december 2013

België – Belgique P.B. – P.P. 3520 Zonhoven centrum BC 10246

GEOLOGISCHE VERENIGING LIMBURG

GEOLITHOS tweemaandelijks tijdschrift : JG 37 nr. 6 – november / december 2013

Afgiftekantoor : 3520 Zonhoven centrum Erkenningnummer : P 509219

RAW – CST vzw RAAD VOOR AARDWETENSCHAPPEN CONSEIL DES SCIENCES DE LA TERRE

GVL is lid van de Raad voor Aardwetenschappen

Verantwoordelijke Uitgever: Cornelissen Dirk-Borggravevijverstraat 60-3500 Hasselt

Geologische Vereniging Limburg www.geolithos.be

Correspondentieadressen: Stefan Kempeneers Voorzitter GVL Schoorbroekstraat 36 B-3806 Sint-Truiden

Mathieu Driesen Secretaris GVL Kruisheideweg 32 B-3520 Zonhoven

Bestuur: Erevoorzitster

: Mevr. Huygens Ernestine

Voorzitter: Stefan Kempeneers, Schoorbroekstraat 36, B–3806 Sint-Truiden Tel: 011/69.14.00, e-mail: [email protected] Vice-voorzitter: Nico Nilis, Beringersteenweg 52/8, B–3520 Zonhoven Tel: 011/81.79.63, e-mail: [email protected] Secretaris-Penningmeester: Mathieu Driesen, Kruisheideweg 32, B-3520 Zonhoven Tel: 0496/76.52.73, e-mail: [email protected] Samenaankoop: Luc Waumans, Pampertstraat 22a, B-3590 Diepenbeek Tel: 011/22.03.83, e-mail: [email protected] Bestuursleden Francis Reenaers, Bosblook 37, B–3600 Genk Tel: 089/36.44.74, e-mail: [email protected]

Medewerkers: Geolithos: Dirk Cornelissen, Borggravevijverstraat 60, B–3500 Hasselt Tel: 011/23.27.47, e-mail: [email protected] Bibliotheek: Udo Van Laethem, R. Schrijversstraat 33, B–3806 Sint-Truiden Tel: 011/69.10.64, e-mail: [email protected] Peter Sledz, Scheymanshof(Kin) 32, B-3640 kinrooi e-mail: [email protected] Freddy Bollaerts, Berkstraat 29 H, B-3460 Bekkevoort e-mail: [email protected] Kris Vanderschot, Houtmarkt 15, B–3800 Sint-Truiden Tel: 011/68.65.95, e-mail: [email protected]

RAW – CST vzw RAAD VOOR AARDWETENSCHAPPEN CONSEIL DES SCIENCES DE LA TERRE

G.V.L. is lid van de Raad voor Aardwetenschappen

INHOUD :

3.

Algemene ledenvergaderingen

4.

Zoektochten – mededelingen

5.

Beurzen en tentoonstellingen

6.

Gelezen in de kranten: Dinostaart van bijna vijf meter ontdekt in Mexico

7.

Aardkern zwakker en warmer dan gedacht

10.

Het is .. een meisje ! Geslacht van 125 miljoen jaar oude vogel vastgesteld

12.

T-rex komt naar Nederland

AKTIVITEITEN : Algemene ledenvergadering – Evenementenhal “Den Dijk” te Zonhoven : Voor aanvang of tijdens pauzes is er steeds mogelijkheid tot aankoop en/of ruilen van mineralen en fossielen. Tevens zal de shop dan geopend zijn !

Door onze deelname aan de “Fossielenbeurs” (zie ook blz. 5) zal er in de maand november GEEN algemene ledenvergadering plaats vinden !




VRIJDAG 13 DECEMBER 2013 – 20u:

Met lezing: “Mineralenzoektochten, eten en pinten pakken door de jaren heen in Zuid-Spanje”, door Nico Nilis en Kris Vanderschot. Benieuwd in welke volgorde … ☺.

Geolithos – Jaargang 37 nr. 6 – november/december 2013 Blz. 3

Zoektochten : Niet vergeten uw deelname steeds op voorhand aan de reisleider door te geven ! Tevens een “deelnameformulier zoektochten” (zie laatste blz. van Geolithos) ingevuld op de dag van de activiteit mee te brengen.




ZATERDAG

16

NOVEMBER

2013:

ANTOING

(Carriere

Cimescaut): Reisleider:

Stefan Kempeneers –

0478/60 38 65

e-mail: [email protected] Afspraak :

10u op de parking Lidl; afrit 4 Montigny-le-Tilleul op de R3 Charleroi, dan de N59 richting Beaumont nemen => de parking bevind zich dan aan de linkerkant.

In de maand december zal er GEEN zoektocht georganiseerd worden !

Mededelingen : Vernieuwen lidgeld Alweer een jaar voorbij .. tijd voor het vernieuwen van uw lidgeld. Onze lidgelden voor 2013/2014 blijven ongewijzigd. Bijgaand in dit nummer een overschrijvingsformulier. Hopelijk zien we jou terug op één van onze activiteiten … .

Activiteitenkalender Ideeën voor het nieuwe werkjaar … zoektochten, voordrachten … Geef het bestuur een seintje !

Geolithos – Jaargang 37 nr. 6 – november/december 2013 Blz. 4

Beurzen en tentoonstellingen : 

Zoals jullie op weten is onze vereniging medeorganisator van deze beurs. Een helpende hand is steeds welkom … interesse ? Laat het iemand van het bestuur weten !!



29ste

Internationale ruilbeurs van Mineralen-Micromounts-Fossielen-Zanden van

Montigny-le-Tilleul op zaterdag 2 en zondag 3 november 2013. Info: HUBERT Francis - Rue de Marbaix 70 - B6110 Montigny le Tilleul (tel : 071/51.71.03. – email : [email protected])

Geolithos – Jaargang 37 nr. 6 – november/december 2013 Blz. 5

 9 en 10 november 2012: Intermineral: 44ste Intermineral AGAB a.s.b.l. – Palais des congrès, Rue de Spa 23 – Luik; open van 10 tot 18u (info: www.agab.be).  16 & 17 nov 2013: INTERGEM – Metropolis Business Center Antwerpen – Groenendaallaan 394 – 3000 Antwerpen; open zaterdag 16 nov 13 van 12 tot 18u30 en zondag 17 nov 2013 van 10 tot 17u30 – Info: www.acam.be  1 december 2013 – mineralen en fossielenbeurs Lithos Harelbeke – Cultureel Centrum Het Spoor-Eilandstraat 6-8530 Harelbeke – van 10 tot 17u00; inkom gratis – info: http://www.lithos-harelbeke.org/ (met deelname BVP)

Gelezen in de kranten. Dinostaart van bijna vijf meter ontdekt in Mexico Mexicaanse paleontologen menen de overblijfselen van een staart van bijna vijf meter lang van een dinosauriër te hebben ontdekt. Ze deden hun vondst in de woestijn in het noorden van de staat Coahuila, in Mexico. Dat schrijft de nieuwssite Huffington Post.

De wetenschappers ontdekten vijftig wervels, naar hun oordeel een staart van bijna vijf meter lang. De restanten lijken op de staart van de Hadrosauridae, een dino die tot twaalf meter lang kon worden en circa 75 miljoen jaar geleden op aarde. rondliep.

De opgraving nam twintig dagen in beslag.

Geolithos – Jaargang 37 nr. 6 – november/december 2013 Blz. 6

Bron: het laatste nieuws online – 23 juli 13

Aardkern zwakker en warmer dan gedacht De binnenkern van de aarde is lang niet zo sterk als tot nu toe verondersteld werd. Nieuwe metingen en berekeningen komen uit op een sterkte die ongeveer een factor twee lager ligt dan eerdere reconstructies.

Dat schrijven Arianna Gleason en Wendy Mao van de Stanford Universiteit in Californië in het vakblad Nature Geoscience. Het betekent dat de massieve ijzeren bol die de binnenkern van de aarde vormt minder solide is dan gedacht en in de loop der tijd – zij het ontzettend langzaam – enigszins van vorm kan veranderen. Een maand eerder

Geolithos – Jaargang 37 nr. 6 – november/december 2013 Blz. 7

concludeerde een Franse onderzoeksgroep in Science dat de temperatuur op de grens tussen de vaste binnenkern en de vloeibare buitenkern 6000 graden bedraagt, zo’n 1000 graden meer dan eerdere experimenten suggereerden.

Geodynamo “Zowel de temperatuur als de sterkte van de aardkern spelen een rol bij zijn functie als geodynamo”, zegt Gleason. De draaiing van de aarde en de beweging van de ijzerrijke vloeibare

buitenkern

om

de

vaste

binnenkern

heen

zijn

de

oorzaak

van

het

aardmagnetisch veld, dat ons onder andere tegen schadelijke zonnedeeltjes beschermt. De stroming in de buitenkern kan pas snel genoeg worden om een magnetisch veld op te wekken als het temperatuurverschil tussen de grens met de mantel en de grens met de binnenkern hoger is dan 1500 graden, zo is wel eens berekend. Het verschil werd echter altijd lager ingeschat. Met de nieuw gevonden temperatuur van 6000 graden blijkt eindelijk aan deze voorwaarde voldaan.

Zéér schematische figuur die aangeeft hoe stroming in de vloeibare buitenkern het aardmagnetisch veld veroorzaakt. Fotot: © United States Geological Survey

Hoe

de

nieuwe

bevindingen

over

de

zwakkere binnenkern de ideeën over de ontwikkeling

van

de

aardkern

en

het

magnetisch veld zullen veranderen kan Gleason nog niet zeggen. “Dat moet gaan blijken uit modellen, waarin sommige randvoorwaarden nu anders moeten worden ingesteld.”

De aardkern Op een diepte van 5100 kilometer onder het aardoppervlak bevindt zich de binnenkern van de aarde. Het is een bol met een straal van ruim 2000 kilometer, die uit vast materiaal bestaat, voornamelijk ijzer. Daaromheen zit de buitenkern, die uit een 2200 kilometer dikke laag min of meer vloeibaar materiaal bestaat – wederom voornamelijk ijzer. Naar de exacte eigenschappen van deze ijzeren bol is het verder gissen, want directe metingen zijn vanwege de grote diepte waarop deze zich bevindt niet mogelijk. De diepste boring die ooit in de aarde gezet is ging 12 kilometer de grond in. Als de aarde een appel zou zijn zou je daarmee net door de schil heen zijn. De dikte van de Geolithos – Jaargang 37 nr. 6 – november/december 2013 Blz. 8

binnen- en buitenkern zijn bekend uit seismologische gegevens – metingen aan de snelheid waarmee aardbevingsgolven door de aarde reizen. Die snelheid varieert, afhankelijk van het soort materiaal waar

de

Seismologen

golf

doorheen

gebruiken

gaat.

dit

om

tomografische beelden te construeren, vergelijkbaar met de CT-scan die een arts van je hersenen maakt.

Foto; © SoylentGreen, via Wikimedia Commons

Diamantpers Zowel de Amerikaanse als de Franse onderzoekers gebruikten een diamant-pers om het ijzer onder extreem hoge druk te brengen. Een minuscuul stukje ijzer werd hierin tussen twee diamanten samengeperst, tot een druk van ruim 200 gigaPascal was bereikt – dat is ruim twee miljoen keer de luchtdruk aan het aardoppervlak.

De Amerikaanse onderzoekers bepaalden de vervorming van het ijzer uit metingen met röntgenstraling, en concludeerden daaruit de sterkte van het ijzer onder deze hoge druk. De Fransen verhoogden bovendien de temperatuur met een laserstraal, en gebruikten röntgenstraling om intussen te bepalen bij welke temperatuur het ijzer vloeibaar werd.

Hoewel deze techniek de druk extreem hoog op kan voeren, lukte het niet om de druk van de aardkern (300 tot 350 gigapascal) te bereiken. Uiteindelijk moesten de meetresultaten aan het mini-ijzerkorreltje dus theoretisch worden doorgetrokken naar de nog extremere omstandigheden, en voor de gehele ijzerrijke aardkern, hetgeen toch weer onzekerheden met zich mee brengt. Om helemaal zeker te zijn van de omstandigheden in de aardkern zouden we dus beter ter plekke kunnen gaan meten, maar vooralsnog is het nog makkelijker om Mars te bereiken dan het binnenste van onze eigen planeet.

Referenties: •

Gleason en Mao, Strength of iron at core pressures and evidence for a weak Earth’s inner core, Nature Geoscience (2013), doi:10.1038/ngeo1808

Geolithos – Jaargang 37 nr. 6 – november/december 2013 Blz. 9

•

Anzellini e.a., Melting of iron at Earth’s inner core boundary based on fast X-ray diffraction, Science (2013), doi: 10.1126/science.1233514 Bron: Kennislink.nl – 22 mei 2013

Het is…een meisje! Geslacht van 125 miljoen jaar oude vogel vastgesteld Onderzoekers hebben een manier ontdekt om het geslacht van een 125 miljoen jaar oude vogel vast te stellen. Het onvolgroeide exemplaar blijkt vrouwelijk te zijn en ovuleerde op het moment dat zij de dood vond. Dat betekent dat deze oude vogels – net als dino’s – nog voor ze echt volwassen waren al jongen kregen.

De onderzoekers bestudeerden de vogel Confuciusornis sanctus. Van deze vogel zijn in het noordoosten van China honderden gefossiliseerde exemplaren teruggevonden. En die fossielen kunnen ons veel vertellen. Bijvoorbeeld over hoe de vogels eruit zien. Zo zijn er exemplaren

teruggevonden

met

lange

staartveren

die

overduidelijk

als

decoratiemateriaal dienden. Maar er zijn ook exemplaren ontdekt die vrijwel geen versiering droegen. Maar wat de fossielen ons maar niet konden vertellen, was het geslacht van de vogels.

Bot

Geolithos – Jaargang 37 nr. 6 – november/december 2013 Blz. 10

Onderzoekers brengen daar nu verandering in. Ze hebben een manier ontdekt om het geslacht van deze vogels te achterhalen. Ze troffen bij één van de vogels namelijk medullair bot aan. “Net als moderne hennen, hadden vrouwelijke Confuciusornis-vogels die 125 miljoen jaar geleden leefden dit speciale bot in hun pijpbeenderen zitten en gebruikten ze het om calciumrijke eierschalen te maken,” vertelt onderzoeker Anusuya Chinsamy. De onderzoekers vonden dit weefsel – dat enkel aanwezig is wanneer vrouwtjes op hun vruchtbaarst zijn – in een exemplaar dat geen decoratieve, lange staartveren had. Dat suggereert dat alle vogels zonder de lange staartveren vrouwtjes zijn en dat alleen mannetjes – die vrouwtjes moesten zien te versieren – over deze decoratieve veren beschikten.

Puberteit

Maar de onderzoekers kunnen nog meer interessante conclusies trekken. “Nu we het geslacht van deze exemplaren weten, kunnen we ook te weten komen wanneer deze vogels in de puberteit belandden,” vertelt onderzoeker Luis Chiappe. Vrouwtjes kunnen immers alleen geïdentificeerd worden als ze vruchtbaar zijn. En door te kijken naar de bouw van de vrouwtjes kunnen we meer te weten komen over hoe volwassen ze zijn. “We weten nu dat deze vogels zich al voordat ze volgroeid waren, begonnen voort te planten en dat staat in schril contrast met de vogels van vandaag de dag die zich pas gaan voortplanten als ze hun volledige lichaamsgrootte hebben bereikt.” Dat deze oude vogels zich al zo vroeg voortplantten, is niet heel verwonderlijk. Uit eerder onderzoek is al gebleken dat dinosaurussen – waar deze vogels van afstammen – zich ook voortplantten voor ze helemaal volgroeid waren.

Nu de onderzoekers onderscheid kunnen maken tussen vrouwelijke en mannelijke vogels, kunnen ze uit gaan zoeken of er verschillen zijn in hoe de twee geslachten groeiden en zich ontwikkelden. Ze hopen zo uiteindelijk een beter beeld te krijgen van de evolutie van vogels.

Referentie: "Sex of early birds suggests dinosaur reproductive style" - Natural History Museum of Los Angeles County Bron: Scientias.nl – 23 januari 2013

Geolithos – Jaargang 37 nr. 6 – november/december 2013 Blz. 11

T-rex komt naar Nederland Het zal de eerste Tyrannosaurus rex worden die buiten de VS wordt tentoongesteld: de T. rex die momenteel door Naturalis in Montana wordt blootgelegd. Een unicum, aldus de onderzoekers, omdat het skelet niet alleen vrij compleet is maar ook weinig beschadigd en vervormd, na al die miljoenen jaren begraven te zijn geweest.

Medewerkers van Naturalis zijn op een ranch in de noordwestelijke staat Montana in de VS bezig om een Tyrannosaurus rex uit te graven. Deze imposante vleesetende dino leefde slechts enkele miljoenen jaren, tot aan het einde van het Krijt. Toen, 66 miljoen jaar geleden, maakte een meteorietinslag een einde aan vele levensvormen op aarde, zoals ook meeste dino’s. Dit exemplaar van T. rex komt op termijn naar Nederland, waar het aan het publiek zal worden tentoongesteld.

Opgraving van T. rex deze maand in de VS, met een bovenaanzicht op de linkerzijde van de schedel. Foto: Servaas Neijens

Staart Hoewel de T. rex enorm bekend en ‘populair’ is, zijn er toch niet veel fossielen van gevonden. De T. rex die nu wordt uitgegraven is een bijzonder fossiel omdat de botten zo goed bewaard zijn gebleven en niet vervormd of versplinterd zijn. Delen van de

Geolithos – Jaargang 37 nr. 6 – november/december 2013 Blz. 12

anderhalve meter lange schedel waren al eerder gevonden, evenals delen van zijn ruggengraat en poten. Nu zijn alle onderdelen van de schedel, nek, rug, heup en ook een deel van zijn staart blootgelegd. Een staart van een T. rex is voor paleontologen van bijzonder belang omdat alle wetenschappelijke finesses ervan nog niet doorgrond zijn. Zo is er nog nooit een complete staart gevonden.

Staartdeel van de T.rex. Foto: Servaas Neijens

Amateurpaleontologen De opgravingen door Naturalis in Montana begonnen al dit voorjaar, maar het resultaat was

onvoldoende.

Nu

is

men

verder

gaan

zoeken

op

een

locatie

waar

amateurpaleontologen eerder al delen hadden blootgelegd, waaronder een kaak. Medewerkers van Naturalis verwachten dat dit skelet niet alleen bijzonder is voor het publiek, maar ook interessant genoeg is om er de komende tientallen jaren onderzoek aan te doen.

Mannetjes- of vrouwtjesskelet Hoewel dit exemplaar waarschijnlijk een vrouwtje is en bovendien behoorlijk oud voor een T. rex, is het onderscheid tussen mannelijke en vrouwelijke exemplaren van dit roofdier vaak nog een raadsel. Ook houdt het sociale gedrag en de zorg voor hun kroost wetenschappers bezig. Wie de indrukwekkende serie Walking with Dinosaurs heeft gezien, weet dat de T. rex daarin werd afgebeeld met een sterk instinct om het nest en haar jongen te beschermen. Hoewel deze populaire BBC-serie tot stand is gekomen in samenwerking met paleontologen, is een deel van de beelden en gedrag toch in sterke mate speculatie.

Icoon Geolithos – Jaargang 37 nr. 6 – november/december 2013 Blz. 13

Naturalis aasde op een Tyrannosaurus rex omdat het fossiel – als voorbeeld van een vleesetende dino – een belangrijke plaats moet gaan innemen in de nieuwe Dinozaal, die in 2017 geopend zal worden. Tot op heden heeft Naturalis alleen plantenetende dino’s in zijn collectie. Daarmee is de kans groot dat deze T. rex (die ongetwijfeld nog een naam zal krijgen) voor Naturalis zal worden wat de plantenetende diplodocus, met de liefkozende naam Dippy, voor het Museum of Natural History in Londen nu al is. Deze (replica) staat – vanwege zijn enorme afmetingen dominant – opgesteld in de centrale hal van het museum.

Overzicht van de site waar het fossiel van T. rex momenteel wordt opgegraven. Servaas Neijens

Geolithos – Jaargang 37 nr. 6 – november/december 2013 Blz. 14

Het rechter kuit,- en scheenbeen van T.rex - Servaas Neijens

Bron: Kennislink.nl – 09 september 2013

Met de T. rex wil Naturalis de meest bekende en tot de verbeelding sprekende vleesetende dinosauriër ter wereld in huis halen.

Maar daar hebben we

jouw hulp hard bij nodig! De T. rex is

ontzettend

en kost dus erg veel geld. Wel 8 Niemand eentje

kan

miljoen

dat

betalen,

maar

in

zijn

misschien

zijn allen! Als nu

heel veel kinderen,

vaders,

opa’s en oma’s een

tientje

kunnen we de T. rex met

euro.

natuurlijk

lukt het wel met

straks

zeldzaam,

willen

moeders, geven,

dan

naar Nederland halen. Dan vieren we

iedereen

die een tientje heeft betaald een reusachtig T. rex

feest! Doe jij ook mee? Maak dan je tientje over op bankrekening 1072.22.205 ten name van T. rex voor Nederland - in Leiden (IBAN code: NL27 RABO 0107 2222 05 tnv T. rex voor Nederland)

------------------------------------------------Elke auteur is verantwoordelijk voor de inhoud van zijn artikels. Geolithos – Jaargang 37 nr. 6 – november/december 2013 Blz. 15



-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------

INSCHRIJVINGSFORMULIER

Datum : .…/.…/….

Naam : …………………………………………………….………………….……... Voornaam : ………………………………..…………………………………………. Straat : …………………………………………………..…… nr : …… bus : .….… Gemeente : ……………………………………………………………………..…….. Tel : ……………………………… e-mail : ….………………………….…………..... Interesse :

- Algemene geologie - Mineralogie

O O

- Petrologie - Bodemkunde

O O

- Paleontologie - Andere

O O

Lidgeld van 01 sept. tot 31 aug. : - gewoon lid : 18 €/jaar (per bijkomend lid van hetzelfde gezin + 5 €/jaar - steunend lid : 25 €/jaar - Jeugd (- 16 j) : 15 €/jaar Het bedrag van de verplichte verzekering is hierin inbegrepen. Te storten op naam van :

Geologische Vereniging van Limburg, Kruisheideweg 32, B – 3520 Zonhoven Rek nr : 235-0433721-46 IBAN BE33 2350 4337 2146 BIC GEBABEBB 



-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------

--------------------------------------------------------------------------------------------------------

deelnameformulier zoektochten Geologische Vereniging Limburg : 2013 Ondertekende verklaart zich akkoord met het zoektochtreglement van de Geologische Vereniging Limburg en zal er zich naar gedragen tijdens de verschillende uitstappen van het jaar 2013. Het betreden van groeves of ontsluitingen gebeurt volledig op eigen risico. De Geologische Vereniging Limburg en/of eigenaars van groeves en ontsluitingen kunnen onder geen enkel beding verantwoordelijk gesteld worden voor eventuele ongevallen ! Ondergetekende verklaart tevens volledig in orde te zijn met zijn of haar persoonlijke familiale verzekeringspolis. Dit formulier af te geven op de dag van de zoektocht aan de excursieleider.

ZOEKTOCHT:……………………………………………………………DATUM :………………………….




Lid




Verantwoordelijk ouder




Voogd




Familielid

HANDTEKENING :

Naam en voornaam : ……………………………………………………………………………………… Adres : …………………………………………………………………………………………………….. Postcode en woonplaats : …………………………………………………………………………………. Telefoon : ……………………………………………….. Naam en leeftijd 1e kind (*) : ……………………………………………………………………………… Naam en leeftijd 2e kind (*) : ……………………………………………………………………………… (*) naam en leeftijd van het kind invullen indien U als ouder, voogd of familielid verantwoordelijk bent voor personen jonger dan 14 jaar. 

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Geolithos – Jaargang 37 nr. 6 – november/december 2013 Blz. 16