De vrouw is kwetsbaar, alleen God kan haar beschermen

De vrouw is kwetsbaar, alleen God kan haar beschermen De invloed van beeldvorming onder Marokkaanse migranten en vrouwen in Marokko op het huwelijk

Saida Boujemaaoui

De vrouw is kwetsbaar, alleen God kan haar beschermen.

Saida Boujemaaoui Studentnummer: 0336068 Masterscriptie Culturele antropologie en sociologie der niet-westerse samenlevingen Universiteit van Amsterdam Faculteit der Maatschappij- en Gedragswetenschappen Begeleider: Thijl Sunier 31-10-2007 2


Inhoud Dankwoord

4

Inleiding

5

Hoofdstuk 1 Achtergelaten vrouwen

11

Hoofdstuk 2 Beeldvorming onder migranten

25

Hoofdstuk 3 Europa in de dromen van de Marokkanen

31

Hoofdstuk 4 Romantische liefde

37

Hoofdstuk 5 Achtergelaten, en nu?

46

Conclusie

56

Nawoord

58

Bibliografie

59

3


Dankwoord Dank aan mijn tante Souad Boujemaaoui die mij heeft geholpen toen mijn Marokkaans nog te slecht was om zelf mijn interviews te regelen en houden en ook voor de goede zorgen tijdens mijn verblijf in Marokko. Daarvoor ook dank aan mijn oma Yamina. Mijn ouders bedank ik voor de steun, zowel emotioneel als financieel en voor de kans om te kunnen studeren. Ik wil mijn begeleider Thijl Sunier bedanken voor de tips en adviezen waardoor mijn persoonlijke missie toch nog in mijn scriptie doorklinkt maar dit niet al te veel opvalt. Verder wil ik Mohammed El Mozariahi en Fairouz Rabhi bedanken voor de hulp die zij mij hebben gegeven in mijn onderzoek. Farida en Ikram bedankt voor jullie hulp met mijn interview in Tanger die helaas de scriptie niet heeft gehaald. Dank aan Mohammed, Cynthia, Fatima Zohra, Khadija en Soumia, medewerkers van de Stichting Steunpunt Remigranten in Berkane die mij inzage in het archief hebben toegestaan en voor het leggen van contacten met vier van de zes achtergelaten vrouwen die ik heb geïnterviewd. Als laatste wil ik de achtergelaten vrouwen bedanken. Safira, Amira, Saloua, Fatima, Rachida en Dina bedankt dat ik mocht kijken in één van de moeilijkste momenten van jullie leven.

4


Inleiding Deze scriptie houdt zich bezig met het lot van de achtergelaten vrouw in Marokko. De achtergelaten vrouw is een vrouw die na het huwelijk in het kader van gezinshereniging naar Europa is gehaald door haar Europese echtgenoot van Marokkaanse komaf. Vervolgens is zij na een verblijf in Europa terug gebracht naar Marokko en daar achter gelaten. Haar paspoort en Europese verblijfsvergunning zijn haar afgenomen door haar echtgenoot waardoor het haar bemoeilijkt wordt om terug te gaan naar Europa. Vaak overkomt dit haar zonder dat zij het verwachtte. Soms is er sprake van eerdere dreiging tot achterlaten door de man maar in de meeste gevallen zeggen de vrouwen niet te weten wat de reden is dat zij achtergelaten werden. Het achterlaten van de vrouw is niet hetzelfde als de verstoting van de vrouw. De verstoting is een vorm van echtscheiding waartoe alleen de man het initiatief kan nemen. Voor de wetswijzigingen in 2004 hoefde hij hiervoor alleen de woorden ‘ik verstoot je’ drie keer uit te spreken en dan was de scheiding een feit. Hierna moest hij alleen nog bij de notaris laten opschrijven dat hij zijn vrouw had verstoten (Boujemaaoui 2006). Er was niets wat de vrouw hiertegen kon doen. Na de wetswijzigingen van 2004 is deze vorm van scheiden echter bemoeilijkt en bovendien is de man verplicht om alimentatie te betalen voor zijn vrouw en kinderen net als in het geval van een normale echtscheiding. Het verschil tussen de achtergelaten vrouw en de verstoten vrouw is dat de achtergelaten vrouw vaak geen gescheiden vrouw is. De achtergelaten vrouw wordt meestal bij de schoonfamilie achtergelaten in Marokko, vaak ontvangt zij weinig tot geen geld van haar echtgenoot. Vrouwen vluchten vaak naar hun eigen familie waar ze beter worden behandeld dan bij de schoonfamilie en waar ze meestal meer vrijheid genieten. Het achterlaten van de vrouw is een goedkope manier om van haar af te komen. Mocht het toch tot een scheiding komen dan vallen deze vrouwen onder de Marokkaanse wet. In het algemeen is de alimentatie dan zeer laag omdat er alleen maar wordt gekeken naar bezittingen die de man in Marokko heeft en het salaris dat in Europa wordt ontvangen niet mee wordt geteld. Een man kan dus in Nederland een salaris hebben van 1400 euro maar toch maar 40 euro alimentatie betalen aan zijn ex-vrouw. Als zij echter in Nederland van hun vrouw scheiden zal dit bedrag een stuk hoger uitvallen.

5


Op sociaal wetenschappelijk terrein is er nauwelijks onderzoek gedaan naar het verschijnsel achtergelaten vrouwen. Het enige stuk dat over dit verschijnsel gaat is een door Edien Bartels geschreven adviesrapport voor de adviescommissie voor vreemdelingenzaken. Volgens haar begint het probleem bij echtelijke spanningen tussen de twee partners waarna er een machtsstrijd ontstaat. Om deze machtsstrijd te winnen is het achterlaten van de vrouw een uiterste machtsbron die de machtsbalans tussen de twee partners in één keer helemaal doet omslaan naar de kant van de man. Ik betoog echter dat de oorzaak van het probleem al voor het huwelijk ligt, namelijk in de beeldvorming die de beide partners hebben over elkaar en over het huwelijk. Volgens de Dikke van Dale is beeldvorming: ‘het ontstaan van een opvatting over personen, zaken, feiten en dergelijke’.1 Beeldvorming vindt plaats in ons hoofd, in de vorm van ideeën, gedachten en overtuigingen (Barneveld 2006). Beeldvorming ontstaat voor een groot deel in beelden en teksten. Beelden beïnvloeden de visie die men op de werkelijkheid heeft. De werkelijkheid is dan ook subjectief en verandert wanneer het beeld verandert. Het woord beeld-vorming geeft aan dat beeldvormen een proces is. Daarbij vindt een wisselwerking plaats tussen mentale beelden in de hoofden van mensen en materiële beelden in de werkelijkheid om ons heen. Waar nieuwe beelden zich vormen, komen oude beelden in een ander licht te staan. … Als zo’n nieuw beeld zich gaat nestelen in de hoofden van mensen, dan heeft dat weer invloed op de werkelijkheid. Een nieuw beeld leidt tot nieuwe beeldvorming. … Beeldvorming bepaalt dus hoe wij naar de werkelijkheid kijken; het is in wezen het mentale beeld dat wij ons van de wereld vormen. Die mentale beeldvorming bepaalt ook hoe wij de wereld vervolgens materieel vormgeven (Smelik 1999: 5).

Volgens Smelik is een mentaal proces niet gemakkelijk te analyseren en is beeldvorming daarom ook zo ongrijpbaar. Men denkt dat beeldvorming de werkelijkheid weerspiegelt maar dat klopt niet. Beeldvorming geeft de werkelijkheid juist vorm. Beeldvorming schept zelf een werkelijkheid en resulteert dan ook in gedrag (ibid.: 5, 7, 25, 39). Omdat beeldvorming een onbewust proces is, heeft men niet in de gaten dat we onze eigen werkelijkheid creëren. Toch heeft beeldvorming een zeer grote invloed op onze handelingen. Beelden verschillen per persoon en iedereen heeft dus ook een andere ervaring van de werkelijkheid. Soms kan het

1

Van Dale grootwoordenboek der Nederlandse taal.

6


wereldbeeld van de één botsen met het wereldbeeld van de ander, dit kan problemen geven. Vooral wanneer er vanuit wordt gegaan dat men dezelfde beelden heeft. Er bestaat niet alleen onder Nederlanders een bepaald beeld over Marokko maar ook onder de Marokkaanse migranten. Gek genoeg is dit ook vaak hetzelfde beeld, alleen wordt dit beeld door Nederlanders als negatief ervaren terwijl de Marokkaanse migranten ze juist als positief ervaren. Het gaat hier om beelden over normen en waarden die betrekking hebben op de man-vrouw verhoudingen. Marokko wordt vaak gezien als traditioneel en de vrouwen zouden nog opgevoed worden met deze traditionele waarden. Zij zouden gehoorzaam aan de man zijn, zich beter aan de religieuze voorschriften houden en bij het huwelijk nog maagd zijn. Maar ook de beeldvorming die migranten over Europa, Europeanen en andere in Europa wonende Marokkanen hebben, is belangrijk omdat de beeldvorming hierover altijd in contrast staat met de beeldvorming over Marokko. Dan is er nog de beeldvorming die men in Marokko heeft over Marokko zelf en over Europa. Deze beeldvorming is van sterke invloed op de jongeren in Marokko die graag naar Europa zouden willen vertrekken. Ook Susan Albers vermeldt in haar scriptie dat de band met het vaderland voor de Marokkaanse migranten nog steeds erg belangrijk is (2005: 5). Zij zegt dat het beeld dat de migranten van Marokko hebben vóór hun remigratie vaak anders is dan hoe zij het leven in Marokko ervaren na hun remigratie. Zij zien opeens dat niet alleen zijzelf veranderd (Nederlandser geworden) zijn, maar dat ook Marokko anders is dan zij zich herinneren. Dit geldt waarschijnlijk voor de meeste Marokkaanse migranten. De verschillen in beeldvorming over vrouwen, huwelijk en opvoeding in Marokko kan problemen geven wanneer er sprake is van huwelijkssluitingen tussen in Europa opgegroeide Marokkaanse mannen en vrouwen die opgegroeid zijn in Marokko. Als een man conservatieve beelden heeft omtrent vrouwen, huwelijk en de opvoeding en de vrouw is hier moderner in, kan dit tot problemen leiden. Vooral wanneer de in Marokko opgegroeide vrouwen verwachten dat ze in Europa meer vrijheden zullen krijgen en hoop hebben om van de (als beter geziene) scholingsmogelijkheden gebruik te kunnen maken en graag willen werken. Onderzoekspopulatie Mijn onderzoek heeft zich geconcentreerd op de ‘gewone’ Marokkaan. Niet de allerarmsten maar ook niet de allerrijksten. De mensen bij wie ik kwam bezaten een huis, ik ben niet in de krottenwijken geweest. Behalve achtergelaten vrouwen heb ik willekeurige mensen gesproken

7


over de problematiek van achtergelaten vrouwen en over de beelden die zij hebben over uiteenlopende dingen zoals bijvoorbeeld huwelijk, opvoeding, de economische situatie in Marokko en over Europa. Deze mensen heb ik leren kennen via mensen uit mijn eigen netwerk. Helaas heb ik voornamelijk vrouwen gesproken en weinig mannen. Marokko is nog steeds een sterk gesegregeerde samenleving en als twee vrouwen op bezoek gaan bij iemand dan maakt de man zich meestal snel uit de voeten. Toch heb ik ook wel mannen gesproken over de achtergelaten vrouwen. Leeftijdscategorieën varieerden van jongeren tot bejaarden. Setting Dit onderzoek is uitgevoerd van december 2006 tot maart 2007, hoofdzakelijk in Berkane. Berkane is een provinciestad in het noordoosten van Marokko nabij de Algerijnse grens en de Middellandse zee. Het is een middelgrote stad met ongeveer 80.000 inwoners. Berkane hoort niet bij het Rif-gebergte maar bij de bergen van de Béni-Snassen. Het klimaat van Berkane is mediterraans. Temperaturen variëren van 5,2 tot 18,7 graden in de winter en 18,5 tot 31 graden in de zomer2. In de zomer is de stad overvol van de immigranten die op vakantie komen naar Marokko. In de winter is het er heel erg rustig. Zoals gezegd hoort Berkane bij de Béni-Snassen. De bevolking is dan ook niet Riffijns maar Iznassen. Zij spreken een berbertaal, het Zénète, dat anders is dan de taal die men in de Rif spreekt. Het Zénète wordt ook in de Midden-Atlas en de Sahara gesproken. Bovendien vindt men de taal ten zuiden van Oujda en in Algerije terug. De officiële taal van Marokko, het Arabisch, wordt echter door het grootste deel van de mensen in Berkane gesproken. Verder is een groot deel van de bevolking het Frans machtig en spreken veel jongeren ook een beetje Engels3. Oujda en Nador In Oujda en Nador heb ik achtergelaten vrouwen gesproken. In Oujda woonden twee achtergelaten vrouwen en in Nador woonde ook één achtergelaten vrouw. Oujda en Nador zijn beiden twee grote steden met het verschil dat Oujda in Marokko als modern bekend staat terwijl Nador vaak conservatief genoemd wordt.

2 3

http://fr.wikipedia.org/wiki/Berkane ibid.

8


Al Houceima, Tanger en Casablanca Omdat ik niet een te eenzijdig beeld van de problematiek van de achtergelaten vrouw wilde krijgen ben ik behalve in Berkane ook in Al Houceima, Tanger en Casablanca geweest. Ik heb voor deze plaatsen gekozen om hun verschillende sferen. Zo is Al Houceima de grootste stad in de Rif. De Rif staat in Marokko bekend als conservatiever dan de rest van Marokko. Daarom was het interessant om te kijken of de mensen in Al Houceima anders over achtergelaten en gescheiden vrouwen denken dan de mensen in Berkane. Tanger is een grote havenstad met veel Europese invloeden en Casablanca wordt ook wel de meest moderne stad van Marokko genoemd. Een echte metropool. Zo heb ik getracht een beter beeld van de beelden die men in Marokko over het probleem achtergelaten vrouwen heeft te verkrijgen. Wat ook mee heeft gespeeld in de keuze van deze steden is het feit dat ik al mensen kende die daar wonen. Hierdoor kon ik de netwerken van deze mensen gebruiken. Bovendien kenden zij de weg in hun steden waardoor ik op plaatsen ben geweest waar de locale mensen komen, deze plaatsen zou ik misschien niet hebben gevonden als ik geen mensen had gekend. Ik heb in deze drie steden nieuwe informanten gevonden en geïnterviewd en in Al Houceima heb ik de helft van mijn enquête afgenomen. Methoden en technieken In totaal heb ik zeven achtergelaten vrouwen geïnterviewd waarvan ik vier vrouwen via de Stichting Steunpunt Remigranten heb leren kennen. Twee vrouwen kende ik uit mijn eigen netwerk en één vrouw ben ik per toeval in Tanger tegengekomen. Verder heb ik één vrouw gesproken waarvan de echtgenoot naar Casablanca was vertrokken en haar in Tanger had achtergelaten en ik heb twee vrouwen geïnterviewd die door hun ex-echtgenoten in Marokko waren achtergelaten maar zelf nooit naar Europa zijn gegaan alhoewel hen wel was gezegd dat ze mee naar Europa zouden gaan. Behalve de achtergelaten vrouwen heb ik ook ‘gewone’ mensen geïnterviewd, voornamelijk vrouwen. Deze vrouwen heb ik in Berkane, Oujda, Al Houceima, Tanger en Casablanca gesproken. De leeftijden varieerden van rond de twintig jaar tot ongeveer zestig jaar. Ook opleidingsniveaus verschilden. Van analfabeet naar afgestudeerden aan de universiteit. De meeste mensen die ik sprak kenden het probleem achtergelaten vrouwen. Vlak voordat ik in Marokko aankwam, op 8 december, heeft de nationale zender van Marokko een rapportage over het probleem achtergelaten vrouwen uitgezonden. Hier kwam een vrouw aan het woord die door haar Europees-Marokkaanse echtgenoot in Nador was

9


achtergelaten samen met haar kinderen. Zij vertelde over haar problemen. Veel mensen die ik heb gesproken kennen het verschijnsel achtergelaten vrouwen dus uit de media. Sommige kenden het probleem ook vanuit hun eigen omgeving en op deze manier zijn mij dus ook ‘via via’ verhalen van achtergelaten vrouwen ter ore gekomen. Verder heb ik gesproken met de voorzitster van de vrouwenorganisatie ‘het vrouw en het kind’. Ik ben ook op een informatiedag in Oujda geweest waar verschillende organisaties aanwezig waren ter bevordering van de ontwikkeling van Marokko. Daar heb ik gesproken met drie vrouwen van de organisatie ‘Association Oujda Ain Ghazal 2000’. Naast interviews ben ik ook opgetrokken met de twee vrouwen die ik uit mijn eigen netwerk kende. Ik heb bij beide een tijdje gelogeerd om te kijken hoe hun dagelijkse leven er nu uit zag. Eén van deze vrouwen is nog bezig met het verkrijgen van haar alimentatie (die haar ex-echtgenoot tot nu toe niet wilde betalen) en ze is bezig met terug te gaan naar Frankrijk. Ik ben met haar meegegaan naar een advocaat en heb haar geholpen met formulieren invullen en dergelijke. Verder heb ik nog een enquête afgenomen onder vierentwintig personen. Met deze enquête wilde ik peilen wat de gedachten over Europa, gescheiden vrouwen en achtergelaten vrouwen waren. Behalve de bovengenoemde methoden en technieken van onderzoek heb ik heel veel informele gesprekken gevoerd met verschillende mensen over verschillende onderwerpen. Deze gesprekken heb ik in tegenstelling tot de officiële interviews niet opgenomen maar later opgeschreven. Leeswijzer In het eerste hoofdstuk maken we kennis met zes achtergelaten vrouwen. Zij vertellen over wat er met hen is gebeurd. In hoofdstuk twee zien we welke beelden er bestaan onder sommige Marokkaanse migrantenmannen over Marokkaanse vrouwen in Nederland en Marokkaanse vrouwen in Marokko. In hoofdstuk drie wordt duidelijk wat de aantrekkingskracht van Europa is op veel Marokkanen en welke rol deze aantrekkingskracht speelt op de huwelijkssluiting. Hoofdstuk vier gaat over romantische liefde en hoofdstuk vijf, wat tevens het laatste hoofdstuk is, gaat over de groei die de vrouwen doormaken nadat zij zijn achtergelaten.

10


Hoofdstuk 1 Achtergelaten vrouwen

Safira: een sterke vrouw. Hachem heeft me gebeld en hij zei dat hij het graag goed wil maken. Hij wil weer hertrouwen en mij en Youssef mee naar Frankrijk nemen. Hij mist mij en Youssef. Eigenlijk vind ik dat hij sowieso nog steeds eerst de alimentatie moet betalen die hij mij nog schuldig is. Ja, Hachem wil het nu goed maken. Ik denk niet dat ik dat wil. Wie zegt dat hij nu anders is?

Safira

Safira komt over als een strijdlustige vrouw. Ze is bezig om terug naar Frankrijk te gaan via de Franse nationaliteit van haar zoon. Drie jaar geleden trouwde ze met een Marokkaan van de tweede generatie uit Frankrijk. Na maar twintig dagen in Frankrijk te zijn geweest, ging ze samen met haar man terug naar Marokko. Haar schoonvader was overleden, ze zouden de begrafenis bijwonen en daarna weer terug gaan naar Frankrijk. Eenmaal in Marokko bracht Hachem haar naar haar moeder. Hij hield de papieren bij zich… Alhoewel er in Frankrijk en al voor het huwelijk problemen waren had zij niet verwacht achter te worden gelaten. Geen van de vrouwen die ik heb geïnterviewd hadden dit overigens zien aankomen. Een paar dagen voor haar bruiloft had Safira al geen goed gevoel bij Hachem. Zij wilde eigenlijk niet meer met hem trouwen omdat hij het laatste jaar erg was veranderd. Hij had opeens aanmerkingen op haar kleren en verbood haar nog langer make-up te dragen. Bovendien vond hij dat ze een hoofddoek moest gaan dragen en niet meer steeds naar buiten moest gaan. Volgens haar moeder kon ze het huwelijk echter niet meer afblazen omdat ze al zoveel geld in het feest hadden gestoken. Het zou zonde van het geld zijn om de bruiloft nu af te blazen. De bruiloft werd dus door gezet en dat zou Safira duur komen te staan. Zoals vele pas getrouwde vrouwen was Safira meteen zwanger. Zij beviel van haar zoon terwijl ze alweer terug in Marokko was. Toen Safira’s zoon, Youssef, geboren werd, begonnen de problemen pas echt. Hachem wilde Youssef meenemen naar Frankrijk maar Safira zou haar zoon niet van zich af laten pakken. Een moeilijke tijd brak aan waarbij Hachem van alles probeerde. Hij kocht de politie om, die vervolgens aan de deur van het huis

11


van Safira’s moeder kwam. Nadat het hem niet was gelukt om via de omgekochte politie Youssef in zijn bezit te krijgen, kwam hij zelf met zijn broer waarop de moeder van Safira een aantal mannelijke familieleden optrommelde en er bijna een gevecht uit brak tussen hen en Hachem en zijn broer. De neef van Safira vertelde mij over dit voorval:

Ik was zo boos! Hachem en zijn familie noemden Safira een hoer en ze wilden haar Youssef afpakken. Als mijn tantes me op dat moment niet hadden tegengehouden dan had ik Hachem en zijn broer echt vermoord, ik zag niets meer. Mimoun, de neef van Safira

Gelukkig kwam het zo ver niet. Sinds die tijd laat Hachem Safira echter wel met rust. Hij probeert haar zoon niet meer te ontvoeren. Hij belt wel om met Youssef te kunnen praten en wilt het nu dus goed maken met Safira zodat zij weer bij hem kan komen wonen samen met hun zoon. Amira: vrijheid, blijheid! Amira komt over als een opgewekte vrouw. Tijdens het gesprek lacht ze ook veel en ze vertelt haar verhaal met humor. In 2001, op achttienjarige leeftijd, is ze getrouwd met haar neef en in 2002 is ze naar Nederland gegaan. Ze vertelt dat haar broer eerst naar Nederland was gegaan en was getrouwd met de dochter van haar tante. De dochter van haar tante had een broer en die wilde ook wel trouwen. Haar broer stelde zijn zusje voor en haar moeder vond het ook een goed idee. Zelf wilde Amira helemaal niet trouwen maar ze werd onder druk gezet door haar moeder en haar zus. Haar vader was overleden en haar moeder maakte zich zorgen dat haar kinderen niet goed terecht zouden komen. Ze was dan ook erg blij dat er iemand uit Europa voor haar dochter kwam, ze verwachte een mooie toekomst voor haar dochter. Amira echter, zag het helemaal niet zitten. Ze was nog jong en bovendien kende ze die hele neef niet, ze had hem al jaren niet gezien. Haar man had nog nooit gewerkt en was ook niet van plan ooit te gaan werken. Hij had voordat ze gingen trouwen wel gezegd dat Amira mocht werken maar toen zij eenmaal in Nederland was mocht ze niet eens naar buiten, laat staan werken. Hierdoor ontstonden er vele ruzies. Amira en haar man woonden in het ouderlijke huis van haar man op zolder. De zolder was vervallen en rommelig. De verf op de muren was afgebladderd. Ze had natuurlijk geen eigen keuken, toilet of badkamer. Haar man praatte de hele dag door, ze werd er gek van. Zo gek dat ze af en toe om aan hem te ontsnappen naar de badkamer ging en gewoon bovenop

12


het toilet ging zitten om maar rust te hebben. Zij mocht niet naar buiten, ze mocht niet werken, ze mocht geen Nederlandse les volgen. De hele dag zaten ze op elkaars lip. Tot ze op een dag de straat op vluchtte. Van te voren had ze al problemen verwacht van het huwelijk. Ze woont nu bij haar moeder. ‘Daar had ik geen vrijheid, hier heb ik geen vrijheid.’ Haar ex-man betaalt geen alimentatie. Ze wilde zo graag scheiden van hem dat ze heeft gezegd dat hij haar geen alimentatie hoefde te betalen, als zij haar zoon maar mee kon nemen. Dat vond hij goed. Ik kan mijn ex niet als een man zien. Iemand die niet eens naar zijn eigen zoon omkijkt en niet voor hem zorgt. Dat is toch geen man.

Amira

Amira zegt dat zij nooit als schuldige werd gezien van de breuk tussen haar en haar ex-man. Het is niet zo dat haar omgeving over haar roddelt. Haar moeder voelt zich wel erg schuldig omdat zij haar dochter onder dwang heeft laten trouwen en Amira daardoor een hele nare tijd heeft meegemaakt. Saloua: vechtster tot het einde Saloua was zeventien jaar toen ze trouwde met haar overbuurjongen, de zoon van haar vaders beste vriend. Toen de vriend van haar vader Saloua’s hand kwam vragen voor zijn zoon vond haar vader het moeilijk om nee te zeggen. Bovendien dacht hij dat het wel goed zou komen, hij vertrouwde er op dat zijn vriend goed voor zijn dochter zou zorgen en dat hij en zijn zoon zich aan de gemaakte afspraken zouden houden. Saloua wilde namelijk graag haar school afmaken en gaan studeren. Ze wilde altijd al dokter worden. Haar aanstaande man en schoonouders beloofden haar dat ze daartoe de mogelijkheid zou krijgen in Denemarken. Saloua wilde eigenlijk niet trouwen maar ze zei toch maar ja omdat ze haar vader niet wilde teleurstellen. Al tijdens de reis van Marokko naar Denemarken begonnen volgens Saloua de problemen. In Frankrijk gingen we iets eten. Mijn man sprak geen Frans, ik daarentegen, spreek vloeiend Frans. Mijn man probeerde iets te bestellen door gewoon dingen aan te wijzen. Ik wilde behulpzaam zijn door te vertalen. Mijn man zei echter dat ik mijn mond moest houden en dat ik met niemand mocht praten.

Saloua

13


Toen Saloua eenmaal in Denemarken was zorgde haar man er voor dat zij met niemand kon praten. Hij sloot haar op in huis. Van de belofte dat zij naar school zou mogen gaan kwam niets terecht. Ze mocht zelfs geen Deense lessen volgen. Op een gegeven moment nam haar schoonfamilie haar mee naar Marokko en werd ze ook daar opgesloten in huis. Toen de ouders van Saloua er achter kwamen hoe hun dochter behandelt werd, hebben ze er voor gezorgd dat zij ging scheiden van haar man. De eerste tijd na haar scheiding was Saloua depressief. Toen ze echter de kans kreeg om het laatste jaar van haar middelbare school af te maken greep ze die met beide handen aan. Na haar middelbare school is ze in Rabat medicijnen gaan studeren waar ze haar huidige man ook leerde kennen. Ze wonen nu in Al Houceima en hebben een zoontje. Fatima: gevangene van haar verleden Als mijn man het goed zou willen maken, dan zou ik dat ook willen doen. Voor mijn dochter.

Fatima

Fatima is in 1998 getrouwd. Zij was toen achttien jaar. Haar man was de buurjongen van haar tante. Zij is vrijwillig met hem getrouwd. In 1999 ging zij naar Nederland. In Nederland had zij vaak ruzie met haar man. Hij bleef weg tot ’s avonds laat en dat wilde zij niet. Ze was bang dat hem iets zou overkomen en bang om alleen thuis te blijven. Op een dag zei haar man tegen haar dat hij naar Marokko wilde gaan om zijn vader te zien. In Marokko aangekomen bracht hij Fatima bij haar grootouders en is weg gegaan. Diezelfde avond kwam er iemand van de rechtbank aan haar deur die haar vertelde dat ze haar handtekening moest zetten onder de scheidingspapieren. Dit deed ze en diezelfde avond was ze gescheiden van haar man. Fatima heeft nooit zien aankomen dat haar man van haar wilde scheiden. Later bleek dat haar hele schoonfamilie er van wist. Fatima denkt dat de vele ruzies de oorzaak van haar scheiding is. Ze woont nu bij haar grootouders, samen met haar dochtertje. Ze krijgt voor haar dochter €40 alimentatie per maand van haar ex-man. Fatima is depressief geworden door wat haar is overkomen.

14

De vrouw is kwetsbaar, alleen God kan haar beschermen. Het gaat niet goed met Fatima. Het enige wat ze de hele dag doet is medicijnen innemen, eten en slapen. Zij gaat niet naar buiten. Ze kan niks doen in het huishouden. Ze kijkt ook geen televisie. Fatima zegt zelfs dat ze dood wil, moge God haar behoeden.

Oma van Fatima

Fatima heeft een visum en werkvergunning voor Spanje maar zij wil niet naar Spanje gaan omdat ze daar niemand heeft. Ze zou wel graag terug naar Nederland willen gaan, daar woont een tante van haar. Ze zou in Nederland willen werken om voor haar dochter te kunnen zorgen. Ze wil haar dochter een goede toekomst geven en ze is van mening dat dit in Nederland beter lukt dan in Marokko. Daarom zou ze het ook weer goed willen maken met haar man. Rachida: hoop doet leven Rachida is in 2000 getrouwd met een man die haar op de markt had gezien en haar naar huis is gevolgd om haar hand te vragen. Nadat ze trouwde is ze meteen in het kader van gezinshereniging naar Nederland gegaan. Voordat ze naar Nederland kwam vroeg ze haar man of ze in Nederland naar school kon gaan. Dit vond hij goed. Toen zij echter in Nederland kwam hield deze belofte geen stand. Zij moest vanuit de overheid verplicht naar Nederlandse les maar ze is maar een paar keer gegaan. Na die paar keer heeft haar man haar ziek gemeld, hij heeft gezegd dat Rachida psychische problemen had en daarom niet naar Nederlandse les kon komen. Rachida zelf sloot hij op in huis. Hij heeft de huistelefoon afgesloten en had alleen zelf een mobiele telefoon die hij nooit thuis liet. Rachida was dus helemaal afgesloten van de buitenwereld. Haar man wilde ook niet dat ze haar familie belde. De keren dat ze haar familie mocht bellen bleef hij er naast zitten totdat het gesprek beëindigd was. Wanneer de familie van Rachida naar de mobiele telefoon van haar man belden, nam hij niet op of hij nam op en zei tegen ze dat ze het verkeerde nummer hadden gedraaid. Rachida heeft een broer in Frankrijk, een zus in België en een zus in Duitsland, maar zij heeft hen in de vier jaar dat ze in Nederland woonde nooit bezocht. Dat wilde haar man niet. Behalve dat haar man haar in huis opsloot en de telefoon afgesloten had, heeft hij er ook voor gezorgd dat Rachida geen Nederlandse zenders op televisie kon ontvangen. Hij was bang dat ze via de televisie Nederlands zou leren vandaar dat ze via de satelliet alleen Arabischtalige zenders kon ontvangen.

15

De vrouw is kwetsbaar, alleen God kan haar beschermen. Hij weet dat ik slim ben en snel leer daarom mocht ik niet naar Nederlandse televisie kijken. Hij was bang dat ik via de televisie Nederlands zou leren.

Rachida

Volgens Rachida had haar man totaal geen vertrouwen in haar, daarom isoleerde hij haar van de buitenwereld. Zij hadden echter verder geen persoonlijke problemen en de reden dat hij haar in Marokko heeft achtergelaten is haar onbekend. Zij heeft het ook niet zien aankomen. Hij had haar wel verteld dat hij graag wilde remigreren naar Marokko maar toen ze in de zomer van 2006 naar Marokko gingen dacht ze dat dit voor vakantie was. Eenmaal in Marokko aangekomen zei hij dat ze niet meer mee terug naar Nederland kon gaan omdat haar verblijfsvergunning niet meer geldig was. Toen bleek dat hij haar verblijfsvergunning sinds 2004 niet meer had verlengd. Op dit moment woont Rachida in het huis van haar broers. Zij slaapt samen met haar moeder en twee kinderen in een klein kamertje. Haar familie vindt het wel een probleem dat ze daar woont aangezien het huis al vol genoeg is. Haar twee broers wonen er met hun familie en verder nog een jongere alleenstaande broer. De familie onderneemt geen stappen opdat Rachida zelfstandig terug kan keren naar Nederland omdat ze hopen dat haar man het weer goed wil maken. We hopen dat hij Rachida weer komt ophalen. Dat hij aan zijn kinderen denkt. Hoe moeten ze opgroeien zonder vader?

Schoonzus van Rachida

Rachida ontkent vooralsnog haar lot. Zij kan niet geloven dat ze is achtergelaten en denkt dat haar man wel bijdraait en haar weer op komt halen, zij heeft geen last van psychische problemen. Haar kinderen daarentegen wel. Zij missen hun vader. Rachida zelf hoopt ook dat haar man haar weer komt ophalen. Of tenminste zijn plan om te remigreren door zet. Dina: aan een zijden draadje Voordat Dina trouwde en naar Nederland ging met haar man was alles goed. Hij belde haar regelmatig. Toen zij echter naar Nederland kwam veranderde alles. Zij mocht het huis niet uit van haar man. Voordat ze naar Nederland kwam was afgesproken dat ze haar HBO-studie zou afmaken, maar dat mocht ook niet toen ze eenmaal in Nederland was. Zelfs het leren van de Nederlandse taal mocht van hem niet. Ze heeft een paar lessen gevolgd en werd ingeschaald 16


in niveau 5, het hoogste niveau van waaruit ze snel zou kunnen doorstromen naar het HBO, maar dit mocht niet van haar man. Toen ze in Nederland woonde kende ze haar buren niet. Haar man deed de deur namelijk op slot als hij ging werken en nam de sleutel mee. Zij had zelf geen eigen sleutel. Verder haalde hij de stekker uit de huistelefoon en nam die ook mee. Als hij weg ging liet hij geen eten achter. Haar man dreigde altijd dat hij haar terug naar Marokko zou brengen als zij niet naar hem zou luisteren. Ook was er sprake van mishandeling. Op een dag mocht ze haar oom bezoeken die ook in Nederland woont. Toen ze terug kwam had hij de sloten veranderd en kon ze niet naar binnen. Toen is ze weer terug gegaan naar haar oom. Bij haar oom is ze drie maanden gebleven. Zij wilde haar verblijfsvergunning verlengen maar daarvoor had ze de handtekening van haar man nodig en die wilde niet tekenen. Hij had een echtscheiding aangevraagd maar zij wilde hier niet mee instemmen omdat ze bang was dat ze dan alles terug moest betalen aan bruidsschat en dergelijke. Tot op heden is zij nog niet gescheiden. Haar man heeft zijn telefoonnummer veranderd en zij heeft geen contact meer met hem. Omdat haar verblijfsvergunning verlopen was, is Dina terug naar Marokko gegaan. Zij woont nu bij haar ouders samen met vier andere broers en zussen. Haar ouders onderhouden haar. Zij zien het niet echt als een probleem dat ze bij hen woont. Wel is het zo dat andere mensen de problemen tussen haar en haar man als haar fout zien. In Marokko krijgt de vrouw altijd de schuld van een echtscheiding of problemen in een huwelijk.

Dina

Ze merkt ook dat haar buren haar anders bekijken dan voorheen. Ze roddelen over haar. Ze heeft geen contact meer met vriendinnen van voor haar huwelijk. Iedereen is zijn eigen weg gegaan. Nu heeft ze wel een nieuwe vriendin op de universiteit gemaakt. Dina wil haar afgebroken studie graag afmaken maar ze vindt het moeilijk om zich te concentreren omdat ze last heeft van psychische problemen Ze blijft denken aan wat haar is overkomen. Ze voelt zich lichamelijk ook niet gezond. Haar verhaal vertelt ze met veel verdriet.

17


Het verschijnsel onvrijwillig achtergelaten vrouwen Ik was op bezoek gegaan bij mijn oom en toen ik terug kwam waren de sloten veranderd, ik wist niet wat ik moest doen en ik ben toen terug gegaan naar mijn oom.

Dina

Het achterlaten van de vrouw tegen haar zin in lijkt een beetje op de verstoting. De verstoting is een vorm van echtscheiding. Een verstoting kan alleen door de man worden uitgevoerd. De man zegt tegen zijn vrouw: ‘ik verstoot je’ en laat dit vervolgens bij de rechter registreren. Op dat moment is hij voor de wet gescheiden van zijn echtgenote en zij moet daarna dan ook onmiddelijk het huis verlaten. Naamane-Guessous vertelt wat zich in zulke gevallen kan afspelen: Als ze na enkele dagen of uren van afwezigheid thuiskomen ontdekken verbijsterde vrouwen dat de sloten vervangen zijn, het huis leeg en verlaten of dat een andere vrouw nu het huis bewoont, die haar met stokslagen verjaagt (Naamane-Guessous 1994: 165).

Het verschil tussen de verstoting en het achterlaten van vrouwen in Marokko is dat de echtelijke status van de achtergelaten vrouw nog steeds die van gehuwde vrouw is. Meestal is het namelijk niet zo dat de man wil scheiden omdat hij in het geval van een scheiding alimentatie zou moeten betalen. Bovendien gaat verstoten na de hervormingen van de familiewet in 2004 niet meer zo gemakkelijk als voorheen en moet er ook in het geval van verstoting een bedrag worden betaald om in het onderhoud van de vrouw en kinderen te voorzien. Met de invoering van de nieuwe wet is het echter zo dat verstoting alleen mogelijk is nadat de rechter toestemming heeft gegeven. De rechter moet eerst proberen om de echtgenoten met elkaar te verzoenen, lukt dit niet dan kan hij toestemming geven voor de verstoting. Ook staat in de wet dat de vrouw en kinderen niet mogen lijden onder de verstoting. De man moet daarom een bedrag in de kas van de rechtbank storten zodat in het onderhoud van de vrouw en kinderen kan worden voorzien. (Boujemaaoui 2006: 9-10)

Een vrouw achterlaten is dus de goedkoopste manier om van haar af te komen. Zo blijft ze tussen wal en schip zitten, ze is niet gescheiden maar ook niet getrouwd in de normale zin van het woord.

18


Met de nieuwe regels van de familiewet is het wel gemakkelijker geworden voor de vrouw om een scheiding aan te vragen, maar velen doen dit niet. De reden hiervoor is dat in het geval van een scheiding die door de vrouw is aangevraagd, de vrouw haar bruidsschat aan de man moet terug betalen. Vaak is alles wat van deze bruidsschat over is gebleven het goud, de sieraden dus. De schapen zijn al tijdens het huwelijksfeest opgegeten door de gasten maar vallen ook onder de bruidsschat. De vrouw kan het zich dus simpelweg niet veroorloven om te scheiden. Volgens Ikram, voorzitster van de vrouwenrechtenorganisatie ‘de vrouw en het kind’, is het achterlaten van vrouwen mogelijk doordat er voorheen een probleem met de wet was. Dit vormde, volgens haar, de kern van het probleem. Er was geen wet die bepaalde wat men moet doen als relaties tussen mannen en vrouwen stuk lopen in het geval van bijvoorbeeld echtscheidingen. ‘Er was geen democratie.’ Volgens Ikram hebben de hervormingen in de familiecode van Marokko, de Mudawwanah, vrouwen veel meer rechten gegeven. Het probleem is nu echter nog wel dat het merendeel van de vrouwen niet weten wat hun rechten zijn. Zij zijn hier niet over voorgelicht. Hierdoor kunnen er nog steeds situaties ontstaan waarbij vrouwen worden achtergelaten en daarom is het noodzakelijk dat de vrouwen hun rechten leren kennen. Vrouwenbewegingen moeten vrouwen dan ook voorlichten over hun rechten, aldus Ikram. ‘Dat kunnen zij bijvoorbeeld via de radio en televisie doen.’ Oorzaken Hoe is het verschijnsel gedwongen achtergelaten vrouwen te verklaren? In haar onderzoeksnotitie voor de adviescommissie voor vreemdelingenzaken geeft Bartels als oorzaak echtelijke problemen aan. Verder geeft zij drie perspectieven waarop we naar dit verschijnsel kunnen kijken: transnationale banden, machtsverhoudingen en huiselijk geweld. Bartels karakteriseert Marokkanen in Nederland als etnische migrantengroep. Etnische migrantengroepen onderscheiden zich van andere groepen op basis van culturele kenmerken zoals religie, taal en verwantschap. Deze verwantschap is niet op bloedbanden gebaseerd maar op oorsprong: het is een idee van verwantschap. Het idee van afstamming en verwantschap wordt voortdurend geïnterpreteerd, ingevuld en aangepast. Er is dus sprake van een sociale constructie die tot stand komt in een ingebeelde interactie tussen de actuele leden en de leden van vroeger van een etnische groep. De verwantschapsmetafoor zorgt voor het referentiekader in het geval van etnische identiteit. Dit referentiekader creëert affectiviteit en zorgt voor continuïteit in de ogen van de actoren (2005: 14).

19


Etnische identiteit is niet onveranderlijk en statisch. De culturele kenmerken die de inhoud van de identiteit vormen en betekenis geven aan identiteit, veranderen voortdurend door interactie met andere groepen en binnen de groep zelf. Toch probeert men de continuïteit te handhaven en de grens met de ander zo duidelijk mogelijk te trekken. Dit wordt vooral in de familiesfeer en het gezin gedaan. Hier is sprake van etnische grenzen. Juist het gezin wordt vaak gezien als het laatste bastion van etnische zuiverheid in een dreigende wereld. Hierbij is het grote belang dat aan genderverhoudingen wordt gehecht belangrijk. Vrouwen nemen namelijk een centrale positie in wanneer het gaat om het afbakenen en handhaven van grenzen tussen groepen in het land van vestiging (ibid.). Bartels vraagt zich vervolgens af hoe de eigen instituties en grenzen van etnische groepen van binnenuit bewaakt worden. Migranten proberen in het land van vestiging een nieuwe identiteit op te bouwen. Identiteitsvorming van etnische groepen vindt niet alleen plaats onder invloed van acculturatie en assimilatie processen in het land van vestiging: het thuisland blijft een belangrijke rol spelen in het zoeken naar een eigen identiteit. Dit noemt Bartels transnationalisme. De rol van het thuisland blijft vooral groot wanneer groepen in een minderheidspositie terecht komen. Achterstand kan hierbij leiden tot versterking van etnische identiteitsvorming. De identiteit die de migranten vormen is niet geterritorialiseerd en wordt getypeerd als een ‘third space’, verkerend tussen het land van herkomst en het land van vestiging. Migranten onderhouden transnationale bindingen met het land van herkomst in de vorm van netwerken, economische banden, sociaal-culturele banden en politieke banden. De ontwikkelingen in het land van herkomst spelen een belangrijke rol. In de transnationalistische benadering van Bartels gaat het dus vooral om grensoverschrijdende transacties tussen het land van herkomst en het land van vestiging. De transnationale bindingen zijn belangrijk in het verwerven van een plaats in het land van vestiging. Zowel bindingen als de positie die de migranten in het land van vestiging verwerven en de plaats die zij zien voor hun kinderen kan voor mannen en vrouwen verschillen. Met dit laatste gegeven gaat Bartels naar haar tweede punt. Het belang van machtsverhoudingen tussen de seksen (ibid.: 14-15). Omdat het hier gaat om het achterlaten van vrouwen door echtgenoten, plaatst Bartels het verschijnsel onvrijwillig achtergelaten vrouwen in de macht die mannen uitoefenen over hun vrouwen. Hoe spelen machtsverhoudingen tussen mannen en vrouwen een rol en welke rol speelt dit in het dreigen tot achterlaten en het daadwerkelijk achtergelaten worden? Volgens Bartels kan macht niet als repressief getypeerd worden en zijn de machtsverhoudingen tussen mannen en vrouwen geen eenrichtingsverkeer. Er is geen sprake 20


van onderdrukkers en onderdrukten waarbij macht een eigenschap of bezit van de onderdrukker is. Bartels gaat uit van macht als relationeel gegeven (ibid.: 15). Macht bestaat in het kader van menselijke verhoudingen en staat daarom niet tegenover onmacht. Er is altijd sprake van meer of minder. Macht wordt uitgeoefend in elke menselijke interactie en door de nadruk op interactie bij het verschijnsel achtergelaten vrouwen is volgens Bartels de vraag niet relevant of macht uitgeoefend kan worden door actoren of geïmpliceerd is in sociale structuren. Er is namelijk steeds sprake van wisselende machtsverhoudingen tussen individuen die in verschillende situaties andere posities innemen. In menselijke interactie moet er voortdurend omgegaan worden met macht en het is daarom beter om van onderhandelen te spreken. Ook bij het formuleren, herformuleren en interpreteren van gedragsregels en andere culturele voorstellingen is er sprake van onderhandelen. Bij machtsverhoudingen gaat het dus altijd om een balans-situatie die kan veranderen. Er is sprake van een onderhandelde orde die tot stand is gekomen vanuit verschillen in relatieve speelsterkte van de betrokken partijen. Betrokkenen zullen proberen om de machtsverhoudingen te beïnvloeden en de relatieve speelsterkte proberen uit te breiden of te doen toenemen. De vraag is dan ook of er sprake is van strategie die door verschillende partijen ingezet worden (ibid.: 15). In deze benadering is het niet zo dat mannen actieve daders zijn en vrouwen passieve slachtoffers. Het kan ook andersom zijn. Het gaat erom dat er sprake is van een relatie waarin mannen en vrouwen elkaar beïnvloeden: macht over elkaar uitoefenen. De machtsbronnen die mensen ter beschikking hebben zijn gerelateerd aan de positie die ze innemen ten opzichte van elkaar. Er is hier sprake van een machtsbalans. In de balans kunnen de verhoudingen doorslaan naar de ene of de andere kant. Een evenwichtige machtsbalans geeft respectievelijk mannen en vrouwen vergelijkbare speelruimte. Binnen een ongelijke machtsbalans is de speelruimte voor een van de partijen groter of ruimer. In dit onderzoek gaat het er dan om dat mannen meer speelruimte hebben dan vrouwen en dat mannen achterlatingen of het dreigen ermee als machtsbron gebruiken (ibid.: 15-16). Volgens Bartels kan men in het onderzoek van gedwongen achtergelaten vrouwen door hun echtgenoten niet volstaan met de verhoudingen tussen migranten mannen en vrouwen in het land van vestiging maar moeten ook de transnationale bindingen met het land van herkomst in beschouwing worden genomen. Immers de transnationale bindingen maken dit verschijnsel mogelijk. De vraag is, volgens Bartels, dan of mannen dit achterlaten van vrouwen als opwelling doen of als strategie, een doelgerichte poging iets te bereiken en de speelsterkte van vrouwen te beperken. Anders gezegd: wordt het achterlaten van vrouwen als 21


machtsbron gebruikt door mannen? Van belang hierbij is hoe de transnationale bindingen de machtspositie van mannen en vrouwen beïnvloeden: in hoeverre wordt de positie van vrouwen verzwakt binnen deze transnationale verhoudingen en die mannen versterkt (ibid.: 16). Het moge duidelijk zijn dat de transnationale bindingen de machtspositie van vrouwen alleen kan verzwakken wanneer de vrouw geen onafhankelijke verblijfsrechten heeft. Men kan een vrouw met een dubbele nationaliteit bijvoorbeeld wel achterlaten maar zij kan gemakkelijk weer terug keren naar Nederland. Al pakt de man de papieren van zijn vrouw af, er bestaan altijd mogelijkheden voor haar om terug te keren. Omdat zij het recht heeft in Nederland te wonen kan zij gewoon een nieuw paspoort aanvragen en terug gaan. Voor een vrouw met een afhankelijke verblijfsvergunning is dit een heel ander verhaal, zij heeft namelijk niet het recht om zelfstandig in Nederland te wonen. Mijns inziens is het achterlaten van vrouwen wel degelijk een strategie, het lijkt namelijk niet de bedoeling te zijn van de mannen die hun vrouwen achter laten dat zij ook weer terug komen. Als zij hier wel pogingen toe doen dan probeert de man dit te verhinderen. Het achterlaten van vrouwen is dan ook zeker een machtsbron voor de man en bovendien een financieel voordelige manier om van de vrouw af te komen. Het derde punt van Bartels is huiselijk geweld. Dat er sprake is van achterlaten impliceert ook dat er het dreigen tot achterlaten bestaat. Als deze aangewezen kunnen worden als machtsbron, dan komen we op de vraag of dit verschijnsel geplaatst kan worden als huiselijk geweld. Binnen huiselijk geweld kan men drie categorieën onderscheiden: fysiek geweld, seksueel geweld en intimidatie. Fysiek geweld betreft schending van de lichamelijke integriteit. Seksueel geweld betreft schending van de lichamelijke integriteit op een seksuele manier. Bij intimidatie oftewel geestelijk geweld worden middelen als chantage, vernedering, bedreiging en treiteren gebruikt om gedrag af te dwingen.. Achterlatingen en de dreiging tot achterlaten kunnen getypeerd worden als geestelijk geweld in de vorm van intimidatie. Het gaat dan ook om huiselijk geweld omdat de uitvoerder ervan uit de huiselijke kring afkomstig is, in dit geval de echtgenoot (ibid.: 16-17). Er moet wel onderscheid worden gemaakt tussen huiselijk geweld en incidenten. Als het geweld geen of weinig gevolgen heeft gehad voor de slachtoffers is er sprake van incidenteel geweld. Het moet ook niet vaak zijn voorgekomen en korte tijd geduurd hebben. Dit is van belang omdat niet elke dreiging tot achterlaten als huiselijk geweld getypeerd moet worden (ibid.: 17).

22


Wat gebeurt er als een Marokkaanse man die in Europa is opgegroeid trouwt met een Marokkaanse vrouw die in Marokko is opgegroeid? Natuurlijk ligt dit aan de verwachtingen die het paar van elkaar heeft. Daarom wil ik als vierde punt op Bartels’ drie punten beeldvorming toevoegen. Bij de sluiting van huwelijken tussen in Europa woonachtige Marokkanen en Marokkanen uit Marokko is de beeldvorming zeer belangrijk. In de inleiding schreef ik al dat beeldvorming kan leiden tot gedrag. De beelden die sommige Europese Marokkanen hebben van de Marokkaanse vrouw, zowel diegene die opgegroeid zijn in Europa als in Marokko, resulteren in het idee dat een vrouw uit Marokko halen beter is dan een in Nederland woonachtige vrouw te trouwen. Hierbij is het beeld van de in Nederland woonachtige Marokkaanse vrouw zeer negatief terwijl het beeld van de in Marokko wonende vrouw zeer positief is. Ook de vrouwen in Marokko hebben hun eigen beelden van de Marokkaanse mannen uit Europa en vooral van het leven dat zij in Europa zouden kunnen leiden. Deze beelden zijn in strijd met elkaar en zorgen voor botsingen waardoor spanningen in het huwelijk ontstaan. In hoofdstuk twee zal naar voren komen welke beelden migrantenmannen hebben van migrantenvrouwen in Europa en van de vrouwen in Marokko. In hoofdstuk drie zal duidelijk worden hoe graag Marokkanen naar Europa willen gaan en wat hun verwachtingen van Europa zijn wat betreft scholing, werk en vrijheid. Wat ik in mijn onderzoek heb ontdekt is dat deze verwachtingen met elkaar kunnen botsen. Als dit het geval is dan ontstaan er spanningen in het huwelijk. Dit kan leiden tot een situatie waarin de man over kan gaan op dreigen om de vrouw in Marokko achter te laten of zelfs tot een achterlating. Conclusie Opgesloten in huis. Terwijl de afspraak was dat de vrouwen naar school zouden gaan en later zouden gaan werken. De mannen van de achtergelaten vrouwen zaten in een sterkere machtspositie en wilden dat hun vrouwen van hen afhankelijk bleven. Geen taalles want daardoor zouden de vrouwen een stukje zelfstandigheid krijgen. De vrouwen mochten het huis niet uit en niet praten met andere mensen. Zij hadden in Europa geen netwerk, noch de kans om een netwerk op te bouwen. Die vrouwen die familie in de buurt hadden wonen, mochten hun familie niet bezoeken. Telefoneren mocht in de meeste gevallen ook niet, zelfs niet met de eigen moeder. De vrouwen werden totaal geïsoleerd. Toch beweren de meeste van hen dat zij geen problemen met hun man hadden. Zij maakten geen ruzie en de mannen hebben nooit gedreigd of überhaupt laten merken dat zij hun vrouw achter wilden laten in Marokko. Allemaal werden zij als het ware meegelokt naar 23


Marokko onder het mom van vakantie. In de vakantie werden sommige vrouwen naar hun ouders gebracht en anderen bleven bij hun schoonouders waarna de man de paspoorten en verblijfspapieren innam en vervolgens terug keerden naar Europa. Toch zijn er wel aanwijzingen dat er door de vrouwen verzet werd gepleegd. Zo vertelt Fatima dat zij vaak ruzie maakte met haar man omdat hij ’s nachts vaak weg bleef. Dina vertelt dat zij haar man elke dag vroeg of zij haar oom eens mocht opzoeken, die ook in Amsterdam woonde net als zij. Op een dag zei hij eindelijk dat ze mocht gaan maar toen ze weer terug ging merkte ze dat ze niet naar binnen kon omdat de sloten waren veranderd en haar man deed de deur ook niet open. Amira is weggelopen van het huis van haar man. Zij kon er niet meer tegen en liep de straat op waar ze hulp kreeg van een Turkse man en in een opvangcentrum terecht kwam. Saloua mocht van haar man geen Deens leren maar leerde toch Deens via de televisie. De vrouwen verzetten zich dus wel degelijk tegen hun situatie. Waarschijnlijk hadden de mannen dit niet verwacht omdat Marokkaanse vrouwen als gehoorzaam worden gezien. In het volgende hoofdstuk zal blijken dat er onder migranten allerlei beeldvorming bestaat over Marokkaanse vrouwen in Nederland en Marokkaanse vrouwen in Marokko. Hier zal ook duidelijk worden wat de invloed van die beeldvorming is op de keuzes en acties van de mannen en hoe dit kan resulteren in het achterlaten van de vrouw.

24


Hoofdstuk 2 Beeldvorming onder migranten

Een goede vrouw is een vrouw die haar man gehoorzaamt en hem en haar kinderen op de eerste plek zet. Zij is een vrouw van eer en is voor haar huwelijk nog nooit aangeraakt door een man. Een zogenaamde bint anass. Wat is een bint anass? Zakaria, een vierentwintig jarige jongen uit Amsterdam legde me uit dat onder een bint anass een net meisje wordt verstaan. Een meisje dat niet veel met jongens praat en niet tot ’s avonds laat buiten blijft. Zij doet wat haar vader en broers haar zeggen en zorgt er voor dat ze maagd blijft tot het huwelijk. Een bint anass is een meisje waar je mee thuis kan komen. Dit zijn meisjes met wie je kan trouwen, elke man wil wel een bint anass trouwen.

Zakaria

Tegenover bint anass staat bint haram. Dit is een ‘slechte’ vrouw. Iemand die dus niet op tijd thuis komt en niet altijd doet wat haar gezegd wordt door de mannelijke familieleden. Zij wordt er ook van verdacht dat ze geen maagd meer is. Toch heeft niet iedereen hier problemen mee. Zo zegt Lotfi, een drieëntwintig jarige jongen uit Den Haag dat hij niet met ‘die maagden’ om kan gaan. Lotfi: ‘Ik kan mezelf niet zijn bij die maagden. Je kan niet alles tegen ze zeggen. Je kan ver met ze gaan maar op een bepaalde punt willen ze opeens niet meer praten. Dan gaan ze zich opeens zo heilig gedragen. Daar kan ik niet tegen.’ Saida: ‘Over welke onderwerpen heb je het dan? Bedoel je dat je niet over seks met ze kunt praten?’ Lotfi: ‘Nee, dan worden ze verlegen ofzo of ze gaan opeens schelden. Maar ook andere dingen zoals uitgaan enzo, daar begrijpen ze niks van.’

Twee verschillende opvattingen over hetzelfde onderwerp. Is Zakaria ouderwets en is Lotfi modern? Of is Lotfi beter geïntegreerd dan Zakaria en Zakaria daarom een man die waarschijnlijk zijn vrouw uit Marokko gaat halen? Nee, dat is de issue hier niet. Zakaria had het namelijk over zijn vriendin, een geboren en getogen Amsterdamse van Marokkaanse afkomst. Hij had verder nog een aantal opvattingen, namelijk dat hij nooit met zijn nicht zou

25


willen trouwen, zoals vaak gebeurd. En dat hij liever met een Marokkaans meisje dat in Nederland was opgegroeid wilde trouwen: ‘Het is gewoon makkelijker. Tegenwoordig maakt de overheid het ons veel te moeilijk om iemand uit Marokko te halen. Ik heb trouwens liever een vrouw die gewoon Nederlands spreekt en kan werken. Zelfs als ze geen maagd meer is dan kan ik er ook wel mee leven, mijn vriendin is nog wel maagd, dat is haar keuze en dat respecteer ik en ik wil ook niet te ver met haar gaan.’

Zakaria

Het ideaal van de maagdelijkheid De Marokkaanse cultuur verbiedt meisjes seksuele gemeenschap te hebben voor het huwelijk. Dit is niet alleen een cultureel maar ook een religieus verbod. Met echter een verschil. Volgens de Koran mogen zowel de man als de vrouw geen seksuele gemeenschap voor het huwelijk hebben. In de Marokkaanse cultuur is dit voor een man echter meer geaccepteerd dan voor een vrouw, voor wie het een regelrecht taboe is. De maagdelijkheid van een meisje bij haar huwelijk houdt de familie eer in stand. Als uitkomt dat het meisje geen maagd meer is bij haar trouwen, dan worden haar mannelijke familieleden hier op aangekeken. De sociale status van de familie hangt hiervan af. Vandaar dat het meisje na haar menstruatie strenger wordt behandeld dan daar voor. Ook over de maagdelijkheid van meisjes bestaan echter weer verschillende ideeën. Niet iedereen is het eens met het ideaalbeeld van een maagdelijk meisje. Zo sprak ik een jongen uit Casablanca over maagdelijkheid voor het huwelijk. Ik had het beeld dat de vrouwen in Marokko zich ook echt aan de cultureel geldende norm van maagdelijkheid tot het huwelijk hielden. Mijn beeld hierover was echter het tegenovergestelde van zijn beeld over maagdelijkheid voor het huwelijk: In Marokko heeft iedereen seks voor het huwelijk. Het is normaal en het is hetzelfde voor meisjes als voor jongens. Mij maakt het niet uit. Ik zou ook trouwen met een meisje die geen maagd meer is.

Hetzelfde verhaal kreeg ik te horen van een studente uit Oujda. Zij woont daar op een campus en volgens haar hebben de meeste van haar campusgenoten ook seksuele gemeenschap zonder dat zij getrouwd zijn, natuurlijk deed zij hier zelf niet aan mee. Als zij dit wel deed echter, zou ze het mijn inziens nooit toegeven, daarvoor is het taboe dat op seks voor het huwelijk rust te groot. 26


Ook Naamane schrijft hierover. Zij verteld ook over de spanningen die seksuele gemeenschap en het ontmaagd zijn met zich mee brengen. Meisjes hebben schuldgevoelens tegenover hun ouders, zij zijn bang dat als hun geheim uitkomt zij de familienaam voor eeuwig bezoedelen. Bovendien voelen zij zich schuldig tegenover hun geloof. Ten slotte voelen zij zich ook schuldig tegenover hun aanstaande echtgenoot. Zij hebben ook het gevoel dat ze moeten liegen tegen over hun echtgenoot over hun maagdelijkheid omdat zij bang zijn dat hij hen anders niet accepteert en tegen iedereen vertelt dat ze geen maagd meer was en het huwelijk daarom niet door ging. Dit zou grote schande brengen over de familie van het meisje. Vrouwen in Europa Over de Marokkaanse vrouwen in Europa bestaan veel negatieve vooroordelen. Ze zouden te verwesterd zijn en worden er van beschuldigd niet eerbaar te zijn. Bovendien zijn ze te brutaal en wereldwijs. Samira el Kandoussi schrijft erover voor Online magazine Maghrebia.nl (www.maghrebia.nl) in het artikel Marokkaanse meiden: ontspoord of geëmancipeerd? In het artikel komen Nederlands-Marokkaanse mannen aan het woord over NederlandsMarokkaanse vrouwen. Er komt een beeld naar voren van wantrouwen en minachting. Nederlands-Marokkaanse vrouwen zouden zich te los gedragen. Hiermee wordt bedoeld dat zij te veel contact met mannen hebben en geen maagd meer zijn als zij gaan trouwen. El Kandoussi heeft in haar artikel drie mannen geïnterviewd. Faisel beschrijft wat hij vindt van vrouwen die zich te los gedragen: Ik ben een man, natuurlijk kijk ik hoe ver ik bij haar kan gaan. Ik ben uit op seks, maar voor mij wordt ze pas interessant als ze moeilijk doet. Als ze na het eerste afspraakje meteen met me naar bed mee gaat, zal ze ook gemakkelijk met andere mannen mee gaan als ik met haar ben getrouwd (ibid.)

Jamal, een vierentwintig jarige student uit Amsterdam bevestigd het verhaal van El Kandoussi: Het maakt niet uit of ze een hoofddoek dragen of niet. Alle Marokkaanse meisjes die ik ken hebben seks voor het huwelijk. Ik ontmoette eens een meisje, ze droeg een hoofddoek, ik nam haar mee naar huis, we zouden gewoon gaan chillen. Op een gegeven moment vroeg ze me waar de wc was. Ze bleef een hele tijd weg dus ik ging kijken waar ze bleef, lag ze naakt op mijn bed. Ik wist niet wat ik zag!

27


Hij vertelde me ook dat hij respect had voor een meisje waar hij twee keer mee uit was geweest: Ik ben twee keer met haar uit geweest. We hebben wel gezoend en ik probeerde verder te gaan maar ze wilde het niet. Echt respect! Ze kent haar grenzen en liet me er niet overheen gaan. Maar ik ga haar niet meer zien.

Jamal

Ook Rachid uit Roosendaal, vijfentwintig jaar, zou alleen maar met een maagd willen trouwen: Ik heb geen seks met mijn vriendin omdat ik met haar wil trouwen en ze maagd moet zijn als we trouwen.

Zijn vriend Yassine dacht er echter anders over: Rachid denkt heel ouderwets. Voor mij maakt het niet uit. Als ik van een vrouw hou dan maakt het me niet uit of ze maagd is of niet. Ik vind het belangrijker dat ik gewoon gelukkig met haar ben.

Een meisje dat nog maagd is bij het huwelijk is belangrijk voor veel mannen. In de tijd dat Safira werd achtergelaten begon haar schoonfamilie roddels over haar en haar zussen te verspreiden. Haar tante vertelt hier over. De moeder van Hachem vond Safira opeens niet goed meer. Ze zei dat mensen hadden gezien hoe Safira en haar twee zussen in Saidia [een strand dat op 20 km van Berkane vandaan ligt - SB] had gezien. Ze zouden daar met mannen hebben gepraat en met hen mee zijn gegaan. Leugens! Die moeder van Hachem is een slechte vrouw! Maar ja, Hachem geloofde alles wat die vrouw zei.

Als dit de reden was waarom Hachem zijn vrouw in Marokko achterliet, of deze verhalen nu waar waren of niet, laat het zien dat de goede naam van zijn vrouw erg belangrijk was voor hem. Zelfs als zo een soort situatie voor het huwelijk had plaats gevonden, voordat hij haar ook maar kende. Verwachtte hij van zijn vrouw dat zij maagd was bij hun huwelijk en was hij naar aanleiding van deze verhalen bang geworden dat dit niet het geval was? Het feit dat de vrouwen opgesloten werden in huis zegt ook al veel over de denkbeelden van hun mannen. Een goede vrouw is immers een vrouw waarvan men haar schaduw nooit bij de deur heeft 28


gezien.4 De mannen hadden maar weinig vertrouwen in hun vrouwen. Waarom zouden zij hen anders in huis opsluiten? Er was geen vertrouwen. Hij vertrouwde mij niet en daarom mocht ik niet naar buiten zonder hem. Ik mocht van hem eigenlijk helemaal niet naar buiten. Samen met hem ging ik ook niet naar buiten. Ik mocht mijn kinderen zelfs niet naar school brengen, dat deed hij altijd. Er was gewoon geen vertrouwen. Rachida

Er bestaat onder veel Nederlands-Marokkaanse mannen een negatief beeld over de Nederlands-Marokkaanse vrouwen. Over de vrouwen in Marokko bestaat echter een heel positief beeld. Deze vrouwen zouden gehoorzaam en eerbaar zijn. Doordat deze twee beelden, van de vrouwen in Nederland en de vrouwen in Marokko, tegenover elkaar gezet worden, kunnen mannen tot het besluit komen om een vrouw uit Marokko te halen. Zoals bij de mannen van de achtergelaten vrouwen het geval was. Natuurlijk zijn er ook genoeg Nederlanders van Marokkaanse afkomst die helemaal niet bewust op zoek gaan naar een vrouw uit Marokko. Het is echter niet zo vreemd dat iemand verliefd wordt op iemand die in Marokko woont. Als je elk jaar een paar weken naar Marokko gaat, kan het zo zijn dat iemand verliefd wordt op zijn of haar buurmeisje of jongen. Er blijft echter altijd wel de angst aanwezig dat diegene niet verliefd op jou is maar acteert om naar Europa te kunnen gaan. Saida, help! Ik ben verliefd op een illie. Wat moet ik nu doen?

Hannane

Hannane, een in Amsterdam wonende Marokkaanse Nederlandse kampte met de angst dat haar ‘illie’ (afkorting voor illegaal, een naam die migrantenkinderen aan de in Marokko wonende Marokkanen geven) haar misleidde en helemaal niet van haar hield maar gewoon naar Europa wilde komen. Behalve de angst die men heeft om misleid te worden, worden er ook nog andere nadelen genoemd bij het halen van een huwelijkspartner uit Marokko. Er wordt vaak gezegd dat men toch liever iemand heeft die in Nederland is opgegroeid. Redenen die hiervoor worden gegeven zijn dat men zich beter kan uiten in de Nederlandse taal en daarom liever 4

Arabisch gezegde over de eerbaarheid van de vrouw.

29


iemand heeft die ook Nederlands spreekt. Bovendien ziet men het als veel gedoe om iemand vanuit Marokko naar Nederland te halen. Conclusie De beelden die in dit hoofdstuk staan beschreven over Marokkaanse vrouwen die in Europa zijn opgegroeid worden als zeer negatief beschouwd door mannen. Deze beelden staan ook lijnrecht tegenover het beeld wat over de in Marokko opgegroeide vrouwen bestaat. De vrouwen in Marokko zouden gehoorzaam zijn en eerbaar. Ze zouden betere echtgenotes en moeders zijn waarvoor de man en kinderen eerst gaan. De gedachte is vaak dat die vrouwen misschien wel de ambitie hebben om te werken maar als de man dit niet wilt ze dat uiteindelijk toch niet doen, zonder te protesteren. Toch blijkt uit de levensverhalen van de achtergelaten vrouwen dat zij wel degelijk protesteerden tegen hun lot. Hun mannen hadden dit waarschijnlijk niet verwacht en wisten niet wat zij hier mee aan moesten. Zo ontstond er een machtsstrijd die alleen gewonnen kon worden door de vrouw in Marokko achter te laten.

30


Hoofdstuk 3 Europa in de dromen van de Marokkanen

‘Europa is het land van de onbeperkte mogelijkheden. Mijn eigen land heeft mij niets gegeven, behalve een papiertje waarop staat dat ik een Marokkaans burger ben.’

antwoord op enquête

Ik wil naar Nederland gaan om te werken voor mijn dochter. Daar heeft ze een toekomst, hier hebben we niets.

Fatima

Onder veel jongeren in Marokko bestaat bijna een soort van obsessie naar Europa toe. Bijna elke jongere in Marokko zou graag naar Europa willen gaan. Sommigen hebben zelfs al plannen om te gaan. Via België bijvoorbeeld, als uitwisselingsstudent. Of door een werkvergunning in Spanje te bemachtigen, waar dat nog relatief makkelijk gaat in vergelijking met andere Europese landen. Toen ik een keer in een taxi zat vertelde de chauffeur mij vol trots dat hij ook in Europa was geweest. Hij had informatica gestudeerd in Rusland. Nog een populaire mogelijkheid is trouwen met een in Europa wonende Marokkaan (of gewoon een Europeaan). Waarom is de aantrekkingskracht van Europa voor zoveel jongeren zo groot? De aantrekkingskracht van Europa Ik zou graag willen werken als schoonheidsspecialiste. Ik weet en kan alles wat een schoonheidsspecialiste weet en kan, ik heb alleen geen diploma’s om het te bewijzen.

Safira

Alhoewel de economische situatie de afgelopen jaren is verbeterd, hebben de meeste mensen het economisch nog steeds slecht in Marokko (van Loon 2007: 26-28). In Marokko zijn de scholingsmogelijkheden niet zo goed ontwikkeld als in Nederland. Tweede kans onderwijs bestaat er niet. Als iemand zijn school niet afmaakt om welke reden dan ook is er geen mogelijkheid om het over te doen in het volwassenenonderwijs en zonder diploma is er geen mogelijkheid om ooit een opleiding aan een hogeschool of universiteit te volgen. Het colloquium doctum bestaat in Marokko niet. 31


Al zijn de middelbare school, hogere school en universiteit in Marokko gratis (op boeken na), opleidingen die in Nederland op MBO-niveau worden gegeven, zijn dat niet. De tussenoplossing, in de leer gaan bij een vakman, levert verder weinig op. In loondienst werken is vaak absoluut niet rendabel tenzij je bij bijvoorbeeld een bank of een telecommunicatiebedrijf (issatel, gerund door de overheid) werkt. Het openen van een winkeltje in de garage van het huis is dan ook een populair alternatief, al levert dat in het algemeen ook weinig op. Het leven voor jongeren zonder diploma ziet er dus redelijk uitzichtloos uit. Mimoun heeft zijn middelbare school diploma niet gehaald. Na de middelbare school is hij eerst bij een vriend die een schoenenwinkel heeft gaan werken. Later heeft hij een winkeltje geopend in de garage van het huis. Daar verkocht hij voer voor dieren. Op zich zou het goed moeten lopen omdat de winkel vlakbij een wekelijkse grote markt lag. Helaas liep het helemaal niet zo goed als hij had gehoopt. Hij heeft zijn winkel gesloten en na een tijdje werkloos te zijn geweest, werkt hij nu in een teleboutique. Hij hoopt dat hij ooit kan doorbreken in voetbal en via die manier naar Europa te kunnen gaan. Niet alleen jongeren die net als Mimoun geen diploma hebben lijden onder de slechte economie in Marokko. Ook hoogopgeleide jongeren hebben amper vooruitzichten. De werkloosheid onder hoogopgeleide jongeren is in Marokko zeer hoog. De laatste jaren lijkt het met de Marokkaanse economie wel iets beter te gaan. De economische groei in Marokko was in 2004 4,4%5. Terwijl het huwelijk voor vrouwen nog steeds de beste oplossing is met het oog op sociale zekerheid vertrekken veel jongens naar Spanje om daar een werkvergunning te bemachtigen, in de hoop flink wat geld te verdienen. Hun succesverhalen zorgen voor nog meer aantrekkingskracht naar Europa toe. Alhoewel er wel wordt gesproken over toenemende discriminatie, lijkt men de economische situatie belangrijker te vinden. Wel is Nederland de laatste jaren een minder populair land geworden om naar toe te gaan. Niet alleen doordat het heel moeilijk is om Nederland binnen te komen maar ook doordat men van mening is dat Nederland meer racistisch is geworden tegen moslims en Marokkanen en buitenlanders in het algemeen. Volgens mij is het leven in Europa niet meer zoals het een aantal jaren geleden was. Vroeger zagen mensen Europa heel positief. Ze dachten dat het een paradijs op aarde is. Immers, je kon in Europa bijna alles krijgen wat je begeert. Maar de laatste jaren is de situatie drastisch

5

Marokko. http://www.marokko-info.nl/#feiten_en_cijfers (08/06/2007)

32

De vrouw is kwetsbaar, alleen God kan haar beschermen. veranderd. De Europeanen kijken neer op de migranten en beschouwen ze als minderwaardig. De discriminatie is ook toegenomen.

Ikram

De meeste Marokkanen weten best veel van de Europese politiek. Vreemd genoeg maakt dit het beeld van Europa voor hen niet realistischer. Vooral onder jongeren. Veel oudere mensen begrijpen nog wel dat het in Europa ook moeilijk kan zijn. De Marokkanen zijn familiemensen. Het leven van de Marokkanen draait voornamelijk om familie. Een veel gehoord bezwaar tegen Europa is dan ook dat men daar zonder familie is. De slechte economische situatie waar veel Marokkanen in Marokko in verkeren is de directe aanleiding van de wens die veel Marokkanen hebben om naar Europa te vertrekken. Uitgaande van de discussies met de Marokkanen die in Europa wonen, wordt het er steeds moeilijker. Het verschilt ook van persoon tot persoon en van gezin tot gezin. Wat betreft de werkomstandigheden en woonsituaties is het in Europa veel makkelijker dan in Marokko. In Europa ben je verzekerd van de noodzakelijke dingen die nodig zijn voor je levensonderhoud, wat in Marokko eigenlijk totaal ontbreekt.

antwoord op enquête

Ook in de muziek komt naar voren hoe men denkt over Europa. In de, vooral in Berkane populaire, muziekstroming Reggada wordt het leven van alledag bezongen vooral met betrekking tot liefde. ‘Ik zag je in de teleboutique’ is een veelgehoorde uitspraak in deze muziek. Zo ook de wens naar Europa te vertrekken: ‘Geef me een visum en een paspoort van Casablanca naar Marseille’. Vooral de jongere generatie wil dit graag. De oudere mensen die al gessetled zijn en een baan hebben, al is het geen vetpot, hebben die wens minder sterk. Veel Marokkanen, vooral jongeren, hebben nog steeds een beeld van Europa alsof het een soort paradijs is waar geld als water kan worden verdient. Eén van de oorzaken voor dit beeld zijn de Europese Marokkanen die elke zomervakantie naar Marokko komen met dure (al dan niet geleasde) auto’s, mooie kleren en bovendien met geld smijten. Dat de Marokkanen in Marokko in zeker opzicht ook een hekel hebben aan de Marokkanen uit Europa komt ook in de muziek naar voren. Zo wordt een meisje uit Europa beschreven en wordt haar verteld dat ze niet zulke kapsones moet hebben. Doordat men getuige is van het verkwisten van geld ontstaat er een vervormd beeld over de economische situatie van Marokkanen die in Europa wonen. Een voorbeeld hiervan is een gesprek dat ik met Naoual had, waarin ik opeens de geïnterviewde was en zij de onderzoekster.

33


Naoual werkt in Al Houceima als bonne voor Saloua en haar man. Zij zijn beiden dokters. Naoual zorgt voor hun zoontje van één jaar en voor het huishouden in het kleine appartement waar zij wonen. Naoual is in het gezin terecht gekomen doordat zij de man van Saloua kende. Ze komen allebei uit het zelfde dorpje in de Rif (Targuist) en zij ging met zijn jongere zusje om. Naoual is 23 jaar en ze vertelt dat zij vroeger na de basisschool niet naar de middelbare school kon gaan omdat haar ouders daar geen geld voor hadden. Haar vader was heel arm zegt ze en boeken zijn duur. (Ze zei letterlijk: mijn vader is maar een arme ziel.) Bovendien had ze nog vijf broers en zussen waardoor er nog minder geld was om uit te geven omdat al deze monden ook gevoed moesten worden. Op een avond zit ik samen met Naoual in de mercedes van de man van Saloua te wachten tot hij terug komt met de boodschappen. Opeens vraagt Naoual: -

Heb jij in Nederland een auto?

-

Nee, ik rij in de auto van mijn vader, ik heb wel een rijbewijs. Heb jij een rijbewijs?

-

(lacht) Nee. Wat moet ik met een rijbewijs? Ik zal nooit een auto hebben. Maar jij kan toch een auto kopen?

-

Nee, daar heb ik geen geld voor.

-

Jullie hebben toch genoeg geld daar (in Europa), iedereen heeft geld daar (in Europa).

-

Ik heb nog geen geld. Ik moet eerst afstuderen en dan werk zoeken en dan heb ik misschien geld om een auto te kopen.

-

Ow ok. (zegt ze op een toon waaruit blijkt dat ze het niet echt geloofwaardig vindt wat ik allemaal zeg)

Gedurende de week die ik bij Saloua en haar man in Al Houceima verblijf, maakt Naoual opmerkingen over Europa en de mensen in Europa. Zij is er niet van te overtuigen dat het in Europa ook allemaal niet zo makkelijk gaat. Zij is sterk van mening dat alles beter is dan Marokko en als ze zou kunnen zou ze ook graag vertrekken naar Europa. Elf van de drieëntwintig ondervraagden gaven een positief antwoord op de vraag ‘Als u de mogelijkheid zou hebben om naar Europa te gaan, zou u dan gaan?’ Ook Asmae bevestigd het beeld dat Naoual van Europa heeft. Het is kenmerkend voor veel jonge Marokkanen. Veel van hen zouden ook liever vandaag dan morgen vertrekken naar Europa. Asmae is een studente aan de universiteit van Oujda. Zij woont in een soort campus, een soort flatgebouw met allemaal hele kleine kamertjes waar twee meisjes op een kamer wonen. Zij vertelt dat de meisjes in haar flat wel allemaal studeren maar dat als ze met een Marokkaan uit Europa zouden kunnen trouwen ze dat meteen zouden doen, zonder ook maar 34


eerst de studie af te maken. Ook zij hebben het beeld dat Europa een paradijs is waar je geld als water kan verdienen. Deze mensen studeren misschien wel maar toch hebben ze weinig toekomstperspectief. De werkloosheid in Marokko is zeer hoog, ook onder hoogopgeleiden. Hoe hard je dus ook studeert, het maakt weinig verschil. Daarom is trouwen met een Marokkaan uit Europa ook zo aantrekkelijk. Pas nadat ik was getrouwd en naar Nederland was gegaan, ben ik er achter gekomen dat Marokkanen in Nederland allemaal werkloos zijn.

Nabila

Wat de meeste Marokkanen in Marokko niet weten, of misschien niet willen weten, is dat veel Marokkanen in Europa tot een zowel economisch als sociaal gemarginaliseerde groep behoren. Om de schone schijn op te kunnen houden in de zomervakantie moet er het hele jaar gespaard worden, of er word een lening afgesloten. Door in de zomer in Marokko met geld te smijten krijgt men het respect dat men in Europa niet krijgt. Op deze manier blijft men in een vicieuze cirkel hangen. De Marokkanen in Marokko zien en horen alleen de succesverhalen (of ze nou waar zijn of niet) en dit houdt het vervormde beeld dat velen van Europa hebben in stand. Conclusie De beelden die de Marokkanen hebben van Europa staan lijnrecht tegenover de beelden die zij hebben van Marokko. Rijkdom versus armoede. Recht versus onrecht. De tegenstelling tussen deze beelden maakt Europa alleen nog maar aantrekkelijker en hoewel het beeld van Europa als paradijs waar geld aan de bomen groeit de laatste jaren minder sterk is geworden, is een grote groep, vooral jongeren, toch nog heel erg met Europa bezig. Voor hen is Europa de manier om een beter leven te krijgen. Om uit de economische misère te kunnen ontsnappen. Behalve de goede economie en de sociale zekerheid heeft men ook bewondering voor de rechten die men in Europa heeft en voor de vrijheden die men er kan hebben. Het Europese leven spreekt erg tot de verbeelding. Ook de achtergelaten vrouwen hadden een zeer goed beeld van Europa. Zij wilden graag gaan studeren of werken in Europa. In ieder geval minstens de taal leren. Sommigen van hen hadden deze wens ook al aan hun man te kennen gegeven die met deze wensen had ingestemd. Het was voor hen dan ook een grote klap toen zij eenmaal in Europa deze kansen niet kregen, nog een grotere klap voor hen was de isolatie

35


die hun man hen oplegde. Vooral na alle mooie en romantische dromen van hun toekomstige leven in Europa en de prins op het witte paard, die uiteindelijk een illusie bleek te zijn.

36


Hoofdstuk 4 Romantische liefde

Ik had verwacht dat ik gelukkig zou zijn in Nederland en naar school zou kunnen gaan en later gaan werken. Ik had verwacht dat ik er oud zou worden, dat ik kinderen en kleinkinderen zou krijgen. In een mooi huis zou gaan wonen.

Rachida

Het huwelijk is nog steeds één van de belangrijkste pijlers van de Marokkaanse samenleving. Dit laat Yara Liem ook zien in haar onderzoek dat zich richt op alleenstaande moeders, vrouwen die ongetrouwd zwanger zijn geraakt. Dit is een taboe in de Marokkaanse samenleving waaraan te zien is dat het huwelijk nog steeds de norm is. Dit vinden de vrouwen zelf ook, zij zouden liever getrouwd zijn en schamen zich voor hun ongehuwde moederschap (Liem 2006: 17). Natuurlijk zijn er veel vrouwen die tegenwoordig studeren en wordt er op latere leeftijd getrouwd dan vroeger het geval was maar trouwen blijft vaak het hoogtepunt van het leven voor veel vrouwen. Ook aan mij is tijdens mijn onderzoek vaak gevraagd of ik al getrouwd was. Het belang van het huwelijk werd mij verklaard vanuit het geloof. Het is de plicht van een vrouw om te trouwen. Omdat het Gods wil is. Een getrouwde vrouw heeft sociaal gezien ook een hogere positie dan een ongetrouwde vrouw. Dromen over de trouwdag begint al op jonge leeftijd en de trouwdag zelf wordt op uitbundige wijze gevierd. Drie nachten dansen en eten waarbij de bruid zich meerdere keren omkleed in de prachtigste jurken met veel gouden sieraden. Hoe duurder, hoe beter. Het trouwfeest is ook echt een feest waar de bruid in het middelpunt van de belangstelling staat. Aan de ene kant gelukkig omdat ze gaat trouwen en eindelijk een vrouw wordt. Aan de andere kant bedroefd omdat zij haar ouderlijk huis gaat verlaten en haar familie niet meer zo vaak zal zien. Het huwelijk betekent vaak een soort breuk. Getrouwde dochters worden deel van de familie van de man waar ze toch ook weer buitenstaanders zijn.

Sluiting van een huwelijk Het is in Marokko wettelijk verboden om een meisje tegen haar zin in uit te huwelijken (Naamane 1994: 84-5). In tegenstelling tot vroeger, worden er in Marokko tegenwoordig nog maar weinig huwelijken gearrangeerd door de ouders. Een gearrangeerd huwelijk komt tot

37


stand doordat de ouders van de jongen naar de ouders van het meisje gaan om een huwelijk te regelen. Dit kan buiten de wil van de huwelijkskandidaten om gaan. Men kijkt hierbij naar de familie van de tegenpartij. Als de tegenpartij uit een eerbare familie komt, als er van hen wordt gezegd dat het goede mensen zijn dan wordt de tegenpartij geacht ook goed te zijn. Het kan ook zijn dat een meisje en een jongen op jonge leeftijd aan elkaar beloofd worden. Bijvoorbeeld als de vaders vrienden zijn of binnen een familie waarbij neef en nicht met elkaar trouwen. Dit wordt gedaan om de bestaande sociale banden nog eens extra hecht te maken. Ideaal gezien geven de huwelijkskandidaten zelf ook toestemming, dit hoeft echter niet altijd het geval te zijn. Ook kan het zijn dat men zo onder druk wordt gezet dat men toch tegen de wil in ja zegt. Zelfs als men niet onder druk wordt gezet en de vrije keuze heeft kan men toch tegen de eigen wil in ja zeggen, dit omdat men de familie eer niet wilt beschadigen of bijvoorbeeld de ouders een plezier wil doen. Dit was ook het geval bij drie van de achtergelaten vrouwen die ik heb geïnterviewd. Saloua wilde geen nee zeggen om haar vader een plezier te doen, Safira was onzeker geworden over de man met wie ze zou gaan trouwen omdat hij was veranderd maar onder druk van haar moeder heeft zij het huwelijk toch door gezet en Amira wilde helemaal niet trouwen maar zij moest van haar moeder. De huwelijkssluiting gaat echter veel vaker op een andere manier, een manier waarbij een zekere mate van keuzevrijheid aanwezig is. Het komt nu nog zelden voor dat totale onbekenden met elkaar trouwen. Omdat vrouwen in tegenstelling tot vroeger nu ook gewoon naar buiten gaan kan het zo zijn dat een man een vrouw op straat ziet en met haar in contact probeert te komen. Hij probeert bijvoorbeeld met haar te praten en aan haar mobiele telefoonnummer te komen. Als zij haar telefoonnummer niet wilt geven dan kan hij zijn telefoonnummer aan haar geven. Vaak genoeg echter gaat het hier helemaal niet om trouwen. Jongens en meiden zoeken gewoon contact met elkaar. Er werd mij ook verteld dat meiden heel vaak van nummer veranderen. Wat ook vaak gebeurt is dat mensen vanuit het niets worden gebeld door een onbekende. Mensen toetsen gewoon een willekeurig nummer in en bellen dat nummer om te kijken wie er achter het nummer zit. Als er wordt opgenomen door een meisje dan probeert men meer van diegene te weten te komen en uiteindelijk een afspraakje te regelen. Als het echter wel zo is dat een man wil trouwen en hij heeft iemand op het oog, dan zal hij eerst proberen informatie in te winnen over het meisje. Een voorbeeld:

38

De vrouw is kwetsbaar, alleen God kan haar beschermen. Brahim zag Salima op straat lopen toen ze terug kwam van de faculteit in Oujda. Hij besloot haar naar huis te volgen. Eenmaal daar aangekomen herinnerde hij zich dat het huis waar Salima naar binnen ging van de tante van zijn vriend Samir was. Hierop belde hij zijn vriend Samir op en vertelde hem dat hij een meisje bij zijn tante naar binnen had zien gaan. Hij vertelde Samir hoe ze eruit zag en die zei: dat is mijn nicht Salima, wat wil je met haar? Brahim zei dat hij graag met haar wilde trouwen waarop Samir, die in België woont, zei dat als hij het echt meende hij naar zijn broer Faouzi moest gaan of naar zijn ouders, die zouden hem verder kunnen helpen. Zo gezegd, zo gedaan. Brahim ging met zijn vader naar het huis van de moeder van Samir waar zij de zaak bespraken. De moeder van Samir hoorde het verhaal aan en samen gingen ze vervolgens naar haar zus, de moeder van Salima. Brahim vroeg de moeder van Salima of hij met haar dochter mocht trouwen, ze zou erover nadenken. Als eerste vroeg ze aan Salima of zij met Brahim wilde trouwen en Salima had geen bezwaren. De moeder van Salima belde Samir op om te vragen of Brahim een goede jongen was. Samir verzekerde haar dat hij een goede jongen was en een goede familie had. Een aantal gesprekken volgden met Brahim en zijn familie totdat de moeder van Salima er zeker van was dat hij echt een goede jongen was en zij gaf toestemming aan Brahim om Salima beter te leren kennen. Na een tijdje zijn ze getrouwd.

Behalve op deze manier kan het ook zijn dat men elkaar kent van school of dat men elkaar bij wederzijdse familie of vrienden gezien heeft. Men kan elkaar tegen komen op ontmoetingsplekken. In de grote steden is het zo dat vrouwen uitgaan en dat zij naar cafés gaan. In Berkane is het vooral de patisserie in de goudstraat. Onder migrantenkinderen ook wel zinkat el hob, de liefdesstraat, genoemd. Soms is er zelfs al sprake van een relatie voordat de jongen om de hand van het meisje komt vragen. Dit was vroeger ondenkbaar. Nu jongeren echter steeds meer vrijheid krijgen ziet men in het straatbeeld ook jongens en meisjes samen lopen al dan niet hand in hand. Tekenen van genegenheid worden steeds minder heimelijk gehouden en komen steeds meer in het openbaar. Hoop en dromen Het belang van romantische liefde is heel groot in het Westen. Tegenwoordig is iedereen op zoek naar de liefde van zijn of haar leven: ‘de Ware’. Romantische liefde wordt in het Westen dan ook als de meest geschikte basis van het huwelijk gezien. Zonder liefde heeft trouwen geen zin, zo is de gedachte. Een huwelijk zonder romantische liefde is incompleet en geeft geen voldoening. Er wordt geen waarde toegedicht aan een relatie die niet gekarakteriseerd wordt door een hoge dosis passie en emotie. Zelfs al duurt de passie normaal gesproken maar een paar maanden of jaren. Romantische liefde wordt vaak uitgelegd als ‘a feeling of intense

39


yearning for and need to be with another who is passionately desired’ (Montgomery 1997: 55). Toch is romantische liefde niet zo vanzelfsprekend als het lijkt. Nog niet zo lang geleden werd er ook in het Westen niet uit liefde getrouwd. Er werd naar eigenschappen gekeken van de persoon. Of het een goede man of vrouw was. Naar economische situatie: Verdient deze man genoeg om een gezin te onderhouden. Naar sociale klasse: Is deze man van dezelfde klasse. Naar religie: Is deze man katholiek of protestant. Het huwelijk was een verbond gesloten vanuit rationele gedachten. Romantische liefde is dus een relatief nieuw cultureel concept. Het culturele concept romantische liefde is zich door de globalisering aan het verspreiden over de rest van de wereld. In het artikel Mass Media and Gender Equality: The Empowering Message of Romantic Love in Telenovelas beschrijft Verheijen dat door de massamedia vrouwen in Guatemala beginnen te dromen over de prins op het witte paard. Deze series werken voor hun empowering omdat het concept romantische liefde ook gelijkheid tussen man en vrouw met zich meebrengt. De vrouw waar je van houdt kan je niet mishandelen en onderdrukken maar behandel je met tederheid en liefde. De vrouwen zetten zich af tegen een slechte behandeling. Een soortgelijk proces speelt zich ook in Marokko af. Trouwde men voorheen voornamelijk uit materialistisch en sociaal oogpunt, tegenwoordig zoeken jongens en meisjes naar de ware liefde. Waar in Guatemala de soaps uit Mexico afkomstig zijn, komen de soaps in Marokko uit Egypte. Vele soaps gaan over de liefde. Ook de popmuziek, vooral afkomstig uit Egypte en Libanon, gaat steevast over liefde. Bahabak habibi, ik hou van jou mijn liefste, is één van de meest gezongen zinnen in de Arabische popmuziek. Videoclips zijn net zo mooi en professioneel gemaakt als de videoclips afkomstig uit Amerika. Romantische liefde spreekt een ieder aan. In Grenzeloze liefde schrijft Rozema ook over dat moeders van Egyptische mannen die met Europese vrouwen trouwen voor hun kinderen graag romantische liefde willen omdat ze zelf vaak via een gearrangeerd huwelijk zijn getrouwd. Sommige van die moeders hebben nooit liefde in hun huwelijk gehad en willen hun kinderen datzelfde lot besparen. Anderen hebben juist liefde in hun huwelijk gehad en gunnen hun kinderen ook dat geluk. Ook Naamane schrijft dat jonge meisjes het huwelijk beschouwen als een emotionele band, de uiting van de liefde tussen man en vrouw binnen een wettelijk en stabiel kader en dus het middel om met een zuiver geweten in vrede te leven met de man van je keuze (1994: 81) Toen Safira mij vertelde dat zij ten huwelijk was gevraagd, was ze helemaal in de wolken. 40


Ze vertelde mij dat er twee mannen uit Europa voor haar waren gekomen maar dat ze ja had gezegd tegen Hachem omdat hij nog jong was en modern. In tegenstelling tot de andere man die was gekomen, die duidelijk had gezegd dat hij van haar verwachte dat zij een hoofddoek zou gaan dragen als zij met hem zou trouwen en dat ze geen make-up meer mocht dragen of te strakke kleding. Nee Hachem, dat was gewoon een leuke jongen, die maar een paar jaar ouder was dan zij en hij was al directeur van een school! Bovendien zat hij in een rapgroep. Ja, ze zou gelukkig worden met hem in Frankrijk. Eisen Terug in de realiteit moeten er toch eisen gesteld worden aan de huwelijkskandidaat. De eisen zijn in wezen niet echt veranderd. In een land als Marokko waar totaal geen sociale zekerheid bestaat, trouwt men niet louter en alleen uit liefde. Er moet zeker een vooruitzicht zijn op een bepaald economisch perspectief. Een huwelijkskandidaat moet in ieder geval een baan hebben, een eigen huis zou ook mooi zijn, maar dit is een minder belangrijke eis dan een vaste baan. ‘Als een man 2000 dirham per maand (€200) verdient kan het gezin goed leven,’ zegt Souad, een vierenveertig jarige alleenstaande vrouw uit Berkane tegen mij. Het is wel zo dat er tegenwoordig steeds meer vrouwen zijn die werken en dat de middenklasse in Marokko groeit maar de werkloosheid blijft hoog (11,9% in 20046) en de lonen zijn laag. Basil bijvoorbeeld, de neef van Safira werkt in een teleboutique (belhuis), daar verdient hij 1000 dirham (100 euro) per maand. Dit is een vast bedrag, hij werkt minimaal 7 uur per dag maar als hij meer dan 7 uur per dag werkt dan blijft zijn loon hetzelfde. In Marokko is er geen sociale zekerheidstelsel zoals in Nederland. Als er geen inkomsten zijn dan heeft men het heel moeilijk. In dit geval is men afhankelijk van familieleden die het beter hebben. Sociale zekerheid is de reden dat huwelijkskandidaten uit Europa zo populair zijn. De algemene gedachte in Marokko is dat mensen die in Europa wonen nooit in armoede zullen leven. Men is in de veronderstelling dat werken in Europa een stuk gemakkelijker is dan in Marokko. De gedachte is dat diegenen die niet werken altijd verzekerd zijn van een basisinkomen in de vorm van een uitkering. Heel veel mannen denken niet. Ze laten hun vrouw gewoon achter. Maar veel vrouwen denken ook niet. Iedereen in Marokko wil naar het buitenland. Als er iemand uit het buitenland voor een vrouw komt denken ze dan ook snel: ‘ik trouw gewoon met hem en heb geduld tot ik papieren heb, daarna ga ik weg.’ Pas nadat ze zijn achtergelaten en geen

6

Marokko. http://www.marokko-info.nl/#feiten_en_cijfers (08/06/2007)

41

De vrouw is kwetsbaar, alleen God kan haar beschermen. papieren hebben kunnen krijgen denken ze: ‘Ik had ook hier kunnen blijven en kunnen trouwen met een man die een baan heeft, dan zou ik het misschien beter hebben gehad.’ Maar dan is het al te laat.

Fatna, veertig jaar, getrouwd, wonend in Berkane

In Marokko is veel bewondering voor Europa. Men vergelijkt de chaos, corruptie en armoede in Marokko met de orde, gerechtigheid en rijkdom in Europa. Het woord el Gerish (letterlijk: buitenland, maar er wordt voornamelijk Europa mee bedoelt) komt in heel veel gesprekken voor. Het beeld van Europa is echter niet realistisch. Men ziet niet voor zich hoe het leven in Europa eruit zal zien. Als ik achtergelaten vrouwen de vraag stel hoe men van plan is te overleven in Europa mochten ze terug gaan is het antwoord: ‘Ik ga gewoon werken.’ Niet bewust van de woningnood in de grote steden zegt men eerst bij een familielid te gaan verblijven tot er geld is om een eigen huis te betalen. Behalve de vermeende betere economische situatie in Europa is een ander bezwaar tegen Marokko en dan vooral Berkane dat er qua vermaak weinig te doen valt. Zowel voor mannen als voor vrouwen. In Berkane zijn wel vele cafés maar daar komen alleen mannen. Er zijn een paar uitzonderingen. Een ijssalon en een patisserie, daar komen ook vrouwen. Een 22-jarige student in Oujda, afkomstig uit Berkane vergeleek de twee steden. In Oujda gaan vrouwen ook naar cafés en naar bijvoorbeeld de bioscoop. Hier in Berkane gaan alleen mannen naar de bioscoop. Als een vrouw naar binnen zou gaan, dan zou iedereen haar aankijken en zou ze het gevoel krijgen dat ze iets fout heeft gedaan. Berkane heeft geen eens een park waar mensen rustig kunnen zitten en wandelen. Er is hier echt helemaal niets.

Mohammed

De reden waarom de achtergelaten vrouwen weer terug willen naar Europa is dan ook omdat men wilt werken, omdat men een betere toekomst wil voor de kinderen en omdat er in Marokko niets te doen is. Vrouwen die niet werken of een opleiding volgen, zitten de hele dag thuis. Ze doen het huishouden en kijken televisie. Als men naar buiten gaat, gaat men naar de markt om boodschappen te doen. Winkelen voor bijvoorbeeld kleren of dingen voor het huis gebeurt zelden wegens een gebrek aan geld. Zijn de eisen van Marokkaanse vrouwen minder streng als het gaat om een huwelijkskandidaat uit Europa? De vrouwen zelf zeggen van niet maar feit is dat het merendeel van de mannen van de geïnterviewde achtergelaten vrouwen geen baan hadden en 42


weinig opleiding hebben genoten. De moeder van één van de achtergelaten vrouwen, Amira, vroeg na drie minuten aan mij of ik met haar zoon wilde trouwen, ze haalde pasfoto’s uit haar zak om te laten zien hoe knap haar zoon wel niet was. De algemene gedachte onder Marokkanen is dat wanneer je met een Marokkaan uit Europa trouwt dat je het sowieso goed gaat hebben. Voor de grote meerderheid geldt dit ook. Er is echter een klein gedeelte bij wie dat niet op gaat. Of vrouwen van tevoren weten dat hun man niet werkt is de vraag. Amira was de enige van de ondervraagde vrouwen waarbij dit wel het geval was, ze is echter toch getrouwd onder druk van haar moeder. Haar moeder dacht dat ze een geweldig leven tegemoet zou gaan in Europa, helaas was dit niet het geval. Haar man werkte niet en had ook geen enige intentie om te gaan werken. Ze leefden op de zolder van het huis van zijn ouders. Het was er donker en klein. Elke dag sliep hij uit tot een uur of twaalf, als hij wakker werd ging hij televisie kijken en hij praatte heel veel. Zoveel dat ze er gek van werd. Af en toe ging ik gewoon naar het toilet, dan ging ik boven op het toilet zitten, alleen maar om een beetje rust te hebben, zijn gepraat de hele dag maakte me gek.

Amira

Vrouwen die in Marokko zijn achtergelaten houden zich vast aan het beeld van Europa. Ze zijn weer terug bij hun eigen familie en leven veelal bij hun ouders. Zij hadden zich deze situatie niet voorgesteld voordat ze trouwden. Ze hadden gehoopt op een gelukkig huwelijk met kinderen en een zekere mate van zelfstandigheid. Dit schrijft ook Naamane. Voor de grote meerderheid [van de meisjes] echter blijft het huwelijk het middel om zich te bevrijden uit de greep van de familie, om sociaal promotie te maken of tenslotte eenvoudigweg een manier om kinderen te krijgen. Het huwelijk is voor deze meisjes in veel opzichten een droom die ze koesteren, waarvan de sprookjesachtige beelden door de ouders zorgvuldig in stand worden gehouden: een meisje die in haar familie streng wordt bewaakt verlangt er vurig naar te trouwen, vrouw te worden en eindelijk haar eenvoudige wensen te kunnen vervullen (1994: 81-2).

Voor de achtergelaten vrouwen valt de realiteit echter zwaar tegen. Velen van hun worden opgesloten in het huis en mogen niets ondernemen. Iets simpels als naar de supermarkt gaan om boodschappen te doen werd hen verboden.

43

De vrouw is kwetsbaar, alleen God kan haar beschermen. Ik had van te voren alleen maar problemen verwacht van dit huwelijk en ik kreeg gelijk. Daar had ik geen vrijheid en nu ik weer terug ben bij mijn moeder heb ik nog steeds geen vrijheid.

Amira

De meeste achtergelaten vrouwen zijn dan ook van mening dat als zij terug zouden kunnen keren naar Europa alles beter zal worden. Zij zien zichzelf daar alleen wonen met hun kinderen zonder man maar met genoeg geld, een eigen huis en vooral de vrijheid om te gaan en staan waar ze willen. Conclusie In tegenstelling tot vroeger is er nu ook in Marokko keuzevrijheid met betrekking tot het huwelijk. Een belangrijke stap in de realisatie van een betere sociale positie voor vrouwen. Men durft dan ook te dromen van romantische liefde. Deze droom wordt ook door de massamedia sterker gemaakt. Romantische liefde betekent empowerment voor vrouwen. Het staat immer voor tederheid en romantische liefde is dan ook een ontwikkeling die kan leiden tot meer gelijkheid tussen man en vrouw. Men droomt wel van romantische liefde maar in de bittere realiteit van een land waar de werkloosheid hoog is en de sociale zekerheid nihil tot niet-bestaand zijn, kiest men toch liever voor economische zekerheid. Vrouwen willen er zeker van zijn dat zij niet hoeven te bedelen op straat of bij familie en willen dus graag een man met een goede baan trouwen. Over het algemeen wordt er gedacht dat een verbintenis met iemand uit Europa de beste oplossing is met het oog op de sociale zekerheid. In Europa krijgt men immers een uitkering als men geen werk heeft. Bovendien is er weinig werkloosheid in Europa dus zal de echtgenoot wel kunnen werken en de echtgenote zelf ook. Vaak genoeg nemen vrouwen daarom ook genoegen met een echtgenoot waar ze geen genoegen mee zouden nemen als hij ‘gewoon’ in Marokko zou wonen. Mannen zonder baan bijvoorbeeld. Of mannen die geen eigen huis hebben. Het maakt niet uit want in Europa zal men het toch wel goed hebben. We zien dus een opvallende paradox. Aan de ene kant heeft men allerlei romantische beelden bij het huwelijk maar aan de andere kant is men realistisch. Dit realisme neemt niet weg dat vrouwen graag romantische liefde willen hebben. Het Westerse beeld van de prins op het witte paard is immers toch ook een man die het goed heeft, waarbij de vrouw geen zorgen heeft en vooral tederheid en liefde krijgt, dit hadden de achtergelaten vrouwen ook voor ogen

44


voor zichzelf. Helaas pakte dit anders uit en moeten zij een manier vinden om met het verlies van hun romantische beeld te leren leven.

45


Hoofdstuk 5 Achtergelaten, wat nu?

Mijn man heeft me niet in de steek gelaten, hij heeft me alleen maar hier in Marokko gelaten.

Rachida

De achtergelaten vrouwen hebben zeer ingrijpende gebeurtenissen meegemaakt. Hoe verandert dit hen? En hoe verandert dit hun familie? De achtergelaten vrouwen die ik gesproken heb zijn in twee groepen in te delen. De eerste groep berust zich in het lot en zijn door wat hen overkomen is sterker geworden. Zij hebben hun blik gericht op de toekomst en willen het beste van hun leven maken. De tweede groep berust zich niet in het lot. Ze kijken terug op het verleden. Ze hopen dat ze het op één of andere manier goed kunnen maken met hun man. Ze zien geen toekomst meer voor zichzelf. Ze voelen zich aan de kant gezet en hebben het gevoel dat hun leven over is. De reden voor het verschil in de reacties op de achterlating zou kunnen zijn hoe lang geleden dit heeft plaats gevonden. Ik heb namelijk vrouwen gesproken die al tien jaar of langer geleden zijn achtergelaten, deze vrouwen hebben helemaal geen last van depressieve gevoelens. Bovendien lijkt het ook zo te zijn dat wanneer de vrouw in het buitenland is geweest de impact van de achterlating groter is dan wanneer de vrouw nooit in het buitenland is geweest. Van de zes vrouwen die in deze scriptie centraal staan is Saloua het langst geleden achtergelaten, namelijk in 1997 en Rachida is het recentst achtergelaten, in 2006. Verder heb ik gesproken met Fatima die in 1999 werd achtergelaten, Amira die in 2002 werd achtergelaten, Safira in 2004 achtergelaten, en Dina die ook in 2004 werd achtergelaten. Saloua, Fatima, Amira en Safira zijn allen gescheiden van hun exmannen, Dina is nog bezig met haar scheiding en Rachida is nog getrouwd en denkt ook niet aan scheiden. Zoals goed te zien is in de bovenstaande quote van Rachida, die het recentst werd achtergelaten, vier maanden voordat ik haar sprak, heerst er in het begin vooral ongeloof. De vrouwen kunnen in het begin niet goed bevatten dat ze zijn achtergelaten en geloven nog dat hun man hen binnenkort op komt halen en weer mee terug gaat nemen.

46

De vrouw is kwetsbaar, alleen God kan haar beschermen. We willen eigenlijk niets ondernemen omdat we nog steeds hopen dat hij terug komt en Rachida en haar kinderen mee terug neemt. De kinderen kunnen toch niet opgroeien zonder hun vader?

Schoonzus van Rachida

Hij zegt dat hij wil remigreren, hij is terug gegaan naar Nederland om alles te regelen.

Rachida

We zien enerzijds het ongeloof van Rachida zelf en anderzijds de hoop van de familie, waar tegelijkertijd ook een zeker scepticisme uit doorklinkt. Toch geloven ze het niet helemaal, dit blijkt uit het feit dat Rachida en haar familie in eerste instantie wel hulp zijn gaan zoeken bij het SSR. Na het ongeloof, volgt een fase van depressie. De vrouwen hadden zich een prachtig en gelukkig leven voorgesteld. Ook hun mannen stelden hen een prachtig leven in Europa voor waar ze naar school konden gaan en gaan werken, maar eenmaal aangekomen in Europa mochten ze niets meer. Zij werden binnen gehouden en in een aantal gevallen was er zelfs sprake van mishandeling. Nu zij weer terug zijn in Marokko voelen zij zich alsof hun leven is mislukt. Nadat Saloua terug was uit Europa en weer bij ons thuis woonde, was ze depressief en maakte ze veel ruzie met haar moeder. Ze gaf haar moeder de schuld van alles wat er was gebeurd omdat zij haar had overgehaald met die man te trouwen terwijl haar moeder het er eigenlijk niet mee eens was dat ze zou trouwen.

Oom van Saloua

Een tijd lang had Saloua erg veel last van haar gezondheid. Ze had vaak hoofdpijn en was niet in staat haar moeder in het huishouden te helpen. Ze kon niet vergeten wat haar was overkomen. Hoe ze werd geïsoleerd van de buitenwereld in een land waar ze toch al niemand kende en hoe ze daarna werd achtergelaten in Marokko. Ook Dina zegt dat ze psychische problemen heeft. Tijdens het leren kan ik me niet concentreren omdat ik blijf denken aan alles wat me overkomen is. Ik zit er over na te denken om maar gewoon te stoppen met mijn studie.

Dina

47


Deze twee fases hebben alle vrouwen meegemaakt. Helaas blijven sommige vrouwen in deze fase zitten zoals Dina en Fatima, die zou willen dat ze dood was. Andere vrouwen komen echter over hun depressie heen. Zij krijgen een soort van vechtlust door deze ingrijpende gebeurtenis in hun leven om een nieuwe weg in te slaan. Dit geldt voor Saloua, Safira en Amira. Saloua ging terug naar school en studeerde af als dokter en is hertrouwd. Natuurlijk komt niet iedereen zo ver als Saloua. Zij had niet alleen de vechtlust om iets van haar leven te maken maar ook het geluk dat haar vader veel mensen kent en zij daardoor weer terug naar school kon gaan, wat in principe onmogelijk is als men de juiste connecties niet heeft. Bovendien had zij het geluk dat haar vader geld had om haar in Rabat te laten studeren. Onderwijs is natuurlijk wel gratis maar woonruimte en levensonderhoud zijn dat niet. Safira en Amira komen beiden uit een armere familie dan Saloua waardoor zij geen kans hadden om verder te studeren. Toch zouden beiden dit wel willen. Al eerder hebben we gezien dat Safira een carrière als schoonheidsspecialiste ambieert, Amira is bezig met een cursus Frans. Ik heb Frans altijd al een leuke taal gevonden, bovendien verdrijft het de verveling, er is hier gewoon niks te doen. Als ik deze cursus niet zou doen dan zou ik de hele dag thuis zitten bij mijn moeder. Nu zie ik tenminste ook nog eens andere mensen.

Amira

Alle drie de vrouwen zijn opgewekt. Ze hebben geen moeite meer om hun verhaal te vertellen. Waarom worden sommige vrouwen depressief en worden andere vrouwen juist sterker van het feit dat ze achtergelaten worden? Natuurlijk heeft het karakter van een persoon hier sterk mee te maken daarbij komt nog dat de vrouwen traumatische gebeurtenissen hebben meegemaakt. Zij werden ten eerste niet goed behandeld, kregen geen vrijheid en werden soms zelfs mishandeld. Het achterlaten zelf is ook een traumatische gebeurtenis. De vrouwen worden ‘weggegooid’ alsof ze niets waard zijn. Dit is een vorm van emotionele mishandeling. Een andere opvallende overeenkomst is dat in het begin iedereen depressieve gevoelens heeft gehad. Na een verbroken huwelijk kan er scheidingsrouw optreden. Deze vorm van rouw kan worden vergeleken met de gevoelens die iemand heeft na het overlijden van een dierbare. Liefdesverdriet is de laatste tijd erkend als aandoening met symptomen als van een ziekte. Het gevoel verlaten te zijn leidt tot geestelijke en fysieke pijnen, die doen denken aan een depressie; men voelt zich lamlendig en nietswaardig, en heeft last van hoofdpijn, moeheid en

48


slapeloosheid. De duur van liefdesverdriet is zeer uiteenlopend, van enkele maanden tot vele jaren. In het algemeen is het goed om het verdriet te uiten, maar tegelijkertijd het dagritme van werk of andere bezigheden niet los te laten. Om over het liefdesverdriet heen te komen moet men de fases van rouw doorlopen: het aanvaarden van de realiteit van het verlies; het doorleven van de pijn en het verdriet; het aanpassen aan een nieuw leven waarin de overledene (in het geval van scheidingsrouw is dit de ex-man) niet meer aanwezig is; de exman emotioneel een plaats geven en het oppakken van de draad van het leven. Mensen die depressief blijven zijn niet in staat om het rouwproces te doorlopen. Zij kunnen de gebeurtenis niet accepteren (Bolwijn 2007: 3). Wat mij is opgevallen, is dat de vrouwen die uit vrije wil getrouwd zijn depressief blijven terwijl de vrouwen die onder druk getrouwd zijn met hun man sterker zijn geworden. Het zou kunnen zijn dat de laatste groep geen last van liefdesverdriet heeft terwijl de eerste groep dit wel heeft. Het kan ook zo zijn dat de steun of het gebrek aan steun vanuit de omgeving een factor is in hoe men omgaat met de situatie. Voor Fatima, Rachida en Dina, de vrouwen die de situatie niet konden accepteren, gold dat Fatima en Rachida een last waren voor de familie. De familie onderhield hen en zij wonen in bij hun familie (wat overigens voor iedereen gold behalve Saloua die hertrouwd is). De ouders van Saloua en Amira voelden zich schuldig omdat ze hun dochters hadden gedwongen te trouwen. Doordat de moeder van Amira echter niet veel geld had is het voor haar ook moeilijk om haar dochter en kleinzoon te onderhouden. Safira had het twijfelachtige geluk dat zij een oudere zus heeft die ook al gescheiden is en bij haar moeder inwoonde, Safira en haar zoon werden dus ook niet echt als last gezien alhoewel het wel weer twee extra monden om te voeden zijn voor haar moeder. Haar oudste zus is echter naar Saoedi-Arabië gegaan om te werken waardoor er een mond minder gevoed wordt en er nog wat geld binnen komt wat de zus opstuurt. Alhoewel sommige personen als last worden gezien door de familie is dit niet voor iedereen reden om depressief te worden. Ook roddels hoeven niet persé bij te dragen aan het depressieve gevoel. Dina en Fatima zeggen wel dat er over hen gepraat wordt maar Rachida ervaart dit niet. Ook Safira, Saloua en Amira hebben deze ervaring niet. Men heeft juist medelijden met hen. Dit komt ook uit de enquête naar voren waar uitspraken worden gedaan als: ‘Deze vrouwen zijn slachtoffers van de samenleving’ en ‘De vrouw is zwak, alleen God kan haar beschermen.’ Maar ook uitspraken waaruit blijkt dat men vindt dat de mannen gestraft moeten worden: ‘Het blijkt dat de huidige straffen niet voldoende zijn, meer straffen dan’ en ‘Hun mannen moeten juridisch worden vervolgd. Deze mannen verdienen straf.’

49


Men vindt ook dat de vrouwen geholpen moeten worden om hun situatie te verbeteren: ‘Er werd hen onrecht aangedaan en ze moet gerehabiliteerd worden’ en ‘Deze vrouwen hebben de hulp van God hard nodig. Ze moeten door iedereen geholpen worden. Deze vrouwen moeten geïntegreerd worden in de samenleving zodat zij hun waardigheid terug kunnen winnen.’ Het lijkt er op dat er een soort consensus bestaat waarin de algemene mening over achtergelaten vrouwen is dat zij miskina (een arme ziel of zielig) is. Men is verontwaardigd over de behandeling die zij van hun man krijgen en vindt dat de vrouw geholpen moet worden en de man strafrechtelijk vervolgd. Veel mensen in de enquête hebben aangegeven dat zij het probleem kennen vanuit de media of vanuit hun eigen omgeving. De eerste dag dat ik in Marokko aan kwam vertelden mijn tantes ook dat zij een programma op de nationale televisie hadden gezien waarin een achtergelaten vrouw haar verhaal deed. Ook mijn tantes waren zeer verontwaardigd over wat er met deze vrouw was gebeurd. Dit geldt voor alle mensen die ik in Marokko over dit onderwerp heb gesproken. Vreemd is het dan ook dat Nawal el Sadaawi de positie van de gescheiden vrouw in de Arabische wereld zo negatief beschouwd. Dit is relevant omdat de meeste achtergelaten vrouwen inmiddels gescheiden zijn. In De gesluierde Eva beschrijft Nawal el Sadaawi de positie van de Arabische gescheiden vrouw. Zij zegt dat de economische positie van een Arabische vrouw een stuk slechter wordt na haar scheiding. Waarschijnlijk zal ze op straat worden gezet waarna ze onder zeer moeilijke omstandigheden voor zichzelf moet zorgen. Als zij geen werk kan vinden dan moet zij overleven door te stelen of zichzelf te prostitueren. Als zij naar haar familie terugkeert is ze ongewenst. Het moge duidelijk zijn dat dit eenzelfde situatie is als de hierboven beschreven situatie van de achtergelaten vrouwen. Sociaal gezien heeft de Arabische gescheiden vrouw het zwaar volgens Sadaawi. Er is een kleine kans dat ze hertrouwt want: ‘met een gescheiden vrouw trouwen is net zoiets als oudbakken brood eten’ (ibid.: 361). Volgens Sadaawi worden gescheiden vrouwen in de Arabische wereld gemeden. Er rust een smet op hen. Men gaat er vanuit dat de vrouw ongehoorzaam is geweest aan de bevelen van haar echtgenoot, zelfs al is hij een dronkaard, pooier, dief of drugshandelaar. De vrouw krijgt dus altijd de schuld van de echtscheiding (ibid.: 358 – 363) Ook in Marokko heeft de gescheiden vrouw volgens de literatuur een slechte positie. De gescheiden vrouw wordt met de nek aangekeken. Zij wordt als minderwaardig gezien. Vaak wordt zij als schuldige van de scheiding aangewezen. Zo zegt Naamane: ‘Voor vrouwen zonder man is in de Marokkaanse maatschappij geen plaats, hun bestaan alleen al is een bron van schande’ (1994: 157). 50


De enige plek waar de vrouw na haar scheiding heen kan gaan is het ouderlijk huis. ‘Na de scheiding staat de vrouw opnieuw onder voogdij van haar ouders, die zich meer dan ooit streng tegenover haar zullen gedragen Ze heeft immers al kennis gemaakt met de geneugten van het vlees’ (ibid.: 167). Volgens Naamane-Guessous krijgen de gescheiden vrouwen die bij hun ouders wonen minder vrijheid dan ooit tevoren. Omdat zij geen maagd meer is, kan zij zich overgeven aan losbandig gedrag, voor het maagdenvlies maakt dit toch niet meer uit. Dit is echter geen vrijbrief voor vrouwen om seks te hebben. Seks is alleen binnen het huwelijk toegestaan. Ook El Sadaawi schrijft dat het huwelijk ‘de enige beschikbare en mogelijke situatie waarbinnen een Arabische vrouw seks kan beleven’ is. Een ongetrouwde of gescheiden vrouw, of een weduwe mag geen seksuele contacten hebben (El Sadaawi 1980: 368). De vrouw zonder echtgenoot bevindt zich in de ogen van de maatschappij in een ongeregelde situatie: ze is vrijgezel maar geen maagd meer, ze is ontmaagd maar heeft geen echtgenoot. Die positie maakt van haar een minderwaardig mens, aan de rand van de bandeloosheid. Waarom heeft zij haar plaats naast haar echtgenoot niet weten te behouden… Ze moet wel erg frivool zijn geweest als haar dat niet is gelukt (Naamane-Guessous 1994: 167).

De beschrijving die Naamane-Guessous geeft herken ik niet. Uit mijn onderzoek komt niet naar voren dat gescheiden vrouwen negatief worden bekeken door de buitenwereld. In mijn interviews met achtergelaten vrouwen en gescheiden (niet achtergelaten) vrouwen heb ik de vraag gesteld wat de omgeving van hun situatie vindt. Er was maar één vrouw die zei dat mensen haar de schuld gaven van de scheiding. In Marokko krijgt de vrouw altijd de schuld van een scheiding of problemen in een huwelijk, ik ga liever niet meer naar buiten omdat ik het idee heb dat de mensen over mij praten.

Dina

De rest van de vrouwen zeiden dat ze vooral medelijden krijgen vanuit hun omgeving. Waarop ik letterlijk de vraag stelde: ‘Wordt jou de schuld gegeven van de breuk?’ Het antwoord hierop is bij iedereen dat de man de schuld krijgt. Alleen Safira gaf aan dat er inzake het recht op contact met de kinderen vaak een verschil in mening is tussen vrouwen en mannen.

51

De vrouw is kwetsbaar, alleen God kan haar beschermen. Vrouwen hebben vaker medelijden, mannen niet. Als ik zeg dat mijn ex-man zijn zoon niet mag zien totdat hij mij alimentatie heeft betaald dan geven de vrouwen mij gelijk, de mannen zeggen dat ik dat niet kan maken, dat mijn ex-man er recht op heeft om zijn zoon te zien. Ik wil ook dat mijn zoon zijn vader leert kennen maar ik kan hem niet opvoeden van lucht. Wat moet ik anders? Ik zie echt geen andere manier waarop ik mijn ex-man kan dwingen te betalen.

Safira

Geven de vrouwen die zeggen dat hen niet de schuld wordt gegeven van hun echtelijke breuk sociaal wenselijke antwoorden? Ook uit de enquête blijkt dat men niet negatief naar gescheiden vrouwen kijkt: ‘De gescheiden vrouw is een gewone vrouw, zoals alle andere vrouwen.’ De meeste mensen die de enquête hebben beantwoord denken er zo over. Er is een klein gedeelte dat medelijden met gescheiden vrouwen heeft. Er was maar één vrouw die als antwoord had gegeven dat zij negatief naar gescheiden vrouwen kijkt. Hoe komt het dat mijn uitslagen zo anders zijn dan het beeld dat El Sadaawi en Naamane-Guessous scheppen? Naamane-Guessous is een Marokaanse sociologe. Ze is geboren en opgegroeid in Marokko. Ze zou moeten weten wat er in de Marokkaanse samenleving leeft. Ik moet wel als kanttekening aangeven dat haar boek De schaamte ontsluierd uit 1990 stamt en dat het boek van El Sadaawi in 1980 werd geschreven. Het kan dus zo zijn dat het verschil in resultaat aan veroudering van die onderzoeken ligt. Ik heb zelf echter ook een discrepantie ontdekt. In mijn enquête heb ik twee vragen gesteld omtrent het onderwerp gescheiden vrouwen. De eerste vraag was: wat is het algemene beeld van de Marokkanen omtrent gescheiden vrouwen? Hier kwam in de meeste gevallen een negatief antwoord op. Er werden uitspraken gedaan als: ‘de Marokkaanse samenleving heeft een negatieve kijk op de gescheiden vrouw. Ze wordt beschouwd als een inferieure persoon die niet in staat is het huwelijksleven te leiden.’ De andere vraag was: Wat is uw eigen mening omtrent gescheiden vrouwen? Hier kwam voornamelijk een positief antwoord op. Men ziet haar niet anders dan andere vrouwen en heeft voornamelijk medelijden met haar. Leugens Een zeer belangrijk gegeven wat de vrouwen allemaal met elkaar gemeen hebben is dat zij door hun mannen zijn voorgelogen. De mannen stelden hen een prachtig leven in Europa voor waar ze naar school konden gaan en gaan werken maar eenmaal aangekomen in Europa mochten ze niets meer. Zij werden binnen gehouden en in een aantal gevallen was er zelfs sprake van mishandeling. Verder hadden de mannen nauwelijks tot geen opleiding en de

52


meeste van hen werkten niet. Dit staaft dan weer een punt dat Bartels in haar onderzoek aanhaalt. Hoe groter de achterstand hoe meer behoefte men heeft om de etnische identiteit vorm te geven. Van de geïnterviewde vrouwen werkte alleen de man van Dina bij een bank. Zij wist mij echter niet te vertellen wat hij precies bij die bank deed. Op mijn opmerking dat hij misschien wel schoonmaker is bij de bank moet zij erg lachen. ‘Dat zou best kunnen’ zegt ze. Er moet echter opgepast worden met dit soort aannames. Het PvdA lid Yakoubi heeft immers ook zijn vrouw achtergelaten in Marokko terwijl hij een zogeheten ‘succesvolle migrant en geïntegreerde Marokkaanse-Nederlander’ zou zijn (Bartels 2005: 6). In mijn onderzoek is het opvallend dat veel vrouwen niet weten wat hun man voor werk deed, dit bevestigd mijn gedachte dat de vrouwen hun eisen omlaag stellen zodra een man uit Europa met hen wil trouwen. In het onderzoek van Bartels legt zij de link met huiselijk geweld. Bartels ziet de dreiging tot achterlating en de achterlating zelf als een vorm van intimidatie en plaatst dit binnen het kader van emotioneel geweld. Wat kenmerkend is aan huiselijk geweld is dat vrouwen in de ogen van hun man nooit iets goeds kan doen. De vrouw past zich helemaal aan de eisen van haar man aan maar hoe zij ook haar best doet, het is nooit genoeg. Het is dan ook niet zo dat de vrouw zelf schuldig is aan de mishandeling die haar ten deel valt maar dat het probleem bij de man ligt. Rachida bijvoorbeeld paste zich aan haar man aan. Hij eiste van haar dat zij in huis bleef maar werd verder niet fysiek mishandeld. Alhoewel Rachida aan de eisen van haar man probeerde te voldoen en nooit ruzie met hem maakte, is ze toch achtergelaten in Marokko. Wat Bartels hier over schrijft is dat vrouwen passief in opstand komen doormiddel van klagen, zuchten, steunen, het huishouden niet goed te doen. Sommigen nemen hun toevlucht tot tovenarij als machtsbron. Volgens Bartels werkt dit juist averechts omdat de man op deze manier het idee krijgt ‘dat hij grote problemen met zijn vrouw heeft en dat hij een echtgenote heeft die niet meewerkt en die hij niet kan vertrouwen’ (ibid.: 27). Zelf heb ik geen zicht gekregen op vormen van verzet door de vrouwen. Familie Niet alleen het leven van de vrouwen zelf maar ook het leven van hun familie is veranderd door wat hen is overkomen. De familieleden delen in de pijn van hun dochter, zus of nicht. Iedereen leeft mee met haar situatie. Ze proberen haar ook zo goed mogelijk te helpen. De oom van Safira ging bijvoorbeeld samen met haar zus en de man van haar tante mee naar het Franse consulaat in Fes om hulp te vragen zodat ze weer naar Frankrijk kon terug keren. Maar ook qua denkbeelden en opvattingen veranderen de familieleden. De vader van Saloua 53


bijvoorbeeld had heel veel spijt dat hij het huwelijk van zijn dochter had gearrangeerd en besloot daarom dat hij zich nooit meer ergens mee zou bemoeien. Mijn vader zal niet net als voor Saloua een huwelijk voor mij regelen. Hij zegt nu dat hij zich nergens mee wilt bemoeien en dat ik zelf mag weten met wie ik ga trouwen.

Zusje van Saloua

Ook de moeder van Safira was bang om haar andere dochter te laten trouwen. Toen er een man om haar hand kwam vragen wilde ze er eerst niks van weten. Zij vond dat haar dochter eerst haar studie economie moest afmaken. Uiteindelijk heeft ze toch toestemming gegeven omdat haar dochter wel wilde trouwen. En omdat de zoon van haar zus de man in kwestie heel goed kende en haar verzekerde dat het een serieuze, normale man was. Amira haar moeder had ook er ook heel veel spijt van dat zij haar dochter gedwongen had om te trouwen met een man waar ze niet mee wilde trouwen. Als God me de kans zou geven alles overnieuw te doen dan zou ik Amira nooit hebben gedwongen om met die man te trouwen. Alles is mijn schuld. Ze zei dat ze niet wilde en ik luisterde niet. Nu zit ze hier in Marokko zonder geld en met haar zoon die zijn vader nooit zal kennen.

Moeder van Amira

Ook verre familieleden zijn geholpen met de verhalen van de vrouwen. Zo is er een familielid van de aangetrouwde oom van Safira bijna achtergelaten. Het meisje trouwde met een Marokkaan uit Frankrijk en ging met hem mee naar Frankrijk. Na één maand had hij genoeg van haar, men weet niet waarom, waarop zijn moeder haar mee nam naar Marokko en haar naar het huis van haar vader bracht. Zij kwam er echter al snel achter wat zijn moeder van plan was en had toevallig het verhaal van Safira gehoord. Daarop ging zij naar de man van Safira’s tante om te vragen hoe het bij Safira was gegaan en wat ze nu moest doen. De man van Safira’s tante zei dat ze haar papieren terug moest zien te krijgen en het vliegticket. Daarop heeft de broer van het meisje haar schoonmoeder gebeld en gezegd dat ze de papieren van het meisje moest brengen. Die wilde dat niet doen en zei dat ze ze niet bij had. Hierop zei de broer dat hij de papieren zou komen halen. Hij is naar het huis van de moeder gegaan met een politieagent en heeft de papieren terug gekregen. Hierop is het meisje terug naar Frankrijk gegaan maar in plaats van naar haar man terug te gaan is ze naar haar tante gegaan en hebben ze de politie ingeschakeld.

54


Conclusie Het breken van een droom is voor veel mensen een moeilijke gebeurtenis. Het breken van de droom van romantische liefde is ook voor de achtergelaten vrouwen een moeilijke gebeurtenis. Toch is het niet onoverkoombaar. Alhoewel een groep blijft hangen in de herinneringen en depressie, is er ook een groep die er wel overheen komt. Kenmerkend aan die groep is dat zij eigenlijk liever niet hadden willen trouwen. Bovendien hebben zij hun leven opgepakt door dingen voor zichzelf te gaan doen. Alhoewel de positie van de gescheiden vrouw volgens de literatuur erg slecht is, blijkt dit helemaal niet uit mijn onderzoek. Steun uit de omgeving kan namelijk ook een belangrijke factor zijn in het verwerken van het feit dat de vrouwen zijn achtergelaten. Gescheiden vrouwen lijken toch algemeen geaccepteerd te zijn in de Marokkaanse maatschappij. Sommige van de achtergelaten vrouwen zeggen dat zij zelf de schuld krijgen van het feit dat zij zijn achtergelaten maar andere vrouwen spreken dit weer tegen. Volgens die vrouwen wordt er niet over hen geroddeld en wordt hen ook niet de schuld gegeven van de breuk tussen hen en hun man. Uit de enquête blijkt dat, hoe verschillend mensen ook zijn, zij eensgezind zijn in hun mening over achtergelaten vrouwen. Volgens de ondervraagden in de enquête verdienen vrouwen het niet om achtergelaten te worden door hun man. Zij wijzen de man aan als de boosdoener en niet de vrouw en vinden dat de vrouw geholpen moet worden om uit haar benarde positie te komen. Bovendien zijn velen van mening dat de man moet worden gestraft voor het achterlaten van zijn vrouw. Het is echter wel vreemd dat mensen denken dat het algemene beeld over gescheiden vrouwen onder de Marokkanen negatief is. Terwijl dus blijkt dat dit niet zo is.

55


Conclusie In de huwelijkssluiting tussen in Europa wonende Marokkanen en in Marokko wonende vrouwen, kunnen er botsingen ontstaan doordat de beelden die mannen en vrouwen van elkaar hebben met elkaar botsen. Deze verschillende beelden blijven bestaan doordat men niet goed de tijd neemt om elkaar te leren kennen. Zelfs wanneer de man en de vrouw zelf voor elkaar kiezen. Soms kan het zo zijn dat een man voordat hij op zomervakantie gaat besluit dat hij wil trouwen waarna zijn huwelijk binnen zes weken geregeld is. Inclusief het vinden van een vrouw. Het is op deze manier gemakkelijk voor zowel de vrouw als de man om zichzelf mooier te maken dan zij zijn. Zich aan te passen aan de wensen van de toekomstige partner. Na het trouwen en nadat er dus een tijdje is samengewoond komen de beide partners erachter dat de andere partner niet is zoals zij dachten. Wanneer men dit niet kan of wil accepteren en zij samen geen manier kunnen vinden om toch samen verder te gaan, ontstaan er spanningen waarna er een machtsstrijd kan ontstaan met als ultieme machtbron voor de man het achterlaten van de vrouw. Beeldvorming vormt onze materiële wereld en is daarom ook van zeer grote invloed op ons gedrag. Onder Marokkaanse migranten bestaan er beelden van Marokkaanse vrouwen die in Europa zijn opgegroeid die zeer negatief zijn. Terwijl de beelden die men heeft van de Marokkaanse vrouw in Marokko juist zeer positief zijn. Wanneer iemand deze beelden heeft kan hij als reactie besluiten een vrouw uit Marokko te halen. Ook omdat er sowieso vaak van hen wordt verwacht dat zij met een Marokkaanse vrouw trouwen. De vrouwen hebben juist hele andere beelden van Europa, zij zien Europa als een plaats vol mogelijkheden. Waar ze kan gaan werken en naar school kan gaan en waar altijd wel iets te doen is. Bovendien zijn zij van mening dat de toekomst van de kinderen er veel beter zal zijn. Zij hopen gelukkig te worden in Europa met hun man. Het is voor hen dan ook een grote teleurstelling wanneer zij door hun man in Europa van de buitenwereld worden geïsoleerd. Vaak spreken zij van een grote verandering in hun man en van alle beloftes en dromen komt niets terecht. Bovendien worden ze daarna ook nog eens achtergelaten in Marokko. Door de verschillende beeldvorming die de man en vrouw van elkaar hebben, is er in feite al voor de huwelijkssluiting een probleem. Behalve dat men elkaar niet goed kent en zich anders voordoen dan zij zijn, wordt er ook weinig gepraat over de verwachtingen die men van het

56


huwelijk en van elkaar heeft. De twee partners gaan het huwelijk dus in met de eigen ideeën en verwachten dat de ander dezelfde ideeën hebben als zijzelf. Een ander belangrijk punt is dat de vrouwen zichtbaar hun huwelijkseisen naar beneden stellen wanneer er een man uit Europa om hun hand komt vragen. Waar ze bij een man uit Marokko zouden willen weten of hij een goede baan heeft en huisvesting, wordt hier bij de in Europa wonende mannen nauwelijks naar gevraagd. De mannen uit Europa zijn sowieso een stuk populairder dan de mannen die gewoon in Marokko wonen omdat er vanuit gegaan wordt dat zij het goed hebben. Reacties op de achterlating zijn verschillend. Sommige van de vrouwen kunnen er niet mee omgaan en worden depressief. Andere vrouwen worden juist sterker en zoeken een manier om gelukkig te zijn zonder hun man, in Marokko. Toch is het ook voor deze vrouwen in het begin moeilijk. Zij vragen zich af wat zij toch verkeerd hebben gedaan om zo een lot te verdienen. Daar is geen antwoord op want wat zij ook gedaan zouden hebben, hun lot was onomkeerbaar. Diegenen die zich schikten in de wensen en eisen van hun man zijn immers ook achtergelaten. Daar gaat het sprookje van de prins op het witte paard want het komt niet vaak voor dat een andere man trouwt met een vrouw met kind. Het is belangrijk om te bedenken dat niet alle Marokkaanse mannen in Europa een negatieve beeldvorming over de Marokkaanse vrouwen in Europa hebben. Bovendien is ook niet elke vrouw uit Marokko die met een Marokkaan uit Europa trouwt een potentiële achtergelaten vrouw. Het is ook niet zo dat alle mannen graag met een traditionele, gehoorzame vrouw wil trouwen. Of dat alle vrouwen in Marokko graag naar Europa willen gaan. Het gaat hier om een klein doch niet te verwaarlozen aantal voorvallen van achterlatingen. Bij het SSR worden er elk jaar zo een dertig gevallen geregistreerd. Dat neemt niet weg dat dit een kwalijke zaak is. Het zou dan ook interessant zijn om de verhalen van de mannen te horen om zo een volledig beeld op de kwestie te krijgen waarna er misschien naar oplossingen gezocht kan worden. De beeldvorming zou eigenlijk moeten veranderen maar dit is een lastige opgave.

57


Nawoord Het onderwerp achtergelaten vrouwen gaat mij nauw aan het hart omdat ik persoonlijk betrokken ben geweest met twee achtergelaten vrouwen. Twee van mijn nichtjes zijn achtergelaten in Marokko door hun mannen. Eén van hen was zelfs zwanger toen zij werd achtergelaten. Zonder geld om zichzelf of haar kind te onderhouden werd zij bij haar moeder gedropt. Dit vond ik zo onrechtvaardig, vooral omdat er helemaal niets was wat zij kon doen. Hij had al haar papieren ingenomen dus kon ze zelf niet terug gaan naar Frankrijk. Bovendien kon ze daar ook nergens heen gaan. Ik vroeg me af waarom een man trouwt met iemand uit Marokko om haar na een verblijf in Europa weer achter te laten. Het was in mijn ogen totaal niet logisch. Mijn nichtje kon bovendien ook geen reden geven om te verklaren waarom zij was achtergelaten. Het enige wat zij kon zeggen was dat hij van de ene op de andere dag was veranderd. Hij vond plotseling dat zij zich te westers kleedde en dat ze een hoofddoek moest gaan dragen en geen make-up meer mocht gebruiken. Dingen die zij niet wilde. Door de jaren heen bleef ik me afvragen waarom? Ik begon te merken dat niet iedereen Marokko zag zoals ik Marokko zag. Voor mij is Marokko niet ouderwets. Niet zo modern als Nederland, maar wel een stuk moderner dan veel mensen het zien. Weer later merkte ik dat veel Marokkaanse jongens een slecht beeld hebben van de Marokkaanse meisjes in Europa en dat ze van de Marokkaanse meisjes in Marokko juist een positief beeld hadden. Ik begon verbanden te leggen en vroeg me af of die beelden van invloed waren op het huwelijk van de achtergelaten vrouwen. Dat zou de veranderingen in de man van mijn nichtje kunnen verklaren. Waarom hij opeens van een moderne man in een ouderwetse man veranderde. En mijn nicht met hem probeerde mee te veranderen. Toen dit niet bleek te lukken, wilde hij van haar af. En wat is een betere manier dan je vrouw achter te laten in haar geboortestad zodat ze nooit meer terug kan komen?

58


Bibliografie Albers, S. 2005 Terug naar het verbeelde land: levensverhalen en herinneringen van Nederlands-Marokkaanse remigranten in de Rif. Universiteit van Amsterdam Bartels, E. 2005 Onderzoeksnotitie over migrantenvrouwen en kinderen die gedwongen zijn achtergelaten in landen van herkomst. Adviescommissie Vreemdelingen Zaken. Den Haag. Bolwijn, M & Schöttelndreier, M. 2007 Liefdesverdriet? Praten helpt, meneer! de Volkskrant. Hart en Ziel. 1/9/2007. p: 3. Boujemaaoui, S. 2006 De weg naar vernieuwing: ontwikkelingen rond de veranderingen van het familierecht in Marokko. Liem, Y. 2006 God kan me vergeven, maar de mensen niet : stigma en strategie in het leven van ongehuwde moeders in Marokko. Universiteit van Amsterdam. Loon, N. van. Stroopwafels in Casablanca. Marokkaanse Nederlanders beginnen voor zichzelf in Marokko. Intermediair Nr. 34 (24-08-2007) pp. 26-28. Montgomery, M.J. en Sorell, G.T. Differences in Love Attitudes across Family Life Stages. Family Relations, Vol. 46, Nr. 1. (Jan., 1997), pp. 55-61. Naamane, S. 1994 De schaamte ontsluierd. Vrouwen uit Casablanca over huwelijk, seksualiteit en erotiek. Amsterdam: Globe Pockets. Rozema, H. 2005 Grenzeloze liefde. Westerse vrouwen over hun Arabisch-islamitische huwelijk. Amsterdam: Uitgeverij Bulaaq. Sadaawi El, N. 1980 De gesluierde Eva. Vrouwen in de Arabische wereld. Amsterdam: Globe Pockets.

59


Smelik, A 1999 Effectief Beeldvormen. Theorie praktijk en analyse van beeldvormingsprocessen. Assen: van Gorcum. Verheijen, J. Mass Media and Gender Equality. The Empowering Message of Romantic Love in Telenovelas. Etnofoor XIX(1) 2006. pp. 23-39.

Internetartikelen El Kandoussi, S. Marokkaanse meiden: ontspoord of geëmancipeerd? Maghrebia.nl Online Magazine. http://www.maghrebia.nl/magazine/maghrebia/dollezina/ (26/03/2007) El Kandoussi, S. Voor mij geen Marokkaan. Maghrebia.nl Online Magazine. http://www.maghrebia.nl/magazine/maghrebia/dollezina/voormijgeenmarokkaan.html (26/03/2006)

60

De vrouw is kwetsbaar, alleen God kan haar beschermen

Recommend Documents