De slag om Warschau:De slag om Warschau :52 Pagina 1

De slag om Warschau:De slag om Warschau 27-02-09 11:52 Pagina 1

   


Andere leverbare titels van Adam Zamoyski bij Balans: . Napoleons fatale veldtocht naar Moskou De ondergang van Napoleon en het Congres van Wenen


Adam Zamoyski

De slag om Warschau     

Uitgeverij Balans


Oorspronkelijke titel Warsaw . Lenin’s failed conquest of Europe Uitgegeven door HarperCollins Publishers, Londen Copyright Nederlandse vertaling ©  Frans van Delft / Uitgeverij Balans, Amsterdam Alle rechten voorbehouden. Omslagontwerp Nico Richter Omslagfoto David King Collection Foto auteur Roderick Field Boekverzorging Adriaan de Jonge, Amsterdam Druk Wilco, Amersfoort         www.uitgeverijbalans.nl

Uitgeverij Balans stelt alles in het werk om op milieuvriendelijke en duurzame wijze met natuurlijke bronnen om te gaan. Bij de productie van dit boek is gebruikgemaakt van papier dat het keurmerk van de Forest Stewardship Council (FSC) mag dragen. Bij dit papier is het zeker dat de productie niet tot bosvernietiging heeft geleid.


Inhoud

     

Inleiding  Oude rekeningen, nieuwe vergezichten  Soldaatje spelen  Grootse plannen  Het wonder aan de Wisla  De afrekening  De nasleep  Bronnen  Verdere studie  Lijst van illustraties  Lijst van kaarten  Personenregister 



Inleiding

Voor veel mensen komt het misschien als een verrassing dat er in Europa tussen het einde van de Eerste Wereldoorlog in  en het begin van de Tweede in  een slag heeft plaatsgevonden die van even groot belang is geweest als de slag bij Marathon of die bij Waterloo. Toch zijn de gebeurtenissen uit  aan de poorten van de stad Warschau in vergetelheid geraakt, hoe dramatisch en beslissend ze ook waren. Dat is des te verrassender omdat de slag bij Warschau een grote invloed heeft gehad op de politiek van het interbellum, het verloop van de Tweede Wereldoorlog en de vredesovereenkomst van , en een langdurige uitwerking had op de opinievorming in heel Europa – mensen als Stalin, Churchill en De Gaulle waren er persoonlijk bij betrokken, terwijl figuren als Mussolini, Franco en Hitler er nauwkeurig nota van namen. De redenen voor deze veronachtzaming liggen voor de hand. Eén daarvan is, dat deze slag de loop van de geschiedenis heeft veranderd door dingen te voorkomen, en niet door gebeurtenissen terug te draaien. Daardoor had hij geen merkbare invloed op mensen die er niet direct bij betrokken waren. Een andere reden is dat de meeste historici in die tijd zich met andere onderwerpen bezighielden. Liever schreven ze bijvoorbeeld vanuit nationalistisch standpunt hun eigen triomfantelijke versies van de Eerste Wereldoorlog. Als ze de slag om Warschau al noemden, dan hadden ze de neiging de gezaghebbende Sovjethistorici te volgen, die niet wilden accepteren dat hun land een oorlog had verloren en de slag daarom behandelden als een hoofdstuk uit de Russische Burgeroorlog, die door de Sovjets was gewonnen. Uiteindelijk


 •    w verbleekte door de Tweede Wereldoorlog het effect van deze krachtmeting, want vergeleken met de grotere gebeurtenissen was de slag om Warschau maar een opstootje. Een negatieve visie op Oost-Europa en de kritiekloze acceptatie van socialistische leerstellingen door Westerse historici in de daaropvolgende decennia deden de rest. Dit boekje heeft niet de pretentie de leemte die daarvan het gevolg is op te vullen. Het beoogt niet meer dan een schets te geven van de gebeurtenissen. Specialisten zullen misschien vinden dat mijn generalisaties tekortschieten. Aangezien de politieke en diplomatieke achtergrond al uitgebreid door anderen is behandeld (zie Verdere studie, pagina ), concentreer ik me op de militaire acties. Daarnaast wil ik vooral een analyse geven die toegankelijk is voor de gemiddelde lezer en een beknopt overzicht biedt van het hoe en wat van het gebeurde. Deze benadering sluit noodzakelijkerwijs tientallen kleinere gebeurtenissen uit en gaat voorbij aan de rol van vele bijfiguren, van wie sommigen van doorslaggevend belang waren. De verschrikkingen en heldendaden kunnen slechts worden aangestipt, en dat geldt ook voor de gedachte die spreekt uit de vele persoonlijke getuigenissen en contemporaine documenten, dat dit conflict een dieptepunt is geweest in de Europese beschaving. Ik heb het geluk gehad dat ik jaren geleden al in deze geschiedenis geïnteresseerd begon te raken, toen vele ooggetuigen, onder wie zelfs enkele sleutelfiguren, nog in leven waren. Het had zowel iets opwindends als onwerkelijks om ergens in een vervallen flat in Londen of in een eenvoudig houten optrekje in een Amerikaanse buitenwijk te praten met iemand die starend naar de punt van een lans de dood in de ogen had gezien of Trotski’s bril nog had zien schitteren. Deze gesprekken waren zinvolle exercities, want ze hielpen me de kloof te overbruggen tussen de gebeurtenissen zoals ze overkomen op papier en hoe ze ter plekke waren ervaren. Helaas kon je toen nog niet in contact komen met deelnemers aan Sovjetzijde, dat zou een bijzonder perspectief hebben toegevoegd.


Inleiding •  Ondanks, of misschien juist dankzij, zijn omstreden aard is het Pools-Russische conflict uit - zó goed gedocumenteerd in het Pools en het Russisch, dat er nooit een tekort aan schriftelijke bronnen is geweest. Alle essentiële operationele documenten waren toegankelijk, hetzij in druk hetzij in de archieven, opmerkelijk genoeg al vanaf het begin, en er is in de afgelopen twee decennia weinig verschenen dat een nieuw licht op de gebeurtenissen werpt en tot herinterpretatie noopt. Hoewel de vele studies in Polen en Rusland tussen de oorlogen zelden onbevooroordeeld zijn, bevatten ze een schat aan betrouwbare informatie. Verrassend misschien, gezien de omstandigheden, zijn de nog talrijkere uiteenzettingen en studies van ooggetuigen, die soms het interessantste materiaal verschaffen. Hoewel deze meestal geschreven zijn vanuit een partijdig en vaak kortzichtig perspectief, kan men er bij een intelligente lezing die hiermee rekening houdt veel uithalen. Aangezien de deelnemers en getuigen van deze slag met wie ik heb gesproken niet meer bij ons zijn, zou ik in de eerste plaats hen willen bedanken, en met name wijlen Aleksander Praglowski, Kornel Krzeczunowicz, Wladyslaw Anders en Adam Minkiewicz. Verder ben ik dank verschuldigd aan Stanislaw Bieganski van het Jozef Pilsudski Instituut, en aan Waclaw Milewski van het Sikorski Instituut in Londen; aan Boguslaw Winid, dr. Andrzej Czeslaw Zak van het Centrale Legerarchief en dr. Grzegorz Nowik van het Legercentrum voor Historische Studies in Warschau; aan professor Andrzej Nowak, Bogdan Gancarz, en aan mijn vriend Norman Davies. Zoals altijd liep Shervie Price vooruit op de vragen van de gemiddelde lezer. Adam Zamoyski Londen september 




NOORWEGEN ZWEDE

NOORDZEE DENEMARKEN IERLAND GROOTBRITTANNIË Londen

Berlijn

NED. BELGIË Parijs

DUITSLAND LUXEMBURG

Praag

TSJECHOSL Wenen

FRANKRIJK ZWITSERLAND OOSTENRIJK ITALIË

SPANJE MIDDELLANDSE ZEE

Europa na het verdrag van Versailles

Rome




FINLAND

St. Petersburg

1772 Poolse grens 1921 Poolse grens Curzon Linie ‘ ’

ESTLAND

WEDEN

Moskou

Riga LETLAND Smolensk

Brzesc

OOSTPRUISEN Duitsland

Dantzig

RUSLAND

LITOUWEN

OOSTZEE

´ Poznan Warschau

´´

Wilno Grodno Pinsk ´ Brzesc

WIT-RUSLAND Minsk

Prypjatmoerassen

POLEN Lublin raag

Krakau ó

Kharkov Równe ó Lvóv ó

Kiev

OEKRAÏNE

HOSLOWAKIJE enen

K

Boedapest

HONGARIJE ROEMENIË

KRIM

Boekarest

ZWARTE ZEE

JOEGOSLAVIË BULGARIJE

ALBANIË

TURKIJE GRIEKENLAND







Oude rekeningen, nieuwe vergezichten

Op  juni  kwam in de grote spiegelzaal van het paleis van Versailles een grote groep staatslieden in militaire overjassen bijeen voor de ceremoniële ondertekening van een verdrag tussen enerzijds Groot-Brittannië, Frankrijk, de Verenigde Staten en hun bondgenoten, en anderzijds het verslagen Duitsland. Het document stelde niet alleen de grenzen vast van Duitsland en de herstelbetalingen die het land moest doen, maar het veranderde ook de gehele politieke kaart van Midden-Europa. Het scheidde Duitsland van Rusland door Polen te doen herrijzen en een aantal nieuwe staten in het leven te roepen, van Estland in het noorden tot de Tsjecho-Slowaakse Republiek in het zuiden. Deels kwam dit voort uit de geest van nationale zelfbeschikking waar de Amerikaanse president Woodrow Wilson een groot voorstander van was, deels waren de nieuwe staten bedoeld als bufferzones die toekomstige Duitse uitbreidingsplannen moesten ontmoedigen. Men hoopte dat de nieuwe orde een einde zou maken aan het militaristische imperialisme van de negentiende eeuw en duurzame vrede zou brengen. Deze vrede had miljoenen levens en onherstelbare rijkdommen gekost. Landen als Engeland en Frankrijk waren beroofd van een hele generatie jonge mannen. De hoge prijs had het vertrouwen van de samenleving geschaad in de instituten die de oorlog waren aangegaan en een ideologische crisis veroorzaakt waarvan de sluipende sociale en politieke gevolgen op elk niveau voelbaar waren. Toch werden de vrede en de politieke schikking die door het verdrag waren ontstaan al binnen een jaar na ondertekening ernstig bedreigd.


 •    w In de zomer van  trok een schijnbaar onstuitbaar Russisch leger door Polen met het openlijke doel in Duitsland de revolutie te brengen en dat land te gebruiken als springplank naar andere naties in Europa waaraan de bolsjewieken een communistische regering wilden opleggen. ‘Door Polen aan te vallen vallen we de geallieerden aan,’ waarschuwde de leider van de bolsjewistische regering in Rusland, Vladimir Iljitsj Lenin, ‘door het Poolse leger te vernietigen, vernietigen we de vrede van Versailles, waarop het huidige systeem van internationale betrekkingen is gebaseerd.’ Uitgeput door het vele bloedvergieten in de Eerste Wereldoorlog, geveld door de wereldwijde griepepidemie en beducht voor de massa werkloze soldaten die wrok koesterden tegen een systeem dat hun geen waardige toekomst kon bieden, verkeerde noch Amerika, dat steeds meer terugkroop in de schulp van het isolationisme, noch de Entente, zoals het Brits-Franse bondgenootschap werd genoemd, in de positie de gekoesterde vredesovereenkomst te verdedigen. Men kon slechts met angst en beven toekijken hoe het lot van Europa, en bij uitbreiding van het hele Westen, werd bepaald door de twee prilste staten van dit werelddeel. In de zomer van  hing de toekomst enkele weken lang af van het optreden van een autodidactische Poolse generaal die het bevel voerde over een slecht uitgerust allegaartje van een leger, en een aristocratische Russische nihilist die een bijeengeraapte, in lompen gehulde, maar uiterst gevaarlijke horde leidde. Enkele jaren later terugkijkend omschreef de Poolse bevelhebber de slag die hieruit voortvloeide als ‘een halve oorlog, of eigenlijk meer een kwart-oorlog; een tamelijk kinderachtige schermutseling die de hooghartige oorlogsgodin haar rug toekeerde’. Deze schermutseling veranderde echter wel de loop van de geschiedenis. Het Pools-Russische conflict kwam voort uit een lange geschiedenis, een eeuwenoude strijd tussen Rusland en Polen om de macht over de uitgestrekte gebieden van Wit-Rusland en Oekraïne die tussen hen in lagen, al ging dit niet zozeer om het territorium, maar meer om de behoefte van Rusland tot in Europa door te dringen en de behoefte van Polen dat te voorkomen. Toch had


Oude rekeningen, nieuwe vergezichten •  deze strijd geleid tot Russische legers in het centrum van Polen en, al in , tot de Poolse bezetting van Moskou. Eind achttiende eeuw kwam aan deze kwestie een einde, toen Polen door Rusland, Pruisen en Oostenrijk werd opgedeeld en het land van de kaart verdween. Ondanks een voortdurende strijd om de vrijheid en enkele opstanden bleef Polen de daaropvolgende honderd jaar niet meer dan een idee, en de voorvechters ervan werden in toenemende mate beschouwd als romantische dromers. Maar door de opdeling van Polen waren de vijanden van het land direct met elkaar in contact gebracht, wat in  leidde tot een dodelijk conflict. In februari  kwam het Russische rijk, verzwakt door een al tweeënhalf jaar durende oorlog, door een revolutie ten val. In oktober van dat jaar grepen Lenins bolsjewieken de macht, maar hun greep op het land was zwak, en ze verkeerden niet in de positie de oorlog tegen Duitsland en het Oostenrijks-Hongaarse rijk voort te zetten. In het voorjaar van  gaven ze zichzelf respijt: naar het Verdrag van Brest-Litovsk stonden zij de Baltische provincies, Litouwen, de door Rusland bezette delen van Polen, Wit-Rusland en Oekraïne aan Duitsland af, waarmee het hele gebied, dat nog steeds door Duitse en Oostenrijke troepen bezet werd, feitelijk zonder leider was. De Polen grepen hun kans. Onder druk van president Wilson hadden de geallieerden al besloten dat in de naoorlogse overeenkomst een onafhankelijk Polen zou worden opgenomen. Ze hadden zelfs erkenning gegeven aan een Pools Nationaal Comité, dat in Parijs was gevestigd en de voorbereidingen trof voor een voorlopige regering. Ze hadden had echter geen gezag in het door Duitsland bezette Polen en volstrekt geen invloed op de bolsjewistische Russische bestuurders, wier bestuur zij niet erkenden. Het was duidelijk dat het lot van Polen zou worden bepaald op het veld in plaats van in de conferentiezaal, en terwijl Rusland genoeg had aan zijn binnenlandse problemen, namen de Polen, of liever gezegd, nam één Pool, het initiatief. Zijn naam was Jozef Pilsudski. Hij werd geboren in  als telg


 •    w van lage adel en het Poolse patriottisme was hem met de paplepel ingegoten. In zijn jeugd omarmde hij het socialisme, dat volgens hem de enige kracht was die het regime van de tsaar kon omverwerpen en gunstig was voor de zaak van de Poolse onafhankelijkheid. De beschrijving van zijn jonge jaren leest als een roman, waarin de activiteiten van de hoofdfiguur als polemist, uitgever van illegale kranten, politiek agitator, bankrover, terrorist en leider van de stadsguerrilla worden afgewisseld met perioden in Russische en Duitse gevangenissen. In  gaf Pilsudski zijn activiteiten als politiek agitator op ten behoeve van het paramilitaire leiderschap. Hij groepeerde zijn volgelingen in gevechtscellen die kleine eenheden van Russische troepen of de politie konden aanvallen. Enkele jaren later richtte hij, anticiperend op de komende oorlog, in het Oostenrijkse deel van Polen een aantal quasisportverenigingen op, waaruit al snel een beginnend leger ontstond. Aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog erkende Oostenrijk-Hongarije dit als een Pools legioen, dat de status kreeg van ongeregelde hulptroepen die onder eigen vlag meevochten, en in augustus  was Pilsudski in staat het door Rusland bezette territorium binnen te vallen en het gebied symbolisch in naam van Polen terug te vorderen. De daaropvolgende jaren vocht hij naast de Oostenrijkers tegen Rusland, al benadrukte hij dat hij voor Polen vocht, niet voor de Centrale Mogendheden. In  probeerden de Duitsers steun te krijgen van de Polen door een Pools koninkrijk te vormen van enkele van hun Poolse gebieden, waarbij zij beloofden dit rijk na de oorlog uit te breiden en volledige onafhankelijkheid te geven. Ze kregen de Oostenrijkers zover de soldaten van het Legioen, dat inmiddels uit ongeveer twintigduizend man bestond, onder te brengen in een nieuw Pools leger onder Duits bevel, de Polnische Wehrmacht. Pilsudski, die zich van het Oostenrijks-Duitse kamp probeerde los te maken, zodat hij, wanneer de oorlog was afgelopen, zijn handen vrij zou hebben, weigerde de verplichte eed van broederschap met het Duitse leger af te leggen en werd prompt gevangengezet in fort Maagdenburg. Zijn Legioen werd ontbon-


Oude rekeningen, nieuwe vergezichten •  den, waarna slechts een handjevol soldaten zich bij de Polnische Wehrmacht aansloot en de rest ondergronds ging. Lang hoefden zij zich niet te verbergen. Op het moment dat in Duitsland de revolutie uitbrak werd Pilsudski vrijgelaten en op  november , de dag dat in het westen de wapenstilstand werd getekend, arriveerde hij in Warschau. Terwijl zijn voormalige legioensoldaten uit hun schuilplaatsen tevoorschijn kwamen en het verbijsterde Duitse garnizoen ontwapenden, riep hij de Poolse Republiek uit en zichzelf als de leider daarvan. Pilsudski was eenenvijftig jaar. Hij was een onbehouwen, stevig gebouwde en moedige man die altijd het eenvoudige grijze tuniek van een legioensoldaat droeg. Met zijn bleke gezicht en zijn hoge, brede voorhoofd, zijn hangsnor en indringende blik maakte hij een zeer theatrale indruk. ‘Bij hem geen van de gebruikelijke hoffelijkheden van beschaafde omgangsvormen, louter het arsenaal van een somber genie,’ merkte een Britse diplomaat op na een eerste ontmoeting. Pilsudski vond dat hij, na zich dertig jaar lang te hebben ingezet voor zijn geknechte vaderland, het onbetwistbare recht had op het leiderschap. Zijn grote populariteit in Polen leek dit te onderschrijven, maar de gloriërende geallieerden in het westen en het Poolse Nationale Comité, dat in Parijs wachtte om in Polen de macht over te nemen, dachten daar anders over. Na enige onderhandelingen werd een overeenkomst gesloten, waarbij Ignacy Jan Paderewski, de pianist met wilde manen die in Engeland, Frankrijk en vooral de Verenigde Staten vurig voor een onafhankelijk Polen had gepleit en het vertrouwen van de leiders van deze landen genoot, uit Parijs kwam om als eerste minister de touwtjes over te nemen, terwijl Pilsudski in naam staatshoofd en opperbevelhebber bleef. Hoewel Pilsudski het dagelijks bestuur en de betrekkingen met de geallieerden aan Paderewski overliet, bleef hij op alle essentiële punten het beleid maken. En hij had vastomlijnde ideeën over de manier waarop het voortbestaan van Polen moest worden veiliggesteld. De belangrijkste kwestie in dit stadium was, tamelijk voor de


 •    w hand liggend, de geografische omvang van het land. De Poolse grenzen met Duitsland en de nieuwe Tsjecho-Slowaakse staat werden vastgesteld op de vredesconferentie die spoedig in Parijs zou worden gehouden, maar waar de oostgrens precies kwam te liggen hing af van de politieke ontwikkelingen in Rusland en de tussenliggende landen Litouwen, Wit-Rusland en Oekraïne. In Rusland hadden de bolsjewieken, die in oktober  de macht hadden gegrepen, het Duitse vredesvoorstel aangenomen, zodat ze zich konden concentreren op de consolidatie van hun macht, wat neerkwam op liquidatie van alle andere politieke facties, zowel ter linker- als rechterzijde. Zodoende konden de Duitsers hun troepen aan het Russische front terugtrekken en zich op de strijd tegen de geallieerden in het noorden van Frankrijk storten. Met de tarwe en de olie uit Oekraïne konden ze in de zomer van  nog een laatste poging wagen om de oorlog te winnen. De geallieerden, die maar al te graag een regering in Rusland in het zadel wilden helpen die de oorlog tegen Duitsland zou hervatten, hadden militaire voorraden en zelfs troepen gezonden om de Russen te steunen die zich tegen de bolsjewistische regering verzetten en ‘Witte’ legers vormden met het doel het bewind omver te werpen. Dankzij de val van Duitsland en het einde van de oorlog in november  konden de geallieerden meer middelen inzetten voor dit doel, terwijl ze tegelijkertijd hun primaire doelstelling verschoven. Vanaf dit moment kreeg de steun van de geallieerden aan de Witten het karakter van een militaire interventie in een burgeroorlog. Dit sterkte Lenin en de leidende bolsjewieken in hun overtuiging dat de regeringen in de rest van de wereld tegen hen waren, en dat hun enige hoop op overleving gelegen was in de omverwerping van de gevestigde orde overal in de wereld. Het einde van de oorlog in het westen en de overwinning op Duitsland betekenden ook dat Lenin en zijn kameraden hun aandacht moesten richten op de positie van de westgrens van Rusland. Bij de machtsovername hadden ze de opdeling van Polen in de achttiende eeuw veroordeeld als een imperialistische daad en


Oude rekeningen, nieuwe vergezichten •  afgezien van de Russische claim op Polen, maar dit betekende niet dat ze van plan waren de macht over dit gebied uit handen te geven. Het hele gebied werd nog steeds door Duitse troepen bezet, deels omdat Duitsland de middelen niet had hen te repatriëren en te voeden, deels omdat de geallieerden hun een soort overgangsperiode wilden bieden. Dit weerhield de bolsjewieken er niet van agenten naar het gebied te sturen die, met behulp van plaatselijke sympathisanten, Estland, Letland, Litouwen, Wit-Rusland en Oekraïne uitriepen tot sovjetrepublieken. Toen de Duitsers zich uiteindelijk terugtrokken, namen Russische soldaten hun plaats in: het doel was niet een reeks onafhankelijke staten uit te roepen, maar een opstapje te maken naar een veel belangrijkere onderneming: de export van de revolutie. Karl Marx had zich het communisme voorgesteld in een geavanceerde industriële samenleving. Dat het triomfeerde in de onderontwikkelde agrarische economie van Rusland was eigenlijk ongerijmd, en Lenin en zijn kameraden dachten dat export van de revolutie naar Duitsland de beste manier zou zijn om het voortbestaan van het communisme te garanderen. Duitsland, dat de oorlog had verloren, politiek verscheurd was en vol zat met werkloze en ontevreden soldaten, leek een vruchtbare voedingsbodem. Tussen Rusland en Duitsland lag Polen, een land dat na meer dan een eeuw van buitenlandse onderdrukking net gewend begon te raken aan zijn onafhankelijkheid en die niet zonder slag of stoot zou opgeven. De meerderheid van de Poolse samenleving was streng katholiek en vaderlandslievend op het religieuze af, wat de Polen ongevoelig maakte voor de twee krachtigste wapens uit het Sovjetarsenaal: de verlokkingen van het socialisme enerzijds en de internationale solidariteit van de arbeidersklasse anderzijds. Enkele groeperingen binnen het Poolse proletariaat in de steden voelden zich er echter wel door aangesproken: onderdrukte of gemarginaliseerde minderheden, waaronder veel Joden, die ongeveer tien procent van de totale bevolking uitmaak-


 •    w ten. Ze waren bijna allemaal buitengewoon arm, werden achtergesteld en vaak gediscrimineerd en hadden weinig reden zich meer verbonden te voelen met de nieuwe Poolse staat dan met een socialistische Russische. En de toestand in Polen was rampzalig. ‘Er leefden ongeveer  miljoen mensen die vier jaar lang waren geteisterd door vier verschillende invasies gedurende deze ene oorlog, waarin veldslagen en zich terugtrekkende legers telkens weer een spoor van vernieling achterlieten,’ schreef Herbert Hoover, die in januari  met zijn hulpmissie in Polen aankwam. ‘Op sommige plaatsen waren wel zeven invasies en zeven verwoestende aftochten geweest. Honderdduizenden mensen waren omgekomen van de honger. De huizen van miljoenen waren vernietigd en de bevolking in die streken woonde in krotten. Hun landbouwwerktuigen waren geroofd, hun beesten waren door de legers in beslag genomen, hun oogsten waren slechts gedeeltelijk binnengehaald. Het bedrijfsleven in de steden lag geheel stil door het gebrek aan grondstoffen. Er was geen werk en miljoenen burgers waren berooid. Het volk was overspoeld met roebels en kronen, die nu volstrekt waardeloos waren. De spoorwegen functioneerden nauwelijks. In de steden was bijna niets te eten; in hele provincies heersten tyfus en andere ziekten.’ Dit betekende dat Polen zwaar afhankelijk was van de steun van bondgenoten in het westen, voor alles, van voedselvoorraden tot mitrailleurskogels. En hoewel die daar gul mee waren, verkeerden ze niet in de positie het land militaire hulp te bieden, al was de wil er misschien wel. Lenin gokte erop dat die er niet was. Hij en zijn kameraden geloofden ook dat de geschiedenis aan hun kant stond en dat geen enkele ‘bourgeois’ regering zoals het bestuur dat nu in Polen de dienst uitmaakte, zou zijn opgewassen tegen de kracht van het bolsjewisme. Lenin verordonneerde de vorming van het Leger van het Westen, dat werd opgedragen ‘grondige verkenningsexpedities’ te houden in het spoor van de evacuatie van de Duitse troepen, een operatie die de codenaam ‘Doel Wisla’ kreeg. Op  januari ,


Oude rekeningen, nieuwe vergezichten •  na een korte strijd tegen een kleine eenheid van Poolse ongeregelde troepen, bezette dit leger Vilnius, de hoofdstad van het toenmalige groothertogdom Litouwen, dat vóór de opdeling een integraal onderdeel van Polen was. In februari werd de socialistische sovjetrepubliek Litouwen-Wit-Rusland in het leven geroepen onder Russisch protectoraat, met Minsk als hoofdstad; voor Polen werd een sovjetregering-in-stelling gevormd onder leiding van de Poolse communist Jozef Unszlicht. De Derde Internationale van de Communistische Partij, ofwel de Comintern, zou op  maart in Moskou worden gehouden om te waken over de aanstaande zegetocht van de revolutie door de rest van de wereld. Een gunstig voorteken was de vorming in diezelfde maand van een sovjetregering in Hongarije onder Béla Kun, een Hongaarse Jood die als krijgsgevangene in Rusland bolsjewiek was geworden, maar dat bestuur was van korte duur geweest en beloofde geen toekomstige successen. De politieke situatie in Duitsland stabiliseerde zich in , en de democratische verkiezingen waren soepel verlopen in Polen, waar de ‘bourgeois’ regering verrassend sterk in haar schoenen bleek te staan. Evenals het staatshoofd. Pilsudski, die in Vilnius was geboren, kon het niet verkroppen dat zijn geboortestad in handen van de bolsjewieken was, dus verzamelde hij alle beschikbare reservetroepen en in een gewaagde operatie werd op  april het Rode Leger door Poolse troepen verdreven; de Russen werden over het hele front teruggedrongen en in de daaropvolgende drie maanden bezetten de Polen het grootste deel van het voormalige Pools Wit-Rusland, waaronder de stad Minsk. Pilsudski wilde koste wat kost voorkomen dat het gebied tussen Polen en Rusland naar Rusland zou gaan, al hoefde het ook niet noodzakelijkerwijs van Polen te worden. Het liefst zag hij dat Polen een federatie aanging met de democratische staten Litouwen en Oekraïne. Dit idee was echter hopeloos, omdat de Litouwse nationalisten, die zijn natuurlijke partners zouden zijn, erop stonden dat het hele grondgebied van het voormalige groothertogdom Litouwen (dat Vilnius en heel Wit-Rusland omvatte) aan


 •    w hen gegeven zou worden als voorwaarde voor de besprekingen, terwijl de Oekraïners verdeeld waren tussen pro- en anti-Poolse facties, en tal van pro-Russische, nationalistische en communistische groeperingen. Toch hoopte Pilsudski dat er ooit een soort unie zou komen en ondertussen besloot hij zo veel mogelijk gebied van het Polen van voor de opdeling te veroveren om een ‘stootkussen’ te creëren en een sterke positie te hebben wanneer de vredesonderhandelingen zouden beginnen. Het Russische Leger van het Westen was niet opgezet om op Pools grondgebied te vechten, maar om een eventueel machtsvacuüm te vullen. En juist in die periode lag dat vacuüm achter dit leger, niet ervoor. Drie Witte legers, rijkelijk uitgerust door de Entente, daagden de bolsjewieken uit, vanaf de Oostzee in het westen, Siberië in het oosten en Oekraïne in het zuiden. Het Vrijwilligersleger van Zuid-Rusland, onder aanvoering van generaal Anton Denikin, begon een reële dreiging te vormen tijdens zijn opmars naar Moskou en bracht het Rode Leger de ene na de andere nederlaag toe. Polen, Duitsland en de wereldrevolutie moesten nog even wachten. Lenin kon wel een ‘peredysjka’ gebruiken, zoals hij het noemde, een adempauze, om alle beschikbare troepen te verzamelen tegen deze nieuwe dreiging. Hij besloot daarom dezelfde tactiek toe te passen die hij het jaar daarvoor ook had gebruikt, namelijk tijdrekken door vredesbesprekingen te houden, en stemde in met de geheime onderhandelingen die Pilsudski voorstelde. Pilsudski maakte zich geen illusies over de bolsjewieken. Hij had persoonlijk met hen samengewerkt (op zijn negentiende had hij Lenins oudere broer geholpen aan de springstoffen voor de bom die hij naar tsaar Alexander  had gegooid), en onder de bolsjewieken zaten veel Poolse socialisten met wie hij nauwe betrekkingen had gehad. Hij wist precies naar welke doelen ze streefden en welke middelen ze gebruikten om die te bereiken. Maar ook Polen had een adempauze nodig. Het leger, een mengelmoes van eenheden die waren overgebleven uit de afgelopen


Oude rekeningen, nieuwe vergezichten •  oorlog, was zwaar overbelast – door sporadische gevechten in verschillende gebieden die door Duitsland werden betwist en door de vredesstichters in Parijs nog niet waren toegewezen, door een impasse met de Tsjechen over Teschen (Cieszyn) en door een voortdurende strijd tegen Oekraïense nationalisten om Lvóv. Bovendien beschouwde Pilsudski Denikin als een even grote bedreiging als Lenin. De Witten genoten het vertrouwen van de Entente, die hun voor miljoenen ponden aan materieel hadden geschonken en zelfs Britse troepen naar Rusland hadden uitgezonden. Daaruit volgde dat als zij de oorlog zouden winnen, Rusland opnieuw zijn plaats zou innemen als een van de vier grote geallieerden. Of de territoriale claims van Polen die het voortbestaan van het land garandeerden dan zouden worden ingewilligd, zou weer helemaal afhangen van de goodwill van Rusland. Door de geallieerden, en vooral door de Britse minister van Oorlog, Winston Churchill, werd Pilsudski aangespoord verder op te rukken in Rusland en de Witten te steunen. Wat Pilsudski echter ook van Lenin en de bolsjewieken vond, hij had liever te maken met hen dan met een Witte Russische regering, vooral omdat Denikin al duidelijk had laten weten dat hij een afschuw had van de wederopstanding van een onafhankelijk Polen en bijna het hele Poolse grondgebied als Russisch beschouwde. Daarom sloot Pilsudski in het geheim een wapenstilstand met Lenin, waardoor deze zo’n veertigduizend man kon terugtrekken van het Poolse front om tegen Denikin in te zetten. Enkele weken later was het Rode Leger naar het zuiden getrokken, de troepen van Denikin zegevierend voor zich uit jagend. Dit soort omkeringen was kenmerkend voor de Russische Burgeroorlog, waarin een kleine tegenslag voorafging aan een aftocht die kon escaleren doordat factoren als een technische storing, een verwoest terrein, het weer, de plaatselijke bevolking, ziekte, desertie en angst voor politieke represailles de samenhang van het zich terugtrekkende leger konden vernietigen. Maar politici en opiniemakers in het Westen kregen hierdoor


 •    w de indruk dat de bolsjewieken door de massa werden gesteund en dat ze militair superieur waren, waardoor de behoefte aan interventie in Rusland sterk afnam. Ook vreesde men voor onrust in het eigen land, die gevoed kon worden door optimistische sympathie voor het moedige socialistische experiment dat, naar men meende, in Rusland werd uitgevoerd. Alleen de meer vastberaden antibolsjewieken en het Franse leger drongen aan op voortzetting van interventie. De Britse premier, David Lloyd George, die een van de fanatiekste voorstanders van het met geweld neerslaan van de bolsjewieken was geweest, was nu van mening dat Rusland uiteindelijk door het handelsverkeer wel zou worden gered; hij vertrouwde erop dat ‘op het moment dat in Rusland de handel zijn intrede doet, het communisme vanzelf zal verdwijnen’. Lenin zag hierin een kans en lanceerde een vredesoffensief door onderhandelingen voor te stellen met alle partijen en aan Polen gunstige voorwaarden te bieden. Lloyd George noch de Franse premier Georges Clemenceau was van plan vrede te sluiten met bolsjewistisch Rusland, dat ze zagen als een gevaarlijk voorbeeld en een mogelijke besmettingshaard voor de arbeidersklasse in hun eigen land. Aangezien het echter niet was gelukt de bolsjewieken met militaire middelen te verslaan, hoopten ze hen in toom te kunnen houden. Daarom drongen ze er bij Polen en andere buurstaten van Rusland op aan het aanbod aan te nemen. En zo begonnen Polen en Rusland aan officiële onderhandelingen. Geen van beide zijden was goed te vertrouwen. Terwijl de Polen publiekelijk door Lloyd George en Clemenceau werden aangespoord om vrede te sluiten, ontvingen zij tegelijkertijd tegenstrijdige berichten van andere leden van de Britse regering en de Franse generale staf. Toen Clemenceau zijn ambt neerlegde en in januari  werd vervangen door Alexandre Millerand, waren de signalen die Polen vanuit Frankrijk bereikten onmiskenbaar oorlogszuchtig. Hoewel Millerand zelf socialist was, hadden de stakingen die Frankrijk lamlegden zijn hoogste prioriteit en wilde hij de orde herstellen. Dit kwam Pilsudski goed uit, die doorging

De slag om Warschau:De slag om Warschau :52 Pagina 1

Recommend Documents