oppenheim

Device to root out Evil 10 + 11 Marianne Vollmer

Gesprek met Harmen de Hoop 12 + 13 Les belles heures du duc de Berry

Getijdenboek van de Gebroeders van Limburg 14 + 15 Bart Lodewijks

Brief aan de spoorwegen 16 Fredie Beckmans

Promenade inutile 17 Frank Lisser

La Guerra

Gerardo Dottori, Renato Guttuso, Michele Cammarano

18 + 19 Kees Koomen

De geesten van Tanja Smit 20 Philip Fokker

Gedienstig gegoochel met nieuwe media 21 Palais Idéal Ferdinand Cheval

22 Franck Gribling

Van de Franse toneelschrijver Eugène Ionesco is de uitspraak: ‘Alleen het volstrekt nutteloze is onontbeerlijk.’ In ‘The Descent of Man uit 1871 zegt Charles Darwin dat alle kunst misschien wel gezien moet worden als uit de hand gelopen baltsgedrag om het andere geslacht een staaltje van onze kracht laten zien waaruit blijkt dat we over zoveel energie beschikken dat we het ons zelfs kunnen permitteren volstrekt overbodige handelingen te verrichten. En Multatuli schrijft over nutteloosheden: ‘Mochten sommige lezers klagen dat ik hen gedurende vele hoofdstukken reeds, bijna zonder afwisseling rondleid op ‘n tentoonstelling van nietigheden, dan neem ik deze klacht aan als betrekkelijke lofspraak. [...] Een zeer groot gedeelte des levens bestaat nu eenmaal uit een aaneenschakeling van ‘t geringe. Ik zou aan de waarheid tekort doen indien ik deze eigenaardigheid over het hoofd zag.’ Baltsgedrag, onontbeerlijke nutteloosheid, tentoonstelling van nietigheden. De kunstenaar kan natuurlijk proberen roem en status te verwerven om daarmee een aantrekkelijke seksuele partner te worden, maar het lijkt er meer op dat er andere motieven een rol spelen, want het gros van de kunstenaars bulkt niet van het geld, heeft geen macht, maar voelt zich verre van mislukt. Hoe beschouw je de begrippen nutteloos en kunst als een kunstenaar beroemd wordt en zijn werk veel waarde krijgt? Als nutteloosheid die waarde heeft gekregen? Als nutteloze waarde? Een schilderij van Mark Rothko van 86 miljoen euro, is dat nuttig? Als handelswaar en beleggingsobject zeker. Misschien zou je kunstenaars als speculanten in optima forma kunnen zien. Gokkers op toekomstige waarde. Of zijn ze gedegradeerd tot de dienstverleners van curatoren, galerieën en musea, die alleen hun nut bewijzen als er aan verdiend wordt of status door wordt verkregen? Een kwart van de tijd breng je doelloos en nutteloos door volgens René Kahn in zijn boek ‘De tien geboden voor het brein’. Maar dat nutteloze is juist de winst, want goed voor ons brein. Iedereen overkomt het wel eens dat juist wanneer hij zit te suffen of halfwakker naar het plafond staart dat volkomen onverwacht, zonder dat je over iets in het bijzonder nadenkt, de oplossing van een probleem zich letterlijk opdringt aan je bewustzijn. Als een dolfijn die uit het water springt. Als een vuurpijl die omhoogschiet tussen de kieren van dromen, niksen, en klungelen. Ergo: durf lui en nutteloos te zijn. In dit nummer o.a. een gesprek van Marianne Vollmer met de Rotterdamse kunstenaar Harmen de Hoop, die naar de wereld kijkt alsof hij een buitenstaander is. Fredie Beckmans schrijft over de tweede zinloze wandeling die hij organiseert en waarvan het thema is: weten, zang, literatuur, culturele voedering en ook het niet-weten der vogels. Philip Fokker bezocht het Haus für elektronische Künste in Basel. Frank Lisser verhaalt over het Centre Pompidu Metz, waar alsof het een partituur is, 65 kunstacademiestudenten 33 grote zwart/witte muurtekeningen van Sol LeWitt opnieuw tekenden. Kees Koomen schrijft over Tanja Smit en haar ‘Libro de Fantasmas’. Franck Gribling bespreekt de monografie die over Auke de Vries is verschenen. Van Bart Lodewijks een brief aan de Belgische Spoorwegen. Verder kunstenaarsbijdragen van Ahmet Ögüt, Dennis Oppenheim en Jean Tinguely. RB n

boekbespreking Auke de Vries 23 Jean Tinguely Hong Kong

24 Harmen de Hoop

Basketball Court #7

Colofon

Banksy, You told that joke twice

Viktor Sjklovski

Geef de kunst haar vrijheid terug

eef de kunst haar vrijheid teru Er was eens een duizendpoot, die exact 1000 poten had of een beetje minder. Hij liep vlug en de schildpad benijdde hem. De schildpad zei tot de duizendpoot: ‘ Wat ben je slim, hoe geraak je daar wijs uit, waar vind je de tegenwoordigheid van geest om uit te maken waar je 978ste poot zich bevindt, als je de vijfde verzet?’ Duizendpoot zwol van vreugde en trots, maar nadien begon hij zich af te vragen waar elk van zijn poten zich bevond. Daartoe stelde hij het Centralisme in, de Paperasserij, de Bureaucratie, met als resultaat dat hij niet meer in staat was om het even wat te bewegen. De grote ramp van onze tijd is de kunst te willen reglementeren, zonder te weten wat dat is! De grote ramp van de kunst is dat men haar misprijst, dat men haar niet organisch laat kloppen, zoals het hart in de borst van een mens, men zet haar bewegingen in een tijdschema zoals men dat bij treinen doet. Burgers en kameraden en burgers: geef de kunst haar vrijheid terug, niet omdat het de kunst betreft, maar omdat men het ongekende niet op de voorhand kan vastleggen. n

De Nieuwe 27 wordt in een oplage van 7200 exemplaren verspreid in Amsterdam, Den Haag, Utrecht en

Viktor Sjklovski heeft het begrip ‘ostranenie’ gemunt, een begrip

Rotterdam. De Nieuwe is een uitgave van Maatschappij Arti et Amicitiae in samenwerking met Virtùme-

dat aanduidt dat vreemdmaken essentieel is voor het literaire

dia. Vereniging van Beeldend Kunstenaars, Maatschappij Arti et Amicitiae werd opgericht in 1839. Rokin

procedé. Hij legt dit idee als volgt uit: ‘Het doel van de kunst is om

112, 1012 LB Amsterdam. www.arti.nl en www.denieuwe.nl

over te brengen hoe de dingen worden beleefd en niet hoe ze

Redactie: Fredie Beckmans, Ine Dammers, Paul Donker Duyvis, Philip Fokker, Frank Lisser,

bekend zijn. Het is een artistieke techniek om objecten ‘vreemd’ te

Marianne Vollmer, Jan Maarten Voskuil.

maken, om de vormen complexer te maken. Dit is om de gewaar-

Eindredactie: Robert Broekhuis

wording te verlengen en te bemoeilijken, om reden dat gewaar-

Grafisch ontwerp: Hanne Lijesen

wording een zelfstandig esthetisch doel is, en zo lang mogelijk

Bijdragen: Fredie Beckmans, Philip Fokker, Franck Gribling, Bart Lodewijks, Huub Mous,

moet duren. Kunst is de manier om de kunstwaarde van een

Larissa Kikol, Kees Koomen, Frank Lisser, Viktor Sjklovsky, Marianne Vollmer.

object te ondergaan; het object zelf is niet belangrijk.’ Met andere

Beeldbijdragen: Ahmet Ögüt, Banksy, Marcel Broodthaers, Ferdinand Cheval, Gebroeders van

woorden: kunst presenteert dingen in een nieuw, onalledaags

Limburg, Harmen de Hoop, Sol LeWitt, Dennis Oppenheim, Jean Tinguely, Samuel Wiesemann.

licht door manipulatie van de vorm. Dit is wat kunst tot kunst maakt.

Fotografie: Dirk Pauwels.

Viktor Sjklovski (Sint-Petersburg 1893, Moskou, 6 december 1984)

Correcties: Frits Vliegenthart Reacties en bijdragen nummer 27, jaargang 16, dienen uiterlijk op 20 oktober 2012 binnen te zijn. Per mail naar [email protected] of per post naar: Maatschappij Arti et Amicitiae t.a.v. redactie De Nieuwe, Rokin 112, 1012 LB Amsterdam. Advertenties: [email protected] Druk: Koninklijke BDU Grafisch bedrijf B.V. De rechten voor beeld en tekst werden naar beste vermogen geregeld. Andere rechthebbenden gelieve zich tot de redactie te wenden. Bezoek ook onze website www.denieuwe.nl n

The Castle of Vooruit , Ahmet Ögüt

2

J A A R GA N G 16 N R 2 7 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

denieuwe

J A A R G A N G 16 N R 2 7 A R T I E T A M I C I T I A E

3

Huub Mous

Tijdloze waarheden ‘Kunst is volkomen nutteloos’, zo hoor je vaak met grote stelligheid beweren. De mensen, die deze stelling verkondigen, zijn niet zelden van mening dat achter deze woorden een tijdloze waarheid schuilgaat. Nu is het bestaan van tijdloze waarheden opzich zelf al een twijfelachtige zaak, maar deze waarheid is zeker niet tijdloos en ook allerminst essentieel. De gedachte dat kunst volkomen nutteloos is, heeft een historische coördinaat in de tijd. Ze is nauw verbonden met de Romantiek en de opkomst van de burgerlijke kunstopvatting. Er liggen gedachten onder van Kant over de autonomie van de esthetische ervaring. De esthetische ervaring zou volgens Kant immers volkomen belangeloos zijn en gekenmerkt worden door een vreemde paradox: ‘een doelmatigheid zonder doel’, dus in laatste instantie - hoe je het ook wendt of keert - door doelloosheid.

dere reden om te geloven dat deze stel-

trofe, waarvan de kern te herkennen

ling een eeuwige waarheid bevat. Die

is in deze, in wezen tragische stelling.

overtuiging kan een reactie zijn op te-

Als kunst volkomen nutteloos zou zijn,

genstanders die het tegenovergestelde

dan wordt de loop van de geschiedenis

geloof aanhangen en eenzelfde waar-

aan haar eigen lot overgelaten. ‘Kunst

heid veronderstellen in het tegendeel.

is volkomen nutteloos’, betekent in feite:

Mensen bijvoorbeeld die zich afzetten

we staan volkomen machteloos, ook al

tegen een dogmatische kunstopvatting,

gaat de beschaving onder onze ogen

geloven stellig dat kunst in essentie en

ten onder.

voor eeuwig nutteloos is. In die zin had Gerard Reve alle recht van spreken met

Het einde van de grote verhalen

zijn geloof in deze vermeende eeuwige

Zo kun je beweren dat er een correctie

waarheid. Hij zette zich immers af tegen

moet worden aangebracht op deze

De stelling ‘kunst is volkomen nutteloos’

kan zijn, omdat een dogma voor een

een linkse dogmatische kunstopvatting

stelling. met schade en schande komen

bevat dus geen tijdloze waarheid.

rooms-katholiek een gestolde geloofs-

die kunst in dienst wilde stellen van een

we erachter dat we een stapje terug

Hooguit kun je stellen dat sinds Kant

waarheid is die door het gezag van de

betere wereld en een verheffing van

moeten doen in ons denken over auto-

deze stelling voor menigeen een tijd-

kerk tot geloofsleer wordt verheven,

het volk.

nomie en vrijheid. Normen en waarden,

loze waarheid lijkt te hebben. Een soort

maar in feite hooguit een mythische

historisch gezichtsbedrog dus. Er kun-

eeuwigheidswaarde vertegenwoor-

Kunst met een doel

alles leek door de generatie van de ba-

nen verschillende redenen zijn, waar-

digt. Het dogma over de Onbevlekte

Maar er kunnen ook andere dogma-

byboomers op de vuilnisbelt van de ge-

om iemand extra vatbaar is geworden

Ontvangenis van Maria bijvoorbeeld

tische kunstopvattingen zijn. De op-

schiedenis te worden gegooid. Dat was

voor dit soort historisch gezichtsbe-

is wezenlijk iets anders dan de Tweede

vatting bijvoorbeeld dat kunst zich in

de generatie die het modernisme van

drog. Diep romantische kunstenaars

Hoofdwet van de thermodynamica.

dienst moet stellen van een nationale of

de twintigste eeuw opnieuw - op bijna

denken vaak dat deze stelling eeuwig-

Daar is elke curiekardinaal van over-

regionale cultuurtaak, de ‘Friese zaak’

hedonistische wijze - heeft uitgevonden

heidswaarde heeft, omdat voor hen

tuigd. Het zijn beide geformaliseerde

bijvoorbeeld. Een Fries schrijver of dich-

en zich daarna klakkeloos schaarde

de Romantiek zelf een soort eeuwig-

uitspraken, die aanspraak maken op

ter (van een Fries schilder wordt dit niet

achter de stelling dat alle ‘grote verha-

heidswaarde had. Gerard Reve bijvoor-

een onomstotelijke waarheid, maar die

zo gauw beweerd, hoewel er zijn voor-

len’ ten einde zijn. Dat soort excessen

beeld, een typische laat-romanticus,

twee waarheden behoren tot verschil-

beelden te vinden) zou door te schrij-

in het denken - zo beweren sommigen

was er stellig van overtuigd dat kunst

lende registers. Het dogma behoort tot

ven - bewust of onbewust- een bijdrage

- behoeft nodig correctie, dus ook om

volkomen nutteloos is. Dat was een eeu-

het register van de mythos, de Tweede

leveren aan de bevordering van de

een herbezinning op de vraag of kunst

wige en essentiële waarheid voor hem.

Hoofdwet van de thermodynamica be-

Friese taal en cultuur. Sterker nog, juist

wel nutteloos is.

hoort tot het register van de logos.

door deze artistieke inspanning blijft

De mythos en de logo’s

historisch besef, culturele identiteit, dat

de Friese taal en cultuur voortbestaan.

Die vraag krijgt een bedenkelijk karak-

Zoiets als een dogma, hoewel het be-

Maar terug naar de stelling dat ‘kunst

Deze schrijver of dichter dient daarmee

ter, als je haar niet in het perspectief

grip dogma in dit verband verwarrend

volkomen nutteloos is’. Er is nog een an-

een goede zaak. Zijn kunst heeft een

van een burgerlijke idealistische esthe-

doel, ook al is hij zichzelf dat mis-

tica plaatst, waarvan de basis bij Kant

schien niet bewust.

wordt gelegd. Deze esthetica ging uit

Is kunst volkomen nutteloos? Dat

van een geïsoleerd terrein van de esthe-

basale probleem steekt telkens op-

tische ervaring - het esthetisch oordeel

nieuw de kop op, en steeds weer

als verzoening tussen natuurwetten

in een andere gedaante. Bijvoor-

en vrijheid, theoretische en praktische

beeld in de vraag ‘is kunst dan

rede, verstand en begeerte en een

echt wel volkomen nutteloos, ook

geïsoleerde positie van de kunst in de

in deze tijd van terreur en verval

maatschappij - kortom, die ‘Zweckmäs-

van waarden? Andere tijden vra-

sichkeit ohne Zweck’. Anderzijds mag

gen om een andere kunst. Terug-

zelfs binnen een dergelijke eenzijdige

kijkend zou je kunnen beweren,

opvatting van de esthetica de brute

dat de stelling ‘kunst is volkomen

confrontatie met de kunstuiting niet ver-

nutteloos’ een dramatische ver-

onachtzaamd worden, zeker niet als

gissing is geweest binnen het pro-

deze confrontatie in de kunst zelf cen-

ject van de westerse moderniteit.

traal komt te staan, een provocerend

Je kunt zelfs beweren dat er iets

karakter krijgt, en zo het dwingende

volkomen is losgeslagen in onze

keurslijf van de kantiaanse esthetica

westerse cultuur, een stille catas-

juist doorbreekt. n

Ahmet Ögüt The Castle of Vooruit, helium-filled balloon floating above the ground at a height of eleven meters and diameter of eight meters, Waalse Krook, Gent, 2012. Commissioned by S.M.A.K. for TRACK, photo Dirk Pauwels Marcel Broodthaers, Chapeau blanc, 1965

4

J A A R GA N G 16 N R 2 7 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

denieuwe

J A A R G A N G 16 N R 2 7 A R T I E T A M I C I T I A E

5

Sublieme tijdelijkheid In februari 2012 startTen 65 studenten van de kunstacademie van Nancy en Reims onder leiding van zeven professionele assistenten en een aantal docenten met het maken van 33 grote zwart/witte muurtekeningen van Sol LeWitt in de galerie 2 van Centre Pompidu Metz. In Europa is deze tentoonstelling - van april tot juli 2012- van Sol LeWitt met de titel ‘Wall Drawings from 1968 to 2007’ de grootste uitvoering van zijn muurtekeningen ooit. Deze 33 groot formaat tekeningen zijn een keuze uit de ontwerpen die Sol LeWitt heeft gemaakt tussen 1968 en 2007. Midden in de enorme zaal op de tweede verdieping van het gloednieuwe kunstcentrum, met aan weerskanten een glazen wand met uitzicht over de stad waren elf grote kamers en diverse gangen gebouwd met elk drie uitgewerkte muurtekeningen: telkens twee kleinere van ca 4 x 4m en een grote van ongeveer 4 x 8m. Sommige kamers zijn gevuld met geometrische figuren in zwarte verf of inkt en andere met vlakvullende geometrische rasters in arceringen van dunne potloodlijnen.

Frank Lisser

bracht. Deze strenge werkwijze zonder

van dat schilderij. In de kunst wordt

enige ruimte voor improvisatie, of voor

deze constructie zo normaal gevonden

de eventuele authenticiteit en aspiraties

dat de afwijking hierop direct als onder-

van de uitvoeders heeft niet geleid tot

mijnend wordt ervaren. De roemruchte

een gortdroge tentoonstelling. Het is

Ready Made, het urinoir van Marcel

precies tegengesteld aan de maakwij-

Duchamp bijvoorbeeld, breekt direct

ze: de kijkervaring is overdonderend.

in op deze relatie tussen de esthetische

Het is een oneindig wegdrijven in hal-

ervaring en haar unieke object. Dit werk

lucinerende ruimten gevuld met ritmes

is in eerste instantie begin vorige eeuw

vol minutieuze herhalingen. Monumen-

als een frontale aanval op die zeld-

Zonder echt overzicht van het geheel

een verzameling combinatieblokken

taliteit en verfijning vloeien samen in

zaamheid en haar evenknie, de ver-

te krijgen werken de veelal jonge stu-

van telkens blokken van vier met daarin

een beleving die vergelijkbaar is met

vangingswaarde, ervaren. De centrale

denten dagelijks van de ochtend tot

vier soorten arceringen.

het ronddwalen in de kathedraal van

positie in de recente kunsthistorie heeft

Reims. Het zien van dit werk heeft zo

als bescherming gewerkt. Haar mythe

de avond aan een stuk door. Elk werk begint met het lezen van het getekende

Ervaring

een sterke visuele impact dat het lijkt

vorming rondom het tot stand komen en

ontwerp van Sol LeWitt dat bestaat uit

Op de tentoonstelling zijn alle 33 partitu-

alsof er geen logica of rationaliteit in

de context van deze Ready Made heeft

een gebruiksaanwijzing met een ver-

ren van Sol LeWitt als bordkrijttekening

is toegepast. Echter het is omgekeerd

bijgedragen aan het herstellen van de

zameling van een aantal basisvormen.

uitvergroot aanwezig. Het krijtschema

evenredig met deze ervaring: het is

bestaande orde: het toekennen van de

Daarna wordt deze gebruiksaanwij-

bestaat telkens uit drie onderdelen. De

volstrekt logisch en radicaal rationeel.

zeldzaamheid. Het urinoir uit de Karwei-

zing als model op een zijmuurtje over-

bovenste is de basis, in het voorbeeld

Het romantisch idee van de kunstenaar

krant is echt veel goedkoper dan dat

genomen en tenslotte wordt het door

hier twintig soorten genummerde blok-

als gevoelsmens die op pure intuïtie de

van Duchamp. De ondermijnende wer-

de uitvoerders in groot formaat nauw-

jes met daarin een lijntje. Het midden-

toeschouwer betovert, wordt hier vol-

king is geheel opgelost en verdwenen

gezet uitgevoerd.

deel is de compositie als lijntekening-

komen weggevaagd. Vanuit de ratio,

in het zeldzaamheidscircuit.

Sol LeWitt heeft vanaf 1968 tot 2007 een

combinatie en het onderste schema is

in wel bewust gekozen seriële metho-

serie van 1200 ontwerpen voor muurte-

de compositie op basis van nummers.

diek met een volledig instrumenteel ge-

Vernietiging

keningen gemaakt. Deze klein formaat

Elk blokje bestaat uit een specifieke

maakte uitvoering wordt een sublieme

Bij Sol LeWitts muurtekeningen wordt de

kijkervaring opgeroepen.

status van het unieke meesterwerk veel

­­­­­Partituur

tekenmaterialen potlood, krijt, diverse

tekeningen zijn geen schetsen maar

nummer combinatie van twee blokjes.

De film bij de tentoonstelling toont het

verdunde inkten en zwarte verf grote

partituren, te vergelijken met muzikale

(bijvoorbeeld nummer 1 samen met 17).

maakproces van ruim acht weken. Het

muuroppervlakten te bedekken met

composities. Ze bevatten een geschre-

De monumentale wandtekening van 8

Zeldzaam

genoemde voorbeeld van Duchamp.

begint met een college van de profes-

een rijke variëteit aan patronen. Het af-

ven uitleg naast schema’s met vaak

x 4 meter is honderd procent kloppend

Een dergelijke ervaring wordt door-

De controverse tussen de ervaring zelf

sionele assistenten. Zij komen van de Sol

dekken, afplakken, arceren en uitmeten

diverse lijn-cijfercombinaties. Of er

met dit schema. Het is gecontroleerd en

gaans altijd in verband gebracht met

en het kunstwerk daarachter is veel gro-

LeWitt Studio in New York. Deze instel-

moet eerst geoefend worden voordat

zijn een aantal typen arceringen afge-

het staat vast: foutloos, alles is perfect.

het unieke kunstwerk en zijn eeuwig-

ter. De kijkervaring is zo indringend dat

ling zorgt voor de correcte uitvoering

men aan de echte uitvoering kan begin-

beeld, zoals hier in het voorbeeld, met

De studenten van de academie hebben

heidswaarde dat alleen gemaakt kan

de kijker het niet kan aanvaarden dat

van het werk van de in 2007 overleden

nen. Een van de grote uitdagingen is het

daaronder een cijfer. De cijfers vormen

gedurende deze acht weken onder lei-

worden door een zeldzaam soort kun-

deze gewaarwording slechts in hem al-

Amerikaanse kunstenaar Sol LeWitt.

op een steiger werken met linialen van

een blok van vier en deze weer samen

ding van zeven dirigenten een vlekke-

stenaar: de genie. Dit is dan ook het

leen rust en dat er geen direct verband

Het vraagt ambachtelijk nogal wat om

vier meter die door twee personen in

een blok van 4 x 4 ofwel een blok van

loze uitvoering gegeven.

meest gehoorde argument voor de

is met de schepper en zijn werk.

met diverse hulpmiddelen, zoals groot

balans gehouden moet worden, terwijl

zestien combinaties van arceringen De

Op de film is goed te zien met welke

enorme waarde van dat werk. De kijker

Ten eerste wil het besef van de mede-

formaat passers en linialen, en met de

een derde persoon een lijn trekt.

wandtekening op groot formaat is dan

overgave dit monnikenwerk is vol-

ervaart dit bij het zien van bijvoorbeeld

dogenloze methodiek, rustend in de ra-

het schilderij Las Meninas van Velasqu-

tionaliteit van die strenge partituur, dat

ez. Dat eenmalige geniale schilderij zet

breekt met de illusie van de individuele

de kijker in de onmiddellijkheid van het

expressie, nauwelijks doordringen. Zo

hier en nu van de grootse ervaring. ‘Ik

sterk is het geloof in de rol van de indivi-

sta in het Prado voor het origineel en

duele maker.

zie het echt! ‘ In dit euforische moment

Nog verontrustender is dat er geen indi-

vloeien subject en object in elkaar over

viduele maker is. Tenminste: wie veroor-

jarige kunststudenten een kijkervaring

Sol LeWitt de eeuwigheidswaarde van

en besmetten elkaar in het gevoel voor

zaakt wat hier? De ontwerpen van Sol

van deze impact kunnen veroorzaken.

het kunstwerk losgelaten zonder de er-

die zeldzaamheid. Het schilderij lijkt op

LeWitt zijn bijzonder mooi om te zien,

De vergelijking met de musicus die muzi-

varing daarvan prijs te geven.

dat moment net zo kostbaar te zijn als

maar de realiteit van de uitvoering is

kale partituren uitvoert, is niet helemaal

De natuurlijke koppeling van dat su-

het leven zelf dat het schilderij kan be-

verpletterend indrukwekkend. Zonder

op zijn plaats. Voor een geslaagde uit-

blieme ervaringsmoment, die unieke

kijken.

die heldere partituur is er geen ervaring

voering van een partita van Bach is een

individuele emotie aan dat zeldzame

De kijker, de ervaring en het schilderij

als deze mogelijk, maar zonder die 65

jarenlange oefenpraktijk vereist, terwijl

en dus extreem kostbare object wordt

lijken allen even uniek en onvervang-

vertolkers is er geen beeld. De loskop-

bij Sol LeWitt een korte technische intro-

wel het wreedst verbroken door de tij-

baar. De vraag of Las Meninas nuttig is

peling van schepper en vertolker is in

ductie afdoende is. Het uitvoeren van

delijkheid. De tentoonstelling in Metz

en hoe dit te definiëren valt, wordt op-

de beeldende kunst nog steeds een uit-

een Sol LeWitt vereist enige vaardig-

heeft slechts tien weken geduurd. Deze

gelost in de zeldzaamheid. Zeldzaam-

zonderlijke werkwijze.

heid, geduld en volharding, maar de 65

prachtige kathedraal van dansende rit-

heid en kostbaarheid zijn economische

En nog moeilijker is de ontdekking dat

kunststudenten in die film behoorden

mes met die honderden soorten grijstin-

tweelingen. Nut is wel een vreemd be-

deze makers of uitvoerders niet excel-

niet tot de kaste van supertalenten zo-

ten en duizelingwekkende dieptes - die

grip hierin, maar het is vergelijkbaar

lent zijn. De film bij de tentoonstelling

als dat bij die jonge Russische violisten

eeuwig zou moeten duren - is inmiddels

met diamanten. Water is nuttiger dan

laat dat goed zien. Veel onhandig po-

gebruikelijk is. Het is misschien ontluis-

overgeschilderd, witgekalkt, vernietigd

diamant, maar diamanten zijn per ki-

gen, stevige bijscholing en correctie

terend maar het is binnen ieders moge-

en verdwenen. Het meest ontregelend

logram veel kostbaarder dan water.

met uiteindelijk een geweldig resultaat.

lijkheden om thuis een Sol LeWitt uit te

is wel deze vernietiging van het object

De zeldzaamheid weegt kennelijk

In de muziekpraktijk hoort men vaak

voeren met eenzelfde enorme visuele

waar deze overweldigende ervaring in

economisch zwaarder dan nut. Deze

jonge virtuoosjes uit Rusland zonder

impact. Tenminste als de partituur streng

rust en wat er van overblijft als restant:

kostbaarheid wordt dus uitgedrukt in

moeite prachtig viool spelen, maar in

wordt uitgevoerd. Dit idee ondermijnt

een heftig verlangen om terug te keren

eenheden van zeldzaamheid ofwel

de beeldende kunst is men niet gewend

het fundament van de zeldzaamheid

en de zachte melancholie van de herin-

geldwaarde of vervangingswaarde

dat een gewone groep van negentien-

waarop de kunst rust. Daarmee heeft

nering aan wat even is geweest. n

6

J A A R GA N G 16 N R 2 7 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

sterker ondermijnd dan bij het boven-

denieuwe

J A A R G A N G 16 N R 2 7 A R T I E T A M I C I T I A E

7

Larissa Kikol, vertaling Fredie Beckmans

Zij Van kunst kun je geen goulash maken Ik woon in Berlijn en kom uit Keulen. Om precies te zijn uit een klein plattelandsdorp bij Keulen. Zo nu en dan ga ik mijn ouders bezoeken, vaak als ik ziek ben. Dit weekend was ik verkouden, teveel in een koud atelier gewerkt, te weinig slaap gehad en te vaak geen sjaal omgedaan. Mijn moeder had soep gemaakt. Ik pelde voor mezelf een hard gekookt ei. ‘Hoe kan het toch dat je nu verkouden bent geworden?’ vroeg mijn moeder, ‘en wat moet dat nou weer, de hele tijd in je atelier.’ Ik zei maar niets. ‘Geen wonder dat je ziek wordt, je moet minstens één keer per dag warm eten, dat heb ik je altijd al gezegd!’, hoofdschuddend keek ze naar de hoop eierschalen. Daarop ging ze naar ons medicijnkastje om er wat in te rommelen. Ze had daar nog iets. Aha! Opgewonden kwam ze met volle handen terug, een neusspray viel daarbij op de grond. ‘Oei, we moeten nu vooral niet gaan zitten jagen’. Eerst maar eens gaan zitten en alles van me af laten vallen. Mijn vader wilde iets zeggen, maar wachtte er toch maar liever mee. Altijd diezelfde strategische beslissingen. Mijn vader wacht graag. Hij zit dan aan tafel en kijkt. Of kauwt op een snoepje. Op een gegeven moment moet hij er dan klaar voor zijn. De doosjes en capsules lagen voor me. Ik pakte nogal sceptisch de tabletten tegen diarree. ‘Niet die’, zei mijn moeder snibbig. ‘Hier,’ ze zwaaide met haar handen boven de stapel heen en weer, ‘kijk nou toch eens’. ‘Nu,’ zei een stem diep in mijn vader. Hij zei: ‘Zalf’. Mijn moeder en ik keken hem verrast aan. Stilte. Daarna keek ik mijn moeder weer aan. Hij hervond zich nog net op tijd en zei dat hij nog ergens zo’n zalf had en die moest ik dan op mijn keel smeren. Mijn vader leunde uiterst tevreden achterover. Hij had zijn zegje gedaan. Een goed gevoel. En mijn moeder? Die deed alsof ze niets had gehoord. ‘Hier,’ ze wees weer op de stapel, ‘je moet nu echt iets nemen.’ Ze stapte op en kwam met een ringmap terug. Daarin had ze alle recepten verzameld van medicijnen die ik ooit heb ingenomen, ze zou het wel eens even nakijken. Mijn moeder vond dat de kunst aan alles schuld had. Moeder: ‘Zo heb je wat geschilderd en zo ben je ziek. En wat heb je daar nou aan?’ Ik: ‘Ik studeer nou eenmaal kunst. Wat moet ik dan gaan doen?’ Moeder: ‘Ach kunst, vroeger hadden we ook geen kunst nodig… daar kan ik me nog niet eens goulash van koken!’ Ik: ‘Ik zal me in de toekomst eenvoudigweg warmer kleden.’ Moeder: ‘Altijd een sjaal om je nek. En ‘s avonds iets warms om te eten.’ Ik nam de Meditonsin. Moeder: ‘Dat jullie toch steeds denken, dat jullie kunst moeten maken. Nu zie je maar weer eens wat daarvan het resultaat is: ‘dat,’ ze wees met haar vinger naar het bord soep, ‘dat is het enige ware’. ‘Smaakt lekker’ probeerde ik van onderwerp te veranderen. Mijn moeder keek me bezorgd aan: ‘Allemaal idioten, wat heb je nou aan al die kunst?’ Ik: ‘Nou ja zeg, idioten heb je overal.’ ‘Ook op kantoor,’ wist mijn vader te melden. Moeder:’ Pff, al die kunstenaars denken dat ze heel wat zijn, omdat ze schilderijen maken, die niemand wil! En ze kunnen niet eens de eenvoudigste dingen zelf.’ Ik keek haar vragend aan. Moeder: ‘De hele huishouding! Kinderen opvoeden! Uit werken gaan! De boekhouding doen!’ Ik: ‘Nou vertel het ze dan eens.’ Mijn moeder liep de keuken in en kwam met een eierwekker terug. Moeder: ‘Hier, die neem je mee. Kun je voor jezelf ook eens een warm ei koken. Je weet toch dat je een keer per dag iets warms moet eten! ‘Ik: ‘Dank je.’ Moeder: ‘Schilder toch eens iets moois.’ Ik lachte zo’n beetje. Ik: ‘En wanneer?’ Moeder: ‘Donderdag!’ Ik:’ Mama, ik heb geen tijd om iets moois te schilderen, die docenten bij ons willen nog niet iets moois zien.’ Moeder: ‘Ach, die ook altijd.’ Wond ze zich op. Ik: ‘Nou dan schilder je toch zelf eens wat.’ Moeder: ‘Daar heb ik geen tijd voor, ik moet tenslotte voor je vader zorgen.’ Mijn vader: ‘Zie je nou wel, zij heeft ook geen tijd voor mooie dingen.’ Hij grijnsde. Na een paar dagen in een warm bed met een grote televisie en heerlijk eten ging het al een stuk beter en reisde ik terug naar Berlijn. De volgende dag in mijn atelier stak ik de verwarming aan. ‘Ja maar dit is veel te warm’, klaagde iemand, ‘zo kan ik niet schilderen hoor.’ Ik grijnsde en stelde voor dat hij toch eens iets moois moest schilderen. ‘Wij studeren hier kunst en hoeven helemaal niks moois te maken.’ Woedend stapte hij naar buiten in de kou. Ik zette voor mezelf thee en dacht daarbij aan iets moois. n

Dennis Oppenheim

Device to Root out Evil, 1997

‘The sculpture is a gesture- turning something upside down. The country church is balanced on it’s steeple as if it were positioned by a terrific force of nature.’ Galvanized structural steel, anodized perforated aluminum, transparent red Venetian glass, 25’ H x 15’ W x 12’ D, photo by Thom Quine.

Samuel Wiesemann, Call Alice, portret van Larissa Kikol

8

J A A R GA N G 16 N R 2 7 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

Location: Vancouver, Canada

denieuwe

J A A R G A N G 16 N R 2 7 A R T I E T A M I C I T I A E

9

gekke was dat het werd geaccepteerd.

denten heb. Ik geef geen les en ik heb

Ze werden geleegd en hebben er heel

nooit op een academie gezeten.

lang met z’n achten gehangen. Mijn acties krijgen zoals ik dat noem

Intuïtie

een tweede leven op websites, in tijd-

Wat ik hierna ga doen, weet ik nog niet.

schriften, boekjes, kranten etcetera. Het

Ik blijf natuurlijk een intuïtief werkend

media-effect. Ik gebruik het allemaal.

kunstenaar en niet iemand die een pro-

Zo breng ik mijn werk in diverse vormen

gramma afwerkt. Ik heb nog steeds as-

van documentatie terug in de kunst-

pecten van de autonome kunstenaar

wereld zodat het ook daar een rol kan

maar heb niet het idee dat ik zo’n ego

spelen als feit dat het gebeurd is maar

ben, zo’n expressionistisch kunstenaar

ook als een alternatieve vorm van kunst

die zijn gevoel op het doek werpt, dat

maken.

zal niet lukken. Ik merk wel dat alles gekoppeld is aan herinneringen. Je hoort

Harmen de Hoop, For free! , Rotterdam, 2005, Courtesy West, Den Haag

Ik ben niet zo een ego

Marianne Vollmer

Gesprek met Harmen de Hoop Mijn herinneringen aan de tijd dat ik als klein kind op een zomerse dag buiten op het stoepje zat en een huismus heen en weer zag huppen in de zon zijn nog steeds sterk aanwezig. Waar dat uit bestond qua plek is voor mij altijd heel belangrijk geweest. Ik ben dan ook architectuur gaan studeren en nog steeds zijn plekken mijn materiaal. Het zoeken naar de perfecte locatie voor mijn acties is hetgeen waar ik dag in dag uit mee bezig ben en waar ik nog steeds van geniet. Al mijn inspiratie komt daar vandaan. Er zijn mensen die zich laten bepalen door het sociale, de omgang met de medemens. Ik kijk totaal anders. Let alleen maar op de omgeving: de contrasten, de materie, de conflicten, hoe het licht valt. Een soort ‘Alleen op de Wereld effect’. Ik bekijk de wereld alsof ik een buitenstaander ben, aan de zijlijn sta. Dat heb ik mijn leven lang gehad. Je kijkt naar wat een maatschappij of stad is. Wat gebeurt er allemaal. Het is een spanningveld tussen er deel van willen uitmaken en er toch altijd buitenstaan.

10

J A A R GA N G 16 N R 2 7 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

Politiek

bij een bepaalde generatie en bent

Je zoekt steeds naar nieuwe vormen.

omgeven door de stedelijke cultuur.

Nadat ik allerlei grafische dingen in de

Daar komen werken uit voort en som-

stad geplaatst had - van het woord Ho-

mige zitten dan ietsje dichter bij iets dat

tel tot een basketballveld - heb ik op een

je hebt meegemaakt. Met die specifieke

gegeven moment de stap genomen

werken heb ik zelf een leuke band maar

naar driedimensionale objecten zoals

ze worden vaak ook door anderen het

haakjes, afvalbakken, brandblussers.

best gevonden. Dan zit er dus toch er-

Daarna werden het gedragingen van

gens iets in verstopt wat misschien wel

mensen waarin ik personen een be-

collectief biografisch is en met dat col-

paalde handeling liet doen en nu zijn

lectief biografische kan ik waarschijnlijk

de acties gericht op communicatie.

goed uit de voeten.

Ik leerde destijds Jonas Staal kennen

Er wordt mij vaak gevraagd waar ik ei-

doordat hij mij zijn scriptie die hij over

genlijk van leef. Ik vind dat niet relevant.

mijn werk geschreven had opstuurde.

Er zit de gedachte achter dat kunst toch

Hij was geïnspireerd door mijn manier

op de een of andere manier aan de ver-

van werken maar niet door de uitvoe-

koopbaarheid, aan producten gekop-

ring ervan. We hebben drie jaar inten-

peld is. Het is een markt. Voor mij heeft

Harmen de Hoop, Updated sculpture #11 ( Rob Pleysier/Harmen de Hoop), den Haag 2006,

sief samengewerkt en daar een boek

dat nooit een rol gespeeld. Ik laat mij

Courtesy West, Den Haag

over gepubliceerd. Nu hebben we ons

inspireren door de generaties voor mij

in een totaal andere richting ontwik-

met mensen zoals Richard Long die in

keld. Jonas is veel meer bezig met de

eerste instantie uit die markt probeer-

echte politiek en is ook veel theore-

den weg te komen. Een soort idealisme

tischer dan ik ben. Toch is mijn laatste

was het, een droom, het zoekende zon-

werk ‘Abstracte Kunst’ dat ik net heb af-

der praktisch doel. Ik probeer dat ook in

gerond, in zekere zin ook wel politiek.

alle facetten van mijn werk te stoppen.

Of dat nu door Jonas komt, die mij veel

Maak het niet voor de kunstinstellingen,

Het begint voor mij met een idee, een

en soms ook conflicten samenkomen

- ik trek bijvoorbeeld een overall aan

politieker wilde maken of dat het de tijd-

niet om te verkopen. Het moet voor mij

vermoeden waar een werk over zou

waardoor ik daar een voor mij span-

- maar ben wel herhaaldelijk door de

geest is weet ik niet omdat heel veel van

perse over alledaagse dingen gaan en

moeten gaan. Over demonstranten

nend werk van kan maken.

politie gestopt. Dat leidde in het alge-

mijn kunst nu eenmaal te maken heeft

ook tijdelijkheid speelt daarin een be-

meen niet tot grote problemen. Er zijn

met wat er in de wereld gebeurt. Het

langrijke rol. Daarmee zet je een groot

wel werken onvoltooid gebleven.

werk bestaat uit opruiende pamfletten,

contrast neer met al die grote ego’s en

ingezonden brieven aan instanties en

de mensen die onderwerpen zoeken

bijvoorbeeld die willen demonstreren omdat ze hun mening willen uiten ter-

Mieren

wijl je weet dat politici niet luisteren. Dat

De menselijke aanwezigheid is wat me

gevoel van ongenoegen dat al jaren

als onderwerp het meest interesseert

Acties

brieven aan politici. Dit allemaal aan de

die ‘larger than live’ zijn. De goddelijk-

in de lucht hangt is dan misschien waar

terwijl ik de mens eigenlijk helemaal

Ik maak acties die zich richten op de

hand van abstracte kunstwerken in de

heid, het sublieme. Ik heb me vanaf

het werk over zal gaan. En dan begin ik.

niet interessant vind. De filosofie is dat

voorbijgangers. Ik wil ook niet dat het

openbare ruimte. Totale misinterpreta-

het begin enorm afgezet tegen hoe

Als inspiratiebron heb ik heel veel boe-

de stad of maatschappij is opgebouwd

meer is dan dat. Het is geen theater

ties van deze beelden die oproepen tot

ego’s functioneren in de kunstwereld.

ken met foto’s, een archief. Geen artis-

uit die enorme optelsom van individuen

of performance waarbij je een aan-

acties. Die hele schreeuwerige toon van

Voor mij is het Stedelijk Museum niet

tieke boeken maar praktische met van

maar we zijn gewoon mieren die zon-

kondiging krijgt. Die vind ik binnen de

het maatschappelijk debat van nu van

het hoogst haalbare. Ik wil niet op een

die lekkere foute gebruiksfotografie.

der doel naar links of naar rechts lopen.

kunstwereld - ook als je die op pleintjes

zowel links als rechts heb ik daarin ver-

podium. Wat mij vooral interesseert is

Daarna gooi ik mijn fiets in de auto, ga

We houden van orde en regels. Dat is

etcetera. doet - enorm problematisch.

werkt. Mijn eigen mening speelt daarbij

dat het een onderdeel kan zijn van al

naar een bepaalde stad en fiets daar

onze vorm van met elkaar omgaan ge-

Meestal kan het die aandacht helemaal

geen enkele rol. Zo heb ik pamfletten

die media die wij gebruiken, de alle-

rond. Ik weet dan al zo’n beetje waar

worden. Ik herken de leuke kanten er-

niet verdragen. Dan staat iedereen

verspreid in een duurdere buurt in de

daagsheid daarvan. Daarbinnen wil ik

ik naar zoek, waar ik naar wil kijken. Er

van en speel met wat ik benepen vind.

klaar en is er een actie en denk je is dat

omgeving van een sculptuur van Henk

functioneren. Filosofisch? Ik? Ik ken wel

moet bijvoorbeeld iets van een toren

Aan de andere kant ben ik helemaal

het nou? Die verwachting. Dat heb ik

Visch. Men werd daarin opgeroepen

ergere mensen hoor. Ik ben een forma-

gegooid worden. Dan blijkt dat je niet

een product van die cultuur. Sommige

dus niet. De hele stad is een optelsom

op een bepaalde dag met kwasten en

listisch kunstenaar, ben heel streng op

naar boven kunt en moet je iets anders

regels ontstaan ook maar gewoon in

van gebeurtenissen waar ik gewoon

witte verf naar het veelkleurige beeld

de vorm en vind mezelf nog altijd heel

bedenken. Vanuit dat eerste idee kom je

een maatschappelijke dynamiek. Het is

een gebeurtenis bij doe. Ik probeer

te komen om het weer wit te schilderen

erg pragmatisch. Ik ben natuurlijk wel

altijd heel ergens anders terecht dan je

allemaal relatief zoals met de snelheid

daarin zo dicht mogelijk bij de werkelijk-

omdat het nu te multi-culti zou zijn. Ie-

de beste kunstenaar van Nederland

eerst bedacht had. Door de dingen die

op de weg bijvoorbeeld in Duitsland

heid te blijven. En net zoals bij mijn ob-

dereen in de kunstwereld ging op tilt. Er

maar dat houden we geheim. n

je meemaakt kan dan ook de inhoud

zijn die getalletjes net weer anders en in

jectjes kun je het toevallig tegenkomen,

is aangifte gedaan en vijf agenten wa-

van het werk weer veranderen. Het is

sommige landen bestaan ze niet eens.

maar je kunt het ook gemist hebben. Er

ren op de aangegeven dag 24 uur bij

Harmen de Hoop (Utrecht 1959) Rotter-

dus niet zo dat ik - wat mensen wel den-

En daarom vind ik ook dat ik als individu

zit toch altijd iets raars in. Dat is wat kunst

het beeld aanwezig. Ook is Henk Visch

dam. Studeerde enkele jaren bouwkun-

ken - al lekker rondfietsend op een idee

het recht heb mijn kleine dingetjes te

altijd heeft, dat het er net naast zit. Het

uit Eindhoven gekomen. Het was hec-

de aan de Technische Universiteit Delft

kom. Zo werkt het niet. Je moet weten

doen ook als die een wet overtreden

moet wringen. Er gebeuren wel gekkere

tisch. Sandra Smets heeft er nog over

en een jaar bij Ateliers ‘63.

waarop je wilt focussen voordat je an-

of een ander niet bevallen. Ik tast de

dingen in de stad dan wat ik doe. Som-

geschreven in de NRC. Het vermoeden

De documentatie van zijn werk is ten-

dere dingen toevallig kunt vinden, je

grens af. Waarom bestaan die regels en

mige voorbijgangers zullen iets nor-

ontstond dat het pamflet van mij of van

toongesteld in binnen en buitenland.

kunt laten verrassen. Ik heb een doel.

welke rechten heb ik om het daar niet

maal vinden wat er voor mij net naast

Jonas kon zijn, maar de leukste reac-

Begin dit jaar had Museum Jan Cunen,

Ik ben een padvinder die zijn pad vindt

mee eens te zijn? Die vraagstelling heeft

zat. Zoiets heb ik meegemaakt met de

tie vond ik toch dat men dacht dat het

Oss een overzichtstentoonstelling van

in een vreemde stad en maak duizen-

altijd in het werk gezeten. Maar het

afvalbakken die ik geplaatst had bij de

studenten van mij zouden zijn die ik op-

vijftien jaar kunstpraktijk. Met documen-

den foto’s van plekken die mogelijk een

blijft een zijlijngevoel natuurlijk. Ik op-

kweekschool voor de handel in Amster-

dracht had gegeven om iets radicaals

tatie zoals: wandvullende fotoprints,

geschikte locatie zijn. Ik zoek net zo

gepakt? Helemaal niet. Ik pas me aan

dam. Ik had verwacht dat ze heel snel

te doen omdat ze anders hun punten

dia’s, drukwerk, installaties, tekst, film en

lang tot ik iets vind waar alle elementen

bij wat ik denk dat mensen verwachten

zouden worden verwijderd maar het

niet kregen, terwijl ik helemaal geen stu-

audiowerken. n

Harmen de Hoop, Crossing in nature, Amstelveen, 1993, Courtesy West, Den Haag

denieuwe

J A A R G A N G 16 N R 2 7 A R T I E T A M I C I T I A E

11

Les belles heures du duc de Berry Van 5 april tot 25 juni 2012 waren 47 losse bladen uit het 224 bladen tellende getijdenboek ‘Les belles heures du duc de Berry’ in het Louvre te zien. In het kader van een restauratieproject was dit voor het eerst en ook voor het laatst mogelijk. Inmiddels zijn deze bladen weer teruggeplaatst in hun kaft en ligt het boekje weer in de kluis van The Cloisters in New York. De komende tientallen jaren is het onmogelijk om dit wonder van verfijning in het echt te zien. Les belles heures du duc de Berry, getijdenboek van de Gebroeders van Limburg,

Elk blad bestaat uit illustraties van allerlei christelijke verhalen, beroemde heiligenlevens, apostelen in

ca 1405-1408, blad 151 en 152, de kruisafneming en graflegging van Christus, dubbel

actie, vreselijke martel- scènes en spectaculaire tenhemelopnemingen; elke verbeelde gebeurtenis

blad links en rechts naast elkaar. De afbeeldingen in het boek zijn 17,5 x 24,5 cm.

wordt op ieder blad aangevuld met een kort gebed in hartstochtelijk middeleeuws Latijn.

Het boek heeft 224 gedecoreerde en geïllustreerde perkamenten bladen.

Tevens wordt elk blad met eenzelfde patroon van gedecoreerde boomblaadjes aan krultakjes rondom de illustratie opgevuld. Op een reproductie is dat niet goed te zien maar in het echt wel: elk boomblaadje heeft in de zwarte contourlijn een opbollend glimmend hartje van goud, zo wordt elke illustratie omzoomd met een reliëf van schitterende gouden druppels of juwelen. Om bladgoud aan te kunnen brengen is er een grondlaag van kalk met daarop een rode kleipasta nodig, daarna een lijmlaagje en daar wordt een bladgoudfragmentje op geplakt. De laatste handeling is het polijsten van het bladgoud. Elke 1 m2 cm kent tien van die blaadjes. De miniaturenliefhebber en opdrachtgever duc du Berry heeft hiervoor de gebroeders van Limburg & assistenten bereid gevonden om in drie jaren ruim drie miljoen handelingen te verrichten. Gelukkig hebben noch de duc de Berry noch de Gebroeders van Limburg zich het nut de en noodzaak hiervoor afgevraagd. Ze hebben het gewoon FL n

gedaan en mooier kan het eigenlijk niet. http://www.louvre.fr/expositions/les-belles-heures-du-duc-de-berry n

12

J A A R GA N G 16 N R 2 7 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

denieuwe

J A A R G A N G 16 N R 2 7 A R T I E T A M I C I T I A E

13

Bart Lodewijks

Brief aan de spoorwegen Gent, 24 maart 2009 Geachte spoorwegdirecteur, Geachte heer Haek, Sinds enige tijd loop ik rond met het idee om u een brief te schrijven. Onze werk-

de muur van betonnen platen die de werkplaats van uw bedrijf uit het zicht houdt

zaamheden liggen ver uiteen: terwijl u met uw werk het hele Belgische landschap

van de Jules de Saint-Genoisstraat. Het zijn dezelfde klassieke Vlaamse muurtjes die

doorkruist, breng ik als kunstenaar in buitenwijken van steden een aaneenscha-

in de schilderijen van Raveel opduiken. Pas toen een voorjaarsbui het krijt van de

keling van tekeningen aan. Het zijn rechte lijnen, die met schoolbordkrijt en een

betonnen platen vaagde, haastten kinderen uit het eerste leerjaar van de buurt-

meetlat getrokken worden op straten, muurtjes en gevels van huizen, met toestem-

school zich naar de betreffende muur en brachten de lijnen in kleurkrijt terug in het

ming van de bewoners. Niet te verwarren met graffiti, want de tekeningen zijn niet

straatbeeld. Dit inkleuren van de deels vergane krijtlijnen vond plaats buiten mijn

illegaal en protesteren niet. Het zijn evenmin tekens zoals de pijlen en getallen die

medeweten om. De dialectiek tussen mij en de buurt kwam op gang zonder dat ik

spoorarbeiders achterlaten op bielzen en treinmaterieel. Mijn (krijt)sporen vormen

er erg in had. De olifant waarvoor ik de wijk had aangezien, bleek veel minder een

een veel minder gepland traject dan het spoornet, al leiden ze evenzeer naar al-

dikhuid te zijn en begon wis en waarachtig uit zichzelf te lopen.

lerlei bestemmingen. Foto’s van tekeningen als kerstkaart De locaties waarop ik anderhalf jaar geleden in opdracht van het S.M.A.K. (Stedelijk

Leerlingen van de buurtschool hadden hun klaslokalen versierd met kleefwerken

Museum voor Actuele Kunst) begon met tekenen liggen allemaal in de Gentse wijk

die bomen voorstelden, samengesteld uit geknipte vierkantjes, cirkels en driehoe-

Moscou. Die wijk is u wellicht bekend als locatie waar de treinwerkplaats Ledeberg

ken. In mijn ogen geometrische constructies, verwant aan de tekeningen die ik aan

ligt, of van de film Aanrijding in Moscou. In Moscou zijn de tekeningen zich gaan ver-

het uitzetten was in de wijk. Een van de kleefwerken tekende ik na op de gevel van

mengen met het terrein waarover u de baas bent. Nu mijn werk er bijna geklaard

een huis tot de omvang van een echte boom. De boom op de gevel werd een ver-

is, wordt het tijd om u te vertellen waarover de tekeningen gaan en uit de doeken

bindende schakel tussen mij en de buurt toen de kinderen onderaan de stam kerst-

te doen waar ze precies gedomicilieerd zijn. Mijn bedoeling met deze brief gaat

bomen met pieken en ballen begonnen te tekenden. Ouders kwamen de resultaten

echter verder dan dat.

van hun kroost bekijken. De foto’s die de schoolleiding van de tekeningen maakte, werden verstuurd als kerstkaart.

Uw aandacht vraag ik voor een van uw eigendommen: een met sloop bedreigd spoorwachtershuis, dat wordt bewoond door een gepensioneerde medewerker

[…]

van uw bedrijf. Op de gevel van dit huis bracht ik een tekening aan, die doorloopt op het behang binnenskamers. Het S.M.A.K. wil de tekening op het spoorhuis als

De krijttekening breidde zich uit van buur naar buur, van huis naar huis. Als iemand

kunstwerk behouden door het op te nemen in haar collectie. Om deze reden klop

niet wilde meewerken sloeg ik het betreffende huis over. Sommige tekeningen

ik nu bij u aan, met de vraag om het spoorhuis voor afbraak te behoeden. Het tra-

liepen langs de buitenkant van de huizen, verdwenen in huiskamers en keukens

ject dat naar dit spoorhuis en tot dit verzoek leidde, staat in deze brief beschreven.

van families, doken dan weer op en bestreken delen van een straat. De tekening groeide naar gelang de gastvrijheid van de bewoners toenam.

Bart Lodewijks, Moscou Drawing, Ghent (BL) 2008 -2009, krijt op muur, fotografie H. Bartels

Mijn naam is Bart Lodewijks en het S.M.A.K. bezorgde mij een hoop werk toen ze vroegen of ik een kunstproject wilde opzetten in de openbare ruimte van de wijk

[…]

Moscou. Ik trof daar een buurt aan die omarmd wordt door rails en spoorwissels. Het spoor fungeert als een kader, zoals een lijst om een schilderij. Moscou is een

Op zolderkamers en bovenverdiepingen in Moscou kom ik vaak spoorminiaturen

geïsoleerde wijk die bereikbaar is gemaakt met een viaduct en een voetgan-

tegen, compleet met woonhuizen en voormalige spoorhuizen. Ze zijn nagebouwd

gerstunnel, of anderszins via een wirwar aan door woon- werkverkeer ingesleten

door oudgedienden van uw bedrijf, die er nog altijd goederen door complexe in-

straten. Het is een arbeiderswijk zoals er in België honderden bestaan. Een weinig

frastructuren loodsen. Vaak is in de miniaturen meer ruimte tussen de huizen en het

verheffende dagelijkse realiteit, waargenomen door duizenden treinreizigers per

spoor dan in de werkelijkheid. Buiten op het echte spoor glijden wagons, aange-

dag, die de buurt doorsnijden.

stuurd door een onzichtbare hand, rakelings langs sommige huizen. Ik zou graag uw blik willen laten inzoomen op de Zetternamstraat, het meest ingesloten deel van

Waarom kreeg juist ik deze opdracht?

Moscou. De uiteindes van de straat worden doorkruist door rails, waardoor het lijkt

Welnu, het museum zag in mij een soort omgekeerde inbreker. Niet als een dief die

alsof de treinen via de achtertuinen dwars door de huizen de straat oversteken. Het

in de nacht eropuit gestuurd wordt om iets te stelen, maar als een indringer die op

is geen miniatuurlandschap of afgietsel van een vroegere, kleinere werkelijkheid,

klaarlichte dag toeslaat en in plaats van iets mee te nemen zijn sporen zo onberis-

al doet het voormalige spoorwachtershuis op nummer 11 wel daaraan denken. Dit

pelijk mogelijk achterlaat.

is het enige vrijstaande huis van de straat, pal langs het spoor, bewoond door de

Daarbij doel ik op de krijtsporen, ofwel mijn tekeningen op muren en huizen, die

gepensioneerde, vrijwel dove spoorarbeider Louis de Bock. Het wachthuis werd

makkelijk uit te wissen zijn waardoor niet te verwachten is dat bewoners er moeite

ooit door uw bedrijf opgetrokken uit degelijk materiaal, en toen het veertig jaar

mee hebben dat hun huis of straat ondergekalkt wordt. Zouden de bewoners

geleden zijn dienst bewezen had, verhuurd aan De Bock. Soms kun je hem onkruid

slechts medewerking verlenen omdat alles makkelijk weggewassen kan worden?

wiedend aantreffen in de moestuin waarmee zijn huis omzoomd is.

Met het vertrouwen dat mijn wijze van binnendringen in privédomeinen ontstaat in overeenstemming met de bewoners, werd ik door het museum losgelaten tussen

Met de kerstkaarten van de school in mijn hand bracht ik het eerste bezoek aan

de treinrails, de voetgangerstunnels en straten onder het Moscou-viaduct. De buurt

de mij toen nog onbekende Louis. De lakens die boven de slabedjes hingen te

die ik in mijn handen gedrukt kreeg, gedroeg zich echter als een olifant die geen

wapperen, hadden mij het signaal gegeven dat er iemand thuis was. Dat bleken

stap uit zichzelf zou verzetten.

twee mensen te zijn, want de 82 jaar oude man werd verzorgd door zijn dochter

Mijn hoop om toegang te verkrijgen tot een buurt die waarschijnlijk liever geen

Marina. Zij vertelde dat haar vader in zijn werkzame leven met spoorbielzen had

verandering wil, was gevestigd op het gebruik van krijt als werkmateriaal. Van krijt

gesjouwd, waarvan in de moestuin tegenwoordig nog enkele restanten dienst

gaat geen dreiging uit, het is onschuldig materiaal. Krijttekeningen kunnen geen

doen als paal voor de waslijn.

blijvende veranderingen brengen aan het uiterlijk van een wijk. Krijt verwaait, het verregent, het verbindt zich nauwelijks. Als een krijttekening hecht, dan is dat in het

Toen ik hem een kerstkaart overhandigde, bekeek hij die als een conducteur die

hoofd, als een herinnering.

een gaatje in een treinkaart zou aanbrengen. De wenskaart van de kinderen maakte hem gelukkig, liet hij blijken. Hij toonde foto’s van zijn kleinkinderen, terwijl zijn

Dialectiek met de buurt kwam uit zichzelf op gang

dochter kopjes Senseo en biscuitjes voorschotelde. Het gebeurde die middag dat

Mijn verwachting dat de bewoners enige toenadering tot mij zouden zoeken werd

Louis zijn huis beschikbaar stelde om te worden betekend met krijt. Vanaf die dag

niet beantwoord, noch het verlangen naar de koffie waarop een stratenmaker

raakte ik gestationeerd in het spoorhuis. n

zich kan verheugen. Met witte krijtstaafjes bracht ik tekeningen aan op lage muurtjes die aan iedereen en niemand toebehoren. Weinig opvallend en met de rug

Fragment uit de publicatie ‘Onvergetelijke buurt’. Voorstel tot permanente krijtteke-

naar de straat gekeerd (omdat je slechts in die fysieke staat muren kunt betekenen)

ningen in de Gentse wijk Moscou. Tekst: Bart Lodewijks 2010.

werkte ik voort zolang niemand vragen stelde. Bijvoorbeeld aan de tekening op

www.romapublications.org <www.bartlodewijks.nl> n

Bart Lodewijks, Uit de serie Curaçao Drawings, Curaçao 2007, krijt op wegdek

14

J A A R GA N G 16 N R 2 7 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

denieuwe

J A A R G A N G 16 N R 2 7 A R T I E T A M I C I T I A E

15

Fredie Beckmans

Frank Lisser

La Guerra De drie schilders die hier broederlijk bij elkaar op de zaal La Guerra hangen in het museum voor moderne kunst van Rome, zouden het werkelijk over niets eens zijn geweest. De drie zouden elkaar artistiek gezien zelfs geen blik waardig gekeurd hebben. Gerardo Dottori (1884-1977) was als futurist overtuigd aanhanger van Mussolini; vele schilderijen tot aan de oorlog getuigen van een religieuze verering voor Il Duce. Verder was hij na de oorlog een belangrijke opdracht schilder en voorzitter van een kunstenaarsvereniging in Perugia. De Siciliaanse schilder Renato Guttuso (1911-1987) was fel antifascist, voorvechter van de communistische revolutie, steunde de partizanen en bestreed de Maffia. In zijn werken marcheren massa’s roodhemden in vlaggenparades. In de jaren zeventig was hij als PCI -lid senator in Rome. De klassiek opgeleide Michele Cammarano (1835-1920) was naast een schilder van romantische landschappen de maker van enorme militaire composities. Groots en meeslepend en tegelijkertijd realistisch. Pas op latere leeftijd raakte hij meer betrokken op sociale problemen. 1800 rondom Oxford. De aller eerste

zijn verschijning niet opgegeten zoals

wandelaar in de Westerse wereld was

een appel die zo zijn zaden verspreidt.

Ibn Arabi een beroemd moslimfilosoof

Of zijn wij het die het bestaan van een

die werd geboren in de Spaanse stad

Het is onduidelijk wat het museum met

ook is, we gaan er uiteindelijk op voor-

deze ongevraagde reünie van de ge-

uit.’ Deze zaal is ook nihilistisch, deze

paddenstoel rechtvaardigen omdat

schilderde krijgsgeschiedenis voor

inhoudelijke en stilistische gelijkschake-

Murcia 1165. Hij wandelde gedurende

we hem gezien hebben? Hij bestaat om-

heeft. Is het een waarschuwing ? Is het

ling zegt eigenlijk ook zoiets als ‘poli-

zijn leven door Noord-Afrika en be-

dat we hem hebben waargenomen?

een nostalgisch verlangen naar verlo-

tiek, dat is één pot nat, het maakt toch

ren gegaan elan? Is het een kunsthisto-

niet uit of je door de hond of door de

Wanneer je op tv niet wordt waargeno-

rische samenvatting? Duidelijk: bij Dot-

kat gebeten wordt.’ Drie visies op poli-

men en de kijkcijfers te laag zijn, word

tori wint Mussolini en bij Guttoso wint

tiek, strijd en oorlog en de beeldtaal lijkt

Videre et videri

je van de buis gehaald. Niet gezien is

de partizaan en bij Cammarano is het

zo op elkaar dat het niet meer uitmaakt

De laatste weken ben ik zelf weer aan

niet bestaan. Op die manier heb ik een

onduidelijk, maar ik denk dat uiteinde-

van waaruit het voortkomt. Het is uitein-

het wandelen geslagen. Iedere twee,

zinloze vogelwandeling en een zinlo-

lijk de Italiaan wel de Afrikaan zal gaan

delijk niet meer dan een gezamenlijk

drie weken organiseer ik een andere

ze poëziewandeling gehouden waar

verslaan. Zo bij elkaar in één zaal is het

woedend schreeuwen, slaan, schieten,

themawandeling met als rode draad

veel mensen op af kwamen. En dat alles

wel een vrolijk vertoon van spectacu-

snijden en stampen.

de zinloosheid van het wandelen. Een

om de allereerste zinloze wandeling te

laire kleur explosies, de oorlog - hoe

De zaal is ook relativerend. Direct in de

paar maanden geleden in maart ben

eren waar niemand op af is gekomen

politiek beladen de onderwerpen ook

kleine ruimte naast de uitgang van deze

ik begonnen met een vrij zinloze pad-

en voor mij geldt die eerste promenade

zijn - wordt hier als een dionysisch ge-

zaal hangt een schilderij van de Chirico.

denstoelwandeling bij mij in de buurt.

inutile als een hoogtepunt in de kunst

noegen gepresenteerd. Het swingt er

Een zelf portret als verklede ridder. Ach

We hebben geen paddenstoel gevon-

van de twintigste eeuw. De dadaïsten

op los en dat moet ook. Immers het is

al die utopistische revolutionairen in

den maar ik heb mijn medewandelaars

van Parijs hadden begin april 1921 aan-

uiteindelijk propaganda voor de strijd

die grote zaal, het was misschien een

in geuren en kleuren verteld waar ze

gekondigd dat er op 14 april in de tuin

en dat kan alleen in de Mark Ruttestijl,

verkleedpartijtje dat wat uit de hand is

in de herfst vooral onder die boom en

van de Parijse kerk Saint Julien le Pau-

energiek en optimistisch. ‘Hoe erg het

gelopen. n

achter dat heuveltje moeten kijken voor

vre de eerste zinloze wandeling zou

bijzondere, eetbare en giftige padden-

worden gehouden. Vanwege heftige

stoelen. Tegelijk ging het mij erom de

regenval die dag is er niemand opaf

meelopers te vertellen over het onder-

gekomen. Zo is er van de wandeling die

werp ‘zien en gezien worden’. Videre

niet heeft plaatsgevonden alleen een

et Videri. We lopen door een bos en kij-

affiche over dat tegenwoordig voor

ken, zien van alles tot de vliegenzwam

veel geld wordt aangeboden. Ik heb

met zijn prachtige rood met witte stip-

pas geleden de tuin bezocht. In hartje

pen luidkeels schreeuwt, bekijk mij nou

Parijs. Een heftige regenbui zorgde er-

eens! We kijken actief naar een pad-

voor dat ik eerst nog in een café heb

denstoel die bekeken wordt, die graag

moeten schuilen. In de tuin waar ooit

bekeken wil worden want hij ziet er toch

de existentialisten van Parijs hun Gau-

niet voor niets raar uit, vreemd mooi en

loise zonder filter rookten en eenzame

met opzichtige kleuren en tegelijkertijd

secretaressen zaten bij te komen van

Giorgio de Chirico, Autoportait en costume noir, 1948 ‘ (152x98 cm)

zocht steden als Mekka, Bagdad en Damascus, waar hij 1240 stierf. Foto Fredie Beckmans, de tuin van de Parijse kerk Saint Julien le Pauvre, 2012

Promenade Inutile Zien en gezien worden De uitnodiging zag er als volgt uit: ‘Het thema van de tweede zinloze wandeling is ‘de vogels uit het oude centrum van de stad Biel in de breedste zin van het woord.’ Weten, zang, literatuur, culturele voedering en ook het niet-weten der vogels zullen aan bod komen. De prijs is slechts tien Zwitserse Franken maar daarvoor krijgt u dan ook een verrekijker cadeau die u daarna mee naar huis mag nemen om ook de tuin van de buren van wat dichterbij te kunnen bestuderen. Het thema van de eerste wandeling was de tuinen van het oude centrum van de stad. Thema en tijdstip waren zo ongelukkig gekozen dat er niemand op de wandeling is afgekomen.’ Tot zover een gedeelte van de uitnodiging en de laatste zin hielp om heel veel medelijden op te wekken. Vrienden en belangstellenden vroegen wat er was gebeurd en waarom ze geen uitnodiging hadden gekregen. Ik zei dat het die dag erg hard had geregend en verzweeg dat ik helemaal geen uitnodigingen had verstuurd. Die eerste wandeling was uit mijn duim gezogen om de tweede wandeling tot een succes te maken. Tot zover de tweede zinloze vogelwandeling. Wandelen bestaat nog niet eens zo

dat ook daadwerkelijk wordt waarge-

is het een vrij inactieve bezigheid. Be-

een ochtend kantoor, bedacht ik een

lang. In Nederland pas honderd jaar.

nomen, heeft echt bestaan. Daarmee

keken worden zonder dat je het weet.

serie van zes zinloze wandelingen om

Je loopt een stuk door een bos en dan

kon hij ook aantonen dat het eigen ik,

We kijken ook naar de tv maar één kant

de niet uitgevoerde performances van

niet van A naar B maar van A naar A.

ons ego, het enige is waar alles om

op. De nieuwslezer op tv kijkt wel terug

de Parijse dadaïsten te eren en ik wilde

Vrij zinloos. De Engelse filosoof Berke-

draait. Wij zijn het middelpunt van alles

maar dat is een zinloos naar ons kijken.

er vooral het stempel Zien en Gezien

ley is dat ook overkomen en stelde bij

wat buiten ons gebeurt. Wat er vóór en

Hij ziet ons niet. Doet maar alsof. En die

worden op drukken om te benadrukken

een van zijn eerste filosofische wande-

na onze wandeling in een bos gebeurt

paddenstoel met zijn prachtige kleuren

dat wij allemaal actief onze zintuigen

lingen zichzelf de vraag of een boom

hoeft niet werkelijk te hebben plaatsge-

schiet uit de grond, laat zijn sporen val-

moeten gebruiken om in ruil daarvoor

die is omgevallen en een enorme dreun

vonden. Behalve dan spirituele zaken

len en verschrompelt weer. Waarom

inactief gezien gehoord en geroken te

maakt bij het omvallen en wanneer nie-

en daarmee dacht hij gelijk het bestaan

zag die paddenstoel er zo prachtig uit?

worden zonder dat het veel uitmaakt

mand dat geluid heeft gehoord of dat

van onze ziel een plaats te hebben ge-

Geen idee wie hij met zijn verschijning

of iemand het heeft waargenomen. n

geluid er dan wel is geweest. Alleen iets

geven. Dat speelde zich af zo ongeveer

wilde lokken of afstoten. Hij wordt om

16

J A A R GA N G 16 N R 2 7 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

Michele Cammarano, La battaglia di Dogali, 26 gennaio 1887 (ca 400x600cm)

Renato Guttuso, La battaglia di Ponte dell’Ammiraglio (1951-52) (ca 400x250cm)

G.Dottori, Polittico della Rivoluzione fascista, 1934 (ca 400x 400cm)

denieuwe

J A A R G A N G 16 N R 2 7 A R T I E T A M I C I T I A E

17

Zonder titel (veilhead), 2009, tempera op doek

Zonder titel (Eggman) 2009, tempera op doek,

(collectie Heden, Den Haag)

65 x 55 cm

Witte cowboys, 1998, gouache (coll. Heden, Den Haag)

Zonder titel, 2004, tekening o.i. inkt (coll. Heden, Den Haag)

De geesten van Tanja Smit In het boek ‘Libro de Fantasmas’ dat Tanja Smit maakte naar aanleiding van haar verblijf in het kunstcentrum Nau Côclea in Spanje brengt de kunstenaar een aantal elementen samen die voor haar hele oeuvre van belang zijn. Er staan foto’s in die tijdens wandelingen in de omgeving gemaakt zijn: landschappen en details uit landschappen, dieren die ze tegen kwam en wolkenluchten. Een aantal nat in nat Oost-Indische inkt tekeningen die ze tijdens haar verblijf maakte is erin afgedrukt en ook tekstwerken die ze maakte van de kranten die ze las om contact te houden met de buitenwereld zijn opgenomen. Het boek is functioneel en eenvoudig uitgevoerd met zwart-wit foto’s en twee korte teksten. Een daarvan is een suggestief commentaar van Clara Garrí en de andere is een beschrijving van het verblijf door de kunstenaar zelf. De zwart-wit foto’s hebben een documentair karakter, maar doordat er geen kaders omheen staan en de foto’s van de O.I.-inkttekeningen uitsneden lijken waardoor de figuren uit het boek op je afkomen, krijgt het boek een wat onwerkelijk karakter. Ik ervaar het boek als het verslag van een wandeling van een maand door de omgeving van Nau Côcloa met alles wat het opleverde, maar tegelijkertijd als een beeld van de manier waarop de kunstenaar te werk gaat om beelden tussen de door haar ervaren werkelijkheid op te diepen.

Kees Komen

Een wereld tussen de voegen van de

maat. Verschillende materialen werden

na’s met woorden, werkwoorden in een

Amerikaanse onderwijskundige Abra-

werkelijkheid

daarvoor gebruikt, maar ze vond deze

imperatief die degene die het boekje

ham Flexner als bron voor een aantal

Het is een van de geesten die zich in

manier van werken toch niet interes-

doorbladert tot activiteit met het werk

voorbeelden van wetenschappelijke

het tekstbeeld bevindt en die door de

sant. Op bepaald moment vielen haar

lijken aan te zetten. Hier blijkt al uit dat

‘spielerei’ die tot waardevolle resultaten

kunstenaar wordt geïsoleerd zoals de

de helderheid en de zachte materiaal-

taal een belangrijk element is in het

hebben geleid en stelde daarbij dat we-

Oost- Indische inkttekeningen beelden

uitdrukking van eitempera op. Ook het

werk, dat om nader onderzoek vraagt.

tenschap in haar diepste wezen een pu-

weergeven die in de Catalaanse om-

snelle droogproces vond ze een aan-

geving waar Smit ‘Libro de Fantasmas’

trekkelijke eigenschap, omdat ze dan

Beeld als inspiratie voor muziek

pij mogelijk gemaakt moet worden.

samenstelde werden gezien. Het is niet

snel en intuïtief zou kunnen werken. Ze

Met de tekstwerken, die later geschei-

Hij vergelijkt dan de aard van het werk

toevallig dat er diverse katten in het

begon met dit klassieke materiaal te ex-

den van de schilderijen en aquarellen

van wetenschappers en kunstenaars

boek staan: een dergelijke kat fungeert

perimenteren en bleef er daarna mee

zullen worden getoond, zijn recent

en stelt dat contact met de maatschap-

als vertegenwoordiger van de onder-

schilderen. In de beelden die daarmee

muzikanten tot activiteit aangezet: de

pij noodzakelijk is om de noodzaak

wereld in de ets ‘El sueño de la razón

gemaakt worden valt op dat ze arche-

werken worden gezien als partituur

van fundamenteel wetenschappelijk

produce monstruos’ van Goya. Een we-

typische beelden of bezigheden weer-

en ruwweg op een bepaalde manier

onderzoek blijvend te laten wortelen

reld tussen de voegen van de stenen

geven. Dit is waarschijnlijk het gevolg

‘gelezen’ door professionele musici. Zij

in diezelfde maatschappij. Dat laatste

in de muur die onze zichtbare werke-

van de eerder beschreven manier van

spelen muziek door deels het werk te

geldt mijns inziens ook voor de kunsten:

lijkheid vormt waarin Tanja Smit haar

werken, figuren met individuele ken-

volgen en improviseren ook naar aan-

kunst en cultuur zijn een publieke zaak

beelden zoekt. Het surrealisme dat deel

merken zullen zich niet snel vertonen

leiding van het werk om zo de stemmen

die de maatschappij ten goede komt.

uitmaakt van de Spaanse werkelijkheid

in het werk evenmin als een specifieke

te laten horen van de beelden die uit de

In de beeldende kunst is het al enige tijd

blieke zaak is die door de maatschap-

is ook in Tanja Smits werk aanwezig. De

atmosfeer. De algemene indruk van

teksten zijn bevrijd door de kunstenaar.

gewoon events te organiseren: artist-

In een gesprek met de kunstenaar, die

gen gaan archiveren en na verloop van

geest van Goya lijkt nadrukkelijk pre-

het werk, is echter wel mediterraan. De

Het resultaat wordt tijdens performan-

talks, performances, optredens met

als schilder/tekenaar is opgeleid, ver-

enige tijd liet ze die aan publiek zien in

sent. Het is mooi hoe haar werk op een

helderheid en het gevoel voor kleur ne-

ces ten gehore gebracht en is muzikaal

op enigerlei verwante disciplines: het

telde zij dat ze eigenlijk nooit vooraf

een tentoonstelling bij kunstenaarsiniti-

hedendaagse manier de werkelijkheid

men in de loop van de tijd steeds meer

verrassend interessant. Zang is uit de

helpt allemaal om het publiek meer bij

weet wat ze gaat maken, maar zich

atief Het Archief in Den Haag. In deze

op een nogal onthechte wijze weer-

toe. De kunstenaar heeft dan ook vanaf

aard der zaak een belangrijk element,

het werk van kunstenaars te betrekken.

door fysieke ervaringen laat leiden: ze

tekstwerken worden elementen als bij-

geeft zoals dat bij Goya in de inktteke-

1993 een groot deel van haar tijd in Bar-

er is zelfs een stuk dat a capella wordt

Tanja Smit organiseert performances

zet een penseel op een ondergrond,

voorbeeld spaties uit een tekst in een

ningen en grafiek ook gebeurt. Het lijkt

celona en omgeving doorgebracht.

uitgevoerd. Aan de andere kant zijn er

vanuit een organische ontwikkeling in

maakt een beweging en reageert daar

pagina van de Spaanse krant ‘El Païs’

bij Tanja Smit vaak om formele zaken

Ook de onderwerpen lijken mediter-

ook instrumentale stukken die een rijke

haar werk. Vanuit het zinloze krassen

vervolgens op. Zo doorwerkend en

geïsoleerd en vervolgens dijen die cir-

te gaan, maar ondertussen behandelt

raan: details in mensfiguren die bezig

klankwereld laten horen. Enthousiaste

in teksten volgde het hele proces dat

als het ware dansend over papier of

kels vergroot uit waardoor grafisch een

ze herkenbare thema’s. Dat spannings-

zijn te kijken, te varen, paard te rijden of

toehoorders worden op deze wijze bij

de kunstenaar doormaakte om haar

doek op het ritme van een in beginsel

verbinding ontstaat tussen de geïsoleer-

veld creëert een onwerkelijke gedeta-

andere handelingen te verrichten. Paar-

een creatief proces betrokken waar ze

werk te ontwikkelen. Door de muzikale

abstract gegeven, herkent ze op zeker

de elementen en de pagina als geheel

cheerde sfeer.

den, ezels en andere dieren worden ge-

anders slechts over zouden speculeren.

verklanking krijgen de ontstane tekst-

moment een beeld uit haar herinnering

een ander karakter krijgt. Afbeeldingen

Zoals gezegd bestaan die beelden uit

schilderd en dat alles meestal op een

Tijdens zijn laatste jaarrede voor de Ko-

werken een natuurlijke inbedding in

en werkt dat vervolgens uit met een

worden gedeeltelijk wit gemaakt en be-

tekstwerken, maar ook uit schilderijen,

abstracte achtergrond die slechts rudi-

ninklijke Nederlandse Academie voor

het publiek waarvoor de stappen die

penseeltekening, aquarel of schilderij

paalde letters worden met elkaar ver-

aquarellen en inkttekeningen. Vooral

mentair oogt en zeker niet op natura-

Wetenschappen brak de vertrekkende

tot deze uitvoeringen hebben geleid

als resultaat. De tekstwerken ontstaan

bonden. Regelmatig worden ook kleu-

de gekleurde werken zoals de schilde-

listische wijze een omgeving aanduidt.

president van dat eerbiedwaardige in-

door de aanwezige ‘partituren’ goed

op een vergelijkbare manier. Ooit is ze

ren toegepast. Door deze werkwijze

rijen hebben een mooie ontwikkeling

In een kunstenaarsuitgave die Tanja

stituut, Robert Dijkgraaf, een lans voor

te volgen zijn. De kunstenaar weet op

begonnen met in teksten te krassen en

ontstaat uit de tekst een beeld dat niets

doorgemaakt. Na de kunstacademie

Smit in 1996 voor de stadscollectie van

waardevrij wetenschappelijk onder-

deze aansprekende wijze een publiek

te tekenen, als zinloze dwangmatige

met de tekst van doen heeft maar dat er

met al haar invloeden begon Tanja Smit

de gemeente Den Haag maakte, wor-

zoek. Hij noemde het essay ‘The use-

bij haar steeds bredere ontwikkeling als

bezigheid. Vanaf 2002 is ze die tekenin-

wel integraal deel van uitmaakt.

met collageachtig werk op klein for-

den de werken afgewisseld met pagi-

fulness of useless knowledge’ van de

beeldend kunstenaar te betrekken. n

18

J A A R GA N G 16 N R 2 7 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

Zonder titel (Sunclock) 2009, tempera op doek, 60 x 82 cm

Zonder titel (Fata Morgana) 2009, tempera op doek, 81 x 100 cm

denieuwe

J A A R G A N G 16 N R 2 7 A R T I E T A M I C I T I A E

19

Philip Fokker

Worldprocessor van Ingo Günther, foto © 2012 Haus für Elektronische Künste

Gedienstig gegoochel met nieuwe media Van de rooksignalen in Noord-Amerika via de telegraaf naar het internettijdperk waar wij ons nu in bevinden. Dat de wereld door het gebruik van technologie alsmaar kleiner wordt, om maar eens een populair adagium te gebruiken, is een feit. Maar hoe langer de internetrevolutie voortduurt, hoe meer het erop lijkt dat de intermenselijke digitale communicatie het contact tussen mensen afvlakt en minder persoonlijk maakt. Vrienden op Facebook kun je niet aanraken en ze plaatsen om de haverklap berichten waarin altijd gefeest wordt, men op een te gekke locatie is of net een fantastisch film, tentoonstelling of happening meemaakt. Twee jaar geleden maakte Sarah Mathilde Domogala met ‘Alles wat we wilden’ hierover een mooie documentaire waarin naar voren komt wat voor impact deze nieuwe ‘genetwerkte cultuur’ op dertigers in de grote stad heeft.

Slakken met een chip op hun huisje

Ongemakkelijk omdat men zich na het

Stilstaan bij een steeds sneller digitalise-

zien van de tentoonstelling afvraagt

rende wereld kan via het Real Snail Mail

wat er allemaal met de persoonlijke

project waarbij slakken een chip op hun

data gebeurt die wij en masse de digita-

huisje hebben gekregen. Zij leven in een

le snelweg opsturen, of het wel goed is

mooie bak vol groen en aarde en krui-

dat we altijd bereikbaar zijn en wat het

pen over een contactplaatje waardoor

internet met ons brein doet, om een he-

jouw in de tentoonstellingsruimte (of on-

dendaagse bestseller te parafraseren.

line) getypte e-mail verstuurd wordt, als zij er zin in hebben natuurlijk. Mijn mail-

Facebook resistance workshops

tje is inmiddels al twee maanden onder-

Op de Vlaamse tv heten niet-commerci-

weg, zonder enige prioriteit overigens.

ële reclames ‘boodschappen van alge-

Dat veel zaken online illusionair zijn en

meen nut’. Veel kunstenaars die nieuwe

Het in mei 2011 geopende Haus für

zeker eer aan. Het werk van Andreja Ku-

hun waarheid ontlenen aan het feit dat

media als materiaal gebruiken zien het

elektronische Künste in Basel heeft het

luncic is een online enquête met daar-

als een groot aantal mensen het onder-

als hun plicht om de ongeletterde digi-

tot zijn missie gemaakt nieuwe-media

op een vragenlijst die de vraag moet

schrijft het wel waar moet zijn, met die

beten, die de toeschouwers vaak zijn,

-kunst de ruimte te geven, te onderzoe-

beantwoorden of wij onze sociale nor-

gedachte speelt de Repititionr van. Cre-

op de hoogte te stellen van de valkui-

ken en te archiveren. De primaire fo-

men en waarden met anderen willen

ëer je eigen waarheid, typ die in op de

len die deel uitmaken van de digitale

cus van Das Haus is het presenteren en

delen. Vragen als: accepteert u een ex-

computer en het programma regelt de

revolutie. Zij gebruiken het internet en

bevorderen van hedendaagse kunst

gedetineerde als buurman en mogen

handtekeningen en de pr automatisch

sociale media als middel om diezelfde

die gebruikmaakt van en gericht is op

homostellen kinderen adopteren leiden

zodat je binnen een maand genoeg di-

media te bekritiseren, te monitoren en

nieuwe media en technologie. De ge-

tot een bepaald profiel. De bezoeker

gitale handtekeningen hebt verzameld

te verbeteren. Ze bestrijden de corpo-

toonde projecten en werken dagen de

krijgt hierna een apparaat met daarin

om je (illusionaire) these te onderbou-

raties die beschikken over onnoemelijk

toeschouwer uit om na te denken over

zijn of haar profiel en loopt daarmee

wen.

veel persoonlijke informatie van on-

de sociale, economische en politieke

door de tentoonstellingsruimte. Het

invloed van nieuwe media op ons da-

toestel geeft tijdens het bezoek bood-

Les Liens Invisibiles

middelen (Facebook resistance work-

gelijks leven.

schappen door die gekoppeld zijn aan

In een digitaliserende wereld waarin

shops) of door kleine toevoegingen

Tijdens mijn laatste bezoek was de ten-

de profielen van anderen in het pand,

de technologische vooruitgang vooral

op bestaande websites te programme-

toonstelling Gateways, art and networ-

bijvoorbeeld: u bent op het moment de

gebruikt lijkt te worden door de massa

ren (Firefox’ Google sharing add-on).

ked culture te zien. De getoonde wer-

meest tolerante bezoeker ten aanzien

- voor verdere vervlakking in plaats

Nieuwe-mediakunstenaars passen in

ken deden het motto van het museum

van homoseksuelen.

van verdieping - staan (jonge) kunste-

een lange traditie van kritische kunste-

naars op die nieuwe media gebruiken

naars die door de keuze van hun me-

als middel om bewustzijn te kweken en

dium echter een veel groter publiek

vragen te stellen over de snelheid van

kunnen bereiken dan vakgenoten die

het huidige, gedigitaliseerde bestaan.

met analoge materialen werken. Kunst

Op die manier kan de toeschouwer

van algemeen nut dus, tentoongesteld

in contact komen met werken die een

in de virtuele wereld van het internet, in

unheimisch gevoel te weeg brengen,

ouderwetse musea en op plekken die

zoals de ‘Worldprocessor’ van Ingo

speciaal voor hen zijn geschapen zoals

Günther, Timo Toots’ ‘Memopol II’, en de

het Haus für elektronische Künst, Media-

werkzaamheden van het RIXC Centrum.

matic, ARS Electronica en NiMK. n

telbare wereldburgers met hun eigen

Facteur Joseph-Ferdinand Cheval voor de zuidkant van zijn Palais Idéal, ca 1905

Le palais idéal

Gateways, Art and Networked Culture. Haus für elektronische Künste, Basel Foto Eva Flury

20

J A A R GA N G 16 N R 2 7 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

Je waant je in sprookjesland als je door Palais Idéal van Facteur Cheval dwaalt. Ik was er ooit op een regenachtige dag in de zomer. Wonderschoon en vreemd. De regen verdampte op de hete stenen en schiep een mistige mysterieuze sfeer. Je probeert te bevatten wat je ziet. Vruchteloos. Het is te verschillend van alles wat je kent. Je komt ogen tekort en je zou er op zijn minst vaker naar toe moeten om er een beetje greep op te krijgen. Het bouwwerk is volkomen authentiek. Je ziet wel motieven die vaag doen denken aan Bijbelse taferelen, maar de vormentaal is zo anders dat je je in een ver exotisch land waant.

Door Palais Idéal realiseer je je dat er gelukkig mensen zijn die een ongebreidelde fantasie hebben, die zich niet laat vangen in wat voor stijl of school ook. De vrijheid die Ferdinand Cheval nam om te bouwen wat in zijn kop opkwam in een tijd die stijf stond van de conventies maakt het extra bijzonder. Hij moet een dapper man geweest zijn die ondanks het feit dat velen hem voor gek verklaarden gewoon doorging en meer dan dertig jaar naast zijn werk als postbode aan zijn droom werkte. RB n

denieuwe

J A A R G A N G 16 N R 2 7 A R T I E T A M I C I T I A E

21

Franck Gribling

Lichte behuizingen voor de fantasie Het de zwaartekracht tartende werk van Auke de Vries De speelse metaalconstructies van Auke de Vries trekken al vanaf de jaren tachtig van de vorige eeuw her en der de aandacht in de Nederlandse openbare ruimte en de laatste tijd ook in het buitenland. Wie kent niet het transparante meterslange lijnenspel dat vanuit de trein op het station Hollands Spoor in Den Haag te zien is of de gigantische, maar toch ijle, ijzerconstructie boven de vijver voor het Nederlands Architectuur Instituut in Rotterdam? Al vanaf 1982 is ook in Rotterdam de gewaagd boven de Maas hangende reeks vormen een bekende blikvanger voor het publiek en een herkenningspunt voor de scheepvaart. Ook het autonome, niet aan een opdracht gebonden werk van Auke de Vries is geregeld te zien geweest in Nederland, onder andere in diverse musea. Een overzicht van de periode 1980-87 werd al in 1988 in Museum Boymans getoond. Met name Cor Blok heeft toen uitvoerig en met inzicht over het werk geschreven.

alle aspecten van het veelzijdige oeu-

collectie van Daimler Benz in Berlijn, die

vre: niet alleen aan de ruim 35 grote

ook een opdracht aan Auke de Vries

opdrachten in de Europese openbare

verstrekt heeft, probeert als auteur zijn

ruimte en de autonome sculpturen,

kunst enigszins in het klimaat van zijn tijd

maar ook aan de vroege schilderkunst,

te plaatsen.

grafiek en tekeningen. Vooral de min-

Zelf heeft hij daarover gezegd : ‘Levend

der bekende etsen, waarin heel sculp-

in de kunstwereld van nu, waar ik van

turaal en architectonisch de derde

op de hoogte ben en van houd, heb ik

dimensie onderzocht wordt, zijn een

niet de behoefte om ergens bij te ho-

verrassing. Ter gelegenheid van het

ren.’

Tenslotte ben ik een individu dat in zichzelf

verschijnen van het boek was er tot 26

Inderdaad is Auke de Vries, afgezien

gevangen zit. Voor de rest van mijn leven

augustus 2012 een overzichtstentoon-

van een onmiskenbare verwantschap

veroordeeld tot mijn eigen ego. Als ik uit

stelling van de beelden en de tekenin-

met kunstenaars als Calder en Caro, een

deze vreselijke situatie zou willen ontsnap-

gen samengesteld in het museum Het

geval apart met een eigen inbreng.

pen, dan zou ik - bedenk ik nu- de etalages

Belvedère in Heerenveen.

Wiehagen beschouwt hem zelfs als

van de Globus Store willen decoreren. Ik zou

Ook volgens eigen zeggen is Auke de

‘een van de meest innovatieve beeld-

een grandioze machine bouwen, iets als een

Vries in wezen een tekenaar, die op een

houwers na 1970’, die beelden maakt

schorpioen, een trots zwart monster. Er zou

gegeven moment driedimensionale

‘zonder massa, zonder volume, zonder

een transportband moeten komen die elke

objecten is gaan maken, merkwaardig

centrum’, ‘lichte behuizingen van de

dag met mechanische betrouwbaarheid

genoeg in eerste instantie bedoeld als

fantasie.’ In haar conclusie benadrukt

twee of drieduizend theepotten naar de ma-

ruimtelijke voorstudie voor de tekenin-

zij dat het werk van Auke de Vries ge-

chine zou brengen, die met een onverbid-

gen en grafiek. Een tekenaar is hij altijd

baseerd is op de waarneming het ver-

delijke regelmaat de potten zou laten vallen

gebleven. Op den duur kwam het ac-

band weet te leggen tussen het onge-

en crashen. Weken achter elkaar, net zolang

Nu is echter voor het eerst, gesponsord

cent op het plaatsen van beelden in

lijksoortige, dat het ruimte in de meest

tot de winkel failliet ging. Verder zou er een

door de Frisia Bank, een goed gedo-

de reële ruimte te liggen, maar steeds

brede zin exploreert, maar daarbij de

oude Chinese man in de etalage aanwezig

cumenteerde monografie gewijd aan

streefde hij ernaar de lichtheid van een

menselijke schaal niet uit het oog ver-

moeten zijn, die de scherven keurig bij elkaar

tekening te behouden, zelfs als er zwa-

liest.

zou vegen om ze daarna ze netjes door een

re materialen bij betrokken raakten.

Het is waar. Auke de Vries is een echte

gat in de muur te schuiven dat daar met een

Daarover zei hij zelf: ‘Voor mij moet het

evenwichtskunstenaar, die jongleert

speciale reden zit, namelijk om de vraag te

beeld er net zo spontaan en natuurlijk

met zijn materialen die hij schijnbaar

beantwoorden: Hoe maakt een kunstenaar

uitzien als een tekening. Tekenen heeft

moeiteloos in de lucht weet te houden:

contact met het publiek?

in mijn gevoel te maken met het laten

eerst op kleine schaal uitgeprobeerd

Onzin heeft een dimensie die deel kan uitma-

ontstaan van een beeld.’

met de metaalresten die hij in zijn zo-

ken van ironie. Nonsens heeft een poëtisch

Inderdaad is kenmerkend voor Auke de

genaamde Kleine Atelier om zich heen

aspect à la de Notenkraker. Vrijheid en gra-

Vries het schijnbare gemak waarmee

verzamelt, daarna toegepast in de

tuite acties worden door nonsens mogelijk.

hij, alsof de zwaartekracht niet bestaat,

openbare ruimte, die daardoor tot le-

Ze introduceren zowel de provocatie als de

het gewichtloze evenwicht tot stand

ven wordt gebracht.

Sisyphus kant van de mens in mijn construc-

brengt tussen op zich toch zware ma-

Auke de Vries, After the rain, 2003, foto Franck Gribling

ties. Anders gezegd, het is effectiever om het Inzicht in opmerkelijk oeuvre

onderbewuste met nonsens aan te spreken.

Dat principe wordt uitvoerig geïllus-

(Is het waar?) Daarom kan onzin nuttig zijn

Beelden zonder massa, volume en

treerd in de door het NAI uitgegeven

en zin hebben. Kunst is onzin en zoals alles,

centrum

prachtig

niet zinloos.

Rudi Fuchs spreekt in een korte ope-

fie, waarin als derde auteur Antoon

ningstekst in het boek van ‘bewegingen

Melissen vakkundig alle stadia van

en schijnbewegingen’ van ‘dingen in de

de ontwikkeling in al haar aspecten

maak’, die ‘wankele scheefheid’ bezit-

chronologisch de revue laat passe-

ten.

ren, gekoppeld aan alle beschikbare

De Duitse kunsthistorica Renate Wieha-

documentatie en de uitspraken van de

gen, invloedrijke curator van de kunst-

kunstenaar zelf. Ook de inspiratiebron-

terialen.

vormgegeven

monogra -

Jean Tinguely 1959 n

nen komen aan de orde: de foto’s die de kunstenaar maakt van wat hem inte-

Toch ben ik wanhopig

resseert op zijn reizen. Beter dan uit welke diepgravende analyse ook: komt het eigene van Auke de Vries uit het overvloedige beeldmateriaal naar voren, bijeengebracht en toegelicht door Melissen. Zo is het in de eerste plaats een overtuigend kijkboek geworden, dat inzicht verschaft in een opmerkelijk oeuvre. n Auke de Vries, ‘Sculpturen, tekeningen en werken in de openbare ruimte’ Met teksten van Rudi Fuchs, Antoon Melissen, Renate Wiehager. NAi Uitgevers, 2012 n

Jean Tinguely, Hong Kong, 198x97cm, ca 1963, foto Dwan Gallery L.A Auke de Vries, Z.T. 1987, collectie Gemeente Museum den Haag, foto Franck Gribling

22

J A A R GA N G 16 N R 2 7 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

Auke de Vries, Vogelboot, 2010, foto Franck Gribling

denieuwe

J A A R G A N G 16 N R 2 7 A R T I E T A M I C I T I A E

23

Harmen de Hoop, Basketball Court #7 - Sønderborg 1992, Courtesy West, Den Haag

24

J A A R GA N G 16 N R 2 7 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe