NIEUWSBRIEF 58 – juli 2012
Beste, Je hebt via www.atelierartisjok.be ingetekend op de nieuwsbrief. De nieuwsbrief zal je wat meer wegwijs maken in diverse thema's rond planten en tuinarchitectuur. Suggesties om thema's te behandelen waarover je nog in het duister tast, zullen wij graag ter harte nemen. Laat maar komen op
[email protected]. Hier komt de volgende nieuwsbrief! Het thema van deze nieuwsbrief :
Een middeleeuwse lusttuin voor Lisse (Nl).
In februari dienden we onze inzending in voor de ontwerpwedstrijd “’t Huys Dever” te Lisse. Lisse ligt tussen Leiden en Amsterdam. ’t Huys Dever is een middeleeuwse donjon – uniek voor Nederland – en de site wordt uitgebreid met een middeleeuws geïnspireerde tuin. Onze inzending werd uit 63 kandidaturen genomineerd, samen met 7 andere. We vielen net uit de boot voor het goud, zilver of brons maar we stellen toch graag ons concept even voor. De site ’t Huys Dever en de wedstrijdopgave “Ontwerp een laat-middeleeuwse tuin bij ridderhofstad ’t Huys Dever in Lisse die de sfeer en symboliek van de vijftiende eeuw conbineert met een hedendaagse functionaliteit”. Zo luidde de opdracht, uitgeschreven door het tijdschrift Tuin&Landschap. De opdracht vergt van ontwerpers een extra inspanning omdat ze zich moeten verdiepen in een historische periode. Het winnende ontwerp wordt in 2013 uitgevoerd.
Ontwerpvoorwaarden De ontwerpvoorwaarden voor de laatmiddeleeuwse tuin op een rij: • het tuinontwerp verbeeldt de sfeer, de symboliek en de kenmerken van een laatmiddeleeuwse (15e eeuw) tuin. In een visie op het ontwerp en een toelichting op de beplantingskeuze en het materiaalgebruik wordt de ontwerper gevraagd te verwoorden hoe deze sfeer en symboliek tot uiting komen (maximaal twee pagina’s A4). • de tuin heeft een duidelijke relatie met de ridderhofstad. Deze relatie mag niet genegeerd worden. • de tuin mag een betere aanhechting krijgen met de naastgelegen kruidenmoestuin. Het pad dat de laatmiddeleeuwse tuin en de kruiden-moestuin van elkaar scheidt, mag door de ontwerper opnieuw worden ingericht zodat deze twee delen beter met elkaar worden verbonden. • de tuin kent beslotenheid • de tuin is aantrekkelijk om er langere tijd in te verblijven. • de tuin is functioneel naar hedendaags gebruik (ontvangsten, recepties, trouwpartijen, educatie). • duurzaamheid in materiaalgebruik wordt gewaardeerd. Eenvoud is het uitgangspunt. • de tuin is te onderhouden door vrijwilligers • de tuin is te allen tijde voor iedereen goed toegankelijk • de tuin heeft een duidelijke routing, waarbij de ingang ook de uitgang is. De routing in de tuin mag dus geen onderdeel zijn van een doorgaande route op het terrein. Dit om wandelaars met honden te voorkomen. • de tuin loopt aan de achterzijde door tot aan de sloot, waarbij rekening dient te worden gehouden met een onderhoudsstrook van 3 m en met het feit dat dit een ecologische zone is. • De tuin wordt gerealiseerd voor een budget van €40.000 (aanlegkosten, inclusief begeleidingkosten bij de uitvoering). Dit budget is exclusief de kosten voor ophoging en drainage van het terrein.
Het concept van Atelier Artisjok Het concept Het uitgangspunt is niet een reconstructie van een middeleeuwse tuin. Op de site Dever is op de aangewezen plaats geen historische bron om een reconstructie op te enten. Het doel van onze inzending is de aanleg van een eigentijdse tuin die evenwel de sfeer van de late middeleeuwen oproept. We baseren ons op de schilderkunst, die ons talrijke prenten biedt van de middeleeuwse lusttuin. Meer nog, we brengen de schilderkunst tot leven in een eigentijdse setting. Het basispatroon is een kruisvorm. De omheining is een cruciaal gegeven. Omwille van de bruikbaarheid van de tuin werken we binnen de omheining niet met welomlijnde plantbedden; dat is overigens eerder de configuratie voor een moestuin. Speerpunten in het ontwerp zijn de grasbank, het prieel en het waterspel. Bovenal dient het concept eenvoud uit te stralen. Perspectiefwerking en vormelijkheid zijn vreemd aan de middeleeuwen. De geboden openheid in het concept laat een multifunctioneel gebruik toe. Toch is het opzet zodanig dat ook een eenzame bezoeker zich niet verloren waant. In het materialengebruik zoeken we een hedendaagse inslag, evenwel toch tijdloos en duurzaam. De beplanting refereert naar wat we zien op de middeleeuwse schilderkunst.
Het kruisvormig patroon De kruisvorm wordt wat nonchalant uitgewerkt met een verharding in boven- en onder gezaagde flagstones, opus incertum. Het gebruik van grasvoegen geeft een robuuste toets zonder het gebruiksgemak te benadelen. De gezaagde tegels laten een vlot gebruik door rolstoelen en kinderwagens toe.
Op elke tak van het kruis ziet de bezoeker bij het binnenkomen van de tuin een “point of interest”: de grasbank, het tableau vivant en het waterspel. De omheining De omheining wordt gebouwd als eikenhouten trellis, en dit langs het toernooiveld en aan de zijde van de poel/bosschages. Hoewel de middeleeuwse tuin geen enkele link legde met de omgeving, willen we hier omheinen zonder alles visueel af te sluiten. Het is een te grote meerwaarde om vanuit de lusttuin ’t huys dever alsook het toernooiveld in beeld te brengen. En vice versa. De diagonaal geplaatste trellis zijn heel typisch en manifest aanwezig in de laatmiddeleeuwse taferelen van de lusttuin. Het gebruik van eikenhout is duurzaam in al zijn aspecten. Ten opzichte van de waterkant wordt een ecobosje aangeplant. Geheel volgens middeleeuwse principes worden doornstruiken toegepast om “vreemden en wilde dieren te weren”. In onze eigen tijdsgeest buffert het bosje ook de achtergelegen weg met aanpalende industriële bebouwing. De aansluiting op de moestuin De lusttuin wordt in het concept onlosmakelijk gekoppeld aan de moestuin dank zij een centrale inkom. Deze wordt onderstreept met een eenvoudige pergola, eveneens refererend naar wat we terugvinden op schilderijen (onder meer Pierre de Crescens, Opus ruralium commodorum). De pergola legt dank zij zijn oriëntatie de link met ’t huys dever (zichtas!). Centraal voorzien we een cirkelvormig opengewerkte ontvangst-tuinkamer die uitgeeft op de lusttuin enerzijds en op de moestuin anderzijds. Het plaatje wordt compleet als ook de moestuin gericht wordt op de nieuwe as.
De grasbank De grasbank, onmisbaar in de middeleeuwse lusttuin, wordt hier op eigentijdse wijze heruitgevonden. Onze grasbank vouwt zich rond de drie eiken. Ideaal om groepen bezoekers te ontvangen en toe te spreken, met ’t huys dever op de achtergrond. Bovendien heeft de grasbank ook aan elke zijde een extensie parallel aan het toernooiveld; meteen een tribune van waarop de toernooispelen te volgen zijn. De grasbank is introvert en extravert terzelfdertijd. Een moderne uitvoering met de opstaande kant uitgewerkt in het duurzame Cor Ten staal laat de bezoeker weten dat het niet om een reproductie gaat. Het Cor Ten staal is een speciale staallegering, waarbij de staalhuid oxideert en zo de kern afdicht en beschermt. Het materiaal is onverwoestbaar, onverslijtbaar (komt uit scheepsbouwtechnieken) en geeft een naturel patina. Cor Ten staal wordt overigens de rode draad binnen het concept voor alle constructies die refereren naar de middeleeuwse componenten van de lusttuin. Weersbestendige kussens kunnen eventueel ter beschikking gesteld worden zodat de grasbank in alle omstandigheden bruikbaar is.
Het prieel Binnen het budget kan geen volwaardig uitgewerkt prieel gebouwd worden; toch is het inherent aan de lusttuin. Een illustratie uit de ridderroman van Renaud de Montauban wordt aangegrepen om het prieel - ook gloriette of paviljoen van vermaak genoemd - tot leven te brengen in de tuin. De figuren, het prieel en de vormboom zijn de figuranten van dit eigenzinnige tableau vivant. Hun silhouetten zijn uitgesneden recht uit het schilderij, recht opgezet en lijken tot leven te komen. De bezoeker kan zich in het schilderij begeven en wordt zo teruggeflitst in de tuin. Leuke plek om de tuin te fotograferen met de silhouetten in beeld. Ook van hieruit is de toren zichtbaar. Het tableau vivant wordt in Cor Ten staal uitgewerkt dank zij de techniek van het lasersnijden of “watercut”. Een reproductie van het originele schilderij plaatst het geheel in zijn context. De bron De bron valt terug in zijn essentiële middeleeuwse verschijningsvorm door het gebruik van de zeshoek. Van alle franjes ontdaan en uitgewerkt in het sobere Cor Ten staal wekt het object interesse, ook al door de wat bewust verweesde inplanting in het gazon. De bron mag wat omhuld zijn in mystiek, dicht bij het doornig bos en geflankeerd door een in etages gesnoeide vormboom. God en de mensen, weet u wel…
Een uitgewerkt geheel met groeimogelijkheden De sterkte van het concept is dat de belangrijkste principes van de middeleeuwse lusttuin terug te vinden zijn in de aanleg, zonder dat de tuin zelf middeleeuws wordt. Het patroon van de tuin is bijvoorbeeld niet gericht op perspectiefwerking, maar wie rond zich ziet ervaart toch belangrijke zichtlijnen naar ’t huys dever, naar het toernooiveld en naar het hooiland met bosschages en poel. Dat is net de uitdaging: middeleeuws besloten en toch hedendaags gelinkt aan de omgeving. De oefening die we maken is op duurzaamheid en tijdloosheid gericht, en waar het kan lassen we de middeleeuwse symboliek op speelse wijze in. Een leuke toevoeging aan het concept zou kunnen zijn; het hier en daar onopvallend opstellen van uit Cor Ten staal gelaserde silhouetjes uit het schilderij “het aardse paradijs” van Jeroen Bosch. Deze kunnen als educatiemateriaal dienen voor een zoektocht voor de doelgroep scholieren. Aan de hand van de figuren kunnen bepaalde aspecten van het schilderij verder toegelicht worden door de begeleidende leerkracht… Dat de figuren in het schilderij tot de verbeelding spreken is mooi meegenomen en een meerwaarde voor de beleving van de tuin. Om budgettaire redenen werken we het idee niet verder uit maar geven we het mee als tip Het toont aan dat het concept ook na de aanleg nog groeimogelijkheden heeft.
Visie op beplanting Uitgangspunt Zoals het concept de meest essentiële kenmerken van de middeleeuwse lusttuin bevat, wordt deze kaart ook getrokken voor de beplanting. Er wordt duidelijk niet gewerkt vanuit de middeleeuwse moes- en kruidentuin, welke meest gekend is. Er wordt echt gewerkt vanuit de siertuin, de lusttuin. De middeleeuwse miniaturen geven ons heel gedetailleerd inzicht in de planten die toen alle aandacht genoten. Een greep uit het assortiment wordt in het ontwerp verwerkt. Noot: de knotwilgen en de eiken laten zich perfect in het concept inpassen en worden weerhouden.
De vormboom Een in etages gesnoeide vormboom is kenmerkend voor het middeleeuws denken en mag derhalve niet ontbreken. De bovenste etage verbeeldt god; de onderste de mensheid en soms vinden we een tussenetage die verwijst naar de clerus. De vormboom wordt bij de bron geplaatst zodat beide elementen elkaar versterken in een zekere mysterieuze sfeer. Optioneel wordt een tweede vormboom geplant aan het tableau vivant, waarin de vormboom ook zijn rol opneemt als figurant in het decor. De roos Geen middeleeuwen zonder rozen. Ze werden gewijd aan de maagd Maria. In navolging van Tretower Court wordt volop met de witte Rosa alba ‘Semiplena’ gewerkt, ook wel de roos van York genoemd. Het is een sterke, vrolijk ogende en niet te gesofisticeerde roos. Ideaal om te laten groeien over de trellis en om aan te binden aan de pergola.
Daarnaast ontbreekt ook de Rosa damascena niet, de echte damascusroos die door de kruisvaarders werd meegebracht en op veel schilderijen te zien is. De heerlijk geurende roos wordt nog steeds geteeld voor de parfumindustrie. Op de overgang tuin-doornig bosje planten we ook de eglantier, waarvan de blaadjes bij kneuzing naar frisgroene appelen ruikt. De lelie De lelie stond onmiskenbaar in het teken van maagdelijke zuiverheid en mag niet ontbreken. We planten de witte lelie bij de bron, en aan het tableau vivant. Dit zijn zowat de meest symbolische plaatsen in de tuin.
De iris De bloem van de gele iris stond symbool voor het alom gekende symbool “fleur de lys”. Veel schilden en vlaggen dragen het symbool, onder meer de Franse monarchie vanaf de kroning van Clovis. In huidig concept wordt met de zwaardiris gewerkt, welke in de 15de eeuw werd geschilderd door Hugo Van Der Goes. De iris wordt massaal gebruikt als randplant in combinatie met de trellis. Het driekleurig viooltje, de akelei, de aardbei,… Het gras in de middeleeuwse lusttuin wordt afgebeeld als geïdealiseerde weide, doorspekt met madeliefjes, violen,akeleien, sleutelbloemen…Vandaar mag het driekleurig viooltje niet ontbreken. We planten het aan de randen van het gemaaid gras, in combinatie met de witte lelie. Het hoofdpad in flagstones wordt dan weer speels omringd met aardbeien, waarvan de uitlopers zich ook over de tegels heen zullen werken. Een zekere nonchalance is wenselijk en het is niet de bedoeling dat het gazon strak afgeboord wordt. Eén en ander mag in elkaar overvloeien en het feit dat enthousiaste vrijwilligers de tuin onderhouden staat borg voor een onderhoud in functie van de spirit van het concept. De aardbei en het viooltje worden ook heel duidelijk afgebeeld op het schilderij uit de ridderroman Renaud de Montauban, waarvan een reproductie opgehangen wordt bij het tableau vivant. Bezoekers kunnen het verband leggen… Ook akeleien worden verweven in het gazon, ter hoogte van de boomspiegels van de wilgen en in de ontvangst-tuinkamer. De pioen krijgt een plek langs het hoofdpad. Deze plant werd ook medicinaal gebruikt. Wijnstokken In de lusttuin staat fruit voor rijkdom en luxe. Naast aardbeien werden ook allerlei bessenstruiken, bramen/frambozen en wijnstokken aangeplant. Ook de in boomkeuze speelde fruit een belangrijke rol, voornamelijk appelen, pruimen maar
ook heel vaak de amandel en de vijg. Het is niet haalbaar om in deze tuin alle soorten te integreren – dat zou ten koste gaan van de bruikbaarheid van de tuin voor evenementen – maar de druif kan gemakkelijk een zongericht plekje krijgen op de pergola. Deze keuze slaat bovendien de brug met de moestuin. Het doornig bosje De rol van het bosje lichten wij al toe bij de visie. De keuze valt op de inheemse sleedoorn, die als ondoordringbaar struweel uitgroeit. De slee is wat meer gedrongen dan de meidoorn. Bovendien spreken de zwarte takken in het wintersilhouet tot de verbeelding. Tot slot is de slee een waardplant voor de inheemse fauna en vervult op die manier ook een ecologische functie, gelinkt aan de ecologisch te beheren strook langs de waterkant. Voor de onderbeplanting wordt een bostapijt aangelegd met soorten die in de middeleeuwen vaak werden afgebeeld: maagdenpalm, bosaarbei, meiklokje, sneeuwklokje, OLV-bedstro. Deze planten worden in groepen van dezelfde soort aangeplant in een willekeurig patroon. De concurrentiekracht van de planten onderling zal het eindresultaat bepalen. Ook hier is een zekere naturel wenselijk. De grazige berm langs de waterloop Aansluitend op de omgeving kan de berm ingezaaid worden en ecologisch beheerd worden als bloemrijk hooiland. De frequent gemaaide gazons in de tuin De gazons worden bij voorkeur tweewekelijks gemaaid. Een gemillimeterd gazon is niet wenselijk; we werken overigens ook niet met sterk afgelijnde gazonranden. Er wordt een nonchalance nagestreefd door het gazon naadloos te laten overgaan in randbeplanting. Op die manier komen we tegemoet aan de sfeer van de bloemrijke gazons die we in de middeleeuwse taferelen te zien krijgen. Toch blijft het gazon beheersbaar. Afhankelijk van de ruimtebehoefte bij evenementen zouden ook vakken in het gazon een extensief maaibeheer kunnen krijgen. In die zin kan het in de middeleeuwen populaire dambordpatroon gevisualiseerd worden, evenwel zonder harde aflijningen met haagjes of hekwerk. We laten de keuze open en beschouwen deze optie als een beheersmaatregel. Verdict van de jury “Dit ontwerp bevat een heldere vertaling van de kenmerken en principes van een middeleeuwse lusttuin naar de huidige tijd. De doordachte eenvoud in het ontwerp die de middeleeuwse sfeer goed verbeeldt en de nonchalance waarmee de beplanting is uitgestrooid, zijn aspecten die de jury aanspreken. Het is niet te keurig allemaal. In een middeleeuwse tuin stonden de planten ook niet allemaal netjes in bedjes. De tuin toont een interessante combinatie van symboliek en spelelementen. Het maakt dat de tuin goed bruikbaar is voor verschillende gezelschappen. Ook aan de aansluiting van de tuin op de omgeving is gedacht. Het idee om op een later moment nog iets toe te voegen aan de tuin waardoor de tuin nog kan groeien, is een goede zet. Niet elk jurylid kan het materiaalgebruik van de drie tuinelementen waarderen. Wel erg veel cortenstaal, wordt opgemerkt. Ook vraagt de jury zich af of de gemiddelde bezoeker de tuin wel interessant genoeg vindt. Heeft het ontwerp voldoende zeggingskracht? Is het driedimensionaal genoeg? Architectonisch kan het ontwerp wat meer body gebruiken, stelt de jury”.
Met dit oordeel kunnen wij leven. Met de nominatie alleen al is het doel bereikt. Uiteindelijk leren we er uit voor komende wedstrijden. Bovenal was het best spannend om het concept in Lisse te gaan voorstellen aan de jury en de medekandidaten. Het winnend ontwerp
Het ontwerpersduo Joost Emmerik en Tomas Degenaar won met dit onwaarschijnlijk eenvoudig ogend concept de hoofdprijs. Het duo won eerder dit jaar een prijs op “festival des jardins” in Chaumont. Ze hebben al heel wat wedstrijdervaring. Hun frisse manier van voorstellen is trendsettend maar de jury merkte op dat ze toch liever een grondplan in kleur ter beschikking hebben. Alles bij elkaar heel knap gedaan! Tentoonstelling De 8 genomineerde ontwerpen zijn op dit ogenblik uitgebreid beschreven in een speciale editie van Tuin&Landschap, verschenen op 21 juni (nr. 13a). Binnenkort volgt er een tentoonstelling van de ontwerpen. Het is nog niet gekend wanneer en waar, maar we laten het nog weten... Op naar de volgende wedstrijd?
Voor meer info over deze nieuwsbrief kan je steeds bij Atelier Artisjok terecht (0495/10.59.18). Komt deze nieuwsbrief niet goed door, of verschijnt één en ander niet zoals het hoort, laat het ons dan weten. Inhoudelijke opmerkingen zijn eveneens welkom. Vind je de nieuwsbrief interessant, stuur deze dan door naar gelijkgezinden die nog niet met Atelier Artisjok vertrouwd zijn. Op onze site kan iedereen vrijblijvend intekenen op de nieuwsbrief. De volgende nieuwsbrief verschijnt half augustus. Peter en Katelijne 0495/10.59.18 www.atelierartisjok.be
