Naam: Mariëtte Timmermans (0231118) Vak: Repertoire Film, TV en Nieuwe Media Docent: Peter Bosma
De waarneming van een/de wereld Een dag wordt een kwartier, een week wordt een uur of een jaar wordt anderhalf uur; bij film is alles mogelijk binnen de dimensie van tijd. Hierbij beslist de regisseur in hoeveel tijd hij/zij een bepaalde tijd weergeeft. Het aspect van tijd speelt in de film Solaris van de regisseur Steven Soderbergh een belangrijke rol. Hierbij heeft Soderbergh bewust bepaalde keuzes gemaakt bij het weergeven van zijn interpretatie op het boek Solaris van Stanislaw Lem, waarin alles draait om het weergeven van een mogelijke wereld. Hieronder zullen de stijl en bijzonderheden van de film Solaris van Soderbergh besproken worden, waarbij tevens een vergelijking zal optreden met de film Solaris van Tarkovsky.
De weergave Op de site van dvd-home wordt de film Solaris van Soderbergh als volgt omschreven: Chris Kelvin (George Clooney) is psychiater. Hij krijgt op een dag bezoek van de Nationale veiligheidsdienst die een boodschap voor hem hebben. Zijn vriend Dr. Gibarian (Ulrich Tukur) zit op een ruimtestation bij de planeet Solaris. Zijn boodschap is erg vaag, maar de vraag is duidelijk. Of Chris naar Solaris wil komen om te kijken wat er aan de hand is. Chris stemt toe en gaat naar Solaris. Daar aangekomen wordt hij niet begroet door een welkomstcomité. Al zwervend door het station ziet hij bloedsporen en in het lab vindt hij een lijk. Eén daarvan van zijn vriend Gibarian. Uiteindelijk vindt hij Snow (Jeremy Davies). Snow is niet echt duidelijk over wat er gebeurd is, want hij begrijpt het zelf ook niet geheel. Hij waarschuwt alleen te gaan slapen met zijn deur op slot. Dan vindt hij het 3e teamlid Dr. Gordon (Viola Davis ). Zij heeft zich opgesloten in haar kamer en weigert eruit te komen. Ze zegt Chris dat ze niet met hem wil praten zolang hij niet weet wat hen over komen is. Als hij zijn pogingen staat gaat hij slapen en droomt van zijn vrouw. Hoe ze elkaar hebben ontmoet, de romantische ontmoetingen maar ook de minder goede momenten.
1
Hij wordt wakker van een hand op zijn schouder. Het is Rheya (Natascha McElhone), zijn vrouw, maar dit kan niet want zij is overleden. Omdat hij in de gaten heeft dat het een hersenspinsel is vanuit zijn eigen geest lokt hij haar in een vluchtcapsule en schiet haar de ruimte in. Maar de volgende nacht is ze terug. Dan wordt hij wordt meegezogen in de waanzin van Solaris en denkt dat zijn vrouw toch echt is. Maar Gordon probeert hem te overtuigen dat zij dat niet is. Chris besluit Rheya mee naar de Aarde terug te nemen, maar dr. Gordon zegt dat dan alle mensen op aarde zich zo gaan gedragen al zij doen, dat is onmogelijk! Zelfs Rheya zelf is erachter wat ze is en dat ze niet met Chris mee kan, maar Chris blijft weigeren. Dan neemt Rheya een besluit……. HOW FAR WILL YOU GO FOR A SECOND CHANCE?
Bij het kijken naar deze film, kan de toeschouwer al snel concluderen dat het weergeven van de werkelijke wereld niet relevant is. De waarneming richt zich dieper dan louter naar het kijken van wat men ziet; de kijker dient zich namelijk bewust te zijn van het onbewuste. In de film zijn er diverse momenten aan te wijzen die er wellicht toe bijdragen om het hiervoor genoemde effect te versterken.
Een nadere blik Zo worden, in verhouding met wat de gemiddelde kijker gewend is, bepaalde gebeurtenissen (vrij) traag weergegeven. Dit is bijvoorbeeld het geval wanneer Chris (de hoofdpersoon van het verhaal) aan het wegdoezelen is. Terwijl hij aan het wegdoezelen is, worden tegelijkertijd zijn ‘gedachten’ weergegeven. Zo wordt in het begin van het verhaal zijn overleden vrouw weergegeven in een van zijn hersenspinsels. Deze beelden zijn door de kijker te interpreteren als weergave van een droom/hersenspinsel, doordat deze niet overeenkomen met de ruimte waarin Chris zich op dat moment bevindt. Bovendien wisselen de beelden van Chris in het ruimtestation en de gedachtewereld elkaar af. Het kruisen van beelden maakt een causaal verband los bij de kijker, waardoor deze afwisselende beelden gezien worden als gedachten/hersenspinsels van Chris. Zijn droom/hersenspinsel wordt afgebroken op het moment dat een vrouw hem wakker maakt. Deze vrouw komt overeen met de vrouw uit zijn gedachten/hersenspinsels, waardoor de kijker wederom een causaal verband legt tussen deze beelden en de vrouw interpreteert als zijnde Chris zijn vrouw. Door middel van de hierboven genoemde ‘crosscuts’ zijn er dus twee weergaven te zien van iets wat men normaliter enkelvoudig waarneemt. Hierdoor wordt het middels het medium film mogelijk om binnen het kader van tijd te ‘manipuleren’ om zodoende een bepaalde emotie bij de kijker los te maken. Een andere wijze, waarop Soderbergh de kijker meer op de emotie van het onderbewuste attent houdt, is de relatief simplistische mise-en-scène. Zo ontbreken in het ruimtestation de vele lichtjes, knopjes en machines, die normaliter de sciencefiction film typeren. De kijker kan zodoende nauwelijks afleiding vinden in materiële zaken en zal zodoende meer de aandacht vestigen op het acteerwerk.
2
Bovendien is de kleding, die tevens deel uitmaakt van de mise-en-scène, tevens eenvoudig. Zo draagt Chris geen futuristisch ruimtepak, maar wat ‘hippere’ kleding, zoals men die in deze tijd ook wel tegen zou kunnen komen. Het acteerwerk speelt een belangrijke rol in de film Solaris. Gelaatsuitdrukkingen verbeelden namelijk de emotie, die een betreffende persoon in het verhaal meemaakt. De emotie is een belangrijk aspect, omdat deze een uiting is op een bepaalde gedachte/gebeurtenis welke in de film Solaris een belangrijke functie hebben. Door middel van deze emotie kan de toeschouwer zich als het ware inleven in de gedachte/gebeurtenis die getoond wordt. Zo dragen de gezichtsuitdrukkingen van Rheya (de ‘kopie’ van Chris zijn vrouw) op het moment dat zij weer tot leven komt ertoe bij dat deze gebeurtenis als zeer heftig beschouwd dient te worden. Rheya was namelijk haar bewustzijn verloren na het innemen van vloeibaar zuurstof. Na een tijdje echter komt ze weer bij bewustzijn. Deze overgang gaat gepaard met hevige schokbewegingen en heftige uitdrukkingen op het gezicht. Deze opvallende vertoning maakt de gebeurtenis kenmerkend, waardoor deze naar alle waarschijnlijkheid refereert naar een diepere betekenis dan louter hetgeen getoond wordt. Zo kan de kijker de getoonde emotie interpreteren als het feit dat een fictieve figuur ook werkelijk emoties en gevoelens bezit en dat een schijnbare wereld dus ook opgevat kan worden als een werkelijke wereld. Deze verwijzing zou dan tevens de perceptie van Chris rechtvaardigen voor de toeschouwer. Gedurende het verhaal gaat/wil Chris namelijk de schijnbare wereld steeds meer als de werkelijke wereld beschouwen, omdat deze meer te bieden heeft dan de echte wereld. Zo is hij is erg gelukkig met zijn schijnbare vrouw Rheya en wil hij liever met haar verder leven in de wereld van Solaris, dan alleen een ongelukkig bestaan te hebben op aarde. Op het einde van de film wordt er dan ook gezegd dat het er niet toe doet waar ze leven, maar dat het belangrijkste is dat ze samen zijn. Het typerende hierbij is, is dat ze elkaar aan het einde van de film omarmen in de (naar het lijkt) echte wereld. De toeschouwer kan het einde als het ware op twee manieren interpreteren; namelijk dat de wereld die de echte wereld lijkt te zijn schijn is of dat het toch mogelijk is dat Rheya op aarde kan leven.
Vergelijking De film Solaris (1972) van Tarkovsky is een eerdere verfilming van het gelijknamige boek van S. Lem. De film van Soderbergh vertoont veel overeenkomsten met die van Tarkovsky, hoewel Tarkovsky ongeveer een uur meer in beslag neemt om het verhaal weer te geven. Beide films hebben een openingshot die de kijker op dat moment interpreteert als een weergave van de wereld waarin wij leven. Zo ziet de toeschouwer in de film van Tarkovsky water stromen met daarin bewegend riet. Bij de film van Soderbergh is stromend water te zien in de vorm van regen. Deze waarnemingen verwijzen naar eigenschappen die kenmerkend zijn voor de aarde. In of om het ruimtestation kan men namelijk geen regen en/of levend
3
groen waarnemen. Het einde van Tarkovsky echter lijkt wel duidelijk te zijn; de film eindigt namelijk met een opstijgend shot van de aarde naar boven toe. Hierdoor ontstaat er een distantie en krijgt de toeschouwer een duidelijker beeld van het geheel. Uit dit shot blijkt dat de tot dan toe als echte aarde weergegeven wereld een eiland te zijn in de Solaris-oceaan, waardoor de echte wereld toch een schijnbare wereld blijkt te zijn. Soderbergh echter, heeft ervoor gekozen om het einde meer aan de verbeelding en interpretatie van de kijker over te laten. Zo is Solaris in de film van Soderbergh ook niet in de vorm van een oceaan waar te nemen, maar bevindt Solaris zich een bepaalde ruimte. Hoewel Tarkovsky zijn film zo realistisch mogelijk probeert te maken door het weergeven van feiten, probeert Soderbergh juist de nadruk te leggen op de onduidelijkheden van de mens met als doel de mens tot denken (over zichzelf) aan te zetten. Het zoeken naar een eigen identiteit en het onbewuste verwijzen naar de Oostenrijkse psychiater Sigmund Freud, die werd geboren in 1856. Freud besteedde in zijn theorieen veel aandacht aan het onbewuste, terwijl de wetenschap van die tijd vooral uitging van meetbaarheid. Zo wordt er op de site psyonline.nl het volgende genoemd: Freud kreeg veel kritiek op zijn werk, niet alleen doordat veel mensen zijn theorieën niet aantoonbaar vonden, maar ook door de grote nadruk op seksualiteit. Dat was in die tijd een taboe. Toch bleek hij ook erkenning te krijgen. Zijn theorieën hadden niet alleen grote invloed op de geesteswetenschappen, maar ook op de literatuur. Het belangrijkste onderscheid dat Freud maakt in het menselijk brein is die van: 'Id', 'ego' en 'superego'. Het 'id' is een onderbewust mechanisme dat op twee soorten energie werkt. Ten eerste Eros, de seksuele energie. Daarnaast Tanatos, de woede. Het 'ego' probeert deze twee energieën in bedwang te houden. Hierdoor functioneren veel mensen in hun dagelijks leven normaal. Het 'superego' is ten slotte het beeld dat mensen hebben van hun ideale zelf. Hierin liggen de normen en waarden besloten, die door de omgeving zijn mee gegeven. Het 'superego' is de grote tegenstander van het 'id' en is gericht tegen de seksuele en agressieve energie. Het 'ego' bemiddelt tussen id en superego.
In beide films komt de theorie van Freud duidelijk naar voren. Zo wordt in de film van Tarkovsky de naam van Freud een paar keer expliciet genoemd en zodoende dus verwezen naar zijn theorie. In de film van Soderbergh echter wordt er meer op impliciete wijze verwezen naar Freud zijn theorie. Zo speelt seksualiteit een belangrijke rol in zijn film en is er diverse malen naakt waar te nemen. Deze seksuele waarnemingen zijn verwijzingen naar Freud zijn theorie, waarin seksualiteit een belangrijke rol speelt. Bovendien speelt Freud een belangrijke rol op het gebied van de literatuur(, zoals uit het bovengenoemde citaat blijkt). Zo is de vrouw van Chris een schrijfster en wordt de dichter Dylan Thomas diverse malen expliciet genoemd en aangehaald in de film van Soderbergh. Deze waarnemingen van literatuur verwijzen zodoende indirect naar Freud zijn theorie.
4
In beide filmversies van Solaris komt in ieder geval één aspect duidelijk naar voren; het is belangrijk dat de kijker zich bewust wordt van een fictieve wereld, die als werkelijke wereld beschouwd zou kunnen worden. Dit bewustzijn dient ertoe om de mens aan het denken te zetten betreft het doel van zijn/haar bestaan. Behalve dat de film het mogelijk maakt om tijd versnelt weer te geven, maakt deze het ook mogelijk om tijd te vertragen, zoals in beide films duidelijk naar voren komt; vertraging die als doel heeft de mens de ruimte tot denken te geven betreft zijn/haar bestaan in een/de wereld.
5
