De volgorde van de gebeurtenissen in de geschiedenis van het Limburgse tooncontrast Paul Boersma, Universiteit van Amsterdam http://www.fon.hum.uva.nl/paul/ Antwerpen, 24 mei 2002
Stoottoon LLL
LH
HH
HL L
vt road ft klin es LLL
LH H H
HL L
vt klin ft road es roat, klin = LH of HL stoottoon
Sleeptoon L L L LL M H
HH L
v t l ft brid es LLL
LL M H HH L
v t brid ft l es lk, br t = LL of HH sleeptoon
De generalisatie: lexicaal geen zins- maar lexicale constraints:
stoottoon = contour, sleeptoon = vlak LLL
LH M H
HH L
vt oa ft brid es LLL
LL M H
HL L
vt brid ft oa es
Implementatie verschilt Alleen toon (Kerkrade) Toon en lengte (Roermond) Alleen nog lengte (Weert?) Monosyll. sleeptoon = H: (Kerkrade) Monosyll. sleeptoon = HMH (Roermond)
Historie baseren op
enkelvoudig finaal focusaccent en wel: – sleeptoon HH – stoottoon HL
Andere talen Grieks: – acutus = /LH/ – circumflexus = /HL/ Litouws: – acutus = /HL/ – circumflexus = /LH/
Tegenstelling of niet? Grieks: – rechtsspreidend – acutus = /LH/ = [LH] = stoottoon – circumflexus = /HL/ = [HH] = sleeptoon Litouws: – linksspreidend – acutus = /HL/ = [HL] = stoottoon – circumflexus = /LH/ = [HH] = sleeptoon
Of toch niet toepasselijk? Als je dat maar laat! – (“abrupt”, “bruusk”)
We komen te laat. – (“lijzig”, “zeurend”)
1. etnocentrisch impressionistisch 2. etnocentrisch interpreterend Dus de termen ‘stoottoon’ en ‘sleeptoon’
zijn niet politiek correct.
Westgermaanse lange klinkers
stain
draum
wiin eef
huus book slaap
OZONFra. lange klinkers
stin wiin eef
drum vyyr
huus
røøn book
zl, kz slaap
rt
Westgermaanse korte klinkers i [e]
u [o]
e []
o []
a [æ] a
OZONFra. korte klinkers e
ø < u < a
o
< a
Stap 1: initieel accent, geïnterpreteerd als pitchaccent op eerste mora
(1) Westgermaanse lange /aa/ *slaap ‘slaap’
HL
*straat ‘straat’
HL L
Slççp
Strççt´
*jaamr ‘jammer’
*straavn ‘straffen’
H
L
j ççm´r
H
L
Strççv´n
(1) Westgermaanse lange /ee/ *eef ‘dief’
HL
H
deef *skeetn ‘schieten’
HL
*speel ‘spiegel’
L
Seet´n
L
Spee´l *beer ‘bier’
H L beer
(1) Westgermaanse lange /oo/ *book ‘boek’
HL book *bloom ‘bloem’
H
L
b l oom´
*hoovn ‘hoeven’
H
L
hoov´n *mood ‘stemming’
HL moot
(1) Westgermaanse lange /oo/ *roon ‘groen’
H L røøn´ *voot ‘voeten’
HL L vøøt´
*zookn ‘zoeken’
HL
L
zøøk´n *spooln ‘afwassen’
H
L
Spøøl´n
(1) Hoogduitse // *zl ‘ziel’
*kaaz ‘kaas’
H L
H L
zeal´
keaz´
*mr ‘meer (A)’
H L mear
*laa ‘laag (A)’
H L lea´
(1) Hoogduitse // +... *rt ‘groot’
HL
*tn ‘toon’
H L
roat
toan
*skn ‘mooi’
*sirp ‘stroop’
H L
HL
Soan´
Sroap
(1) Westgermaanse korte /a/ in open lettergreep *makn ‘maken’
H
L
mak´n
*naz ‘neus’
H L naz´
*tal ‘taal’
*ap ‘aap’
H L
H L
tal´
ap´
(1) Westgermaanse korte // in open lettergreep *wk ‘week (N)’
H L
*lvn ‘leven’
H L
wk´
lv´n
*tn ‘eten’
*z ‘zaag’
H
L
t´n
H L z´
(1) Westgermaanse korte // in open lettergreep *kkn ‘koken’
H
L
*blvn ‘beloven’
H L
kçk´n
b´lçv´n
*hp ‘hoop’
*kl ‘kool’
H L
H L
hçp´
kçl´
(1) Westgermaanse korte /e/ in open lettergreep *heml ‘hemel’
L
H
*strek ‘streek’
H L
hem´l
Strek´
*wekn ‘geweken’
*el ‘egel’
H
L
´wek´n
H L e´l
(1) Westgermaanse korte /o/ in open lettergreep *zomr ‘zomer’
H
L
*vol ‘vogel’
H L
zom´r
vo´l
*stov ‘stoof’
*zon ‘zoon’
H L Stov´
H L zon´
(1) Westgermaanse korte /o/ in open lettergreep *moln ‘molen’
H L møl´n *dor ‘deur’
H L dør´
*kokn ‘keuken’
H
L
køk´n *born ‘gebeuren’
H L ´bør´n
(1) tweeklanken monomoraïsch *vall ‘val (m.)’
H
*bendn ‘binden’
L
H
val
bend´n
*la ‘lang’
*drp ‘dorp’
H
H
laNk
dçrp
(1) tweeklanken monomoraïsch *blik ‘bleek’
H
*zip ‘zeep’
H
L
blik
zip´
*drum ‘droom’
*ruv r ‘rover’
H drçum
H
L
røiv´r
(1) hoge klinkers monomoraïsch? *wiin ‘wijn’
H
*huus ‘huis’
H
wiin
huus
*liikn ‘lijken’
*vyyr ‘vuur’
H
L
liik´n
H vyyr
Vergelijking met Litouws Litouws: alle oorspronkelijk lange klinkers,
dus ook de hoge, kregen stoottoon; de tweeklanken waren monomoraïsch en kregen later sleeptoon (Kiparsky 1973, Garde 1976).
HL HL
H
seedeeti
‘zitten’
Limburgs zo bijzonder niet Verschil: hoge klinkers Overeenkomst: andere klinkers, tweeklanken Oorzaak van het verschil? Misschien:
/ii/ = [j] of [i], /uu/ = [w] of [u]
Stap 2: zwakke Silbenschnitt veroorzaakt rekking in open syllabe; deze rekking veroorzaakt herinterpretatie van klinker als bimoraïsch H
L
mak´n
>
H
L
maak´n
(2) Westgermaanse korte /a/ in open lettergreep *makn ‘maken’
H
L
*naz ‘neus’
H L
maak´n
naaz´
*tal ‘taal’
*ap ‘aap’
H L taal´
H
L
aap´
(2) Westgermaanse korte // in open lettergreep *wk ‘week (N)’
H
L
*lvn ‘leven’
H
L
wk´
lv´n
*tn ‘eten’
*z ‘zaag’
H
L
t´n
H L z´
(2) Westgermaanse korte // in open lettergreep *kkn ‘koken’
H
L
*blvn ‘beloven’
H
L
kççk´n
b´lççv´n
*hp ‘hoop’
*kl ‘kool’
L
H L
hççp´
kççl´
H
(2) Westgermaanse korte /e/ in open lettergreep *heml ‘hemel’
*strek ‘streek’
L
H
H
L
heem´ l
Streek´
*wekn ‘geweken’
*el ‘egel’
H
L
´week´n
H
L
ee´l
(2) Westgermaanse korte /o/ in open lettergreep *zomr ‘zomer’
H
L
*vol ‘vogel’
H
L
zoom´r
voo´l
*stov ‘stoof’
*zon ‘zoon’
H L Stoov´
H L zoon´
(2) Westgermaanse korte /o/ in open lettergreep *moln ‘molen’
H
L
møø l´n *dor ‘deur’
H L døør´
*kokn ‘keuken’
H
L
køøk´n *born ‘gebeuren’
H
L
´bøør´n
(2) tweeklanken bimoraïsch *vall ‘val (m.)’
H
*bendn ‘binden’
L
H
val
bend´n
*la ‘lang’
*drp ‘dorp’
H
H
laNk
dçrp
(2) tweeklanken bimoraïsch *blik ‘bleek’
H
*zip ‘zeep’
H
L
blik
zip´
*drum ‘droom’
*ruv r ‘rover’
H drçum
H
L
røiv´r
(2) hoge klinkers bimoraïsch *wiin ‘wijn’
H
*huus ‘huis’
H
wiin
huus
*liikn ‘lijken’
*vyyr ‘vuur’
H
L
liik´n
H vyyr
Een lexicaal tooncontrast *pn > pn ‘open’ (*slaapn > lpn ‘slapen’) *heml > heeml ‘hemel’ (*speel > peel ‘spiegel’) *stovn > toovn ‘stoven’ (*hoovn > hoovn ‘hoeven’) *køkn > køøkn ‘keuken’ (*zøøkn > zøøkn ‘zoeken’)
Oorzaak en gevolg omgekeerd? Duwketen: de rekking veroorzaakt de verschuiving van de niet-hoge lange klinkers a aa ea oa e ee ee o oo oo
Het Middellimburgse langeklinkersysteem: tooncontrast
en i ee, ee ea
øn œ yy øø, øø øa œœ aa
on u uu oo, oo oa ,
Vergelijking met Litouws Litouws: /a/ en // rekten in open
lettergrepen in beklemtoonde positie (Kiparsky 1973, Garde 1976).
H L dvaras
>
H L dvaaras
‘estate’
Limburgs zo bijzonder niet Rekking in open lettergreep:
de meeste Westgermaanse talen Rekking naar sleeptoon:
Litouws
Stap 2b: analoge rekking ras > raas ‘gras’ (dat. raaz) wx > wx ‘weg’ (dat. w) t > t ‘God’ (gen. ds) (*raad > rt ‘raad’) ep > eep ‘schip’ (gen. eeps) (*skeet > eet ‘schiet’) not > noot ‘noot’ (mv. nøøt) (*voot > voot ‘voet’)
Stap 3: schwa-afval H *vall ‘val’ >
vAl
msfl (m.) ‘miskraam’
*vall ‘val’ >
H L vAl´
muuzvl (v.)
>
HL vAl
Stap 3: schwa-afval *druuv ‘druif’ apocope
H L druuv´ H L druuv
defaulttoekenning binnen lettergreep eindverstemlozing
H L druuv HL druuf
Vergelijking met Litouws Litouws: ‘triviale’ stabiliteit van toon
(Kiparsky 1973).
H L dvaras H L dvaaras
orthogr. “dvárs” ‘nep-stoottoon’
H L dvaars
Limburgs zo bijzonder niet Apocope: Nederlands, Engels Apocope met resyllabificatie van toon:
Litouws Apocope met eindstemhebbendheid: Frans Links-naar-rechts toontoekenning: tig talen Eindverstemlozing: idem dito
Toonverandering afhankelijk van stemhebbendheid H
L
naam´ H L
H
L
zaak´ H
naam
zaak
H L
H
naam
zaak
Defaulttoekenning van tonen leidt tot samenval: ‘ik straf / beloof’ H L Strççv´ H L Strççv
H L b´lççv´ H L b´lççv H L b´lççv
Geen samenval: ‘straffen / beloven’ H
L
Strççv´n
H
L
b´lççv´n
Interpretatie: synchrone alternanties bij onderliggende sleeptoon
Voorbeeld: steen – stenen H Stin H Stin
H Stin
H L Stin´ H L Stin H L Stin
Voorbeeld: blijf (imp) – blijf (1sg) H bliif H bliif H bliif
H L bliiv´ H L bliiv HL bliiv
Voorbeeld: hond – honden H
H L
hont
hønd´
H
H L
ho¯c
hø¯´
H
HL
ho¯c
hø¯
(3) Westgermaanse korte /a/ in open lettergreep *makn ‘maken’
H
L
*naz ‘neus’
HL
maak´n
naas
*tal ‘taal’
*ap ‘aap’
H L taal
H
L
aap´
(3) Westgermaanse korte // in open lettergreep *wk ‘week (N)’
H
L
*lvn ‘leven’
H
L
wk´
lv´n
*tn ‘eten’
*z ‘zaag’
H
L
t´n
HL zx
(3) Westgermaanse korte // in open lettergreep *kkn ‘koken’
L
H
*blvn ‘beloven’
H
L
kççk´n
b´lççv´n
*hp ‘hoop’
*kl ‘kool’
H
H L
hççp
kççl
(3) Westgermaanse korte /e/ in open lettergreep *heml ‘hemel’
*strek ‘streek’
L
H
H
L
heem´ l
Streek´
*wekn ‘geweken’
*el ‘egel’
H
L
´week´n
H
L
ee´l
(3) Westgermaanse korte /o/ in open lettergreep *zomr ‘zomer’
H
L
*vol ‘vogel’
L
H
zoom´r
voo´l
*stov ‘stoof’
*zon ‘zoon’
HL
H
Stoof
zoon!!!
(3) Westgermaanse korte /o/ in open lettergreep *moln ‘molen’
H
L
møø l´n
*kokn ‘keuken’
H
L
køøk´n
*dor ‘deur’
*born ‘gebeuren’
H
H
døør!!!
L
´bøør´n
(3) tweeklanken *vall ‘val (m.)’
H
*bendn ‘binden’
L
H
val
bend´n
*la ‘lang’
*drp ‘dorp’
H
H
laNk
dçrp
(3) tweeklanken *blik ‘bleek’
*zip ‘zeep’
H
H
blik
zip
*drum ‘droom’
*ruv r ‘rover’
H drçum
H
L
røiv´r
(3) hoge klinkers *wiin ‘wijn’
H
*huus ‘huis’
H
wiin
huus
*liikn ‘lijken’
*vyyr ‘vuur’
H
L
liik´n
H vyyr
Heeft // voor stemloze consonant altijd sleeptoon? *prkn ‘prediken’
H L
L
prD´k´n HL
L
prk´n
Analogie blf : blvn = vrx : vrn Roermond 50%
Analogie lf : lf = lp : lp Moresnet
Analogie klin : klindr = root : rootr blik ~ blikr Roermond, Tongeren
Leenen (1964) Hoe krijg ik een stoottoon op blf? “eerst spreiding van L, dan apocope” Leidt tot samenval:
H
L
Strççv´n H
L
Strççv´n
H
L
b´lççv´n H
L
b´lççv´n
Zo ook egel–spiegel en stoven–hoeven.
Onmogelijk voor het Middenlimburgs!
Gussenhoven (2000) “analoge rekking van ‘dag’ naar het
meervoud ‘daag(e)’ leidt tot een nieuw daag-daag contrast”. Dus tooncontrast is onstaan ná voltooiing van rekking in open lettergreep. Leidt tot samenval van straffen–beloven, egel–spiegel, stoven–hoeven, maar ook van loten–laten, scheet–schiet etc., tenzij alle klinkers nog verschillend waren. Onmogelijk voor het hele ZONFra en CFra.
De Vaan (2000) Volgorde gelijk aan de hier behandelde. Met één klein verschil (p.35): “gerekte
klinkers en hoge klinkers en tweeklanken ontwikkelen voor stemhebbende consonant een vallende toonhoogte.” Maar die mag dus niet samenvallen met de al bestaande stoottoon: – beetje vallend wordt stoottoon na schwa-afval – beetje vallend wordt sleeptoon als schwa blijft
Overbodig als je stemhebbende finale
obstruenten toestaat.
Limburgs zo bijzonder niet? Sleeptoon plus apocope geeft stoottoon:
ooit eerder vertoond?
Litouwse zwakke uitgangen -a -uu -as -uos -ooms -ooms
Kiparsky (1973:830): ‘The dative endings have an acute in place of the expected circumflex. They are derived from older forms in unaccented -mus. I know of no explanation for the nonfinal accent, in any theory of Lithuanian accentuation. Synchronically, final accent must be blocked by an ad-hoc marking of the ending.’
Oplossing: oorspronkelijke suffix-initiële sleeptonen -a -uu -as -uos -oomis -oomus
Kiparsky (1973:830): ‘The dative endings have an acute in place of the expected circumflex. They are derived from older forms in unaccented -mus. I know of no explanation for the non-final accent, in any theory of Lithuanian accentuation. Synchronically, final accent must be blocked by an ad-hoc marking of the ending.’ 1. sleep 2. u-uitval met nieuwe stoottoon 3. metrische binding (Hermans 1984) 4. accent naar finale lettergreep
Limburgs zo bijzonder niet! Sleeptoon plus apocope geeft stoottoon:
Litouwse datief pluralis
Conclusie 1. Tonale interpretatie van initieel accent op eerste mora, eventueel geduwd door rekkende monomoraïsche klinkers in open lettergreep. 2. Ontstaan van lexicaal tooncontrast door herinterpretatie van rekkingen als bimoraïsch. 3. Schwa-afval met toonwissel. 4. Elke stap is zo gewoon...
