Fietsroute ‘Slag om Woensdrecht’ De fietsroute voert u langs militaire verdedigingswerken. Opstapplaats is VVV agentschap Woensdrecht bij Familyland (vestiging Brabantse Wal), Groene Papegaai 19 in Hoogerheide. Het routeboekje en de routestickers langs de weg wijzen u de weg.
Fietsroute
Slag om Woensdrecht
30 km
Deze fietsroute voert u langs militaire verdedigingswerken. Het routeboekje en de routestickers wijzen u de weg.
Kijk ook op www.vvvbrabantsewal.nl
© Buro Kloeg, Bunnik 6071
Notities
Duitsers in een loopgraaf
De Slag om Woensdrecht De Tweede Wereldoorlog in Nederland. De meeste mensen hebben deze zelf al niet meer meegemaakt. Ze kennen de gebeurtenissen van de geschiedenislessen op school of hebben de verhalen van vader, moeder, opa of oma gehoord. Herinneringen aan de oorlog zijn vaak pijnlijk. Ze herinneren ons eraan hoe kwetsbaar vrijheid kan zijn en hoe miljoenen mensen onschuldig de
Fietsroute m route 30 k ts
bevrijding van Nederland. Woensdrecht en omgeving lagen op een strategische plek. Wie Woensdrecht in handen had, had ook de toegangsweg naar Zeeland en de Schelde in handen. Dat wisten niet alleen de Nederlanders, maar ook de Duitsers. Het is daarom niet verwonderlijk dat de Duitse bezetters vooral in dit gebied heftig weerstand boden bij de opmars van de geallieerden.
2
Woensd
31
Fie
De Slag om Woensdrecht speelde een belangrijke rol in de
om
cht re
Slag
dood vonden.
Omstreden erfgoed Nu, ruim 60 jaar na de oorlog, liggen veel van deze verdedigingswerken nog steeds in het landschap. Jarenlang werd er niet naar omgekeken. De lelijke littekens van de oorlog riepen te veel pijnlijke herinne ringen op en de degelijke bouw van de bunkers maakte sloop moeilijk. Het erfgoed dat door de bezetter is achtergelaten, wordt ook wel ‘omstreden erfgoed’ genoemd. Waarom zou je laten zien hoe bezet je eigen land is geweest? Gelukkig zijn de bunkers zelf niet goed of fout. Ze vertellen slechts een verhaal. Het verhaal van de Tweede Wereldoorlog.
Fietsroute ‘Slag om Woensdrecht’ De fietsroute voert u langs militaire verdedigingswerken. Opstapplaats is VVV agentschap Woensdrecht bij Familyland (vestiging Brabantse Wal), Groene Papegaai 19 in Hoogerheide. Het routeboekje en de routestickers langs de route wijzen u de weg. Onderweg kunt u stoppen bij militaire werken of genieten van mooie uitzichten. De borden bij de militaire werken geven een korte impressie van hun voormalige functie. U kunt er ook een audiofragment beluisteren. Mp3-spelers zijn tegen betaling van een borg te leen bij VVV Brabantse Wal. In dit routeboekje leest u meer over de Slag om Woensdrecht, over bijzondere uitzichten en over de mooie natuur in de omgeving. De route is ongeveer 30 kilometer lang.
Grenspark De Zoom – Kalmthoutse Heide
3
De bevrijding van Antwerpen De geallieerden richtten hun blik na Parijs op Antwerpen, een belangrijke strategische plaats. Via de haven konden de troepen namelijk goed en snel bevoorraad worden. Op 3 en 4 september namen de Britten de stad in. Toch kon de ongeschonden haven van Antwerpen nog niet gebruikt worden. De Schelde lag bezaaid met duizenden mijnen en de geallieerde bevoorradingsschepen waren een makkelijke prooi voor de Duitse troepen op de oevers. RAF-piloten op vliegbasis Woensdrecht
Wat voorafging aan de Slag om Woensdrecht Oorlog in Europa Met de inval van Duitsland in Polen op 1 september 1939 werd het sein ingeluid voor wat later de Tweede Wereld oorlog zou gaan heten. Als reactie op de Duitse inval in Polen verklaarden Frankrijk en Engeland, Duitsland twee dagen later de oorlog. Duitsland viel vervolgens op 10 mei 1940 Nederland, Luxemburg en België binnen. In de weken die volgden, veroverde Duitsland een groot deel van WestEuropa. Een jaar later viel Duitsland met meer dan 3 miljoen soldaten ook Rusland binnen. De oorlog duurde uiteindelijk tot en met 20 mei 1945. Aan de bevrijding ging heel wat vooraf. D-day In de vroege morgen van 6 juni 1944 vond op verschillende plekken aan de kust van Normandië een invasie van geallieerden plaats. De Duitsers werden compleet verrast. Hun meteorologen voorspelden slecht weer en een aanval werd niet verwacht. D-day zou uiteindelijk het begin worden van de bevrijding van West-Europa. Generaal Eisenhower wilde zo snel mogelijk een deel van Noordwest-Frankrijk inclusief Parijs en de havens langs de kust in handen krijgen. Met 4000 landingsvaartuigen, 20.000 parachutisten en 12.000 vliegtuigen moest dat lukken. Het liep anders. De verovering verliep moeizaam en de opmars van Amerikanen, Britten en Canadezen liep flinke vertraging op. Het duurde zeven dagen voordat de geallieerden langs de kust een aaneengesloten stuk van 125 kilometer in handen kregen. Op 25 augustus werd Parijs bevrijd.
4
West-Brabant onder handbereik, maar … Helaas kwam bij Antwerpen de opmars van de geallieer den naar West-Brabant plotseling tot stilstand. Veldmaar schalk Montgomery besloot zijn aandacht te richten op een ander deel van Nederland en gaf de geallieerden bevel op te trekken richting het noordoosten. Het Duitse leger kreeg zo de kans zich te versterken in het gebied tussen Antwerpen en Woensdrecht en een snelle toegang tot de haven van Antwerpen kwam er vooralsnog niet. Operatie Market Garden Montgomery had een andere strategie voor de beëindiging van de oorlog bedacht. Met 100.000 soldaten en 22.000 voertuigen zette hij een aanval in op belangrijke bruggen over de Nederlandse rivieren. Als dit lukte, was zijn gedachte, kon hij doorstoten naar het IJsselmeer en zaten de Duitsers in het westen van Nederland in de tang. Ook zou hij zo via Nijmegen en Arnhem Duitsland kunnen binnenvallen. Deze operatie, die bekend staat als Operatie Market Garden, ging op 17 september van start en duurde 10 dagen. De operatie mislukte uiteindelijk, de meest cruciale brug bij Arnhem kwam niet in handen van de geallieerden. De hoop op een voortijdig einde aan de oorlog vervloog. De oorlog duurde uiteindelijk een halfjaar langer en veel mensen kon de Hongerwinter niet bespaard worden.
Oktober 1944 - Nederheide, Woensdrecht
5
De Slag om Woensdrecht Op vrijdag 6 oktober lag Woensdrecht onder handbereik. Het plan was om op 7 en 8 oktober Hoogerheide te bevrijden en daarna de strategische plek Korteven in handen te krijgen. Hiermee zou de Duitsers de pas naar Zeeland worden afgesneden. Door de ligging van Korteven zouden ook de vlakke polders voor Woensdrecht onder controle komen. Een snelle inname van deze dorpen zou echter nog even duren. Oude zweefvliegers
De Slag om de Schelde Nu Operatie Market Garden was mislukt, richtten de geallieerden hun blik weer op Antwerpen als belangrijke aanvoerhaven voor het leger. Om de Schelde in handen te krijgen, werden vier operaties gepland. Het bevrijden van het noorden van Antwerpen kreeg voorrang. Daarmee zou de toegangsweg naar Zuid-Beveland vrij komen te liggen. Operatie Vitality zou vervolgens de Duitsers van dit schier eiland verjagen, zodat een veilige oever zou ontstaan. Aan de andere kant van de Westerschelde zou Operatie Switchback ervoor zorgen dat de Duitsers uit de Breskens Pocket werden verdreven. Als laatste zou het zwaar versterkte schiereiland Walcheren bevrijd worden. Ook de Duitsers hadden in de gaten dat Antwerpen een belangrijke strategische plek was en dat het zaak was de toegang tot de haven in handen te houden. Aan beide kanten van de Westerschelde hadden de Duitsers daarom zware verdedigingswerken aangelegd. Bovendien werden de troepen die eerder in Frankrijk en België op de vlucht waren geslagen voor het oprukkende geallieerde leger, nu gestationeerd in Zuid-Beveland en Vlaanderen. En in de omgeving van het strategisch gelegen Woensdrecht. Want wie Woensdrecht bezat, bezat ook de toegangsweg naar Zuid-Beveland. De Slag om de Schelde zou een zware slag worden. De Slag om Woensdrecht speelde hierin een belangrijke rol. Woensdrecht in zicht Op 20 september trokken de geallieerden vanuit Antwerpen op richting Woensdrecht. De Duitsers boden heftig verzet en het duurde dan ook tot 5 oktober voordat Canadese troepen de Belgisch-Nederlandse grens bereikten en het eerste dorp over de grens, Putte, konden bevrijden. Een dag later werd ook Ossendrecht bevrijd. Het Canadese leger nam posities in aan de Putseweg, vlakbij Hoogerheide.
6
Slag om Woensdrecht
Duitse tegenstand groter dan verwacht Op 7 oktober trokken twee eenheden, de Calgary Highlanders en het Regiment de Maissonneuve Hooger heide in. Het lukte de Canadezen uiteindelijk niet het hele dorp in te nemen. Wel namen ze een paar belangrijke posities in. Hoewel de Duitsers zich hevig verzetten, hield geen enkele Canadese stafofficier er rekening mee dat de strijd nog lang niet voorbij was.
Troepenbeweging
7
Succes in de polders In de polders aan de westkant van Woensdrecht werd meer succes geboekt. De troepen die op 6 oktober Ossendrecht hadden bevrijd, trokken op zondag 8 oktober door de polders in de richting van de spoorlijn. In de ochtend verliep de opmars zonder problemen. Pas in het begin van de middag stuitten de troepen op verzet. Toch lukte het om de polders Nieuw Hinkelenoord en Damespolder in te nemen. Weer gebruikten de Duitsers de nacht om hun posities in en rondom Hoogerheide te versterken. Ze groeven zich in op de spoordijk en versterkten hun verdediging van Woensdrecht en in de straten Zandfort en Nederheide in Hoogerheide. Ook brachten ze stellingen aan bij Eiland, de bosachtige omgeving langs de weg van Hoogerheide naar Huijbergen. De poging van het South Saskatchewan Regiment om de volgende dag Huijbergen te bereiken, liep op niets uit.
Gevechtsoefening op vliegbasis Woensdrecht
De volgende dag deed de Black Watch of Canada weer een poging om via de Antwerpsestraatweg naar Korteven door te stoten. Maar in de nacht hadden Duitse parachu tisten zich verschanst in de huizen aan de Antwerpse straatweg. Door de lichte helling in de weg waren zij bovendien in het voordeel. Urenlange gevechten en veel doden waren het gevolg. Ook voor de Calgary Highlan ders, die die dag de vliegbasis van Woensdrecht wilden bereiken, was er geen doorkomen aan. Zelfs de luchtaanval op het Duitse hoofdkwartier in het landhuis Mattemburgh kon de Duitse kracht niet breken. In de nacht van 8 op 9 oktober gaven de Duitsers een Räumungsbefhel af: alle inwoners van Hoogerheide moesten het dorp verlaten. Het Canadese leger, dat intussen vooral het zuiden en een deel van de oostkant van Hoogerheide in handen had, werd in hoogste staat van paraatheid gebracht. Om 6.00 uur de volgende ochtend vielen de Duitsers Hoogerheide van verschillende kanten aan. Met artillerie- en mortierbeschietingen probeerden zij de Canadezen in het nauw te drijven. Pas 24 uur na de aanval luwden de gevechten. De huizen aan de Raadhuisstraat, Nieuweweg, Antwerpsestraatweg en Verlengde Duinstraat waren in puinhopen veranderd. Aan beide zijden sneuvelden tientallen soldaten.
8
Duitsers slaan terug De Duitsers deden op donderdagavond 12 oktober opnieuw een aanval. Ditmaal probeerden zij de Putseweg en Ossendrecht aan de zuidoostkant van Hoogerheide weer in handen krijgen. Om de druk op de Canadezen op te voeren, voerden ze ook een aanval uit op de gealli eerde troepen in Hoogerheide. Het South Saskatchewan Regiment, dat zich eerder bij Eiland had ingegraven, trok zich terug op de Staartse Heide tussen de Abdijlaan en de Putseweg. Na een middag van stilte vielen de Duitsers op vrijdag 13 oktober opnieuw aan. De gevechten zouden 36 uur duren, met wisselend succes. De Canadezen namen een groep van 106 militairen, maar moesten ook toezien dat een compagnie van 130 man volledig uiteen werd geslagen.
Personeel van het Royal Canadian Army Service Corps
9
weggebracht. De extra manschappen die naar Woens drecht werden gestuurd, waren vaak slecht getraind en niet op de hoogte van de situatie. De Canadezen probeerden het met luchtaanvallen en bestookten de Duitse posities met meer dan 81 jachtvliegtuigen. Het zou de zwaarste luchtaanval van de Slag om Woensdrecht zijn. Op 16 oktober besloot Montgomery dat het vrijmaken van de haven bij Antwerpen topprioriteit had. De opmars naar het oosten werd gestaakt. De troepen in Woensdrecht en Hoogerheide werden eindelijk, na dagenlange gevechten, afgelost.
Personeel van het Royal Canadian Army Service Corps
Black Friday De Black Watch of Canada rukte door de polders op naar de spoordijk en voerde een aanval uit. Ze hadden echter geen schijn van kans. De Duitsers lagen ingegraven achter de dijk en maaiden ze van de dijk. De Canadezen besloten drie zware luchtaanvallen uit te voeren op de manschappen in de spoordijk en de zware artillerie bij Korteven. Helaas had dit weinig effect. Een laatste aanval in de namiddag verliep weer desastreus en op zaterdag ochtend trok de Black Watch of Canada zich terug. Op de verlieslijst stonden 183 militairen. 58 van hen sneuvelden en 27 werden gevangengenomen. Wel ging de verbinding tussen de Duitsers en Zeeland verloren. Dat was het enige positieve aan deze verder zwarte dag. De aanval op Woensdrecht Na de mislukte acties bij de spoordijk bereidden de Royal Hamiltons zich goed voor op de volgende actie, het innemen van Woensdrecht. Het dorp lag 20 meter hoger. Met 150 stukken artilleriegeschut begon in de vroege morgen de beschieting, direct gevolgd door de manschap pen. De Duitsers hadden de inwoners van Woensdrecht inmiddels opdracht gegeven het dorp te verlaten en zich teruggetrokken op hun tweede verdedigingslinie. Deze liep grofweg van de Rijzendeweg via de Steenstraat naar de Antwerpsestraatweg. De Hamiltons bereikten al snel hun posities, maar de Duitsers bleven druk uitvoeren. In de dagen die volgen, werden over en weer zware aanvallen uitgevoerd en aan beide kanten vielen veel slachtoffers. Op 16 oktober werden ruim 90 gewonden
10
Ingang basis
Opnieuw een aanval op Woensdrecht De Canadezen maakten nieuwe plannen om Woensdrecht en Korteven in te nemen. De pas aangekomen Fusiliers Mont-Royal kregen de opdracht Korteven in handen te krijgen. De Cameron Highlanders zouden alle Duitsers uit Woensdrecht verjagen en de Saskatchewans zouden via de Wouwbaan en Zandfort ook naar Korteven oprukken. De acties hadden niet het gehoopte resultaat. De troepen kregen weer te maken met hevige Duitse weerstand, maar liepen ook tegen andere problemen aan. Het open landschap, de verborgen mijnen, de sluipschutters en de modder maakten de operatie moeilijk.
Vliegveld Woensdrecht, Duitse hangars voor vliegtuigen
11
Zeeland en Bergen op Zoom bevrijd Op de vroege ochtend van dinsdag 24 oktober kon Operatie Vitality, de bevrijding van Zuid-Beveland, beginnen. De opmars kostte veel Canadezen het leven; ze stapten op landmijnen die door de Duitsers waren achtergelaten. Op 24 oktober werd Rilland bevrijd, een dag later was ook Krabbendijke aan de beurt. Op 27 oktober konden ook de inwoners van Bergen op Zoom feestvieren.
Sherman-tank van de Fort Garry Horse Cavallerie
Eindelijk een doorbraak Op maandag 23 oktober deden de Calgary Highlanders opnieuw een poging de spoordijk over te steken. Doel van de actie was het station van Woensdrecht. Het leek er even op dat Black Friday zich zou herhalen. Ook nu waren de verliezen groot bij het bestormen van de dijk. Dit keer slaagden de troepen er wel in de Hoogerwaardpolder aan de andere kant te bereiken. Later op de dag werden alle Duitsers uit de polder verdreven. De volgende dag werd station Woensdrecht ingenomen. Tegen het vallen van de avond waren alle Duitsers uit de polders bij Woensdrecht verdwenen.
Sporen van de Slag De Slag om Woensdrecht liet diepe sporen na. Woens drecht en Hoogerheide lagen in puin. Meer dan 5000 militairen kwamen om het leven bij de Slag om de Schelde. Gelukkig waren er ‘slechts’ zeventien doden onder de inwoners te betreuren. Voor de slachtoffers onder het Canadese leger zijn gedenkstenen opgericht. Zolang er oud-militairen in leven zijn, wordt de bevrijding nog jaarlijks met hen herdacht.
Woensdrecht bevrijd In de nacht van 23 op 24 oktober ontdekten patrouilles dat bijna alle Duitsers het dorp hadden verlaten. Waarschijn lijk waren ze bang om ingesloten te raken. De Canadezen ontmoetten weinig tegenstand en binnen twee uur werden Woensdrecht en Hoogerheide bevrijd! Aan het begin van de avond werd ook Korteven bevrijd. Lindonk Op de hoogte van Lindonk schoten sluipschutters nog steeds met scherp op de transporten over de weg naar Zeeland. Daarom vielen de Calgary Highlanders op 25 oktober Lindonk aan. Net als bij veel andere gevechten bij de Slag om Woensdrecht waren de Canadezen ook nu in het nadeel. Lindonk lag veel hoger. Ook nu vielen er veel slachtoffers. 140 doden. De Canadezen waren de Duitsers intussen wel zo dicht genaderd dat zij gesprekken over een eventueel terugtrekken van de Duitsers konden opvangen. Ze besloten een dag te wachten en daarna alsnog een aanval uit te voeren. De Duitsers bleken gevlucht.
12
Goeringplatz
13
03 Flakstellung Buitendreef
Bevrijding van Putte
De fietsroute ‘Slag om Woensdrecht’ De kaart van de fietsroute vindt u als uitklapkaart achter in deze folder.
Vliegveld Woensdrecht was tijdens de oorlog groter dan het nu is. Flakstellung Buitendreef en het huidige bedrijventerrein lagen beide binnen de grenzen van het vliegveld. Als u straks de weg vervolgt, komt u na 350 meter op een driesplitsing uit. Op dit kruispunt werd op 11 en 12 oktober 1944 een poging van het South Saskatchewan Regiment verijdeld om Huijbergen te bereiken. De Duitsers hadden net de nacht daarvoor hun stellingen in Eiland (ten oosten van de driesprong) ingenomen. Zij lieten de Canadezen het kruispunt dicht naderen en openden toen het vuur met mitrailleurs. De Canadezen trokken zich terug in de woningen aan de Huijbergseweg en gingen het gevecht aan. Het lukte uiteindelijk om de weg over te steken, maar ’s nachts verraadden twee jonge onervaren soldaten hun positie. Een Duitse granaat ontplofte vervolgens boven hun hoofden. Negen Canadezen raakten gewond. De luitenant gaf de rest van het peloton bevel zich terug te trekken.
De fietsroute wordt gemarkeerd door deze routestickers.
De stopplaatsen
01 Startpunt fietsroute
‘Slag om Woensdrecht’
U volgt de fietsroute aan de hand van het routeboekje en de routestickers langs de weg. Bij elk militair verdedigings werk vindt u een informatiepaneel. Dit paneel gaat over de bunkers die de Duitsers aanlegden. Het boekje gaat vooral over de Slag om Woensdrecht. Leest u onderweg ook de toelichting in dit boekje, dan kunt u zich nog beter een voorstelling maken van de slag die hier geleverd is. Het is handig om eerst het algemene verhaal over de slag te lezen in het begin van het boekje. De route voert u langs fraaie uitzichten en bijzondere natuurgebieden. Daarom vindt u ook hierover extra informatie.
02 Originele opstelplaats jager
Geen extra toelichting
14
Duitse flakstellung
04 Huijbergen De ‘Broeders van Huijbergen’ werden in 1941 gedwongen Huijbergen te verlaten. Hun werk konden zij, dankzij de hulp van anderen, op verschillende plaatsen voortzetten. Na de oorlog konden zij nog niet direct terugkeren naar Huijbergen. Met hulp van anderen werd aan de Staartse weg een nieuw internaat gebouwd. Van 1951 tot 1988 werd hier basisonderwijs en voortgezet onderwijs gegeven aan jongeren. De Sainte Marie genoot wijde bekendheid.
15
!
Atlantikwall bunker Normandië
05 Vliegbasis Woensdrecht Op de plek waar in 1934 het onderkomen van de eerste vliegers werd gebouwd, bij de ingang van de vliegbasis, staat nu monument ‘De Eendenkooy’. Het monument, dat in 2010 is geplaatst, herinnert aan de eerste vliegbewegingen in 1935 en is een hommage aan de West-Brabantse luchtvaartpionier en ingenieur Jac. A. Jansen.
xtra stopplaats E Ecozone randweg
Natuurcompensatiegebied Randweg De Randweg loopt dwars door natuurgebied De Kooi. Door de aanleg van de weg ging natuur verloren. Om dit verlies te compenseren is rond de Randweg een natuurcompensatiegebied van 20 hectare ingericht. Het is het natuurlijke leef gebied van beschermde diersoorten als vleer muizen, amfibieën en zeldzame vogelsoorten. Het natuurcompensatiegebied staat in directe verbindingmet Ecozone De Hoef aan de zuidkant van de Randweg. Ecopassages onder de weg zorgen ervoor dat de dieren kunnen doorsteken naar leefgebieden aan de andere kant van de weg. Vanuit De Kooi zijn ook verbindingen met het natuur gebied bij de vliegbasis aangelegd. Doordat de dieren een groter leefgebied hebben, kunnen zij zich als soort beter ontwikkelen. De aanleg van de randweg verstoorde de vliegroute van vleermuizen. Omdat zij zich oriënteren op bomen, zijn speciaal voor hen een aantal nieuwe bomen aangeplant.
07 Verlengde Duinstraat Geen extra toelichting.
Het terrein van de vliegbasis was tot 1932 in gebruik als eendenkooi en werd tussen 1932 en 1934 ontgonnen als landbouwgrond. Toen de boeren de pacht niet meer konden opbrengen, richtte Jac. A. Jansen samen met Toine Mazairac, Frits Diepen en Jan Bovée de Bergen-opZoomsche Zweefclub op en begon een lobby voor een vliegveld. Hij vond in de burgemeester van Woensdrecht een medestander en in 1935 steeg de eerste zweefvlieger op. Ingenieur Jac. A. Jansen werkte als militair vlieger, maar werd in 1921 afgekeurd na een vliegtuigcrash. Hij zette zich zijn leven lang in voor de luchtvaart en kwam als pionier met vernieuwende ideeën. Zijn initiatief voor een zweefvliegveld bleek het begin te zijn van de huidige Vliegbasis Woensdrecht. Op de basis zijn een opleidings centrum en een logistiek centrum gevestigd.
08 Nijverheidsstraat In de volksmond wordt het militaire complex ‘Garage West’ genoemd. Tot 2008 stond het complex op een bedrijven terrein. Het bedrijventerrein heeft plaatsgemaakt voor woningen: plan De Hoef. De gebouwen op nummer 18 tot en met 30 zijn blijven staan. Op dit moment worden de gebouwen bewoond. Op nummer 28 is ook een wijnhandel met een proeflokaal en een Bed & Breakfast gevestigd.
06 Het Kooibos Geen extra toelichting
16
17
!
xtra tussenstop E Ecozone de Hoef
Wonen aan een natuurgebied: in de wijk De Hoef kan dat. Daar is direct achter de laatste woningen een natuurgebied van 10 hectare aangelegd. Gelegenin de helling van de Brabantse Wal heeft Ecozone De Hoef de typische kenmerken van een beekdallandschap. En dat komt weinig voor in de regio. In de ecozone lopen twee verschillende water stromen. Het grondwater, dat als kwel naar de oppervlakte komt, stroomt vanaf de Brabantse Wal richting het oosten. Vanuit het zuiden stroomt regenwater naar de Kooisloot in het noorden. Hier kan het water in een retentiegebied van 1,5 hectare langer worden vastgehouden. Een deel van het natuurgebied bestaat uit bos dat al meer dan 100 jaar bestaat. Samen met het Kooibos is het het meest vogelrijke gebied van de Brabantse Wal. In de toekomst zullen er ook steeds meer andere soorten voorkomen, zoals de hermelijn, de bunzing, kikkers en salamanders. Op de voormalige akkers in het noorden zijn gras landen met bloemen en kruidachtige planten ont staan, ideaal voor insecten, vleermuizen en vogels. Om het gras kort te houden grazen er runderen. Onder de randweg en bij de vliegbasis zijn eco passages aangelegd zodat dieren van het ene natuurgebied naar het andere kunnen en hun leefgebied groter wordt.
09 Flakstellung Zandfort Rond het strategische kruispunt Zandfort / Antwerpse straatweg zijn veel gevechten gevoerd. De doorgaande weg gaf aansluiting op de weg naar Zeeland en werd daarom zwaar verdedigd door de Duitsers. De bunkers die er liggen, hebben geen relatie met de verdediging van het gebied. Zij waren vooral bedoeld om de vliegbasis te beschermen tegen aanvallen uit de lucht.
18
10 Duitse legeringsgebouwen
Geen extra toelichting.
11 Uitzicht over de vliegbasis
Geen extra toelichting.
12 Mattemburgh
Geen extra toelichting.
!
xtra stopplaats E Het Markiezaat
Aan de noordwest kant van Woensdrecht ligt het Markiezaat, een aaneengesloten natuurgebied van 1955 hectare. De helft ervan is open water, het Markiezaatsmeer. Dit meer hoorde tot 1984 bij de Oosterschelde en vormde lang de overgang van een zout naar zoet water. Het wordt ook wel het Verdronken land van het Markiezaat van Bergen op Zoom genoemd. De andere helft bestaat uit de voormalige schorren en slikken. Het is een open gebied waar voor een deel paarden en runderen grazen. De gebieden waar veel gegraasd wordt, blijven open graslanden. In gebieden waar minder gegraasd wordt, ontstaat geleidelijk een bos van berken en wilgen. Na de Waddenzee en het IJsselmeer is dit gebied het grootste wetland van Nederland. Het trekt jaarlijks honderdduizenden vogels. Rondom het natuurgebied kan volop gefietst en gewandeld worden. Fietsers kunnen gebruikmaken van het fietsknooppuntennetwerk of van een van de themafietsroutes. Vanaf het bezoekerscentrum De Kraaijenberg aan de Fianestraat in Bergen op Zoom leiden verschillende wandelroutes door de natuurgebieden het Markiezaat en Mattemburgh. De natuurgebieden worden beheerd door Stichting Brabants Landschap. Bij het bezoekerscentrum staat een 20 meter hoge uitkijktoren. Een van de wandelroutes leidt naar een vogelkijkhut. De hut en de toren zijn dagelijks vrij toegankelijk.
19
!
Luchtfoto Knickebein (Duitsland)
13 Knickebein Lindonk Het uitzicht bij Lindonk biedt een goed uitzicht op de toegangsweg naar Zeeland. De Duitsers hadden de spoordijk, de Kreekrakdam, zwaar versterkt. Toch voerden de soldaten van de Black Watch Regiment op 13 oktober 1944 onverschrokken een aanval uit door het vlakke polderlandschap. Elke poging van de Canadezen om de dijk te bestormen, werd echter beantwoord met een vuurlawine. Ook zware luchtaanvallen brachten geen uitkomst. De Canadezen trokken zich uiteindelijk terug. Op deze dag, Black Friday, vielen er 56 doden en 89 gewonden; 27 Canadezen werden gevangengenomen. Dat de verbinding met Zeeland voor de Duitsers definitief verloren was, was het enige lichtpuntje van die dag. Op 14 oktober ondernamen de mannen van de Calgary Highlanders een nieuwe poging. Landmijnen zorgden voor veel slachtoffers en onderweg werden ook de lichamen van elf vermiste soldaten van 13 oktober gevonden. Toch lukte het de spoordijk over te steken en de polder erachter in te nemen. Lindonk was nog lange tijd in handen van de Duitsers. En dat merkten de geallieerde troepen, die vanaf 24 oktober eindelijk naar Zuid-Beveland konden rijden. Zij werden vanaf Lindonk bestookt met Duits vuur. Op woensdag 25 oktober kregen de Calgary Highlanders daarom opdracht Lindonk te veroveren. De eerste aanval werd door de Duitsers afgeslagen. Wel kwamen de Canadezen die dag zo dichtbij, dat ze gesprekken konden opvangen over het terugtrekken van de Duitsers. Ze besloten een dag te wachten en hoopten dat de Duitsers zich zouden terugtrekken. Op vrijdag 27 oktober deden de Canadezen een tweede poging. De Duitsers bleken inderdaad te zijn gevlucht. Bij de gevechten rond Lindonk kwamen 140 soldaten om het leven.
20
xtra stopplaats E Uitzicht vanaf de Rijzendeweg
Woensdrecht ligt op de Brabantse Wal. De wal is een oude kleiwal uit de ijstijd die loopt van Steen bergen via Bergen op Zoom, Woensdrecht, Hoogerheide, Ossendrecht en Putte naar Antwer pen. De abrupte overgang van de hoger gelegen zandgronden naar de lager gelegen zeekleipolders is kenmerkend en biedt panoramische uitzichten over het landschap. Vanaf Woensdrecht hadden Duitse parachutisten een goed uitzicht over de polders. Alle bewegingen van de geallieerde troepen in de richting van de Kreekrakdam werden nauwlettend gevolgd en doorgeseind naar de hoofdcommandant. Aan de overkant is de hoogte Lindonk te zien.
!
xtra stopplaats E Fortuinstraat
De hoogte van de Brabantse Wal varieert. Bij Putte aan de Belgische grens bereikt de wal een hoogte van 40 meter. Woensdrecht en Hoogerheide liggen beide op ongeveer 20 tot 22 meter boven NAP. Ook binnen de plaatsen zijn de hoogteverschillen groot. De spits van de kerk in Woensdrecht ligt bijvoorbeeld op gelijke hoogte met de drempel van de kerk in Hoogerheide. Bij helder weer is vanaf de heuvel aan de Fortuin straat in zuidelijke richting Antwerpen te zien.
Antwerpsestraatweg Hoogerheide 27 oktober 1944
21
De Noordpolder ligt aan de voet van de Brabantse Wal en op de overgang naar het zeekleigebied. Vanuit de wal wordt grondwater opgestuwd, dat in de polder als kwelwater naar boven komt. De polder is daardoor altijd vrij nat geweest. Iets waar boeren last van hadden. Voor een mooie en gevarieerde natuur is de drassigheid juist een voordeel. De Noordpolder is daarom aangewezen als Natte Natuurparel. Door het gebied nog natter te maken en de bodem te verschralen, ontstaan in de loop van de tijd natte graslandjes waar zeldzame planten het goed doen. Voor weidevogels is het natuurgebied een aantrekkelijke broedplaats. Dorpsstraat Woensdrecht
14 Woensdrecht
Geen extra toelichting.
15 Flakstellung Onderstal Op zondag 8 oktober naderde een Duitse tank vanaf de Onderstal de Canadese troepen bij de Raadhuisstraat. De Canadezen probeerden snel een antitankgeschut in positie te brengen, maar dit mislukte door de modder. De Duitse tank opende het vuur en drie militairen kwamen om het leven, een vierde raakte zwaar gewond.
!
xtra stopplaats E Zandstraat
De Zandstraat is een zogenoemde holleweg. Eeuwenlang maakten wandelaars, paarden, karren en later gemotoriseerde voertuigen gebruik van deze weg, waardoor deze langzaam maar zeker werd uitgesleten en aan weerszijden hellingen ontstonden.
16 Fluchwache De Bunt
Al in de middeleeuwen bewerkten boeren de Noordpolder. Het slotenpatroon uit die tijd is nog steeds zichtbaar.
17 Ossendrecht Dwars door Ossendrecht loopt de doorgaande weg vanuit Antwerpen. De weg was van strategisch belang voor de oprukkende Canadezen. Toen zij op vrijdag 6 oktober het dorp wilden bevrijden, stuitten zij op hevig verzet. De Canadezen namen Ossendrecht echter onder vuur met kanonnen en bleken uiteindelijk te sterk voor de Duitsers. In de namiddag was de bevrijding een feit. Op het kruispunt van de Aanwas en de Burgermeester Voetenstraat liggen in de weg verzonken nog antitank wallen. Ze zijn herkenbaar aan de betonnen platen in de rijbaan. Om de weg te blokkeren werden in de gaten van de betonnen platen stalen balken geplaatst.
18 Onze Lieve Vrouwe Ter Duinenlaan In de reeks van nationale parken neemt De Zoom-Kalmt houtse Heide een unieke plaats in. Het is het eerste en voorlopig enige grensoverschrijdende park. De 3570 hectare grond wordt beheerd door door Natuurmonumenten, Staatsbosbeheer, Natuurpunt, Vlaamse en Nederlandse overheden en particulieren. Meer informatie over het park is te vinden op www.grensparkzk.nl.
De manschappen van Fluchwache de Bunt keken uit over de Noordpolder. In oktober 1944 stond de polder onder water, wat de opmars van de geallieerden er niet makkelijker op maakte. Tegenwoordig is een groot deel van de Noordpolder natuurgebied.
22
23
Meer informatie over uw streek VVV Brabantse Wal VVV NL shop, Bergen op Zoom Kortemeestraat 19, Bergen op Zoom T. 0164 - 277 482
[email protected] www.vvvbrabantsewal.nl VVV agentschap Steenbergen Locatie Primera de Gilles Kaaistraat 53, Steenbergen T. 0167 - 566 533 VVV agentschap Woensdrecht Locatie Familyland Groene Papegaai 19, Hoogerheide T. 0164 - 613 155
Fietscafés en horecagelegenheden Familyland - Groene Papegaai 19, Hoogerheide Grand café de Kroon - Boomstraat 2, Huijbergen HR Tasty Wok - Antwerpsestraatweg 100, Hoogerheide Orangerie Mattemburgh Antwerpsestraatweg 181, Hoogerheide Recreatieboerderij De Walkant - Langeweg 2, Woensdrecht Non Plus Ultra - Grindweg 2, Woensdrecht In ’t Hoefijzer - Dorpstraat 67, Woensdrecht Rosario - Raadhuisstraat 132 - Hoogerheide Van Boove naar Beneeje - Raadhuisstraat 139, Hoogerheide HR The Kettle - Aanwas 21, Ossendrecht HR Dekkers - Zr. M. Adolphinestraat 6, Ossendrecht De Volksabdij (De Blauwe Pauw) O.L.V. Ter Duinenlaan 199, Ossendrecht Jagersrust - Putseweg 21, Ossendrecht
Oorlogsmusea
Colofon Uitgave Gemeente Woensdrecht, VVV Brabantse Wal, maart 2011 Grafische Vormgeving, tekst en drukwerk realisatie Buro Kloeg, Bunnik Niets van deze uitgave mag worden overgenomen zonder voorafgaande toestemming van de redactie. Bij de samenstelling van dit routeboekje is uiterste zorgvuldigheid betracht. De redactie kan geen verantwoordelijkheid nemen voor eventuele onjuistheden.
24
Oorlogsmuseum Ossendrecht Putseweg 60 4641 SL Ossendrecht www.oorlogsmuseumossendrecht.nl T. 0164 - 674534 Bezoek alleen mogelijk op afspraak. Tentoonstelling met privé collectie. Oorlogsmusuem Hoogerheide Duinstraat 52 4631 KV Hoogerheide T. 0164 - 610111 Bezoek alleen mogelijk op afspraak. Tentoonstelling met privé collectie.
25
Met medewerking van Provincie Noord-Brabant De heer D. Ros, Stichting Menno van Coehoorn De heer J. de Blank, Stichting Brabantse Wal De heer K. Koopmans, Stichting Brabants Landschap De heer R. Vossebeld, Vicie De heer G. de Heer, Scouting Hoogerheide De heer J. van Wezel, Evides Mevrouw E. Sloothweg, Horstink Wijnproeverij, Bed and Breakfast De heer E. van Loo, NIHM Ministerie van Defensie Natuurmonumenten Vliegbasis Woensdrecht Namiro F. Cloots, Woensdrechtse bunkergravers M. Bogers, Woensdrechtse bunkergravers J. Raaymakers, Woensdrechtse bunkergravers De heer A. Dobbelaar De heer A. van Zunderd De heer Swagemakers Mevrouw J. van Aken Mevrouw J. Oerlemans Familie van Loon Familie Presser De heer van Os De heer van der Helm
26
Routebeschrijving fietsroute ‘Slag om Woensdrecht’ RA = rechtsaf (of rechts aanhouden) LA = linksaf (of links aanhouden) RI = richting RD = rechtdoor a: = extra uitstap
1. Vertrek vanaf VVV agentschap Woensdrecht bij Familyland (vestiging VVV Brabantse Wal), Groene Papegaai (Paneel 1). 2. RA Groene Papegaai (RI knooppunt 36). 3. Bij kruising RD Postweg. Aan uw rechterzijde van de kruising ligt de opstelplaats (Paneel 2). 4. Eerste weg RA Buitendreef, gaat over in een fietspad. Aan het begin van het fietspad, aan uw rechterzijde ligt Flakstellung Buitendreef (Paneel 3 en bovenop een maquette). 5. U volgt het fietspad. Halverwege aan uw linkerzijde ligt een munitiebunker (grijs zwart gebouwtje). 6. Einde fietspad LA de Huijbergseweg en Westerstraat op en volgen RI Huijbergen. 7. Bij de rotonde LA Westerstraat blijven volgen RI Huijbergen (RI knooppunt 37). 8. In het centrum van Huijbergen staat Paneel 4. 9. Bij de rotonde rechtdoor (RI knooppunt 30). a: U kunt even afwijken van de route en een uitstapje maken naar Molen Johanna en Geitenboerderij Costa Kabrita. Ga hiervoor RD Bergsestraat en Weg naar Wouw (RI knooppunt 30). Ook kunt u naar het Wilhelmietenmuseum. Ga hiervoor RA Dorpsstraat en na 200 meter RA. 10. Stop met volgen van knooppunt 30 en ga bij de T-splitsing LA de Siardus Bogaertslaan in. 11. RA Pr. Borrekensstraat in, LA Heijmansven, LA Meulenven, RA Demerstraat, RA Demerstraat vervolgen, met de bocht mee naar rechts, LA Vennekensstraat. 12. Aan uw rechterzijde ligt het Waterleidingbedrijf van Evides (Bunker op terrein). 13. RD de Kooiweg volgen. 14. Vlak voor de poort aan uw linkerzijde ziet u een waterbunker.
27
15. 100 meter voorbij de poort bij de scouting liggen twee bunkers (Paneel 5). 16. RD Kooiweg vervolgen. Aan uw rechterzijde is het infocentrum en de ingang van de vliegbasis. 17. LA Postweg. Bij de eerste T-splitsing RA het bospad in. 18. In het kooibos zijn 5 bunkers gelegen (Paneel 6). 19. Einde bospad LA en vervolgens RD over de rotonde (Kooiweg). 20. RA Verlengde Duinstraat, direct weer RA Fietspad op (Paneel 7). 21. Einde fietspad LA en direct RA Nijverheidsstraat. 22. Aan uw linkerzijde is B&B Domaine Haute Bruyere en Horstink Wijn&Wetenschap, voorheen het officiers casino (Paneel 8). 23. Na 100 meter RA het zandpad in en voor het huis rechts aanhouden (smal fietspad/Wipstraat). 24. Bij T-splitsing RA, eerste weg LA. Aan weerszijde van de Randweg ligt Flakstellung Zandfort (Paneel 9). 25. Bij stoplichten oversteken en eerste weg LA de Oude Stee in (Paneel 10). 26. Na 250 bevindt zich aan uw linkerzijde de bunker voor het zoeklicht en een manschappenbunker. 27. U kunt nu terugfietsen naar de stoplichten en hier RD oversteken. Bij T-splitsing RA. 28. Weg uitfietsen en voor de kruising RA Antwerpse straatweg. 29. In de haakse bocht van de weg LA Langesteen (knooppunt 31 blijven volgen). 30. Na 400 meter heeft u uitzicht over de vliegbasis (Paneel 11). 31. RD fietspad langs de snelweg uitfietsen. 32. Bij T-splitsing LA Zuidgeest (volg niet de knooppunten). 33. Voorbij het tunneltje oversteken LA Antwerpsestraat weg RI Landgoed en Orangerie Mattemburgh (Paneel 12). 34. Eerste weg RA Beukendreef, RI Landgoed Lindonk. 35. Eerste kruising LA RI Lindonk. Eerste weg RA. Hier vindt u de Knickebein (Paneel 13). 36. Direct na Knickebein eerste weg RA (onverhard) en direct eerste weg RA (klein onverhard paadje). Boven aan de zijkanten van deze weg waren loop graven gelegen. 37. Einde pad LA Spoorbaan (RI knooppunt 32). 38. Bij de T-splitsing oversteken en LA Reimerswaalweg (RI Knooppunt 39). 39. Tweede weg RA Langeweg RI Woensdrecht (RI knooppunt 39).
28
40. Hier komt u langs Recreatieboerderij De Walkant en Café-restaurant Non Plus Ultra. 41. Stop met volgen van knooppunt 39. - Bij Non Plus Ultra RD Dorpsstraat. Op nr. 51 is midicamping Beijaartshoeve. Hier is een VVV Digitaal infopunt aanwezig. - U kunt ook de volgende extra lus volgen met letters a t/m d, voor een fysieke uitdaging: a: Voorbij Non Plus Ultra LA Rijzendeweg (hellings percentage 3%). Bovenaan deze weg is een uitzichtpunt met maquette. b: RA Vinkenslag. c: Bij de kruising RA Berglaan. Bij deze kruising ziet u recht voor u het (hoogste, toegankelijke) uitzichtpunt op de Brabantse Wal met daarop een maquette. Berglaan weer volgen. d: Einde laan LA Dorpstraat. 42. Verderop aan uw rechterzijde is het Bevrijdings monument (Paneel 15). 43. Na het monument bij de T-splitsing RA Onderstal. Aan uw linkerzijde ziet u de Sherman-tank. 44. Verderop in de Onderstal ziet u rechts het natuur gebied en natte natuurparel Noordpolder (Paneel 16). a: Gaat u dit gebied in, dan kunt u onderaan de wal een wandelroute lopen. 45. Einde Onderstal RA Raadhuisstraat (winkelstraat) met verderop de Onze Lieve Vrouw Hemelvaart kerk. 46. Bij de Kerk/kruising kunt u RD om de route te vervol gen. Wilt u de verkorte route volgen, ga dan RA Huijbergseweg richting het eindpunt van de route: VVV agentschap bij Familyland (vestiging VVV Brabantse Wal). 47. Bij de kerk RD Ossendrechtseweg (RI knooppunt 34). 48. Aan uw rechterzijde ziet u de toren van de oude steenfabriek. Bij de eerste bocht van het fietspad de weg oversteken naar het witte huis en RA Zandstraat/ Holleweg. 49. Bij de T-splitsing van het fietspad een kort stukje RA. Hier ligt boven op de wal FlugWache De Bunt (Paneel 16). 50. Weer terug de weg volgen. (RI knooppunt 34). Aan uw rechterzijde ziet u 3 klimaatbomen. a: Als u bij de T-splitsing RA gaat, maakt u een uit stapje naar de panoramatafel van de Noordpolder met uitzicht op o.a. de Brabantse Wal. U ziet de dijken, waar langs de Canadezen richting Woens drecht oprukten.
29
51. Terug bij de T-splitsing LA Maareberg op richting Calfven (RI knooppunt 34). 52. Bij de T-splitsing LA en direct eerste RA Bergstraat. Einde RA Trambaan (RI knooppunt 34). a: Wilt u de verkorte route volgen, ga dan na honderd meter LA onverhard pad op door het bos naar het eindpunt van de route: VVV agentschap bij Family land (vestiging VVV Brabantse Wal). 53 . Rechts ziet u boerderij de Berghoeve. 54. Bij kruising RD (RI knooppunt 33). a: Bij de T-splitsing RA Burgemeester Voetenstraat maakt u een uitstapje. Aan het einde van de straat ziet u aan uw rechterzijde Hotel The Kettle met een VVV Digitaal Infopunt. U gaat LA Aanwas voor het Streekheemmuseum den Aanwas en de antitankwallen. 55. Terug de Burgermeester Voetenstraat in (RI knoop punt 60/56). Bij de T-splitsing voor de St. Gertrudis kerk RA Kerkstraat en bij de volgende T-splitsing met de bocht mee LA. 56. Bij het plein LA Zr. Marie Adolphinestraat. Hier staat het oorlogsmonument (Paneel 17). 57. Bij de T-splitsing RA O.L.V. ter Duinenlaan. 58. Bijna aan het einde van de weg LA RI Volkabdij met café-restaurant-hotel, natuurgebied en een VVV Digitaal Infopunt. Dit is een recreatieve A-poort op de Brabantse Wal (Paneel 18). 59. De verharde weg langs de Volksabdij vervolgen. Bij de T-splitsing RA Putseweg. 60. Halverwege de eerste weg LA Groene Papegaai en terug naar het eindpunt van de route: VVV agentschap Woensdrecht bij Familyland (vestiging VVV Brabantse Wal).
30
Notities
Duitsers in een loopgraaf
De Slag om Woensdrecht De Tweede Wereldoorlog in Nederland. De meeste mensen hebben deze zelf al niet meer meegemaakt. Ze kennen de gebeurtenissen van de geschiedenislessen op school of hebben de verhalen van vader, moeder, opa of oma gehoord. Herinneringen aan de oorlog zijn vaak pijnlijk. Ze herinneren ons eraan hoe kwetsbaar vrijheid kan zijn en hoe miljoenen mensen onschuldig de
Fietsroute m route 30 k ts
bevrijding van Nederland. Woensdrecht en omgeving lagen op een strategische plek. Wie Woensdrecht in handen had, had ook de toegangsweg naar Zeeland en de Schelde in handen. Dat wisten niet alleen de Nederlanders, maar ook de Duitsers. Het is daarom niet verwonderlijk dat de Duitse bezetters vooral in dit gebied heftig weerstand boden bij de opmars van de geallieerden.
2
Woensd
31
Fie
De Slag om Woensdrecht speelde een belangrijke rol in de
om
cht re
Slag
dood vonden.
Fietsroute ‘Slag om Woensdrecht’ De fietsroute voert u langs militaire verdedigingswerken. Opstapplaats is VVV agentschap Woensdrecht bij Familyland (vestiging Brabantse Wal), Groene Papegaai 19 in Hoogerheide. Het routeboekje en de routestickers langs de weg wijzen u de weg.
Fietsroute
Slag om Woensdrecht
30 km
Deze fietsroute voert u langs militaire verdedigingswerken. Het routeboekje en de routestickers wijzen u de weg.
Kijk ook op www.vvvbrabantsewal.nl
© Buro Kloeg, Bunnik 6071
Fietsroute ‘Slag om Woensdrecht’ De fietsroute voert u langs militaire verdedigingswerken. Opstapplaats is VVV agentschap Woensdrecht bij Familyland (vestiging Brabantse Wal), Groene Papegaai 19 in Hoogerheide. Het routeboekje en de routestickers langs de weg wijzen u de weg.
Fietsroute
Slag om Woensdrecht
30 km
Deze fietsroute voert u langs militaire verdedigingswerken. Het routeboekje en de routestickers wijzen u de weg.
Kijk ook op www.vvvbrabantsewal.nl
© Buro Kloeg, Bunnik 6071
