De schaapherder in de zandwoestijn

1

De schaapherder in de zandwoestijn Een profetisch leiderschapsmodel En zo vaak als de wolk van boven de tent optrok, braken daarna de Israëlieten op, en op de plek waar de wolk bleef rusten, daar legerden zich de Israëlieten. (Num.9: 17)

Ruud Kroos

1 september 2006 Versie 1.0 Concept

De schaapherder in de zandwoestijn

Inhoud

VOORWOORD .............................................................................................. 5 INLEIDING .................................................................................................. 10 1

UITGANGSPUNTEN EN ACHTERGRONDEN ..................................... 13

1.1 Objectieve uitgangspunten ................................................................................................... 13 1.1.1 Praktische theologie en geestelijk leiderschap ................................................................ 14 1.1.2 Interdisciplinariteit .......................................................................................................... 14 1.1.3 De hermeneutische cirkel ................................................................................................ 15 1.1.4 Een werkhypothese (vertolking 1)................................................................................... 18 1.1.5 Godsdienstsociologisch onderzoek (vertolking 2)........................................................... 19 1.1.6 Een leeswijzer ................................................................................................................. 19 1.2 Intersubjectieve achtergronden ........................................................................................... 20 1.2.1 In de leerschool van het geloof........................................................................................ 21 1.2.2 Geestelijk leiderschap en geestelijk groei ....................................................................... 24 1.2.3 De werkzaamheid van Gods Geest.................................................................................. 35 1.2.4 De rol van traditie............................................................................................................ 39

2

SOCIALE WETENSCHAPPEN ............................................................. 43

2.1 Geestelijk leiderschap en cultuur......................................................................................... 43 2.1.1 Wat is cultuur? ................................................................................................................ 43 2.1.2 Het functionele denken.................................................................................................... 44 2.2 Geestelijk leiderschap en godsdienstsociologie ................................................................... 46 2.2.1 Cultuur en voedingsbodem voor sociaal gedrag?............................................................ 46 2.2.2 Waarom groeit de jeugdkerk? ......................................................................................... 51 2.2.3 Een doel en visie hebben is noodzaak ............................................................................. 51 2.2.4 Een andere vorm van kerk-zijn?...................................................................................... 52

3

THEOLOGISCHE ECCLESIOLOGIE.................................................... 54

3.1 Praktisch-theologische ecclesiologie..................................................................................... 55 3.1.1 De Historie van de ambten en mijn persoonlijk commentaar.......................................... 55 3.1.2 De visie van Dingemans op het ambt .............................................................................. 68 3.1.3 De visie van Balke op het ambt....................................................................................... 71 3.1.4 De visie van Den Boer op het ambt................................................................................. 73 3.1.5 De visie van Graafland op het ambt ................................................................................ 75 3.1.6 Dr. J van Bruggen, “Ambten in de apostolische kerk”.................................................... 79 3.1.7 Mijn gedachten over het ambt ......................................................................................... 83 3.1.8 Een beeld van het huidig functioneren. ........................................................................... 91

Blad Datum Auteur Versie

2/ 294 1 september 2006 R. Kroos 1.0 Concept


3.2 Systematisch-theologische ecclesiologie............................................................................... 98 3.2.1 De gemeente als volk van het verbond............................................................................ 99 3.2.2 De zichtbaarheid en onzichtbaarheid van de kerk ......................................................... 101 3.2.3 De kenmerken en de eigenschappen van de kerk .......................................................... 102 3.2.4 Beelden van de kerk ...................................................................................................... 102 3.2.5 De kudde in relatie tot de herder ................................................................................... 104

4

EEN LEIDERSCHAPSMODEL ........................................................... 110

4.1 Thema’s binnen geestelijk leiderschap .............................................................................. 115 4.1.1 Vanuit de praktische theologie ...................................................................................... 115 4.1.2 Vanuit de systematische theologie ................................................................................ 117 4.2 De hypothese van profetisch leiderschap........................................................................... 119 4.2.1 Zakelijk leiderschap ...................................................................................................... 121 4.2.2 Visionair leiderschap..................................................................................................... 134 4.2.3 Spiritueel leiderschap .................................................................................................... 141 4.2.4 Profetisch leiderschap.................................................................................................... 148 4.2.5 De werkhypothese ......................................................................................................... 168 4.2.6 Het model en de integratie van de verschillende disciplines ......................................... 171 4.2.7 Toetsing van het model aan de nieuwe leiderschapsbenadering ................................... 173

5

INTERMEZZO “DAVID, LEIDER EN PROFEET”............................... 181

6

EEN GODSDIENSTSOCIOLOGISCH ONDERZOEK ......................... 190

6.1 Strategie van het onderzoek ............................................................................................... 190 6.1.1 Probleemstelling............................................................................................................ 191 6.1.2 Kenmerk van het onderzoek.......................................................................................... 192 6.1.3 De kwaliteit van het onderzoek ..................................................................................... 192 6.1.4 Verantwoording............................................................................................................. 193 6.1.5 Modelleren .................................................................................................................... 194 6.2 Meetinstrumenten ............................................................................................................... 196 6.2.1 Enquêtevragen thema “Zakelijk” .................................................................................. 197 6.2.2 Enquêtevragen thema “Visionair”................................................................................. 197 6.2.3 Enquêtevragen thema “Spiritueel” ................................................................................ 198 6.2.4 Enquêtevragen thema “Profetisch”................................................................................ 198 6.2.5 “Krachtenveelhoek” ...................................................................................................... 200 6.2.6 Enquêtevragen “Geloofspeil gemeente”........................................................................ 203 6.3 Analyse data......................................................................................................................... 206 6.3.1 Het geloofspeil binnen het leiderschap.......................................................................... 210 6.3.2 Het geloofspeil binnen de gemeente.............................................................................. 228 6.3.3 Conclusie....................................................................................................................... 241

7

PROFETISCH LEIDERSCHAP IN DE PRAKTIJK.............................. 246




7.1 Organisatie van de gemeente als bureaucratie? ............................................................... 247 7.1.1 De organisatie van de gemeente .................................................................................... 250 7.1.2 Leren in de gemeente .................................................................................................... 253 7.1.3 Omgaan met problemen in de gemeente ....................................................................... 256 7.1.4 Veranderingen in de gemeente ...................................................................................... 258 7.1.5 Een nieuwe organisatiestructuur.................................................................................... 262 7.2 Ruimte voor visie-ontwikkeling ......................................................................................... 267 7.2.1 Een gewenst beeld ......................................................................................................... 268 7.2.2 Structuur en visie........................................................................................................... 269 7.3 Gods stem leren verstaan.................................................................................................... 269 7.3.1 Belemmeringen ............................................................................................................. 269 7.3.2 Doelstellingen van Gods stem leren verstaan................................................................ 271 7.3.3 Leren in spiritualiteit ..................................................................................................... 272 7.3.4 Praktische richtlijnen in het leren verstaan van Gods stem ........................................... 274

8

EPILOOG ............................................................................................ 277

###




Voorwoord Persoonlijke verantwoording Deze rapportage draagt de titel “De schaapsherder in de zandwoestijn”. Bij deze titel kwam mij een bepaald beeld voor ogen wat zichtbaar is op de omslag van deze rapportage. Het geeft een nog al bizar beeld weer. Wie wil er nu herder zijn in een zandwoestijn? Een herder heeft immers niets te zoeken in de woestijn? Er is in de zandwoestijn een gebrek aan water en een gebrek aan voedsel voor je schapen. Wat heb je daar nu te zoeken als herder? Kun je daar je schapen weiden? De herder is het bijbelse beeld bij uitstek van het geestelijk leiderschap. De herder weidt zijn kudde en heeft daar het opzicht en de verzorging over. Daar wil ik het dan ook over hebben in deze rapportage, het geestelijk leiderschap in de gemeente (ecclesia). Dit geestelijk leiderschap is geplaatst in een bepaalde context, een bepaalde omgeving. Daarom heb ik de herder geplaatst in een woestijn. Een, op het eerste gezicht, vijandige omgeving. Een omgeving die vraagt om actie en visie wil je kudde de volgende dag ook nog bestaan. Er zit in het beeld ook een mystiek, spiritueel kenmerk wat zichtbaar is in de sjechina, de lichtende wolk van Gods heerlijkheid. Blijkbaar is er meer dan alleen de invloed van de herder waar het voortbestaan van de kudde van afhangt. In mijn rapportage zal ik op dit beeld nog dieper ingaan. Als ondertitel heb ik gekozen voor een bijbeltekst uit Numeri 9:17 “En zo vaak als de wolk van boven de tent optrok, braken daarna de Israëlieten op, en op de plek waar de wolk bleef rusten, daar legerden zich de Israelieten.” Het is een gedeelte uit de geschiedenis van het volk Israël in de woestijn op weg naar het beloofde land. Het laat het mysterie zien van Gods leiding in relatie tot de innige omgang van God met het volk en zijn leiders. Onderscheiden waar ‘de wolk’ heen gaat is een cruciaal onderdeel van geestelijk leiderschap. Daarin is een liefdevolle relatie met God veronderstelt. Het is een gemis dat ik ervaar in het huidig functioneren van het leiderschap en wat een diep verlangen in mij heeft opgewekt naar wat ik ‘profetisch leiderschap’ noem. Persoonlijke ervaringen Er zit aan het thema van geestelijk leiderschap een persoonlijk verlangen ten grondslag. Dit verlangen heb ik gevisualiseerd in het aangehaalde beeld. Ik denk daarbij aan mijn eigen periode als ambtsdrager. In mijn ambtsperiode heb ik veel geworsteld met het geestelijk leiderschap. Een ambtsdrager is toch in de algemeen gangbare opvattingen een geestelijk leider? Het zijn toch herders die de schapen weiden? Maar wat ik zag in de praktijk was een leiderschap dat bevreesd is en week van hart. Een leiderschap waarvan ik steeds meer overtuigd raakte dat het niet naar Gods wil functioneerde. Het begon voor mij na de veelbelovende opstelling van een gemeentelijke visie. Een uitdagende visie, die geloofsmoed en vertrouwen vroeg. Niet alleen van de gemeente, maar zeker ook van het leiderschap. Vóór de totstandkoming van de visie hoopte ik dat de gemeente zou kiezen het leiderschap te hervormen. Mijn inschatting was destijds dat dit leiderschap erg zwak was. Ik had grote zorg over zijn functioneren. Helaas koos de gemeente een andere prioriteitsstelling in haar visie. Daar maakte een hervorming van het leiderschap geen deel van uit. Toch stond er een visie die aanstekelijk was en voldoende in zich had om mensen geestelijk uit te dagen. Het leiderschap zou, naar mijn verwachting, door deze visie vanzelf mee groeien. Zo werd er een start gemaakt met de uitwerking van de visie. De tocht door de “zandwoestijn” had een aanvang genomen. Het geestelijke leiderschap speelde in het

Blad: Datum: Auteur: Versie:



hele proces een cruciale rol. Een rol die het leiderschap echter, naar mijn inzicht en ervaring, niet oppakte. Ben ik gevoelig voor Gods stem en Zijn verlangen voor de gemeente? Ik ben zelf vijf jaar in een commissie gemeenteopbouw werkzaam geweest waarin een enorme dadendrang aanwezig was. Het kostte de commissie de grootste moeite om eerst rustig te worden voor God en Hem te raadplegen. Te vragen aan God: “Wat vindt U op dit moment van belang voor de opbouw van de gemeente?” Pas na veel onderlinge strijd kwam een deel van de vraag naar wat God van belang vindt voor de gemeente naar boven. We komen dikwijls in de problemen omdat we ons huiswerk niet maken, wanneer we van mening zijn dat we heel goed weten wat Gods wil is. Uit eigenbelang of uit gemakzucht (meestal overhaast) gaan we er als een speer vandoor om de klus te klaren. God zegt alleen maar: “Ik wil dat je Mij raadpleegt in de voornemens die je hebt.” (1Kron.15: 1-13). Ik heb in de praktijk ervaren dat veel gelovigen het raadplegen van God maar ondoelmatig vinden. Hij antwoordt immers toch niet? Deze houding heeft sterk te maken met het godsbeeld dat je meedraagt. Wie is God voor jou? Als Hij de ‘horlogemaker’ (Schepper) is die Zijn ‘uurwerk’ (wereld) ooit heeft gemaakt en die vindt dat het nu maar op eigen kracht verder moet lopen (zonder verdere bemoeienis van Hem), dan is het verklaarbaar dat raadplegen geen zin heeft. God raadplegen werkt dan niet en levert alleen maar tijdverlies op. Daar komt dan de kritische publieke opinie nog bovenop. Toch is het een vorm van omgang met God die ik ervaren heb als cruciaal in het geestelijke leiderschap. De verborgen omgang met God heeft ook op de pastorale kant van het leiderschap een enorme invloed. Vanuit mijn eigen ervaring wil ik iets met u delen over mijn persoonlijke omgang met God en hoe dat is gegroeid. Ik heb in mijn leven veel getobd met het geloof en nog zijn er perioden waarin ik mijn worstelingen heb. Dit heeft in ieder geval voor mijn persoonlijk gebed een grote vrucht opgeleverd. Ik weet bij wie ik moet zijn voor al mijn moeite, angsten en problemen. Ik heb geleerd bij God te schuilen en dit is zo’n vanzelfsprekende zaak geworden dat het voor mij zoiets als een tweede natuur is geworden. Dit wil niet zeggen dat mijn persoonlijk gebed altijd even intensief is. Er zijn perioden in mijn leven waarin ik mijn persoonlijk gebed als ‘oppervlakkig’ zou willen bestempelen. Wat overeind blijft is het besef dat een geloofsleven zonder contact met God voor mij ondenkbaar is. Het persoonlijk gebed neemt voor mij dan ook een belangrijke plaats in mijn leven. Nogmaals, dit is zo gegroeid door de jaren heen! De veroorzaker en initiatiefnemer is God geweest, niet ikzelf. Doordat ik heb geleerd naar God toe te gaan met mijn vragen, emoties, angsten en klachten heeft dit ook invloed op mijn pastorale gebed. In het gebed voor de ander probeer ik mij in gedachten te verplaatsen in die ander (empathie). Hoe zou ik mij voelen als ik in de plaats van die ander zou staan? De gevoelens die dan boven komen, alsof ik die ander zou zijn, spreek ik uit naar God. Ik bid die persoon dan toe wat ik zelf van God ontvang aan gevoelens en gedachten, bijvoorbeeld geborgenheid, veiligheid en de zekerheid dat God je nooit los laat. Het is de toepassing wat in 2 Corinthiërs 1: 3-7 staat (vertaling Het Boek): “Alle lof en eer is voor God, de Vader van onze Here Jezus Christus en de bron van alle liefdevolle hulp. Hij troost ons en geeft ons nieuwe moed in alle ontberingen en beproevingen. Hij doet dat, opdat wij anderen kunnen troosten en bemoedigen. Hoe meer wij lijden, omdat wij voor Christus leven, des te meer zal Hij ons troosten en bemoedigen. Om u Gods troost en redding te brengen, moeten wij veel doorstaan. Maar God heeft ons in onze moeilijkheden bijgestaan. En dit is ook ter wille van u: Om u uit onze ervaring te




verzekeren dat God u zal troosten als u hetzelfde moet doormaken. Hij zal u kracht geven om vol te houden.” Ik heb ervaren dat wie zelf geworsteld heeft met God minder moeite heeft om in zijn pastorale gebed te worstelen voor die ander, omdat hij weet wat het betekent te moeten worstelen met God. Met de troost en lering die ik van God gekregen heb in mijn persoonlijk gebed kan ik anderen weer helpen. Maatschappelijke relevantie Er zijn ook maatschappelijke signalen te bespeuren waarin steeds meer de roep om krachtig leiderschap gehoord wordt. Wie op internet zoekt naar “roep om leiderschap” krijgt vele links te zien. Een voorbeeld daarvan is o.a. een artikel uit de Volkskrant van juni 2005

Roep om leiderschap klinkt steeds luider De behoefte aan sterk leiderschap neemt sinds 2000 sterk toe, blijkt uit nieuwe gegevens van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP). In 2004 vond 60 procent van de ondervraagden goede leiders belangrijker dan wetten en regels, twee keer zoveel als in 1996. Die toename is te zien onder alle leeftijdsgroepen en alle politieke gezindten. De Tilburgse hoogleraar Paul Dekker, tevens medewerker van het SCP, presenteert die gegevens in de bijlage het Betoog van de Volkskrant. Het taboe op autoritaire opvattingen is behoorlijk onderhevig aan erosie. De politiek is daar niet genoeg van doordrongen, waarschuwt hij. Opvallend is dat onder jongeren, die van oudsher het minst voelen voor autoritaire leiders, het aantal instemmers het snelst is gegroeid. Het verschil in opvattingen naar leeftijd is sterk verminderd. Vanaf 1970 is geregeld onderzoek gedaan naar het autoritarisme of F-schaal van de Duitse filosoof Adorno. Daarin werd de deelnemers gevraagd of zij instemden met de stelling: ‘Wat we nodig hebben, zijn minder wetten en instellingen en meer moedige, onvermoeibare en toegewijde leiders in wie het volk vertrouwen kan hebben.’ Tot 1996 nam het aantal instemmers gestaag af, om na 2000 steil toe te nemen. Uit een onderzoek van het SCP en Motivaction blijkt onder alle politieke gezindten de sterke toename waar te nemen. In 2000 was nog in geen enkele partij een meerderheid met een voorkeur voor sterke leiders; in 2004 was in alle partijen behalve GroenLinks een ruime meerderheid met een voorkeur voor sterke leiders boven goede wetten. bron: de Volkskrant, juni 2005




Leiderschap is maatschappelijk een item te noemen dat steeds meer opgang doet gelden. Dat dit niet alleen binnen het seculiere leven geldt maar ook binnen de kerken blijkt o.a. uit een artikel van het ouderlingenblad van de PKN. maandag, 21 februari 2005, Geloof & Kerk Themanummer van ‘Ouderlingenblad’

Roep om geestelijk leiderschap neemt toe Leeuwarden – Lange tijd was er in de Nederlandse kerken een houding van ‘de dingen op zijn beloop laten’ (‘laissez faire, laissez passer’), want de vroegere, strenge gezagsverhoudingen daar voelde men zich niet prettig bij. Maar het tij is aan het keren. ,,De roep om krachtig leiderschap neemt toe’’, aldus prof. dr Gerben Heitink.

Lodewijk Born Het Ouderlingenblad, het maandblad voor ouderlingen en andere pastorale werkers in de Protestantse Kerk in Nederland, besteedt er deze maand een themanummer aan, en specifieker aan ‘Geestelijk leiderschap’. ,,Als het goed is, is een kerk hieraan herkenbaar. Deze vorm van leiderschap is een dienst aan de gemeenschap waaraan een groeiende behoefte bestaat. Ambtsdragers mogen hier in voorgaan.’’ Het woord ‘leider’ was lange tijd een begrip dat met name in evangelicale kring gebezigd werd. Als het in de reformatorische kerken klonk, dan gingen de gedachten terug naar vroeger, zegt Heitink. ,,In mijn tijd waren er voormannen, mannen van formaat en gezag. Iedere zichzelf respecterende zuil, politieke partij of kerk had er wel een paar. Ze waren spraakmakend en toonaangevend. Wanneer er zich een vraagstuk voordeed dat de identiteit van de eigen groep bedreigde, hadden zij niet alleen het hoogste, maar vanzelfsprekend ook het laatste woord.’’ Die leiders zetten de grote lijnen uit. Ook in kerkelijke gemeenten was er dit patroon. Elke gemeente had wel een paar ouderlingen die als wijs bekend stonden en die na afloop van hun ambtsperiode na enige tijd werden herkozen. ,,Zij trokken een lichtend spoor door de tijd. Vaak waren er ook predikanten die een zo sterk stempel op hun gemeente zetten, dat hun naam na tientallen jaren nog werd genoemd.’’

Cultuuromslag De leidingstructuur bood formeel duidelijkheid en inhoudelijk zekerheid, aldus Heitink. En, zo stelt de emeritushoogleraar vast, het is nog maar veertig tot vijftig jaar geleden dat dit beeld zo was. In de jaren zestig en zeventig kwam de cultuuromslag. Er voltrok zich een roep om democratisering en emancipatie op allerlei gebied. Ouders en opvoeders als voorbeeldfiguren vielen weg en er kwam een periode waarin ‘dat moet kunnen’ de nieuwe norm werd. ,,Over leiding geven werd nauwelijks meer gesproken.’’ Niemand verlangt volgens Heitink terug naar de tijd van de voormannen, maar hij noemt het ,,niet vreemd dat in onze tijd opnieuw een roep om leiderschap opklinkt’’. Hij verwijst daarbij naar ,,de verwarrende gebeurtenissen rond de moord op Theo van Gogh en de angst voor extremistische uitingen van fundamentalistische islamieten’’. Waar volgens Heitink behoefte aan is, is geestelijk leiderschap, waarbij ‘geestelijk’ verbonden is met de voedingsbodem van het christelijk geloof. ,,We hebben ook in de kerk mannen en vrouwen nodig die durven staan voor hun overtuiging en op die wijze inhoudelijk leiding durven geven aan een geloofsgemeenschap. En dat op een wijze die recht doet aan het priesterschap van álle gelovigen.’’ Heitink verhaalt over charismatisch leiderschap en noemt aansprekende voorbeelden




als Theresa van Avila, Dietrich Bonhoeffer, Dorothee Sölle, Nelson Mandela en Henri Nouwen. ,,In onze tijd is veel belangstelling voor biografieën, wellicht samenhangend met de behoefte aan identificatie met voorbeeldfiguren en versterking van de eigen identiteit als mens en gelovige. Maar vergeet door de grote namen niet de nabije personen, een gelovige vader of moeder, een gewaardeerde wijkpredikant, een zorgzame buurvrouw.’’ Leiding heet in de bijbel een ‘charisma’ (genadegave), volgens Romeinen 12: 8. ,,Leiden is meer dan besturen, meer dan de boel bij elkaar houden.’’ Volgens Heitink is er geestelijk leiderschap daar waar het gaat om visie, om mensen ‘die durven dromen en vergezichten zien’. ,,De Geest werkt onder ons. Steeds weer zullen er in iedere gemeente mensen opstaan, vrouwen en mannen, die anderen hierin durven voorgaan.’’ bron: Geloof & Kerk, 21 februari 2005 Een recenter voorbeeld is nog een artikel uit mijn eigen werkkring bij Strukton. De titel van dit artikel luidt “liever frisse dwarsligger dan goeroe” met als ondertitel “Strukton zoekt naar nieuw leiderschap” Aan het eind van dit artikel schrijft Witzel (directeur Strukton) het volgende: “Daarnaast ben ik bewust op zoek naar leidinggevenden die iets kunnen wat ik niet kan. Of naar een team van managers met elkaar aanvullende kwaliteiten. Mensen die dwarsverbanden zien en over sterke communicatieve vaardigheden beschikken. Maar ook af en toe een dwarsligger, iemand die de boel scherp houdt. Die heeft elke organisatie nodig. Dat is het type leiderschap waarin ik geloof: niet de goeroe die alles het beste weet. Maar de persoon die ruimte geeft aan anderen. Om zichzelf én de onderneming tot verdere bloei te brengen” (bron: Cobouw, 16 juni 2006, nummer 114) Tot zover de achtergrond en persoonlijke verantwoording van een verlangen dat ik draag. Het verlangen naar een geestelijk leiderschap dat weet te onderscheiden waar ‘de wolk’ heengaat omdat het een innige omgang in een liefdevolle relatie kent met zijn hemelse Schepper.




Inleiding Deze studie (project) kent geen directe opdrachtgever(s) buiten mezelf. Er zijn wel indirecte opdrachtgevers te noemen. Met ‘indirect’ bedoel ik een bepaald ‘afzetgebied’ (doelgroep). Indien je een product wil verkopen heb je een markt nodig, een afzetgebied. Anders gezegd, er moet een doelgroep zijn die geïnteresseerd is in het product dat jij wilt ‘verkopen’. In de regel dient deze interesse eerst opgewekt en aangewakkerd te worden. Het afzetgebied waar ik aan denk betreft christelijke geloofsgemeenschappen in de meest brede zin van het woord. Ik beperk mij hierbij niet tot kerkgenootschappen. Ook is te denken aan christelijke organisaties, instituten en steunpunten. Voor het project is deze doelgroep echter te omvattend. Het project wil meer een antwoord geven op de vraag, ‘wie zijn de belanghebbenden in dit project?’. Zoals ik al heb aangegeven bestaat mijn algemene doelgroep uit christelijke geloofsgemeenschappen in de meest brede zin van het woord. Met nadruk stel ik christelijke geloofsgenootschappen. Hiermee sluit ik dus andere geloofsgenootschappen uit die niet staan in de christelijke traditie, zoals Islam, Hindoeïsme, Boeddhisme enz. Er is voor het project nog een nader specificeren van de doelgroep van toepassing. In onderstaand cirkeldiagram is deze specificering op macro, meso en micro niveau aangegeven.

Christelijke geloofsgemeenschappen

Kerkgenootschappen

Geestelijk leiderschap (kerkenraad of oudstenraad) Micro niveau

Meso niveau

Macro niveau




Figuur 1: De doelgroep op verschillende niveau’s

De doelgroep op micro niveau dient beschouwd te zijn als het officiële geïnstitutionaliseerde leiderschap. Dit leiderschap is ook wel het formele leiderschap genoemd, aangesteld en erkend binnen de organisatie. Het draagt de formele verantwoording voor de totale organisatie. Dit leiderschap onderscheidt zich van het meer informele leiderschap dat verantwoordelijkheid draagt op deelgebieden van de organisatie. De doelgroep op meso niveau dient beschouwd te zijn als kerkgenootschappen in Nederland. Het macroniveau gaat specifieke kerkgenootschappen voorbij en betrekt ook andere organisaties van christelijke signatuur binnen de doelgroep. Hoe is deze studie, deze rapportage opgebouwd? Welke gedachtegang heb ik gevolgd en in welke relatie staan de verschillende onderdelen tot elkaar? De directe aanleiding voor deze rapportage, zo heb ik geschreven in mijn voorwoord, is een verlangen. Indien ik nu in deze rapportage een inhoudelijke invulling geef aan dit verlangen kan het niet anders zijn dan dat de inhoud persoonlijk gekleurd is. De subjectiviteit van mijn gedachten heb ik verwoord in het beschrijven van mijn uitgangspunten en achtergronden (hoofdstuk 1). De uitgangspunten heb ik zoveel mogelijk objectief willen benaderen. Ik ontkom er echter niet aan om vast te stellen dat ook mijn objectieve uitgangspunten subjectief gekozen zijn. De achtergronden zijn per definitie subjectief. Het is een verwoording van de ‘bagage’ die ik tot op heden meedraag in wat ik geestelijk waardevol vindt. Ondanks het feit dat de rapportage persoonlijk gekleurd is kan er een roep van uitgaan die door meerderen gedeeld wordt. De subjectiviteit van mijn gedachten maakt het verder noodzakelijk een tweevoudige vertolking toe te passen (vertolking 1 en 2). Een vertolking vanuit bijbel en traditie (vertolking 1) en een vertolking vanuit de gelovige in de praktijk van alle dag (vertolking 2). De bijbel en traditie heeft een verklaring (uitlegging) maar de gelovige in zijn dagelijkse wandel heeft ook een verklaring. Deze tweevoudige vertolking is ook wel wederkerige hermeneutiek genoemd1. De eerste vertolking zal leiden tot een normatief leiderschapsmodel (hoofdstuk 4) in wat ik profetisch leiderschap noem. Uit dit leiderschapsmodel is een hypothese af te leiden die ik wil toetsen in de praktijk. De hypothese heeft betrekking op de correlatie tussen het gevonden normatieve leiderschapsmodel en de geestelijke groei van de gemeente. Hoe verhouden deze twee zich tot elkaar? De tweede vertolking is dus het onderzoek naar de correlatie. De vorm van de toetsing gebeurt d.m.v. een godsdienstsociologisch onderzoek (hoofdstuk 6). Het leiderschapsmodel komt niet zo maar uit de lucht vallen. In een proces van overdenking, studie en meditatie is het kader voor het model gegroeid. Dit proces of vóórstudie is beschreven in hoofdstuk 2 en 3 van deze rapportage. Als laatste beschrijf ik nog enige richtlijnen over hoe profetisch leiderschap in de praktijk kan functioneren (hoofdstuk 7). Dit betreft een meer praktische invulling van het leiderschapsmodel. De vóórstudie in hoofdstuk 2 en 3 valt uiteen in twee disciplines. Zoals ik in mijn voorwoord al aangehaald heb is het geestelijk leiderschap geplaatst binnen een bepaalde context. Deze context zie ik aangedragen in de cultuur. De eerste discipline wil het geestelijk leiderschap bezien vanuit de sociale wetenschappen. De cultuur heeft invloed op het leiderschap. De invloed laat zich o.a. gelden in hoe het leiderschap handelt, in hoe het gegeven de situatie het beste zou kunnen handelen, de weerstanden die het ondervindt en de leiderschapsstijl. Er zijn echter nog meer invloeden te noemen die inwerken op het leiderschap en hoe zij functioneert. Hoe kijkt het geestelijke leiderschap bijvoorbeeld naar de gemeente? Is zij, zoals het bijbels




beeld verondersteld een kudde schapen, dom, kwetsbaar en afhankelijk? Of is de gemeente toch meer en is het bijbelse beeld hier overvraagd? Hiermee is de tweede discipline ingeleid van de theologie en dan in het bijzonder de theologische ecclesiologie. Daarbij wil ik als eerste weten welke positie het geestelijk leiderschap als thema inneemt binnen de discipline theologie. Hiermee draagt het thema een duidelijk kenmerk. Het gaat immers over geestelijk leiderschap. Geestelijk leiderschap en seculier leiderschap zijn aan elkaar gerelateerd maar gaan niet in elkaar op. Aspecten van het algemeen seculiere leiderschap zijn wel van invloed op het geestelijk leiderschap maar staan in deze rapportage verminderd in de aandacht. Aspecten uit het algemeen seculiere leiderschap komen aan de orde voor zover door mij van belang geacht voor het geestelijk leiderschap. Een verantwoording is hiervoor aangedragen door een toetsing aan de nieuwe leiderschapsbenadering. Voor een uitgebreide studie van de aspecten binnen het seculiere leiderschap verwijs ik naar het boek van A.J. Remmelzwaal, Actief en afhankelijk, 2003. Voor een totaal overzicht van de opbouw als schematisch model verwijs ik naar bijlage B van deze rapportage “Modellering rapportage-opbouw”.




1

Uitgangspunten en achtergronden

Uitgangspunten kunnen ook wel startpunten genoemd worden. Van waaruit start je? Het is een beginpunt waar je op steunt. Een uitgangspunt kan een objectieve (feitelijke) waarheid zijn of een subjectieve vooronderstelling (aanname). De objectieve waarheid kan zowel een wetmatigheid zijn als een in de empirie bewezen waarheid. De zwaartekracht is een wetmatigheid die wetenschappelijk aangetoond kan worden. Het is tevens een werkelijkheid die aangetoond kan worden in de empirie. Als ik een rapportage wil gaan schrijven over parachutespringen (wat ik persoonlijk ook heb gedaan) dan kan een uitgangspunt daarin zijn dat ik het heb over parachutespringen op de aarde en niet op de maan. Op de maan gelden immers andere wetmatigheden dan op aarde. Indien ik dit niet als uitgangspunt vermeld en mijn rapportage wél over parachutespringen op de maan gaat, komt mijn lezer in de problemen. Ik moet mijn uitgangspunten dus beschrijven en wel zo objectief mogelijk. Een subjectieve vooronderstelling is geen wetmatigheid maar een aanname die uitgaat van het subject. In deze rapportage ga ik bijvoorbeeld uit van de gelovige vooronderstelling dat er een God bestaat. Dit is een uitgangspunt dat ik niet kan bewijzen. Deze vooronderstelling kan echter wel door anderen gedeeld worden. Indien ik de gelovige vooronderstelling van het bestaan van een God niet vermeld kan een niet gelovige lezer zeggen “Je rapportage heeft geen waarde, want er bestaat geen God”. Het benoemen van je uitgangspunten is dus van groot belang voor de lezer. Om de inhoud te kunnen beoordelen heeft de lezer kennis van de uitgangspunten nodig. De objectieve theorie en invalshoeken waar ik vanuit ga benoem ik in de ‘objectieve uitgangspunten’ (par.1.1). Subjectieve achtergronden komen op vanuit de persoon, het subject. De subjectieve achtergronden kunnen uitgebeeld worden als het ‘decor’ waarbinnen ‘het spel’ zich afspeelt. Het geeft ‘kleur’ aan het geheel. Het decor is afhankelijk van hoe de persoon het heeft ingevuld. Er had ook een ander decor kunnen zijn. Het ‘decor’ als subjectieve achtergrond is niet zonder invloed op de inhoud. Wanneer het sprookje van Hans en Grietje geplaatst wordt in een decor van het geschiedkundige Romeinse Rijk roept dit verwarring op bij het publiek. Het één staat niet in relatie tot het ander, het is niet congruent. Zo kunnen de achtergronden los komen te staan van de inhoud indien zij niet congruent zijn. Subjectief betekent verder dat de uitgangspunten niet door anderen gedeeld hoeven worden. De consequentie hiervan is dat iedere persoon die een ander ‘decor’ kiest ook tot andere conclusies kan komen. De gelovige vooronderstellingen benoem ik in de ‘intersubjectieve achtergronden’ (par.1.2). 1.1

Objectieve uitgangspunten

In mijn objectieve uitgangspunten richt ik mij op twee invalshoeken, een drietal theorieën en twee methoden. De theorieën en methoden kunnen gezien worden als mijn strategie voor deze rapportage en zal ik verantwoorden in de eerste vijf subparagrafen (1.1.1 t/m 1.1.5). Als eerste theorie benoem ik de praktische theologie. Ik ben in mijn studie over het geestelijk leiderschap vooral geïnteresseerd in het praktisch handelen van dit leiderschap. Dit is dan tevens de eerste invalshoek. Om deze reden richt ik mij tot de praktische theologie (par.1.1.1). Het leiderschap functioneert verder binnen een bepaalde culturele context. Ik ben van mening dat cultuur invloed




heeft op hoe het leiderschap functioneert. Zo is het leiderschap en haar handelen cultureel bepaald. Ook maatschappelijk kunnen er allerlei sociale processen aan de gang zijn die het handelen van het leiderschap beïnvloeden. Hierdoor is er sprake van interdisciplinariteit, de tweede theorie (par.1.1.2). De interdisciplinariteit is naast de tweede theorie ook de tweede invalshoek. Verder wil ik er rekening mee houden dat objectiviteit haar grenzen heeft omdat niemand zonder vooronderstellingen is. Ik ga daarom bij mijn interpretatie uit van de hermeneutische cirkel van Gadamer, de derde theorie (par.1.1.3). Binnen de hermeneutische cirkel zijn er twee interpretaties. De ene interpretatie moet leiden tot een werkhypothese, de vierde theorie (par.1.1.4) en de andere interpretatie dient om de gevonden werkhypothese te falsificeren of juist niet, de vijfde theorie (par.1.1.5). 1.1.1 Praktische theologie en geestelijk leiderschap In de praktische theologie gaat het om het handelen vanuit geloof en religie in de kerk en de samenleving. Dit lijkt nu alsof het alleen gaat om het handelen in de praktijk. Dit is echter niet waar, er wordt binnen de praktische theologie naar de praktijk gekeken op een theoretische manier2. De praktische theologie wordt met een groot scala aan problemen geconfronteerd. De kijk op het geestelijk leiderschap in de kerk is daar één van. Geestelijk leiderschap heb ik in mijn inleiding al geplaatst onder de noemer van de wetenschap theologie. Dit vraagt echter nog om een verbijzondering. Het gaat er niet alleen om dat je weet hoe je bepaalde geloofsleer kunt vertalen naar de praktijk maar ook dat je weet welke theorie er achter zit. Toegepast op geestelijk leiderschap stel je jezelf dan de vraag; ‘waarom handelt het leiderschap zoals het handelt?’ Welke visie of theorie zit er achter zijn handelen vanuit de bijbel en traditie? De praktische theologie wendt de blik van de theologie naar de concrete alledaagse werkelijkheid waarin het geestelijk leiderschap is geplaatst. Culturele en sociale omstandigheden hebben invloed op het handelen en de visie van het geestelijk leiderschap. De praktische theologie maakt dan ook gebruik van, sociale en cultuurwetenschappen. Praktische theologie is bijbelse en systematische analyse van de bestaande situatie. Hierbij kunnen de sociale wetenschappen helpen om een zo goed mogelijk beeld te krijgen van wat er aan de hand is. Geestelijk leiderschap is dus een deelprobleem waarmee de praktische theologie zich bezig houdt. De praktische theologie is per definitie situationeel bepaald3. Ze richt zich op een actuele situatie. We starten niet in een abstracte opvatting over geloof of kerk maar in de concrete praktijk van een bepaalde kerkelijke gemeente. Als uitgangspunt neem ik nu de definitie van Dingemans over: “De praktische theologie verstaat zich als een wetenschappelijke discipline; als een specifieke vorm van systeemtheorie, die zich bezig houdt met analyse van systemen, met een speciale streefwaarde binnen de interne organisatie van het systeem, èn met de verhouding van input en output, zodat men tot een verbeterde output kan komen”4. De speciale streefwaarde is voor mij gelegen in de verheerlijking van God. 1.1.2 Interdisciplinariteit Bij de bespreking van de praktische theologie als uitgangspunt is al aangehaald dat theologie en sociale wetenschappen op gelijke voet staan. De ene wetenschap helpt de andere wetenschap in een proces van wederkerigheid. Ik volg hierin het uitgangspunt van Dingemans verwoord in zijn handboek praktische theologie5. De genoemde wederkerigheid wordt door hem interdisciplinariteit tussen theologie en de sociale wetenschappen genoemd. Deze wederkerigheid staat binnen een systeem-theoretische aanpak. Systemen hebben hun specifieke eigenschappen en daar richt de




systeemtheoretische aanpak zich op. De verschillende wetenschappen hebben hun eigen invalshoek, hun eigen methodologie en onderzoeksrichting. In een illustratie is dit uit te beelden zoals weergegeven in figuur 1. Praxis Sociale wetenschappen

Theologie

Praktisch theologische

theorie

Vernieuwde praxis Figuur 1 (bron Dingemans “In de leerschool van het geloof”, 21)

1.1.3 De hermeneutische cirkel De praktisch theologische theorie is samengesteld in samenspraak tussen theologie en sociale wetenschappen. Nu is dit nog niet alles wat hier over te zeggen valt. Een uitgangspunt is immers een startpunt. Indien de praxis (het handelen in de empirie) als uitgangspunt genomen wordt is de interpretatie (hermeneutiek) van deze praxis sterk subjectief. Mijn subjectieve interpretatie kan er wel eens helemaal naast zitten. Om zo objectief mogelijk de praxis te kunnen interpreteren richt ik me tot de filosofische hermeneutiek van Gadamer. Aan Gadamer (1900-2002) komt de eer toe dat hermeneutiek nu als een echt universeel principe gezien wordt, dat altijd en overal werkzaam kan zijn als het om verstaan van mensenwerk gaat. Hij stelde dat interpreteren bij alle menselijke uitingen in het geding is. Dus niet alleen bij teksten, maar ook bij kunstuitingen en gesprekken tussen mensen. Vanuit zijn nieuwe visie kenmerkt Gadamer het hele menselijk bestaan als hermeneutisch. We zijn immers altijd bezig met het ontcijferen en interpreteren van de wereld. Proberen we niet van iedere handeling of gedachte de betekenis te verstaan? Ik vond op Internet een stuk uitleg van een college' in Sauk Valley, USA., dat naar mijn smaak uitmunt door zijn begrijpelijke beschrijving van Gadamer's denken, en ook van zijn hermeneutische cirkel'. Samengevat zegt men daar: “Toen ons besef sterker werd dat onze natuurlijke manier van denken altijd interpreterend is, gingen we de hermeneutiek zien als een manier om allerlei andere levensuitingen ook te interpreteren. En als je dat goed wilt doen, dan moet je in de leer gaan bij Gadamer.” Gadamer noemt zijn stijl van interpreteren dialectisch', d.w.z. via vraag en antwoord, stelling en tegenstelling. Hij vergelijkt zijn proces van verstaan met een gesprek voeren. Hij ontwikkelde zijn stijl door het denken van Plato en Aristoteles te vergelijken met moderne filosofen, en aldus op te sporen wat het verschil is tussen de manier waarop de oude Grieken dachten en de manier waarop wij vandaag denken. Hij legde ook verbindingen tussen de manier waarop wij denken en onze interactie met kunstwerken. Om zijn bevindingen op de juiste waarde te kunnen schatten, moeten we enkele van zijn sleutelbegrippen behandelen. Hij gebruikt o.a. het beeld van de hermeneutische cirkel.




Als we lezen of luisteren, merken we iets interessants. Om te weten wat een zin betekent, moeten we weten wat elk afzonderlijk woord betekent. Maar we kunnen pas zeker zijn wat de woorden betekenen als we weten wat de zin betekent. Zinnen hebben woorden nodig, maar woorden hebben zinnen nodig. Voorbeeld: het woord 'lijn': • Ajax had deze keer een zwakke verdedigingslijn • De minister hield zich strikt aan de partijlijn • Alle telefoonlijnen zijn bezet • De tekenaar kreeg geen lijn op papier • Ambtenaren zijn lijntrekkers Vijf verschillende betekenissen van het woord lijn', die pas ontstaan door het zinsverband. Dat dialectische heen-en-weer gaan gebeurt in wat Gadamer de hermeneutische cirkel noemt. De delen bepalen de betekenis van het geheel en het geheel bepaalt de betekenis van de delen. Kijken naar een voetbalwedstrijd of naar een schilderij, of het voeren van een gesprek verschilt niet wezenlijk in dit opzicht. Gadamer zelf gebruikt o.a. de rechtspraak als voorbeeld: een rechter moet een algemene wet toepassen op een specifiek geval. Maar hij moet ook rekening houden met de bijzondere omstandigheden. Met zijn uitspraak geeft hij aan wat de wet in dit specifieke geval precies te betekenen heeft. Daardoor verandert ook de betekenis van de wet in het algemeen, via de jurisprudentie. Zo ontstaat een cirkel van algemene juridische principes, gevuld met concrete juridische oordelen. Gadamer vindt dat je eigenlijk nog beter van een spiraal zou kunnen spreken dan van een cirkel. Ziedaar het nut van de hermeneutische cirkel. Maar, zegt Gadamer, we moeten ook nog op de juiste manier in die cirkel terecht komen. Ieder van ons brengt zijn eigen denkwereld' of denkkader mee, zijn bibliotheek van alles wat hij weet en heeft ervaren. Hoe we reageren, wat we voelen, wat we interessant vinden, hoe we waarnemen, wat we goedkeuren of afkeuren, enz. wordt altijd beïnvloed door dat denkkader. En dat is maar heel zelden bij alle mensen gelijk. (Dat wordt vaak over het hoofd gezien als we het over cultuurverschillen hebben) Het moeilijkst om te leren is dat we woorden niet allemaal op dezelfde manier gebruiken. Woorden hebben nuances van betekenis en gevoelsinhoud, die afhankelijk zijn van ieders denkkader. Gadamer noemt dat niet ‘denkkader', maar ‘verstaanshorizon'. Telkens als we iets nieuws ervaren of leren, wordt onze horizon wijder en wordt verder leren gemakkelijker. Hoe wijder onze horizon, hoe groter de kans op goed verstaan. Gadamer noemt een geslaagd proces van verstaan horizonfusie of horizonversmelting. Voorbeeld: Jan vertelt over een interessant boek dat hij gelezen heeft. Piet begint over een ander boek dat er volgens hem mee te maken heeft. Als ze uitgepraat zijn, zijn hun beider horizonnen gefuseerd én uitgebreid. Niet alleen gesproken taaluitingen, maar ook boeken, gedichten, muziek, films, schilderijen en andere kunstwerken kennen een verstaanshorizon. Je leest bijvoorbeeld een boek. Je begint eraan met je eigen verstaanshorizon, je voorraad betekenissen. De klaar liggende interpretatie die daaruit ontspringt, noemt Gadamer ‘vóóroordeel'. Zo'n vooroordeel heeft in dit geval een functie, want het moet op het spel worden gezet door het kritisch te laten bevragen door wat je leest. Vooroordelen worden dan ontkend of bevestigd en zo ontstaat geleidelijk een goed begrip van de tekst. Voorwaarde voor het verstaan is wel dat de lezer niet probeert vast te houden aan zijn eigen vooroordeel, want dan krijg je misinterpretaties. Je moet dus goed weten of het echt je bedoeling is om te interpreteren. Na boeken is muziek misschien wel de




kunstvorm die het makkelijkst tot horizonfusie leidt. Filmmakers maken daar dankbaar gebruik van, door met muziek stemmingen aan de beelden toe te voegen.. Dat dialectische vraag- en antwoordspel gebeurt in een goed gesprek letterlijk. Bij lezen en muziek beluisteren ook, maar dan zinnebeeldig. In alle geslaagde gevallen vindt fusie en uitbreiding van verstaanshorizonnen plaats. Voorwaarde is steeds dat we onze geest open houden voor alles wat binnenkomt. Dat we dus bereid zijn al onze eerdere ervaringen en meningen op het spel te zetten, en ruimte te bieden voor iets nieuws. Pas als beide personen dat doen, hebben ze zich op de juiste wijze in de hermeneutische cirkel geplaatst. Een gesprek beginnen alleen om gelijk te krijgen komt nooit aan horizonversmelting toe. Een grondgedachte van hermeneutiek à la Gadamer is de overtuiging dat de ander wel eens gelijk zou kunnen hebben. En zonder goede wil van beide kanten is een hermeneutisch gesprek niet mogelijk. Je kunt het niet als een technische exercitie tot slagen brengen. Een nuttig middel is vragen stellen. Dit houdt de dialectiek op gang, en het houdt alle mogelijkheden zo lang mogelijk open. Goede vragen brengen beide partijen nieuwe kennis en ervaringen. De juiste vragen stellen is belangrijker dan de juiste antwoorden geven. En vaak ook moeilijker. Voor vele sociale wetenschappers in de 20e eeuw was het hoofdwerk van Gadamer (Wahrheit und Methode, 1960) een teleurstelling. Hun hoop en verwachting was dat Gadamer voor zijn nieuwe hermeneutiek een methode of een fundament zou leveren, net zoals dat in de zo succesvolle natuurwetenschappen gebruikelijk is. In plaats daarvan bleek het hele denken van Gadamer uiteindelijk gericht te zijn tegen iedere gedachte aan een methode of een fundament. In plaats daarvan kregen ze een beschrijving en een verdediging van een onwetenschappelijk proces. Eigenlijk geen wetenschap, maar filosofie. (Ger Groot, necrologie NRC) Toch was Gadamer's werk bron en inspiratie voor denkers als Ricoeur, Derrida en Rorty. Zodoende heeft zich een filosofische hermeneutiek ontwikkeld, die gaat over de theorieën en grondslagen van het interpreteren. Gadamer betoogt dat je voor uitleg en rechtvaardiging van zijn vorm van interpreteren terug moet naar de Griekse filosofie. Maar omgekeerd óók dat daarvoor een hermeneutische houding vereist is ( de hermeneutische cirkel). De aandacht moet dan niet gericht worden op de logische structuur van een tekst maar op de vragen die toen op het spel stonden. Bij Plato dus niet op de ideeënleer, maar op de dialectiek. Juist via Plato kan je zicht krijgen op interpretatie als een gesprek met de ander, aldus Gadamer. Wat is interpreteren eigenlijk? Het woordenboek levert termen als vertolken, uitleggen e.d, maar volgens Gadamer is het veel méér. Volgens hem is het hele leven verweven met interpretatie. Niet alleen lezen, maar ook waarnemen, voelen en ervaren. In het bos stap je over een dode tak heen, maar je laat het wel uit je hoofd als je die tak als een slang interpreteert. Je kunt van een mens niet alleen zien en weten wat hij doet, maar er ook achter komen welke ervaringen, gevoelens, gedachten en herinneringen hem tot een bepaalde handeling of uitspraak hebben gebracht. Dan ben je pas echt aan het interpreteren, dan pas versta je de ander, en dan kunnen waardevolle relaties ontstaan. Interpreteren is niet het verstandelijk ordenen van materiaal, maar bewogen worden door dat wat je interpreteert, een tekst, een kunstwerk of een ander mens. We zijn in ons leven constant bezig met het begrijpen van de wereld om ons heen. Veel in ons leven is onhelder, dus we zijn voortdurend op zoek naar zin en betekenis. Of mensen




nou elkaar ontmoeten, op straat iets zien gebeuren, of een zakengesprek voeren, altijd is er sprake van interpretatie. En dus ook misinterpretatie. Denk aan het gesteggel over notulen: men dacht het eens te zijn geworden, maar blijkt toch verschillende ideeën te hebben over wat is afgesproken. Of een verliefd persoon denkt wederkerige gevoelens bij de ander te zien, handelt daarnaar, maar krijgt de kous op de kop. Soms gelooft men dan nog niet eens aan een misinterpretatie, maar denkt men dat de ander hem voor de gek heeft gehouden. De filosofische hermeneutiek van Gadamer is iets totaal anders dan die van zijn voorgangers. Die dachten b.v. dat de lezer zijn eigen achtergrond moest uitschakelen en zich moest verplaatsen in de auteur of het historische personage. Maar volgens Gadamer is het precies omgekeerd. De lezer moet zijn achtergrond juist inbrengen bij het lezen. Als hij dat met succes doet, ontstaat horizonversmelting, met een winstsaldo. De twee horizonnen van lezer en tekst kunnen nooit één worden, maar dat hoeft ook niet. Het gaat immers nu om het verstaan van de tekst en niet om de intenties van de auteur. Die laatste kunnen zo nodig geïnterpreteerd worden in een persoonlijk gesprek. Gadamers hermeneutiek heeft duidelijk ook een ethische dimensie. Het is een vereiste dat de interpreet zich open stelt voor de visie van de ander. Hij moet zijn startinterpretatie (zijn vóóroordeel) op het spel willen en durven zetten. Interpreteren is iets anders dan oordelen of bekritiseren. Zo kan de filosofische hermeneutiek dienstbaar zijn aan dit project waarin de lezer ook voortdurend aan het interpreteren is over dat wat gelezen is. Zowel van de schrijver als van de lezer wordt gevraagd zijn vóóroordeel op het spel te zetten. 1.1.4 Een werkhypothese (vertolking 1) Elk praktisch-theologisch concept kent de voorkeur voor een wetenschappelijke methode van onderzoek. Ik ga uit van de empirisch-analytische onderzoeksmethode. Deze methode werkt volgens de gelijknamige wetenschapstheorie van falsificatie van hypothesen. Men onderzoekt een bepaald praktijkprobleem, in mijn rapportage betreft dat dus het geestelijk leiderschap. Daarna verkennen we de situatie, bestuderen literatuur en stellen een hypothese op. De hypothese laat zien wat het probleem is en hoe het probleem hanteerbaar kan worden gemaakt. Als de hypothese juist blijkt, is de theorie niet gefalsificeerd. Hoe meer een theorie van alle kanten is onderzocht, hoe sterker ze staat, mits de hypothese juist bevonden wordt. Ik ga van het uitgangspunt uit dat praktisch theologisch onderzoek altijd empirisch, in de concrete werkelijkheid waar gehandeld wordt, getoetst moet worden. Dit kan kwantitatief of kwalitatief. Men heeft hoe dan ook één van beide van deze vormen van onderzoek nodig indien men wil dat de theorie empirisch aanvaardbaar is. Theologie of godsdienstwetenschap en de sociale wetenschappen staan hier in een gelijkwaardige, elkaar bevragende en kritiserende verhouding6. Het principe van de interdisciplinariteit en de hermeneutische cirkel heb ik op de volgende wijze als uitgangspunt geïmplementeerd in mijn rapportage. De subjectiviteit van mijn interpretaties maakt het noodzakelijk een tweevoudige vertolking toe te passen (vertolking 1 en 2). De eerste vertolking (1) vindt plaats binnen de systeem-theoretische aanpak vanuit de bijbel, traditie en de sociale wetenschappen, cultuur en godsdienstsociologie. Uit deze systeemtheoretische aanpak volgt een werkhypothese gericht op profetisch leiderschap. Deze werkhypothese gaat nu de




hermeneutische cirkel in van het godsdienstsociologisch onderzoek (vertolking 2). Binnen het godsdienstsociologisch onderzoek stel ik mijn vooroordelen op het spel. 1.1.5 Godsdienstsociologisch onderzoek (vertolking 2) Na het opstellen van de hypothese dient deze in de praktijk getoetst te worden met kwantitatieve onderzoeksmethoden, zoals vragenlijsten. Daar kunnen veel mensen aan meedoen, zodat de uitkomsten representatief zijn voor ieder die met het probleem te maken heeft. Binnen het godsdienstsociologisch onderzoek stel ik dus mijn eigen intersubjectieve vooronderstellingen op het spel. In mijn werkhypothese gericht op het profetisch leiderschap richt ik mij in zijn algemeenheid op twee vragen die betrokken zijn op dit type leiderschap: 1. Aan welke maatstaf of maatstaven is het profetisch leiderschap te herkennen?; 2. Wat heeft dit type leiderschap vòòr op andere typen leiderschap? Ten aanzien van de eerste vraag ga ik op zoek naar het kenmerkende en de specifieke eigenschappen van dit type leiderschap. De tweede vraag betrek ik op het geloofspeil van de gemeente of door mij wel geestelijke groei genoemd. Het profetische leiderschap dient een directe invloed te hebben op het geloofspeil (geestelijke groei) van de gemeente en moet bewezen worden. Indien falsificatie van de hypothese plaats vindt gaan we opnieuw de hermeneutische cirkel in. Dit zal leiden tot een herijking van mijn praktisch theologische theorie. Indien er geen falsificatie plaats vindt kan er overgegaan worden op de beschrijving van een vernieuwde praktijk voor het geestelijke leiderschap. 1.1.6 Een leeswijzer Vanuit de interdisciplinariteit is een leeswijzer te herleiden die nuttig is voor de lezer om de gang van deze rapportage te kunnen blijven volgen. Ik gebruik hiervoor het schema van Dingemans (figuur 1 op pagina 14) betrokken op de interdisciplinariteit. In dit schema maak ik de diverse onderdelen en stappen inzichtelijk door ze onder te brengen in het schema. (Praxis) Praktisch theologische ecclesiologie (par.3.1)

(Theologie) Systematisch-theologische ecclesiologie (par.3.2) (Praktisch theologische theorie) Thema’s binnen geestelijk leiderschap (par.4.1)

(Sociale wetenschappen) Cultuur (par.2.1) en Godsdienstsociologie (par.2.2)

Hermeneutische cirkel Godsdienstsociologisch onderzoek (hfst.5)

(Vernieuwde praxis) Hypothese van profetisch leiderschap, een model (par.4.2)




Alle onderdelen van deze rapportage zijn vervat in dit schema. Iedere keer wanneer er een overgang plaats vindt binnen het schema zal dit vooraf aangegeven worden door dit schema te tonen en geel te accentueren welk onderdeel het betreft binnen dit geheel. De hermeneutische cirkel is in het schema ook aangeven en is een apart onderdeel. 1.2

Intersubjectieve achtergronden

De intersubjectieve achtergronden geven ‘kleur’ aan mijn studie. Er zijn een viertal achtergronden die voor mij van groot belang zijn in mijn kijk op geestelijk leiderschap. Als eerste zie ik het voortdurend leren in het geloof als noodzakelijk en als doelstelling waartoe het leiderschap moet stimuleren (par.1.2.1). Het leren staat verder in het kader van de geestelijke groei en is daar dienstbaar aan (par.1.2.2). Als derde de werking van Gods Geest in een mensenleven, ongrijpbaar in de zin van onbeheersbaar maar wel ervaarbaar (par.1.2.3). Als vierde en laatste is daar de traditie waarin onze voorouders tot ons spreken. Waardevol en tegelijk een mogelijke valkuil als je er niet evenwichtig mee omgaat (par.1.2.4). Voordat ik nu overga tot het benoemen van specifieke uitgangspunten die van belang zijn voor het geestelijk leiderschap wil ik eerst een algemeen subjectief uitgangspunt noemen. In het boek “De gemeente en haar verlangen”7 is vermeld dat de christenen in Nederland grofweg zijn in te delen in drie groepen: 1. Gelovigen die de christelijke traditie letterlijk nemen (bijbel en kerkelijke belijdenissen); 2. Gelovigen die de traditie zowel letterlijk als metaforisch verstaan; 3. Gelovigen die slechts bepaalde aspecten van de traditie waarderen en ook waarden uit andere spirituele stromingen waarderen. Ik voel mij verbonden met de 2e groep. Hierbij dien ik nog wel uit te leggen wat ik onder een ‘metaforisch verstaan’ versta. Een metafoor is een vergelijking die symbolisch kan zijn. Bij “De Heer is mijn Herder” is het duidelijk dat ik Herder niet letterlijk moet nemen maar symbolisch. Ik ben immers een mens en geen schaap. Een metafoor ligt sterk tegen een symbool aan. Het kenmerk van een symbool is verder dat de betekenis cultuur en taal afhankelijk is. In dit uitgangspunt zit een aspect van tijdgebondenheid. Wijdverbreid is de gedachte dat de bijbel een tijdgebonden product van vroegere generaties is. Er is weinig verwachting meer van de bijbel. Dit komt omdat men van de stelling uitgaat dat teksten uit een vroegere tijd automatisch tijdgebonden zijn. Het moet dus wel achterhaald zijn. Nu is het niet zo dat de bijbel geen tijdloos boek is. Dat is hij wel. De lezer heeft dus hulp nodig bij het lezen. Maar dit betekent niet dat de betekenis pas duidelijk kan worden met behulp van wetenschap en archeologie alleen. We hebben de wetenschap nodig om ons vizier scherp te kunnen stellen. Teksten moeten geplaatst worden in de context van hun tijd maar allereerst in de geschiedenis van Gods openbaring. In de bijbel openbaart God zich. Teksten die geplaatst worden in hun tijd zien we dan bij allerlei strafwetten voor Israël. We moeten daarbij bedenken dat God zelf dit volk heeft samengesmeed en dat het een volk is met een eigen rechtspleging. Wanneer we dus in het Nieuwe Testament bepaalde strafwetten niet meer tegen komen mogen we niet zeggen dat deze strafwetten dus tijdgebonden waren. Het is geen kwestie van tijdgebondenheid maar van voortgaande openbaring. Nog steeds geldt de doodstraf op bepaalde zonden




maar deze wordt niet meer uitgevoerd door Gods gemeente als in het Oude Testament maar door God zelf bij het laatste oordeel. Het plaatsvervangende van Jezus komt hier ook om de hoek kijken doordat Hij door God als rechter is aangesteld. We zien in de bijbel ook vaak genoeg dat God zich tot op een bepaalde hoogte aansluit bij de dan geldende en heersende cultuur. De exegeet moet door geduldig lezen steeds opnieuw vaststellen welke elementen van een tekstgedeelte tijdbepaald en welke algemeengeldend zijn. Leesblindheid krijg je als je per definitie uitgaat van een tijdgebonden en achterhaalde tekst.8 De traditie metaforisch verstaan wil voor mij dus zeggen dat ik enerzijds de traditie wil verstaan vanuit de context waarin ze geschreven is (tijdbepaald) en anderzijds rekening houden met de openbaring van God aan vroegere geslachten (algemeen-geldend). Traditie is een vermenging van de werken van Gods Geest (opvoeding) en de werken (interpretatie) van de mens. Dit onderscheidt zich van de Bijbel, Gods Woord, die qua niet menselijke openbaring voor 100% werk van de Geest is. Ten aanzien van de traditie en de interpretatie van Gods Woord blijf ik een filosofische hermeneutiek voorstaan. 1.2.1 In de leerschool van het geloof “Een mens is nooit te oud om te leren” is een bekend gezegde. Het laat iets zien van de veranderlijkheid in het leven. Sta open voor nieuwe lering. In het geloof is dit gezegde te vrijblijvend. Je mag in dit gezegde zelf kiezen of je wilt leren of niet. Ten aanzien van het geloof zou ik dit gezegde veranderen in “Een mens is nooit uitgeleerd in de leerschool van het geloof”. Dingemans heeft hier duidelijke dingen over gezegd waar ik als gelovige openhartig achter kan staan. Hij spreekt daarin de gelovige vooronderstelling uit dat er geen ‘weters’ zijn tegenover ‘niet-weters’9. Je zou ook kunnen zeggen dat er geen professionele geestelijken zijn die het allemaal weten tegenover gewone leken die het allemaal niet weten. Verder stelt Dingemans dat er nooit een moment komt waarop je kunt zeggen ‘nu ben ik volleerd’. Ook de bijbel spreekt er van dat ons kennen altijd onvolkomen is en blijft. Pas wanneer de volmaaktheid is gekomen zullen we ten volle kennen. Deze gelovige vooronderstelling deel ik en daarom dient het leiderschap een open leerproces voor te staan, geen autoritair onderwijssysteem waarbij het leiderschap uitmaakt wàt mensen moeten geloven en hòe mensen moeten geloven. Iedere gelovige dient te komen tot een eigen standpuntbepaling en een eigen overtuiging in het geloof. Het gaat om het ontwikkelen van een eigen geloof. Dit is nodig om tot een overtuigde participatie te komen. Zo dient iedere gelovige het proces in te gaan van zelfreflectie over dat wat wordt aangedragen in het geloof. Kan ik er iets mee? Helpt het mij te groeien in geloof in mijn relatie met God? Toets alles en behoud het goede. In deze zelfreflectie heb ik de ander nodig wil ik niet verzanden in een cirkel van zelfbevestiging. Dingemans draagt dit ook aan met het beeld van de ‘beeldenstorm’10. Hij haalt hier de theorie van Fowler aan. Deze stelt het volgende: iedere leeftijd heeft zijn eigen geloofsvoorstellingen. Mensen blijven in hun leven beeldenstormers en beeldenbouwers. Men kan dus niet in de kinderjaren al het goede beeld van God meegeven, dat een mensenleeftijd meegaat. In elke periode moeten de oude beelden vernietigd worden en moet er gezocht worden naar nieuwe beelden. Een kind van vier denkt heel anders over God dan een jongere van vijftien. En een volwassene van middelbare leeftijd heeft al heel wat ‘godsbeelden’ achter de rug, als hij de beeldenstorm in zijn leven heeft toegelaten. In het toelaten van de beeldenstorm komt het aspect van zelfreflectie terug. Nu is mij uit de praktijk gebleken dat niet iedereen bereid is het proces van zelfreflectie in te gaan, en dan zeg ik dit nog voorzichtig. Dit vindt deels zijn oorzaak in de ontwikkelingspsychologie. In de eerste




twintig jaar van het leven maakt een mens in zijn ontwikkeling de grootste veranderingen door. Daarna wordt het allemaal wat rustiger. Dat betekent dat mensen hun verdere leven blijven bij de beelden, die ze zich in hun adolescentieperiode hebben verworven. De groei ‘stagneert’ na dertig jaar. Men ‘durft’ ook niet zo goed meer te veranderen, omdat men bang is daardoor alles op het spel te zetten en het laatste beetje geloof dat men heeft kwijt te raken. Wat heeft dit voor consequenties? Het kan leiden tot starheid en de onwil om het proces van zelfreflectie in te gaan. Er blijft in het hele leerproces een eigen verantwoordelijkheid van de individuele gelovige over waar het leiderschap geen grip op heeft. Wat kan het leiderschap wel doen? Zij kan situaties en mogelijkheden creëren voor de gemeente om te leren. Geestelijke leiders moeten het niet stimuleren om maar klakkeloos over te nemen wat hen geleerd wordt. Dit betreft ook het klakkeloos overnemen van de traditie. Iedere gelovige dient hierin zijn eigen geloofsovertuiging en standpunt in te bepalen. Daarbij blijft men de intentie houden van de filosofische hermeneutiek door bereid te zijn de startinterpretatie (vooroordeel) op het spel te zetten in gesprek met die ander. Leren hoort gewoon bij de gemeente omdat leren een basisfunctie is van ieder mens en van iedere menselijke gemeenschap.11 De eigen verantwoordelijkheid in de leerschool van het geloof moeten we niet overschatten. In de traditie wordt geleerd dat de mens in het tot geloof komen een eigen verantwoording heeft, maar dat deze niet beslissend is. Gods raadsbesluit laat Gods genade zien als enige grond van ons behoud. Zonder het initiatief van God die door Zijn Geest in ons werkt zouden wij niet willen erkennen dat wij schuldig staan en op Gods welwillendheid zijn aangewezen. De erkenning van Gods raadsbesluit mag er echter niet toe leiden dat het handelen van de mens zozeer gedetermineerd wordt geacht door de invloed van God, dat de eigen verantwoordelijkheid van de mens daardoor in de verdrukking komt. De eerste oorzaak voor de verwerping komt voort uit de vrije wil van de mens, omdat zij zich uit eigen beweging van God hebben afgewend. De eerste oorzaak van de zaligheid is Gods eeuwige en genadige verkiezing, dat wil zeggen dat God van tevoren niets in ons heeft gevonden waardoor wij boven anderen verkozen zouden moeten worden. Wij allen verdienden het verderf om onze zonden. De hoogste en uiteindelijke oorzaak van onze uitverkiezing is de ten toonspreiding van de heerlijkheid Gods. De openbaring van Zijn goedheid, barmhartigheid en genade. In de eigen verantwoordelijkheid te blijven leren in het geloof zijn we niet aan onszelf overgeleverd. In de leer van de traditie zien we een tweezijdige kant van dezelfde zaak. De verantwoordelijkheid van de mens en de invloed van God op de mens door zijn Geest. Dit is een grote troost en een enorme bemoediging welke ik graag als gelovige vooronderstelling mee wil nemen. Deze tweezijdigheid (belofte en eis) zien we ook weer terug in de traditionele leer over het verbond dat God gesloten heeft met de mens12. God wil door middel van het verbond zijn mensheid en wereld tot haar bestemming brengen. Door geloof en gehoorzaamheid (de eis binnen het verbond) moet de mens zich steeds sterker binden aan God. Na de verbondsbreuk (de zondeval) gaat God toch door met het verbond (Gen.3:15). Dit wordt wel de moederbelofte genoemd omdat in deze belofte alle andere beloften vallen. Na de zondeval komt dan het genadeverbond in plaats van het verbond van de gunst. God bewijst ons genade in Christus. Let op, alleen in Christus is en kan God ons genadig zijn. Ook hier zien we weer de tweezijdigheid: belofte en eis. De belofte is hetzelfde, de eis is echter uitgebreid. Naast vertrouwen en leven naar zijn Woord is er bekering nodig. In de loop van de geschiedenis zien we dat het genadeverbond zich beweegt in de vorm van een “zandloper”. Met pinksteren wordt




het genadeverbond weer universeel. Het verbond doorloopt dus bepaalde fasen: het Noachitisch verbond wat monopleurisch is en voor een bepaalde duur en doel. Het verbond met Abraham waarin de hele mensheid deelt in de belofte. Deze belofte is vervuld in de komst van Christus. We kennen dan nog het Sinaïtisch verbond waarin vooral de nadruk valt op het onderhouden van Gods geboden. Als laatste kennen we dan het nieuwe verbond. Er is onderscheidt en overeenkomst tussen het oude en het nieuwe verbond. In wezen is het één verbond. Het nieuwe verbond is dan ook eigenlijk niet nieuw maar vernieuwd, verbeterd. Het nieuwe verbond vraagt nog steeds een gelovig antwoord van de mens. Bij het verbond in het Nieuwe Testament valt de nadruk op wat de Here geeft, vraagt en doet. In Gal.4:24 zien we de twee verbonden, het ene gekenmerkt door de belofte, God doet het voor ons (Nieuwe Testament) en het andere door de wet, de mens moet het doen (Oude Testament). Er is nog een verschil volgens 2 Kor.3:6, het verschil tussen de letter en de Geest. In de weg van het verbond vraagt God van ons dat wij onszelf aan Hem geven. Hij is niet tevreden met een uiterlijke verbondsdienst, ook al is die nog zo keurig en correct. Hij vraagt ons hart!! De verbondsbelofte is dus geen onvoorwaardelijke heilsbelofte aan de uitverkorenen. In het verbond zijn is niet identiek met wedergeboren zijn. Ondanks dat God Zelf voorziet in al Zijn eisen (geloof en bekering) binnen het verbond blijft de mens toch zelf verantwoordelijk. Dit is een raadsel dat wij niet begrijpen maar daarmee toch ook veel troost biedt. De lering door Gods Geest vraagt van de gelovige een gelovige en actieve luisterhouding. Een sprekend voorbeeld daarvan heb ik gevonden in een ooggetuigenverslag in het boek “Hoe een christengemeente tot bloei kwam”13. De situatie doet zich voor in een christengemeente in de Amerikaanse stad Houston. Deze gemeente was op sterven na dood (De kerk van de Verlosser onder leiding van ds. Graham Pulkingham). Deze kerk heeft ondervonden dat door inmenging van de Heilige Geest alles kan veranderen. De auteur van dit boek vertelt dat het niet veel had gescheeld of hij was nooit getuige geweest van het wonder dat zich in deze gemeente voltrokken had. Zijn eigenlijke plan om een rondreis te maken door Amerika en studie te doen naar de charismatische beweging werd destijds verstoord door een ‘toevalligheid’ aan omstandigheden. Op een gegeven moment heeft de auteur een belangrijke les geleerd als hij schrijft: “Er was iets eigenaardigs aan de gang en ik heb sindsdien geleerd dat allerlei waarschuwingslichten aanflitsen wanneer Gods bedoelingen met onze menselijke plannen in de knoop raken en het hele ritme en de vastigheid van het leven verstoord worden”. Wat de auteur persoonlijk heeft geleerd is ook betrokken op de gemeenschap als geheel. De christelijke gemeente in Houston heeft vanaf het begin geleerd te luisteren hoe ze de wil van God moesten horen en weten, zodat ze voldoende ernst met Hem gingen maken om Hem ook te gehoorzamen. In Houston kwamen ze ertoe om te luisteren en te horen en soms kregen ze vreemde en eigenaardige aanwijzingen. Niet zo dat er hoorbare stemmen waren. Maar diep in hun eigen hart en als een gemeenschappelijk organisme van mensen, werden ze ervan overtuigd dat God hun zei dingen te doen, soms geheel buiten alle logika en verstandsoverweging. Als kerk zijn ze heel gevoelig geworden in het zoeken en ontdekken van Gods wil, ook als dat betekent dat ze lange tijd moeten wachten tot die geopenbaard is. Zonder de kunst van luisteren en Gods aanwijzingen verstaan, raakt de hele onderneming op een dwaalspoor.14 Luisteren naar God houdt de gelovige vooronderstelling in dat God ook vandaag nog spreekt en handelt waaruit zijn bemoeienis met de mens blijkt. In de traditie is Gods




handelen in deze tijd niet ontkend maar gezien als een voortzetting vanuit de omgang met Zijn volk Israël in het Oude Testament. God openbaart zich o.a. door communicatie met de mens. God laat niet alleen zien dat Hij er is en werkt, dat Hij tot de mens wil komen en zelfs in het heiligdom op symbolische wijze bij Hem wil verblijven, maar ook oefent Hij reële gemeenschap met hem door Zijn Geest in hem te geven15. Op allerlei wijze is er communicatie; de relatie die God zoekt , is wezenlijk wederkerig. Dit is ten volle wat de openbaring bedoelt: het verkeer tussen God en de mens te bewerkstelligen. De Geest (ruach) is een openbaringsbemiddelaar. De Geest van God stelt de mens geheel in dienst van God en maakt hem bekwaam tot het doen van Gods werk, bereidt hem voor op de openbaring van God en zorgt dat hij namens God kan optreden. Door de Geest komt er een gevolmachtigd handelen vanuit God door de mens tot stand. Er ontstaat door de ruach een band, een eenheid, tussen God en mens. Het is het paradoxale van de relatie tussen God en de mens, die enerzijds een eenheid laat zien en tegelijk onderscheid. In het Oude Testament komt de werking van Gods Geest op twee wijzen tot ons, in de vorm van charismatische leiders (richteren) en op extatische wijze (in extase zoals bij profeten). Later zien we ook de werking van Gods Geest door openbaring in het woord. Gods Geest treedt nergens op als zelfstandige eenheid, los van de Vader en de Zoon. De Geest is dus niet als zelfstandig, of scheppend beschouwd en evenmin een deel van de natuur als zodanig, wel is de Geest Gods door God aan mens en dier geschonken. De Geest (levenskracht) is een gave die mens en dieren, zolang zij leven, toebehoort; na hun dood gaat ze tot God terug. Behalve kracht, extase, leven geeft de Geest ook wijsheid, bijzonder duidelijk zijn de teksten Ex.31:1-6 en Ex.35: 30vv. Bijzonder belangrijk is de rol die de Geest speelt bij de heilsverwachting in het OT. De heilstijd wordt vervuld door de Geest die de wereld nieuw maakt door de innerlijke verandering van de mens. Hij maakt hem deel van de genadegaven Gods (charismata) en doet hem de gemeenschap met God ervaren door Zijn inwoning in de mens. Het algemene woord voor openbaring in het OT is visioen. Toch is dit niet de meest voorkomende wijze van openbaring. Deze geschiedt in het OT juist veel meer door het Woord. In de profetische geschriften vloeien beide: openbaring en prediking door het woord, vaak dooreen. Dat God zijn volk steeds met zijn Woord heeft bezocht, toont hoezeer Hij getrouw is in zijn verkeer met zijn volk; als Hij weigert te spreken is dat een bewijs van zijn toorn. Zijn openbaringswoord heeft altijd het heil van zijn volk of de mens ten doel en kan nooit dubbelzinnig of zelfs misleidend zijn, zodat het de mens in onzekerheid of op het verkeerde pad brengt, zoals dit elders in de antieke wereld van goddelijke aanwijzingen en orakels wel eens wordt vermeld. 1.2.2 Geestelijk leiderschap en geestelijk groei Graafland ziet in zijn boek “Gedachten over het ambt” een relatie tussen het functioneren van het geestelijk leiderschap en de geestelijke groei van de gemeente. Hij zegt dat naarmate aan de christelijke gemeente een mondige plaats wordt toegekend, en dat vooral op grond van een actuele situatie, de aan de gemeente toegekende volmachten toenemen. Concreet betekent dit, dat als het niveau (peil) van de gemeente geestelijk laag is, de ambten een meer zelfstandige plaats innemen. Voor de inschatting van het geestelijk peil zal het leiderschap een meetinstrument voor handen moeten hebben (in hfst. 5 kom ik hier uitgebreid op terug). Bij een laag geestelijk peil van de gemeente fungeren de ambten meer als een instantie tegenover de gemeente dan dat ze uit de gemeente opkomen. Is het niveau van een hoger geestelijk gehalte, dan krijgt de gemeente een navenante positieve rol te vervullen naar de ambten toe16. Ik deel dit standpunt en ga het geestelijk niveau van de




gemeente omschrijven als geestelijke groei. De vraag is dan wat ik versta onder geestelijke groei? In het kader van deze rapportage is het van belang mijn uitgangspunt hierin verder te verduidelijken. Het blijkt dat over geestelijke groei niet eensluidend wordt gedacht. Is het toepassen van andere vormen in de dienst een aspect wat betrekking heeft op geestelijke groei? Of is het toch meer dan dat? Uit eigen ervaring is mij gebleken dat de vraag over geestelijke groei, en wat dat inhoudt, niet makkelijk is te beantwoorden. Veel factoren zijn hierop van invloed. Toch meen ik enige hoofdlijnen te kunnen weergeven in wat geestelijke groei omvat. Om de hoofdlijnen te ontdekken stel ik mezelf een aantal vragen: • Welke verantwoordelijkheid draagt de gelovige voor zijn groei? • Wat doe je als iemand niet wil deelnemen aan de activiteiten met het oog op geestelijke groei? • Zijn er verschillen in groei? Zo ja, hoe ga je daar mee om? • Wanneer ben je “volwassen” in het geloof? • Wat zijn dan de kenmerken van een “zuigeling”? • Kan een stilstand of achteruitgang in geestelijk groei geloofsafval veroorzaken? Welke verantwoordelijkheid draagt de gelovige voor zijn groei? In de geestelijke groei is er sprake van twee verantwoordelijkheden: 1. De eigen verantwoordelijkheid van het gemeentelid om deel te nemen aan de activiteiten die een kerkenraad organiseert met het oog op geestelijke groei; 2. De verantwoordelijkheid van de kerkenraad om met het oog op geestelijke groei wegen te zoek waarlangs die groei ook daadwerkelijk gestalte krijgt. Voordat ik overga tot het verder beantwoorden van de vraag wil ik mij eerst richten op een definitie van geestelijke groei. Geestelijke groei is namelijk een term die veel ruimte biedt voor eigen invulling. Laat ik daarom eerst beginnen met te omschrijven welke definiëring ik eraan geef. De eerste vraag die ik mezelf hierbij stel is of de woordencombinatie “geestelijke groei” ook terug te vinden is in de bijbel? Daar kan ik kort over zijn. De letterlijke woordencombinatie van “geestelijke groei” komt niet voor in de bijbel. Er is wel een woord in de bijbel dat een duidelijk verband heeft met “groei”. Dat is het Griekse woord “teleios”. Het bijvoeglijk naamwoord teleios betekent ‘volmaakt, volwassen’. Het is afgeleid van woord telos “einde, voleindiging; doeleinde, doel”. In geestelijk opzicht kan men zeggen dat personen “volwassen” zijn (1 Cor.14: 20) en dus een goed onderscheidingsvermogen hebben, met andere woorden ze hebben in dit opzicht hun doel bereikt. Het woord wordt drie maal gebruikt tegenover het woord nêpios ‘onmondig, kinderlijk’ en het kan ook op andere plaatsen waar het gebruikt wordt voor gelovigen op deze wijze opgevat worden (Fil.3: 15). Zelfstandig gebruikt duidt het woord in de mannelijke vorm een ‘volwassene’ (in het NT een volwassene in het geloof) aan (Hebr.5: 14). Ook al komt de letterlijke woordcombinatie niet voor in de bijbel, er wordt wel degelijk gesproken over geestelijke groei en wel in het beeld van een kind dat groeit naar volwassenheid. Dit beeld kom ik in een aantal bijbelgedeelten tegen. Als eerste vermeld ik hier 1 Corinthiërs 3: 1,2 verder het al eerder aangehaalde vers uit Filippenzen 3: 15,16 en Hebreeën 5: 11 – 6: 8. Om te komen tot een definiëring van geestelijke groei wil ik deze bijbelgedeelten nader bestuderen. (1 Corinthiërs 3: 1,2) De Corinthiërs mogen dan de heilige Geest hebben ontvangen, ze gedragen zich niet als zodanig. Paulus kon hen niet aanspreken als ‘geestelijke mensen’ maar als




‘vleselijke mensen’, als kleine kinderen in Christus. Let wel, Paulus zegt hier niet dat zij de Heilige Geest in het geheel niet hebben ontvangen, maar dat zij niet als zodanig aanspreekbaar zijn. Hun instelling is ongeestelijk, ja, ‘vleselijk’. Zij worden gedreven door lichamelijke impulsen en lusten (genot). Paulus moest tot hen spreken ‘als tot kleine kinderen in Christus’. De nepioi (onmondigen, kleine kinderen) staan tegenover de teleioi (volmaakten, volwassenen), tot wie Paulus wel met goddelijke wijsheid kon spreken. Weliswaar zijn de gelovigen van Corinthe ‘in Christus’ in hun gedrag en instelling is daar nog maar weinig van te merken, en daar spreekt Paulus hen op aan. Paulus blijft in vers 2 nog even stilstaan bij het beeld van de zuigelingen. Zij zijn alleen in staat om melk tot zich te nemen en geen vast voedsel. De eerste zin van vers 2b ‘jullie waren nog niet krachtig’ of ‘jullie waren nog niet in staat (vast voedsel te eten)’ klinkt als een constatering. Zo was de toestand van de Corinthiërs toen zij net tot bekering waren gekomen. Paulus verwijt hen dat zij nog niet tot geestelijke volwassenheid zijn gekomen. Zij zijn daar zelf schuldig aan. Aan de geestelijk volwassen christenen kan ten volle de wijsheid van God (vaste spijs) doorgegeven worden, aan geestelijke zuigelingen echter alleen wat voor hen makkelijk te verteren is (melk). Onder melk is verstaan de dingen die betrekking hebben op het eerste onderwijs, de basis. Wat mij in dit bijbelgedeelte als eerste opvalt is het gedrag van deze christenen, hun houding ten opzichte van de Heilige Geest maar ook ten opzichte van elkaar. Geestelijke groei is blijkbaar te bemerken in iemands gedrag, zijn of haar houding. Deze christenen laten zich niet leiden door Gods Geest maar door hun eigen begeerten. Zij zijn niet afgestemd op Gods Geest en Zijn leiding. In hun begeerten komen zij uiteraard de ander tegen met verschillende begeerten. Als ieder zo voor zijn eigen begeerte loopt te ‘draven’ krijg je strijd en partijschappen. Het tweede dat mij opvalt is dat er gesproken wordt over voedsel voor zuigelingen en volwassenen. Dit beeld heeft iets in zich van ‘gemakzucht’. Wanneer een volwassene alleen maar babyvoedsel wil is dat niet gezond. Zijn lichaam gaat er aan wennen en zijn maag kan verder in zijn leven geen vast voedsel meer verdragen. Het één houdt het ander in stand. Geestelijk gezien is dit beeld ook van toepassing. De gelovige die geen of weinig energie wil steken in het ‘eten van de goddelijke wijsheid’ wordt gemakzuchtig en kan op den duur geen ‘vast voedsel’ meer verdragen. De gelovige wordt daarmee bevestigd in zijn standpunt dat het niet goed is om ‘vast voedsel’ te eten, het doet hem/haar immers geen goed? (Filippenzen 3: 15,16) De context van deze twee verzen staat in het teken van een aansporing om Christus te kennen. Paulus jaagt er naar om Christus werkelijk te leren kennen en de uitwerking van de verlossing in zijn leven te zien, maar hij wordt daarbij niet gemotiveerd door een menselijk streven om zelf volmaakt te worden. Sinds het moment, dat de Heer hem ‘greep’ op de weg naar Damaskus, heeft Paulus nog maar één verlangen: Christus te kennen, te dienen en te ontvangen, wat Hij gegeven heeft. Dit verlangen kenmerkt een gelovige die verlangt naar geestelijke groei. Deze gezindheid moeten alle ‘volmaakten’ of ‘volwassenen’ hebben. Voor het woord ‘volmaakt’ is weer het woord teleioi gebruikt. De gelovigen hebben allemaal wel een bepaalde graad van rijpheid en geestelijke volwassenheid bereikt. Daarom roept Paulus hen op vanuit deze rijpheid verder te groeien en te streven naar volkomenheid. De gelovige moet steeds verder groeien in het kennen van Christus en het ervaren van Zijn kracht tot een heilig leven (vs 10-14). De ervaring van Gods werk in de gelovige stimuleert hem/haar tot verdere groei. In deze verzen komt verder de ‘gezindheid’ sterk op mij over. Welke gezindheid hebben wij als gelovigen? Willen wij ons uitstrekken naar alles wat Christus ons




gegeven heeft? Of zijn we tevreden met een ‘beetje’ in plaats van de volheid? Het is het verlangen naar geestelijke groei dat een gelovige kenmerkt. Voor wie dit verlangen niet kent mag God erom bidden. (Hebreeën 5: 11 – 6: 8) De schrijver (Paulus?) spreekt hier de gemeente sterk vermanend aan. De reden hiervoor is, dat een gedeelte van de lezers zo vol is van onbegrip, onwil en ongeloof, dat de schrijver moeite heeft het hun uit te leggen. Dit doet denken aan situaties in het OT waar ook sprake is van traagheid van horen (vgl. Jer.6:10; Ezech.12:2; Zach.7:11vv). Het ‘traag’ zijn ‘aan de oren’ (vlg.6:12) wordt uitgewerkt in vers 12 en 14. Degene die ‘traag’ zijn geworden aan de oren, zijn ook ‘traag’ in gehoorzaamheid en geloof (6:12). In het begin is dit blijkbaar anders geweest. De lezers zijn in hun geestelijke groei stil blijven staan; ja, er is zelfs achteruitgang. Na zoveel jaren hadden ze leraars moeten zijn, d.w.z. in staat om anderen te onderwijzen in het geloof. Zowel het woord ‘weer’ als ‘u bent geworden’ wijzen erop dat de lezers oorspronkelijk wel groeiden in geloof en kennis, maar dat deze ontwikkeling is blijven stilstaan. ‘Melk’ is op zichzelf niet minderwaardig vergeleken met ‘vast voedsel’, maar het is wel behorend tot een bepaalde leeftijd, nl. die van baby’s. Zoals in de natuurlijke wereld het nodig hebben van (moeder)melk betekent dat het betreffende kind nog een zuigeling is en nog nauwelijks kan spreken, zo geldt dat ook in de geestelijke wereld. De lezers kunnen het vaste voedsel niet verdragen, ze hebben nog melkvoeding nodig; dus zijn zij geestelijk onmondig. Dit zegt de schrijver tot hun beschaming. Ze weten niet met het Woord Gods om te gaan, het niet toe te passen. Een volwassene wordt gekenmerkt doordat hij vast voedsel eet en proeft wat goed en wat bedorven is. Het met nadruk vooraan geplaatste teleion moet hier niet vertaald worden met ‘volmaakten’, maar met ‘volwassenen’, omdat het een tegenstelling vormt met nepios (kind vs.13). De ‘zintuigen’ moeten we zien als het bevattingsvermogen van de gelovigen. De volwassen gelovigen zijn (door oefening) in staat goed en kwaad te onderscheiden, d.w.z. te proeven of een bepaalde soort van onderwijs waar en opbouwend is, of dat zij leidt tot dwaalleer. De schrijver wil voor zijn lezers niet meer ‘een fundament’ leggen, d.w.z. de fundamentele waarheden, het basisonderwijs van het Evangelie uitleggen. Hij is ervan overtuigd dat zijn lezers door zijn vermaning zo zijn geschrokken, dat ze bereid zijn zich te richten op de ‘volwassenheid’ in het geloof. Met ‘dat zullen wij doen’ neemt de schrijver als het ware zijn lezers onder dwang mee; hij is niet van plan rekening te houden met degenen die ongehoorzaam zijn. Het bijvoeglijk naamwoord nothros betekent ‘traag, loom’. Het wordt in het NT alleen overdrachtelijk gebruikt in de zin van geestelijke traagheid. In Hebreeën 6:12 vormt het een tegenstelling met de in vers 11 genoemde ‘íjver’, terwijl het in Hebreeën 5:11 gaat om letterlijk ‘traag met betrekking tot de oren’, dat wil zeggen ‘traag van begrip’. Geen traagheid van begrip door beperkte verstandelijke vermogens maar een traagheid door onwil en ongeloof. Een markante uitspraak van Calvijn is: “Wanneer wij ( aldus Calvijn) arm en behoeftig en bijna zonder geestelijke goederen zijn, moeten we de oorzaak niet bij God zoeken, maar is dit te wijten aan de traagheid en bekrompenheid van ons geloof (comm. Op Joh. 7:38). Wat mij bijzonder opvalt in dit bijbelgedeelte is de opmerking ‘traag in het horen’. Verder wordt er gesproken over ‘oefening’, training. Mensen kunnen in hun geloof blijkbaar traag worden. Deze traagheid heeft verwoestende gevolgen voor de geestelijke groei van de gelovige. Je blijft stilstaan in je groei en stilstand is achteruitgang. Deze achteruitgang mondt dan uiteindelijk uit in geloofsafval. Dit gaat niet van de ene op de andere dag maar leidt




een sluipend bestaan. Soms gaan er twee of drie generaties overheen alvorens het geloof verdwenen is. Dit is een zeer ernstige waarschuwing. Geestelijke groei is van levensbelang. Wat is onze verantwoordelijkheid ten opzichte van de groei? Buiten dat het God zelf is die ons talloze mogelijkheden geeft om geestelijk te groeien (door bijbelstudie, gebed, kerkdiensten enz.) hebben wij zelf ook een aandeel daarin. Ons aandeel is ijver, inzet, oefening. Maak gebruik van de mogelijkheden die God ons geeft om te groeien ook al ben je onzeker of dit nu het beste middel is voor jou. Door er deel aan te nemen oefen je jezelf in het onderscheiden of iets uit God komt of niet. Daarin neem je dus bewust risico’s!! Een atleet ontziet zich veel, zo niet alles om de prijs te halen. Een duidelijk voorbeeld van deze oefening is de openstelling van profetie in de gemeente. Niet alle profetie is van God (arglistig is het hart) en de gemeente moet dit toetsen (oefenen). Nu zijn er mensen die deze risico’s niet durven (willen) nemen uit angst voor schade. Wat hen daarbij ontgaat is het aspect van geestelijke groei. Men blijft liever bij de ‘melk’ omdat dat zo makkelijk te verteren is en wel zo veilig. Maar God vraagt van ons dat wij stappen in geloof durven nemen, dat wij ondernemend zijn in het geloof. Wij mogen niet bij de ‘melk’ blijven maar moeten door oefening ook de ‘vastere spijs’ tot ons nemen. Soms zijn we nog niet toe aan een ‘vaste spijs’, maar dat kan ik alleen weten door ondervinding. Het leiderschap heeft hierin een belangrijke rol. Zij zal moeten inschatten wat de risico’s zijn van een stap in geloof en biddend zoeken naar Gods wil voor de gemeente. Maar als het leiderschap aarzelt en de gemeente onthoudt van het gaan op nieuwe wegen tot geestelijke groei zal zij daar rekenschap van af moeten leggen aan haar Heer. Blijf niet bij de ‘melk’!! Om het aspect van training nog eens extra te benadrukken wil ik een stuk uit een artikel citeren van drs. W. Rietkerk dat gaat over “Zoeken naar echt geestelijk leven, betekent training in godsvrucht”. Citaat: “Velen zijn in onze tijd op zoek naar echt geestelijk leven. Maar hoe kunnen we in dit opzicht groeien en hier mee verder komen? ‘Oefent u in de godsvrucht’, zegt Paulus. Het ouderwetse woord ‘godsvrucht’ zou je kunnen vertalen met ‘geestelijk leven’. Oefen en train jezelf in echt geestelijk leven, want dat krijg je niet voor niets. Je moet je er voor openstellen, je er dingen voor ontzeggen en er helemaal voor gaan. Maar het geeft je grote winst. Paulus zegt dus in dit wijze en pastorale advies aan Timotheus: ‘Een echt geestelijk leven heb je niet zomaar. Je moet je erin oefenen’. En dat is voor ons misschien wel het meest verrassend. Want op de een of andere wijze hebben wij de indruk gekregen in onze opvoeding of in onze traditie, dat je die eerbied en die omgang met God vanzelf wel krijgt. Je hoeft er helemaal geen moeite voor te doen. Als je bidt, naar de kerk gaat en avondmaal viert, dan wordt het je vanzelf wel aangereikt. Wij lijken soms op deelnemers aan de elfstedentocht die niet getraind hebben. Als je daaraan begint zonder te trainen dan ben je na twee uur leeg en is alle plezier verdwenen. Want je moet trainen. Hoe komt het toch dat dit hele gebied van de oefening in de godsvrucht voor ons een goeddeels vergeten hoofdstuk is geworden? Zou het misschien komen doordat er bij ons zoveel en zo vaak benadrukt is dat de genade van God ons om niet gegeven wordt? Dat zit vanaf de Reformatie als het ware in onze traditie en bagage. Je krijgt de liefde van God zonder enige goede werken, uit genade, door wat Jezus voor ons gedaan heeft. Zo is het ons geleerd. Hij doet alles voor ons, om ons en zonder ons. En dat heeft ons heel ontspannen gemaakt, om niet te zeggen gemakzuchtig (‘traag’ Hebr.5: 11), en een beetje consumptief. We laten het allemaal aan ons voltrekken en denken: Wat een zegen. Wat hebben we toch een goede God. Hij is net zo goed als een vader die het werk loopt te doen voor zijn kinderen en zegt: ‘Blijven jullie maar zitten, ik doe het wel’. De afwas, de vuilnis buiten




zetten, de tuin omspitten, op vakantie de tent opzetten. ‘Ik doe het wel voor jullie’. Wat een fantastische vader. Echt? Nee dus. Het soort kinderen dat zo’n vader produceert, zijn van die verwende, luie, vadsige portretten, zonder enig karakter, die ook nooit wat worden. Waarom niet? Omdat ze nooit geleerd hebben zelf aan te pakken. Of om het in de taal van Paulus te zeggen: ze zijn niet getraind. In deze godsvrucht moeten we ons oefenen, we krijgen het niet op een presenteerblaadje aangeboden. Ik leer uit het werkwoord ‘oefenen’ drie dingen. In de eerste plaats zit er een stuk uiterlijke discipline in. In de tweede plaats een stuk innerlijke hartstocht (verlangen naar groei), en in de derde plaats een stuk volharding.” Naar aanleiding van bovenstaande bestudering kom ik tot de volgende definitie van geestelijke groei:

Geestelijke groei is gestalte geven aan een werking van God door de verdieping van ons geloof en het onderling delen van de grote daden Gods, door ruimte te geven aan het werk van Zijn Geest. In de definitie komen een viertal hoofdlijnen naar voren. Ten eerste wordt er gesproken over een werking van God die een groei verondersteld. Geestelijke groei is maar geen menselijke nieuwigheid, een volgende geestelijke hype in een lange reeks. Nee, geestelijke groei is een veronderstelling van Godswege. God verwacht van de gelovige dat hij groeit. Ten tweede bestaat de definitie uit de verdieping van ons geloof. In de veronderstelling van Godswege zit een verwijzing naar de verantwoordelijkheid van de mens. In de geestelijke groei is de verantwoordelijkheid van de mens niet gedetermineerd. Deze verdieping richt zich op het steeds beter leren kennen van Christus. Ten derde doe je dit verdiepen niet individueel maar met andere gelovigen samen. Om geestelijk te groeien heb ik die ander nodig. Ten vierde geef ik aan dat, wil ik iets kunnen delen van Gods grootheid, ik het werk van Gods Geest in mijn leven moet toelaten. Wat doe je als iemand niet wil deelnemen aan de activiteiten met het oog op geestelijke groei? Dit is een zeer indringende vraag. Het gaat hier immers om de opbouw van de gelovige, zijn/haar geestelijke groei. Indirect gaat het hier zelfs om zijn/haar ‘blijven in het geloof’ zoals blijkt uit Hebr.5. Hier kun je niet achteloos mee omgaan. Het ‘niet willen deelnemen’ is een wezenlijk ander aspect dan ‘het tempo niet kunnen volgen’. Deze twee aspecten dienen duidelijk onderscheidden te worden. Daarom wil ik eerst wat zeggen over het tweede aspect ‘het tempo niet kunnen volgen’. Ieder mens is uniek en verschillend ten opzichte van de ander. Dit maakt dat ook ieder mens zijn eigen groei doormaakt in zijn eigen tempo. Maar nu moeten we oppassen, want als er sprake is van ‘tempo’ is daarmee impliciet gezegd dat je al op weg bent, op weg wil gaan. Het wilsbesluit om op weg te gaan is hierbij al genomen. Vóór het aspect van tempo ligt dus het aspect van besluiten. Er dient een duidelijke volgorde aangegeven te zijn in de aspecten ‘wilsbesluit’ en ‘tempo’: 1. Wilsbesluit om geestelijk te willen groeien; 2. Tempo van geestelijke groei. Als eerste is er het besluit, de wil, om geestelijk te groeien. Wat volgt is dan het tempo waarin je groeit. In deze volgorde en niet andersom. Je kunt niet eerst het tempo willen bepalen om vervolgens pas te besluiten of je wel wil groeien. Het gevaar bestaat namelijk dat het aspect van ‘tempo’ misbruikt wordt om het persoonlijk besluit




niet te hoeven nemen van geestelijke groei. Het tempo van groei kan iemand wel belemmeren of de vreugde daaruit wegnemen. Maar dán praten we over de omstandigheden waarin iemand wil groeien en dat is weer een heel ander aspect. De vraag is dus bij iemand die het heeft over ‘het tempo niet kunnen volgen’, of hij/zij het heeft over de omstandigheden of over het besluit. Aan de omstandigheden kun je als leiderschap wat doen, aan de wil (het persoonlijk besluit) kun je niet meer doen dan wijzen op de consequenties. In het begin van deze overdenking is al aangehaald dat er twee verantwoordelijkheden zijn, de eigen verantwoordelijkheid en de verantwoordelijkheid van het leiderschap. Het leiderschap kan de eigen verantwoording nooit overnemen van het gemeentelid. Zij is wel verantwoordelijk voor de omstandigheden waarin een ieder kan groeien. Laat een ieder vooral zijn eigen verantwoordelijkheid nemen en die mag niet afhangen of een ander zijn verantwoordelijkheid ook neemt. Jij kunt de verantwoordelijkheid van die ander niet overnemen! Dat is wat anders als voor een ander verantwoordelijk zijn of voelen. Deze verantwoordelijkheid komt tot uiting in het vermaan. Er zijn hierbij twee bijbelgedeelten die ik wil aanhalen; Lev.19: 17 “Gij zult uw broeder in uw hart niet haten; openlijk zult gij uw volksgenoot terechtwijzen en niet ter wille van hem zonde op u laden” en Joh.21: 21,22; “Toen hij deze (Johannes) zag, zeide Petrus tot Jezus: Here, maar wat zal met deze gebeuren? Jezus zeide tot hem: Indien Ik wil, dat hij blijft, totdat Ik kom, wat gaat het u aan? Volg gij Mij”. Deze beide bijbelgedeelten laten iets zien van die eigen verantwoording. Maar ook de verantwoording naar die ander toe is duidelijk, maar kent zijn grenzen. Als wij mensen moeten loslaten wil dat niet zeggen dat God ze ook loslaat! Het leiderschap kan ten aanzien van het tempo ook nooit één maat aanhouden. Mensen zijn verschillend en er is daarbij verschil in tempo van groei. Als het leiderschap wel één maat aanhoudt en het tempo is te laag, dan zullen de gelovigen die sneller groeien al snel het gevoel hebben stil te staan in hun groei. Maar andersom kan ook, het tempo is te hoog en dan zullen de gelovigen die langzaam groeien afhaken omdat het hen teveel wordt. Daarom zie je ook steeds meer activiteiten in een gemeente die afgestemd zijn op een bepaalde “groeigroep”. De Willow-Creek gemeente is daar heel sterk in. Tot zover mijn gedachten over ‘het tempo’. Bij het eerste aspect, ‘niet willen deelnemen’, is geen sprake van ‘tempo aanpassing’ maar van onwil. Het is bijna niet voor te stellen dat zoiets aan de hand kan zijn. Deze onwil kan daarom vele gezichten hebben, soms hele vrome. De belangrijkste zijn wel bezorgdheid en ongeloof. Bezorgdheid kan voortkomen uit ongeloof. Waar leidt het allemaal naar toe? Wat is het einde? Ik overzie het niet meer? Heeft God het nog wel in de hand? Hier ligt een belangrijke taak voor het leiderschap. Zij moet in geloof wegen tonen om te kunnen bouwen aan het geloof in Christus. Hou je vast aan de belofte van onze Here Rom.9: 33b: “wie op Hem zijn geloof bouwt, zal niet beschaamd uitkomen”. Als je blijft bouwen op Hem dan belooft Hij dat je niet verkeerd uitkomt, ook al kun je soms lelijk vallen. De gemeente zal hierbij vertrouwen moeten geven aan het leiderschap. Dit vraagt van het leiderschap een zo groot mogelijke openheid naar de gemeente toe. Terug kerend naar de onwil zal het zelden zo zijn dat iemand bewust nee zegt tegen geestelijke groei. En toch kan het voorkomen, waarmee ik wil zeggen dat we het dus nooit uit mogen sluiten. Daarmee is onze vraag nog niet beantwoord. Maar wel is hiermee aangegeven dat je voorzichtig moet zijn in het aanduiden van onwil, die eigenlijk ongehoorzaamheid is. Indien er sprake is van ongehoorzaamheid kun je als leiderschap een drietal opties overwegen. Als eerste dien je te onderscheiden wat de oorzaak is. Is het onwil, een te hoog tempo of




‘koudwatervrees’? Zijn er mogelijk andere invloeden die meespelen? Dit vraagt aandacht van het leiderschap en gemeente als geheel. Duwen en trekken om hen alsnog ‘over de streep heen te trekken’ hebben geen zin. Stil blijven staan als gemeente tot men zover is om óók mee te gaan is geen optie. De tweede optie is om, tot op een bepaalde hoogte, de omstandigheden zo aan te passen of te wijzigen, dat een oplossing gevonden wordt. Als laatste optie kun je mensen tot jaloersheid wekken en wijzen op de gevolgen van de keuze die men maakt. Deze drie lijken de beste opties. Zijn er verschillen in groei? Zo ja, hoe ga je daar mee om? Als er verschillen zijn in tempo van groei dan bestaat er ook verschil in gradatie. De een is verder gegroeid dan de ander, gezien vanaf de tijd dat men tot bekering is gekomen. Als leiderschap moet je daar rekening mee houden. Eigenlijk heb ik daar al over geschreven. De bijbel laat hier geen onduidelijkheid over bestaan. Als er sprake is van groei in het beeld van ‘kind’ naar ‘volwassene’ dan is er ook verschil in groei. Om in hetzelfde beeld te blijven, van baby tot puber, van puber tot adolescent, van adolescent tot volwassene en alle gradaties daartussen. Het leiderschap heeft hier een grote verantwoordelijkheid in het creëren van mogelijkheden waardoor de diverse ‘groeigroepen’ vooruit kunnen komen, en ieder in zijn/haar tempo. Het zou goed zijn om ‘kleine kringen’ te bestuderen als groeigroep. Wanneer ben je “volwassen” in het geloof? In de woordstudie van het woord teleios hebben we al een belangrijk kenmerk genoemd. Het bijvoeglijk naamwoord teleios betekent ‘volmaakt, volwassen’. Het is afgeleid van woord telos “einde, voleindiging; doeleinde, doel”. In geestelijk opzicht kan men zeggen dat personen “volwassen” zijn (1 Cor.14: 20) en dus een goed onderscheidingsvermogen hebben, met andere woorden ze hebben in dit opzicht hun doel bereikt. Dit kenmerk wordt ook genoemd in de brief aan de Romeinen (Rom.2: 18). We moeten hierbij denken aan het kunnen onderscheiden tussen goed en kwaad, of het kunnen onderscheiden tussen belangrijke en onbelangrijke dingen. In deze brief berispt Paulus o.a. de zelfingenomenheid van de Joden. Omdat zij onderwezen waren in de wet wisten zij wat God van hen verlangde. Hierdoor zou je kunnen zeggen dat ze zichzelf als ‘volwassenen’ zagen in het geloof. Zij die niet in de wet waren onderwezen (de ongelovigen) zagen zij als ‘onmondigen’, kinderen in het geloof. Paulus laat zien dat zij God nog niet werkelijk kennen. Eigenlijk staan in dit Schriftgedeelte algemene kenmerken van een volwassen gelovige benoemd, alleen op een negatieve wijze. Het betreft de volgende algemene kenmerken: • “U beroemt zich op God"; een volwassene beroemt zich niet op zijn heilige wandel of zijn vele goede daden, zijn (bijzondere) gaven die hij heeft gekregen. De enige roem die blijft, is dat God de roemloze zondaar genade geeft. • “Zijn wil kent en daardoor weet te onderscheiden waarop het aankomt”; dat is het kunnen onderscheiden tussen goed en kwaad. Het kunnen onderscheiden tussen belangrijke en onbelangrijke dingen. Dat kan toch alleen als je Zijn wil kent? Uiteraard blijft dat hier op aarde altijd een onvolkomen kennen. • “Een leidsman van ‘blinden”; het wijzen op Christus of kunnen leiden van een ongelovige naar Christus. • “Opvoeder van onverstandigen, leermeester van onmondigen”; dit betreft, beiden, de gelovige die nog staat ‘in de kinderschoenen’. Een volwassene in het geloof moet hen kunnen onderwijzen zodat zij groeien naar dezelfde volwassenheid.




Een ander aspect van geestelijke volwassenheid zijn wel de ‘vruchten van de Geest’ zoals wij deze beschreven vinden in Galaten 5: 22. Tegenover de ‘werken van het vlees’ staat ‘de vrucht van de Geest’. In het leven van een gelovige moet het werk van Gods Geest zichtbaar en merkbaar zijn. Dit is een belangrijk aspect van ‘volwassenheid’ en heeft direct te maken met je levenswandel als christen. Een ‘volwassene’ in het geloof stelt zich open voor de werking van Gods Geest in zijn/haar leven. De Heilige Geest voedt ons op in Christus. Als je jezelf daarvoor open stelt is dat zichtbaar en merkbaar voor je omgeving. De ‘vruchten’, zoals beschreven in Gal.5:22, worden opgemerkt. Ook hier geldt echter dat het een levenslange leerschool is. Wie staat zie toe dat hij/zij niet valle! Dit aspect heeft een sterke relatie met de ‘vleselijke’ of ‘geestelijke’ christen zoals beschreven in 1 Cor.3: 1-4. Hun bestaanswijze wordt niet gekenmerkt door de Geest, maar door ‘vlees’. Zij worden gedreven door lichamelijke impulsen en lusten (consumentisme). Dat is een onthutsende conclusie. Paulus moest tot hen spreken ‘als tot kleine kinderen in Christus’. Uit het voorgaande merk ik op dat het uitermate belangrijk is voor een gelovige om open te staan voor de werking van Gods Geest in zijn/haar leven. Niet voor niets wordt er gezegd dat, al wie zich laten leiden door Gods Geest kinderen Gods zijn (Rom.8:14). Het is een uitermate belangrijk aspect van ‘geestelijke volwassenheid’. Zo is het ook niet uitgesloten dat een ‘volwassene’ zich weer ‘kinds’ gedraagt, en daar dienen we elkaar dan op aan te spreken. We kunnen als gelovige de werking van Gods Geest belemmeren en daarmee terugvallen in een ‘vleselijke wandel’. Terugkerend naar de vraag; “wanneer ben je volwassen in het geloof?”, moet ik concluderen dat dit in een mensenleven eigenlijk onvolkomen blijft. Zoals alles wat wij hier doen onvolkomen is (1 Cor.13: 9,10). Maar het is wel goed er naar te jagen zoals Paulus dat zegt in Filippenzen 3: 12: “Niet, dat ik het reeds zou verkregen hebben of reeds volmaakt zou zijn, maar ik jaag ernaar, of ik het ook grijpen mocht, omdat ik ook door Christus Jezus gegrepen ben”. Dat is een goede ‘geestelijke’ instelling. Dat is een verlangen naar de Geest. Maar ondanks het onvolkomene maakt Paulus toch onderscheid tussen een ‘onmondige’ en een ‘volwassene’ in Christus. Niemand zal op deze aarde de volle volwassenheid in het geloof bereiken maar slechts een bepaalde graad van volwassenheid. Dit ontslaat ons er echter niet van om naar de volle volwassenheid te jagen. Een kind gedraagt zich als een kind, maar wanneer hij volwassen is heeft hij het kinderlijke afgelegd ook al moet hij nog verder groeien in zijn volwassenheid. Zo is het ook in het geloof, daarin is er onderscheid op te merken tussen gelovigen. Er zijn kinderen in het geloof die dit ook werkelijk zijn (pas bekeerden), er zijn kinderen in het geloof die stil zijn blijven staan in hun groei en naar de tijd gerekend allang volwassen hadden moeten zijn. Paulus spreekt met name de laatste groep aan. Wat zijn dan de kenmerken van een “zuigeling”? Deze vraag is bedoeld als samenvatting van wat ik tot nu toe beschreven en aangehaald heb. De samenvatting is weergegeven in de vorm van een tabel met kenmerken van een ‘volwassen’ gelovige en een ‘kind’ dat in zijn groei stil blijft staan. De aangehaalde kenmerken zijn ook weer als intersubjectief te waarderen. Let verder op dat de kenmerken niets zeggen over de oorzaak!!




Kind in het geloof (stilstand in geloofsgroei) Beperkt onderscheidingsvermogen Gedreven door lichamelijke impulsen en lusten Blijft het liefst bij de eerste beginselen van de goddelijke wijsheid Is onverschillig t.a.v. geestelijke groei Oefening in onderscheiding blijft achterwege (consumptief) Bekrompen in het geloof in God en traag van hart Werken van ‘het vlees’ overheersen Weerstaat de werking van Gods Geest in zijn leven en ‘dooft’ daarmee de Geest uit

Volwassen in het geloof (voortdurende ontwikkeling in geloofsgroei) Een goed onderscheidingsvermogen (weet te onderscheiden waar het op aan komt) Gedreven door Gods Geest Staat open voor de verdere goddelijke wijsheid Is gericht op geestelijke groei Oefent zich voortdurend in het onderscheiden van goed en kwaad Vol van vertrouwen op God en leergierig van hart Vruchten van de Geest zijn merkbaar Staat open voor de werking en correctie van Gods Geest in zijn leven

Indien het leiderschap merkt aan de hand van de kenmerken dat de geloofsgroei stagneert, bij een individuele gelovige of bij de gemeente als geheel, dient er onderzocht te zijn wat de oorzaak daarvan is. Zoals al eerder is aangehaald kan hier sprake zijn van onwil maar dit geldt zeker niet als regel. Er kunnen allerlei invloeden zijn in heden of verleden waardoor iemand niet meer groeit in zijn/haar geloof. Verbittering, een onverwerkt verleden, onverzoenlijkheid en ga zo maar door, hebben een verwoestende en stagnerende uitwerking op de geestelijke groei. Een woord uit Jesaja 59: 1,2 maakt pijnlijk duidelijk wat zonde in de geestelijke groei veroorzaakt: “Zie, de hand des Heren is niet te kort om te verlossen, en zijn oor niet te onmachtig om te horen; Maar uw ongerechtigheden zijn het, die scheiding brengen tussen u en uw God, en uw zonden doen zijn aangezicht voor u verborgen zijn, zodat Hij niet hoort”. Geestelijke volwassenheid in relatie tot de psychosociale ontwikkeling Leren neemt in de psychosociale ontwikkeling naar volwassenheid een onmisbare plaats in. Leren is hierbij omschreven als een proces waarbij de persoon ervaringen opdoet en zich als resultaat daarvan anders gaat gedragen of mogelijkheden verwerft om zich anders te gaan gedragen.17 In de aangedragen kenmerken van een geestelijk volwassene zit het leerelement verweven. Voorbeelden daarvan zijn het leren vertrouwen op God en het zich oefenen in het onderscheiden van goed en kwaad. Binnen de ontwikkelingspsychologie zijn een aantal leertheorieën gehanteerd die bij de ontwikkeling van een mens van belang zijn geacht. Uit deze leertheorieën richt ik mij in het bijzonder op het instrumenteel leren en het observatieleren. Bij het instrumenteel leren is de nadruk sterk gelegd op de gevolgen die aan bepaalde gedragingen zijn verbonden.18 Wie zich nooit in situaties wil begeven waarin men instrumenteel leert mist de positieve bekrachtiging of afzwakking van een bepaald gedrag. Als voorbeeld daarvan is het instrumenteel leren vertrouwen op God. Als bijbels voorbeeld verwijs ik naar Maleachi 3: 6-12. Hierin roept God het volk Israël op om Hem te beproeven op Zijn trouw en zorg door de gaven (tienden) aan Hem te geven. “Probeer het maar eens (zegt de Here), dan zul je zien dat Ik de luiken van de hemel zal openen”.Wie in zijn geloof op God nooit risico’s durft te nemen mist een belangrijk instrument om te groeien naar geestelijke volwassenheid. De wandel met God is niet zelden door de gelovige ervaren als risico. Je moet God maar geloven op Blad Datum Auteur Versie



Zijn Woord. Een belangrijke aanvulling op het instrumenteel leren is het observatieleren. Observatieleren geeft veel mogelijkheden om in een snel tempo nieuwe gedragspatronen te verwerven.19 Zowel voor het instrumenteel leren als voor het observatieleren zijn het leggen van relaties en onderhouden van deze relaties noodzakelijk. Het kunnen onderhouden van de relatie met God, door voortdurend de relatie met Hem te zoeken, zou wel eens een belangrijke maatstaf kunnen zijn voor de geestelijke volwassenheid. In deze relatie is ook de relatie met de naaste begrepen. Immers wie God lief heeft kan niet tegelijk zijn broeder of zuster haten. Wie een nauwe relatie heeft met God leert Hem steeds beter kennen. Jezus liet in zijn wandeling op aarde zien dat Hij God de Vader kende op een volmaakte wijze. Zijn eigen wil had Hij volledig ondergeschikt gemaakt aan de wil van de Vader. Hij wist wat Hij moest doen omdat Hij de wil van de Vader op een volmaakte wijze kende. Dit is niet vanaf zijn geboorte zo geweest! Ook Jezus heeft in zijn rondwandeling op aarde een groei in geestelijke volwassenheid doorgemaakt. In deze groei werd ook steeds meer de vrucht van de Geest zichtbaar. Een kenmerk van een vrucht is dat hij groeit zolang hij verbonden blijft met de stam waaruit hij zijn voeding krijgt om te kunnen blijven groeien. De vrucht staat in relatie met de stam. Is deze relatie verbroken of beschadigd dan zal de vrucht sterven of stagneren in zijn groei. Zo leren we dan uit Joh.15 dat de vrucht van de Geest alleen kan groeien in de relatie met God. Als de relatie verbroken is of verstoord is het te verwachten dat de groei achteruitgaat of stagneert. De kwaliteit van de relatie met God hangt samen met de mate van groei van de vrucht van de Geest. In aanvulling op de aangedragen kenmerken zou ik er dan ook voor willen pleiten om aspecten van de beïnvloeding van deze kwaliteit mee te nemen in de beoordeling van de geestelijke groei. Als voorbeeld heb ik mij laten inspireren door Jezus handelen, Jezus was: • Gehoorzaam aan God; • Raadpleegde God voortdurend en betrok Hem zo in zijn leven; • Handelde in geloof en vol vertrouwen op God; • Heeft God leren kennen door de oefening in godsvrucht; De vrucht van de Geest hangt nauw samen met de geestelijke volwassenheid en is ook aangehaald in de aangedragen kenmerken. Deze samenhang kan echter tot grote verwarring leiden. In de meer bevindelijke gezindte van de reformatorische traditie heeft het zoeken naar de vrucht van de Geest in het eigen leven al veelvuldig geleidt tot grote ontreddering en ontmoediging. Ik stel mij hierbij dan ook op het standpunt dat wie een nauwe relatie met God onderhoud zich niet hoeft af te vragen of de vrucht van de Geest in hem/haar werkzaam is. Jezus zegt: “Al wie op Mij zijn geloof bouwt zal niet beschaamd uitkomen.” Dit mag je dan ook verwachten van de vrucht van de Geest. Kan een stilstand of achteruitgang in geestelijk groei geloofsafval veroorzaken? Voordat ik inga op deze vraag citeer ik eerst een aantal verzen uit Jeremia 15: “Want wie zal medelijden met u hebben, Jeruzalem, wie zal u beklagen? Wie zal van de weg afslaan om naar uw welstand te vragen? Gij hebt Mij verworpen, luidt het woord des Heren, gij zijt achterwaarts gegaan; dus strek Ik mijn hand tegen u uit en verdelg u: Ik ben het berouwen moe”. In dit bijbelgedeelte wordt het volk Israël verweten dat zij geestelijk achteruit zijn gegaan. De heer heeft hen vele malen vermaand door Zijn profeten, maar zij hebben niet willen horen. Een zeer ernstige zaak en geestelijk gezien van toepassing op iedere gelovige. Ik ben ervan overtuigd dat stilstand (is equivalent aan achteruitgang) in de geestelijke groei het gevaar van geloofsafval met




zich meebrengt. In de beschouwing van Hebr.5 ben ik hier ook al op ingegaan. Deze geloofsafval hoeft niet perse in één generatie plaats te vinden, maar is ook niet uitgesloten. 1.2.3 De werkzaamheid van Gods Geest De werkzaamheid van Gods Geest is de werking van Gods Geest in ons en door ons. Dit is van groot belang, omdat anders de hele aanpak wellicht te “technisch” overkomt. Het vertrouwen in en gebed om de werking van Gods Geest is niet weg te denken in het geloofsleven. In de uitvoering van profetisch leiderschap ga ik dan ook uit van een pneumatologische theologie. In een pneumatologische theologie vloeien het werk van God en de inspanningen van mensen meer in elkaar over, omdat de Geest in en door mensen werkt. In een pneumatologische aanpak wordt de Geest uitgestort op alle vlees: de Geest “mengt” zich met de menselijke inspanningen. Er vindt een “inwoning” van de Geest in mensen plaats. Nog sterker: de Geest “werkt” zo in mensen, dat ze veranderd bevrijd en vernieuwd worden. Door de inwoning van de Geest worden menselijke methoden en werkzaamheden in dienst genomen en gebruikt voor de invloed van God op mensen20. Natuurlijk moeten ons werk, onze gedachten en methoden getoetst worden of zij “uit God” zijn. Iedere gedachte moet in gebed gebracht worden onder de gehoorzaamheid aan Christus. Zie ook hier weer het belang van gebed. Als we bidden om de leiding van Gods Geest, moeten we ook geloven dàt Hij ons leidt en opmerkzaam zijn op Zijn leiding. Zonder geloof kunnen we noch de vrijmoedigheid, noch de moed opbrengen om op weg te gaan. In de bepaling van het uitgangspunt over de werkzaamheid van Gods Geest in een mensenleven richt ik mij in het bijzonder op de vervulling met Gods Geest en de charismata (gaven) van de Geest. Je kunt hierin grofweg twee standpunten onderscheiden, het standpunt van de charismatische en het standpunt van de gereformeerden of de reformatorische leer. Het verschil tussen de gereformeerde leer en de charismatische beweging begint voor mij bij de leer over de doop met de Heilige Geest. De charismatische beweging ziet de doop met de Heilige Geest als een tweede ervaring in het geestelijke leven van de gelovige. Tegelijk wordt dit als een norm gesteld voor elk kind van God. Is deze doop met of in de Geest te zien als de eerste fase in het geestelijk leven van de gelovige, of hebben we hier te doen met een tweede, een volgende fase? De vraag is dus wat de doop met de Heilige Geest inhoudt? We komen deze uitspraak tegen bij Paulus in 1 Cor.12:13 en het betekent twee dingen. Het gedoopt zijn in of met de Heilige Geest betekent in de eerste plaats gebracht te zijn onder de heerschappij van de Geest. Maar het betekent vervolgens ook samengevoegd te zijn tot een geestelijke eenheid, tot een lichaam waarvan Christus het Hoofd is21. We zijn als gelovige gebracht onder de heerschappij van Christus. Vanuit dit gezichtspunt is het onmogelijk, dat een gelovige eerst achteraf de Geest als gave zou ontvangen. Wie de Geest niet heeft, die behoort Hem niet toe (Rom.8:9). Wie aan Christus behoort, die heeft de Geest ontvangen, die is met of in de Heilige Geest gedoopt. Wanneer het hier om een tweede zegen zou gaan, dan komt de eenheid in het gedrang. Dan krijgen we gelovigen van wie sommigen wel en anderen niet deze zegen van de Heilige Geest ontvangen hebben. In sommige gemeenten ligt er over de doop met de Heilige Geest een nadruk op de ervaring. De ervaring in het geloof kan een onevenredig grote meerwaarde krijgen waardoor het geloof ontspoort. Uit reactie hierop zijn sommigen wars geworden van de aandacht op ervaringen. Ik geloof echter wel degelijk dat zowel emoties als




ervaringen wezenlijke kenmerken zijn van een echt geloof. We moeten echter oppassen voor de waarde die we geven aan de ervaring. Iedere ervaring moet weer aan de Bijbel getoetst worden. In het algemeen geloven christenen dat iemand die christen geworden is ijverig moet zoeken naar de doop met de Geest. Mensen die deze doop ontvangen, ervaren daarbij ook een aantal verschijnselen, zoals het spreken in tongen, een vreugdegevoel, gezichten en allerlei emotionele uitbarstingen. Mensen die deze doop en de daarmee gepaard gaande verschijnselen niet hebben meegemaakt, worden beschouwd als mensen die niet met de Geest vervuld zijn; dat betekent dat ze nog onvolwassen zijn, vleselijk, ongehoorzaam, of in ieder geval nog geen volwaardige christenen. Dit soort onderwijs geeft ruim baan voor het geloof dat in het echte christendom de ene sensationele ervaring op de andere volgt. Er ontstaat als het ware een wedstrijd in wie de meest levendige of spectaculaire ervaring kan krijgen. Een natuurlijk worden dan mensen met het meest ontzagwekkende getuigenis geestelijk het hoogst aangeslagen.22 Doet ons dit niet sterk denken aan de misstanden in Corinthe? Er is ook verschil over de functie van de gaven binnen de gereformeerde leer en de charismatische beweging. Er is in het Nieuwe Testament sprake van tweeërlei opbouw, namelijk een extensief-missionaire opbouw en een intensief-bevestigende opbouw. De laatste is gericht op de innerlijke consolidatie van de gemeente, terwijl de eerste gericht is op de voortgang van het evangelie in de wereld. Het lichaam van de kerk moet op tweeërlei wijze groeien, namelijk kwalitatief en kwantitatief. In de bekende hoofdstukken 1 Cor.12 en 14 roept de apostel Paulus de jonge kerk op tot geestelijke groei. Het opbouwwerk moet met behulp van de charismata plaatsvinden en verder voortgaan. De charismatische beweging schenkt nu vooral aandacht aan de ‘bijzondere’ teken-gaven als glossolalie, profetie en de gave van genezing. Het zijn juist de teken-gaven die de functie hebben van de extensief-missionaire opbouw. In dit verband is het goed naar J.P. Versteeg te luisteren. Hij waarschuwt ons hier voor twee eenzijdigheden. We moeten oppassen dat “we zo de Geestesgaven niet voor het bijzondere mogen reserveren, evenmin zullen we aan de andere kant dat bijzondere in de Geestesgaven mogen elimineren”. De eerste waarschuwing is gericht tegen de Pinkstergroepen en de charismatische Beweging, die eenzijdig alleen op het buitengewone en spectaculaire de nadruk leggen, terwijl de tweede waarschuwing gericht is tegen de kerken, die soms al te eenzijdig het bijzondere en het bovennatuurlijke in de charismata niet in rekening willen brengen. We hoeven niet angstig te zoeken naar een terugkeer van deze bijzondere charismata. Het helpt ons niet om er met grote inspanning naar te zoeken. Het is beter te streven en te verlangen naar de geestelijke gaven zoals 1 Cor.14 zegt. Als de Heer het geeft, mogen we het blij en dankbaar aanvaarden en gebruiken. Laten we oppassen niet eigenmachtig aan het werk van de Heilige Geest beperkingen op te leggen (G.C. Berkouwer). Hebben de gaven opgehouden te bestaan bij de afsluiting van de canon? Kort gesteld zegt men wel eens dat de bijzondere gaven, of zelfs alle gaven, ‘hun tijd’ hebben gehad bij de afsluiting van de canon. Wanneer de geschiedenis van de Godsopenbaring haar einde bereikt heeft en als gevolg daarvan de canon van het Nieuwe Testament vastgesteld is, is de tijd van de bijzondere geestesgaven of alle gaven voorbij. Op grond van Marc.16: 17,18 en 1 Cor.14: 18 is het onmogelijk, aldus J.P. Versteeg, om op exegetische en bijbels-theologische gronden te beweren, dat de (bijzondere) gaven van de Geest alleen voor de beginperiode van de kerk en bij




centrale knooppunten in de geschiedenis van de jonge kerk van belang waren. Bij de beoordeling van de verschillende gaven en bij de beantwoording van de vraag welke gaven vandaag nog noodzakelijk zijn, is de doorslaggevende factor de vraag welke gave of gaven het beste een bijdrage leveren tot de opbouw van de kerk (J.C. Coetzee). Bedenk hierbij dat God zijn gaven schenkt aan mensen zoals, waar en wanneer hem dit behaagt. We moeten altijd eerbiedig blijven staan voor de vrijmacht van God. Anderzijds, niemand kan met stelligheid beweren, dat te allen tijde dezelfde geestesgaven in de kerk aanwezig moeten zijn. Ook mogen we niet zonder meer zeggen, dat bepaalde charismata nooit meer in de kerk zullen terugkeren. Wanneer het de Here behaagt om in een (bijzondere) tijd bepaalde gaven aan zijn kerk te geven, zal de kerk dit alleen maar dankbaar en gelovig hebben te aanvaarden. Naar aanleiding van het bovenstaande wil ik nu mijn eigen standpuntbepaling verwoorden. In sommige gemeenten is een bepaalde aversie tegen de geestelijke gaven te bespeuren. Niet tegen de gaven op zich, want zij zijn van Christus zelf afkomstig. Nee, het gaat om het bewust bezig zijn met de geestelijke gaven, het zoeken van geestelijke gaven. Nu wordt dit deels veroorzaakt door onbekendheid. Zoals ik al in mijn inleiding heb geschreven heeft de leer van de kerk zich in de loop van de traditie ontwikkeld tot het standpunt dat de geestelijke gaven in deze tijd niet meer nodig zijn. Er is dan ook lange tijd geringe aandacht besteed aan dit onderwerp in de kerk. Als dan ineens een “nieuwe” leer wordt gebracht, staat men daar in eerste instantie wantrouwend tegenover. Op zichzelf geen foute reactie, iedereen kan wel wat nieuws brengen. Is het echter ook van God? Deze onzekerheid kan leiden tot een ongezond wantrouwen waarin men kan blijven steken. Bij het brengen van “nieuwe” bijbelse inzichten moeten we rekening houden met deze angst. Geloofsvoorstellingen worden steviger bewaakt en vastgehouden dan andere beelden! De angst om een verworvenheid kwijt te raken is bij geloofsvoorstellingen heel groot. De onbekendheid met geestelijke gaven maakt dat het “nieuw” is voor veel mensen. Een leer die ze niet van huis uit hebben meegekregen. Een ander aspect wat bijdraagt aan de aversie tegen de aandacht voor geestelijke gaven, is dat het vreemd en onconventioneel is. Het sluit aan bij het voorgaande maar het duidt ook op een ander probleem. Dit heeft te maken met de Pinksterbeweging en charismatische beweging. In deze geloofsgenootschappen wordt een sterke nadruk gelegd op de geestelijke gaven. In het bijzonder de zogenaamde “teken-gaven” zoals krachten en genezing. De “Toronto-blessing” staat ons hierbij nog duidelijk voor ogen. Mensen die spontaan op de grond vallen of onbedaarlijk beginnen te lachen, schokken en verkrampen. Kan dit van God zijn? Het doet allemaal zeer vreemd en onconventioneel aan en velen stellen daarbij dan ook de vraag of dit wel uit God is. Een christen die zich sterk tegen de charismatische beweging verzet is John F. MacArthur in zijn boek “De charismatische verwarring”. Hij beschrijft hierin, op een niet mis te verstane wijze de oppervlakkigheid en éénzijdige nadruk van de charismatische theologie. Alhoewel ik het in veel opzichten eens ben met de schrijver van dit boek, moet toch ook gezegd worden dat zijn oordeel erg hard en generaliserend is. Het zijn juist de excessen die door mensen als MacArthur beschreven worden, die maken dat anderen bij voorbaat de geestelijke gaven als onbijbels afwijzen. Maar krijgt de leer van de geestelijke gaven zo wel een eerlijke kans? Is er bij de charismatische beweging niet eerder sprake van wildgroei, slechte (bege)leiding en gebrek aan wijsheid? Wáár is in ieder geval dat er bij de charismatische beweging een sterke nadruk ligt op de bijzondere, bovennatuurlijke gaven. De vraag is dan ook of




men daarmee niet in onbalans is gekomen en de ogen heeft afgewend van Jezus. Dit gevaar, wat terdege aanwezig is, zorgt ervoor dat veel mensen ook nu van mening zijn dat we ons maar beter niet met de geestelijke gaven kunnen bezighouden. Waar kom je uit als je het toch doet? Hiermee hebben we dan een volgend aspect aangeroerd van de weerstand tegen de aandacht voor geestelijke gaven. De beweging van de Geest kan niet bestuurd of voorspeld worden. Als nuchtere mensen houden we graag het “roer” van ons leven in handen. Als er in onze eredienst iets onverwachts gebeurt zijn we al snel geërgerd en ontdaan. We weten liever van tevoren wat er komt, wat we te verwachten hebben. Een voorbeeld daarvan is de spontane vormgeving van de eredienst op biddag, het gezamenlijk bidden in groepjes. Veel mensen voelden zich overvallen en verrast door deze vormgeving en stelden hier geen prijs op. Het laat iets zien van onze moeite die we hebben met onverwachte zaken. Nu is het zo dat Gods Geest waait waarheen Hij wil. Je kunt Zijn beweging niet besturen of voorspellen. Dit weten wij maar al te goed, het is een bijbels gegeven. Daar ligt ook onze aarzeling om ons als gemeente in volle vrijmoedigheid over te geven aan de leiding van Gods Geest. Waar kom je uit? Wat hebben we te verwachten? Je kunt het niet vooruit voorspellen of besturen. Maar met deze aarzeling ligt ook het gevaar van de Geest uit te doven. We vinden deze waarschuwing in 1 Thess.5: 19, met het “blussen” (uitdoven) wordt bedoeld een bewust terugdringen van de Geest door geen ruimte of aandacht te geven aan de gaven van de Geest (commentaar studiebijbel). Het is één van de vijf korte vermaningen die allen betrekking hebben op de Heilige Geest. In dit bijbelgedeelte vinden we ook de vermaning de profetieën niet te verachten. De aanleiding voor deze vermaning geeft ons inzicht in nog een andere oorzaak voor de weerstand tegen gaven. Er zijn geen 100% volwassen en correcte christenen. In 1 Thess.5: 20 waarschuwt Paulus de gemeente de profetieën niet te verachten. Het volgende commentaar in de Studiebijbel wordt gegeven bij dit vers: “Aparte aandacht is er voor een belangrijke gave van de Geest, de profetie. Dit is het uitspreken van Gods plan en wil voor een concrete situatie op basis van een ingeving door de Geest (1Cor.14: 3,24,31). ‘Verachten’ (Rom.14: 3,10) kan verschillende vormen aannemen: iemand niet aan het woord laten, niet luisteren, niet uitvoeren wat God door de profetie zegt. Wanneer God ons iets te zeggen heeft, mogen wij daar niet gering over denken. In 2 Thess.2: 2 is er sprake van verkeerde interpretaties van de uitingen van de Heilige Geest of valse profetieën. Dit kan mogelijk voor sommigen aanleiding zijn geweest deze gaven geheel te verwerpen”. Er komen hier twee zaken naar voren waar ik wat meer aandacht voor wil vragen. Ten eerste wordt er gezegd dat er sprake kan zijn van een verkeerde interpretatie. Ten tweede bestaat er de mogelijkheid van valse profetie. Ik ben deze paragraaf begonnen met, “geen 100% volwassen en correcte christenen” en dat is nu juist het probleem waar hier over gesproken wordt. In de uitoefening van de geestelijke gaven worden fouten gemaakt. De zondige staat waarin wij leven kan een correcte uitoefening van de gaven ernstig vertroebelen. Denk maar eens aan een egoïstische ambitie of het verlangen naar erkenning en waardering ten koste van een ander. Zonde doorkruist ons ideaalbeeld en maakt dat we fouten maken. Hierdoor kunnen mensen verwond raken, teleurgesteld en verbitterd raken. Velen schrikken hiervoor terug en zijn niet bereid om een leerproces in te stappen waarin fouten van een ander in liefde verdragen en vergeven moeten worden. Sprekend is in dit verband ook de uitspraak die ik tegen kwam in het boek “De gemeente en haar verlangen”, waar gezegd wordt: “De Heilige Geest laat zich in met onheilige mensen. Niet de




Geest is vuil, maar zodra de Geest zich mengt met het denken, voelen, willen en handelen van onheilige mensen, ontstaan er vervuilde daden”23. Met al de bezwaren in het achterhoofd blijven we misschien tegenstribbelen en doven daarmee ongewild de Geest uit. De opbouwactiviteit van de gemeente door God vindt plaats onder leiding van de Heilige Geest. Door al de zonden met de tong wordt de Heilige Geest van God bedroefd. Hij verheugt zich over elk woord van opbouw. Wanneer de Geest bedroefd, beledigd wordt door woord en daad, begeleidt Hij ons niet op weg naar de eenheid en op weg naar het grote einddoel. Het zegel verdoft en het vreugdevolle uitzien naar de grote dag van de totale verlossing verdwijnt. In het kader van de opbouw en de vreugde is het daarom zaak dat de gelovige zich laat vervullen met Gods Geest. Dit is zowel een belofte (God doet het) als een opdracht (laat je dan ook vervullen). De vervulling met de Heilige Geest betekent dat de gelovige zich laat beheersen, beïnvloeden door Hem. Zoals de wijn waarmee iemand zich bezat, die mens onder de invloed brengt en hem gaat beheersen zodat remmingen weg vallen, zo moet een gelovige komen onder de beheersing van de Geest. De Geest die in de gemeente werkt, mag men niet bedroeven: men moet die Geest alle ruimte geven zodat Hij de gehele gemeente en alle leden kan vervullen. Paulus acht dit noodzakelijk opdat de verzegeling met de Heilige Geest steeds duidelijker in hun leven zichtbaar zal worden en de gelovigen zich bij hun levenswandel steeds meer en beter zullen laten leiden. Men moet zich permanent laten vervullen: de gemeente die “de lucht van de Geest” laat ontsnappen uit haar midden, zakt ineen als een lekke ballon. De vervulling met de Heilige Geest is niet een buitengewone individuele ervaring of een eenmalige ‘second blessing’. Wel is er aangegeven dat de Geest waarmee de gelovigen verzegeld zijn, hun leven werkelijk zal beheersen. Wanneer wij bedenken dat de Geest een persoon is, is het ons duidelijk dat wij niet eerst een deel van de Geest krijgen en bij de vervulling een groter deel. Het betekent wel dat we geheel door de Geest in beslag genomen worden. De vervulling met de Heilige Geest brengt ons op het terrein van de heiliging van ons leven. 1.2.4 De rol van traditie Het Woord van God staat niet ver van ons af maar juist heel dichtbij ons (Deut.30:14). Kortom, de reformatorische leer van de klaarheid van de Schrift vormt ook de grondovertuiging van de belijdenisgeschriften24. Omdat de bijbel duidelijk is kan zij ook onder woorden worden gebracht en beleden. De Nederlandse Geloofsbelijdenis spreekt in artikel 2 over de duidelijkheid van de bijbel dat God zich daardoor nog meer laat kennen dan door de hele schepping en regering van God samen. Wij zijn in onze tijd niet de eersten die de bijbel lezen en daarom is het wijs rekening te houden en kennis te nemen van de traditie. Toch is hier niet alles mee gezegd. De traditie moet niet leiden tot starheid of de onmogelijkheid om oude waarheden op een nieuwe wijze te formuleren. Als voorbeeld een belijdenis van de Evangelical Theological Society die de bijbelse leer over de Godheid beschrijft: “God is een Drie-een-heid, Vader, Zoon en Heilige Geest, elk een ongeschapen persoon, één in wezen, gelijk in macht en heerlijkheid.”25. De filosoof Gadamer stelt dat een mens de Schrift altijd begrijpt vanuit zijn eigen persoonlijke culturele achtergrond en betrokkenheid op de zaak. Hij staat dan ook positief ten opzichte van pluraliteit. Ieder zijn eigen waarheid. Van de duidelijkheid blijft dan niets meer over. De Schrift is dan niet meer het voornaamste criterium waaraan je theologische uitspraken moet toetsten maar dat kan ook het eigentijdse denken zijn. Zoals je klakkeloos de leer van de traditie kunt




overnemen zo kun je de traditie ook klakkeloos terzijde schuiven. Beide houdingen zijn uitersten en onverstandig. Het is waar dat de traditie ook een kritisch tegenover zich nodig heeft. Het gaat om de kernen van het geloof. De kern van het geloof is de eenheid van de boodschap in de Schrift. Van begin tot eind predikt zij Christus. Veel zaken zoals wet en profetie kunnen op zich duister lijken maar het wordt duidelijk als je ze betrekt op Christus. De analogia fidei, de uitleg van de Schrift moet blijven in het geheel van de leer, het evangelie van Christus.26 Dit kan ook weer ontaarden in de valkuil dat alles wat niet in verband gebracht kan worden met Christus terzijde geschoven kan worden. Geen gezag of betekenis voor ons heeft. Dan wordt dit aspect een selectie-principe. Op deze wijze laten we de Schrift beantwoorden aan ons doel. Alleen wat ons interesseert vinden we dan nog van belang in plaats van heel de Schrift is nuttig om te onderwijzen en op te voeden. Christus versplintert zijn kerk echter niet door een in zichzelf verdeelde en voor velerlei uitleg vatbare Schrift. De Schrift heeft in haar eigen uitleg zelfstandig gezag. Niemand heeft het laatste woord over de uitlegging van de Schrift. Dat is alleen de Schrift zelf. De Schrift bepaalt zelf wel wat de aard is van haar gezag met betrekking tot bepaalde Schriftplaatsen. Zo krijgt de traditie haar waarde en haar relativering. Het simpelweg kennis nemen van de traditie kan nooit het leren kennen van God door ervaring in de omgang met Hem vervangen. In de hedendaagse kerk komen predikanten soms goedbedoelende christenen tegen die beschikken over veel bijbelkennis, maar over weinig Godskennis27. Een cruciale denkfout die de farizeeërs maakten in de tijd van Jezus was dat zij dachten God te kennen door de wet te kennen. Hierdoor werd men zelfgenoegzaam. Jezus stelde dit treffend aan de kaak in zijn rede over de wet (Matt.5: 17-48). Telkens is daar weer het refrein “Gij hebt gehoord, dat tot de ouden gezegd is………” Jezus waarschuwt dat de overlevering geen garantie is voor het kennen van God met het hart. Het kan leiden tot zelfgenoegzaamheid. Ook voor ons is het gevaar van zelfgenoegzaamheid reëel aanwezig. Door het hebben van een grote bijbelse vaardigheid of verbondenheid met de traditie kunnen we denken God te kennen. Dit verband is eenvoudig niet zo rechtstreeks. Het grootste gevaar van mensen van het Boek te zijn, is dat we kennis van God kunnen verwerven zonder God daadwerkelijk te leren kennen28. Om gemeenschap te kunnen hebben met God is het belangrijk hem te kennen. De kennis van God is wezenlijke gemeenschap met God en tevens geloofsvertrouwen. Het is een kennis van het hart, een erkennen van God als God, de totale overgave aan God als heer. Hierbij kan de traditie een ondersteunende rol spelen. De traditie wordt beaamd of bijgesteld in de omgang met God. De kennis van God is heel iets anders dan het wezen van God kunnen omschrijven. Het kan dit ook omvatten maar existentieel is het leven in een rechte verhouding tot God. Toch zullen wij God nooit ten volle kennen hier op aarde. Er blijft altijd afstand tussen de mens en God ook al heeft hij gemeenschap met God. Dit komt het beste uit in de uitdrukking voor religie in het Oude Testament ; de vreze des Heren. Het komt er op aan, dat de mens in zijn leven in de rechte verhouding van ontzag voor de heilige God staat en daardoor zich in zijn hart zijn denken en handelen laat regeren. Het Oude Testament komt nooit met een leer over God maar vertelt steeds weer over zijn handelen en openbaringswoorden. God heeft gemeenschap met de mens en zo mogen we Hem leren kennen met ons hart. Iedere poging om een logisch sluitend geheel, een rationeel verantwoorde leer samen te stellen moet vermeden worden29.




Samenvattend is mijn gelovige vooronderstelling ten aanzien van de traditie dat zij een menselijke neerslag is vanuit een culturele achtergrond en betrokkenheid. Tradities zijn niet door God gegeven geboden. De traditie mag nooit dezelfde zeggenschap hebben als de bijbel. Er zijn kwaliteiten en valkuilen aan tradities. De kwaliteiten zijn: • Structuur • Identiteit • Richting aan onze levensstijl Voor de gelovige kan het geloof een onoverzichtelijke brij worden van standpunten geboden, verboden en godsbeelden waardoor men ontmoedigd wordt er zich in te verdiepen. De bijbel is echter geen moeilijk boek om te lezen zoals ik al eerder verwoord heb. De traditie helpt ons echter om structuur aan te brengen in de vele thema’s van de bijbel en de rode draad van Gods raadsplan in Zijn Woord vast te houden. De traditie geeft structuur in de ordening van onze gedachten. Je zou de traditie kunnen vergelijken met het subjectieve vooroordeel waarmee we de hermeneutische cirkel ingaan van het verstaan van Gods Woord. In dit opzicht is de traditie zeker een hulpmiddel. De traditie geeft ons verder identiteit. Vragen als, ‘Waar liggen mijn wortels?’ en ‘Waar sta ik voor?’ zijn gericht op je identiteit. Een onduidelijke identiteit geeft onrust en ruimte aan allerlei ‘wind van leer’. Wie een onduidelijke identiteit heeft is verdeeld en zal zich uiteindelijk niet kunnen handhaven. De traditie geeft invulling aan de identiteit. Het geeft je een basis om op terug te vallen. Zo geeft traditie stabiliteit. Als laatste zie ik dat de traditie voor een belangrijk deel ook onze levensstijl bepaalt. Op zijn minst beïnvloedt het onze levensstijl. Zo kan er een bepaalde cultuur ontstaan vanuit de traditie. Het sterkst zie ik deze ingebed in de invulling van de eredienst. Veel erediensten van reformatorische snit zijn traditioneel ingevuld. Maar ook bij Rooms Katholieke erediensten is veel traditionalisme te vinden. Bij een vaste ordening in de eredienst weet men wat te verwachten is en dat geeft een bepaald gevoel van veiligheid en geborgenheid. Zo is het onverstandig om wat onze voorouders overdacht en als waarachtig beproefd hebben achteloos te verwerpen met de reden dat het cultureel achterhaald is. Wanneer de traditie echter immanent (in zichzelf gesloten) wordt schiet zij haar doel voorbij. Daarmee kom ik op het benoemen van de valkuilen van traditie: • Veroordeling bij afwijking • Starheid (immanentie) • Zelfgenoegzaamheid (valse veiligheid) • Gods norm wordt bereikbaar • Blind voor rechte kennis van God Ik ben in de praktijk veel vooroordelen tegen gekomen ten opzichte van individuele gelovigen die zich niet hielden aan de traditie (overleveringen). Vreemd is dat dit ook het geval was bij Jezus en de Farizeeën. De heftigste aanvallen op Jezus vonden hun grond in het feit dat Hij zich niet hield aan de overleveringen. Waarom was dit? De traditie kan verworden tot een gezaghebbend geschrift dat gelijk staat aan (het gezag van) Gods woord zelf. Wie dan de traditie overtreedt die overtreedt Gods gebod. Als dit het geval is wordt de traditie immanent, niet meer open voor verandering en wijziging. Nogmaals, tradities moeten beaamd worden in de omgang met God en niet klakkeloos aangenomen. De traditie kan dan zelfs een belemmering gaan vormen om God recht te kennen. De traditie bepaalt dan wat God van je vraagt en hoe Hij dat




doet. Gods norm wordt bereikbaar wat kan leiden tot zelfgenoegzaamheid. Als tradities die gebaseerd zijn op Gods waarheid de bediening bevorderen, moeten ze beschermd worden. Maar als ze de bediening in de weg staan, moeten ze opnieuw beoordeeld en herzien worden en moeten alle betrokkenen hun hart grondig onderzoeken30




2

Sociale wetenschappen

(Praxis) Praktisch theologische ecclesiologie (par.3.1)


(Theologie) Systematisch-theologische ecclesiologie (par.3.2)

(Praktisch theologische theorie) Thema’s binnen geestelijk leiderschap (par.4.1)


(Vernieuwde praxis) Hypothese van profetisch leiderschap,een model (par.4.2)

2.1

Geestelijk leiderschap en cultuur

2.1.1 Wat is cultuur? Cultuur is de neerslag van de activiteit van de mens. Zo maakt traditie ook onderdeel uit van de cultuur. Het is een overdracht van normen en regels. In de traditie zit dan al direct het ontologisch denken dat kan uitmonden in de valkuil van substantianalisme (te strak afgegrensde substanties). Maar cultuur kent (ook) geen eindtoestand. Je kunt nooit zeggen, nu is de cultuur af, gereed. Nee zij is volop in beweging. Cultuur moet open zijn, transcendent. Cultuur moet je kunnen evalueren om zo weer open te staan voor verandering. Wanneer dat niet meer gaat wordt de cultuur immanent. Er is een voortdurende spanning tussen transcendentie en immanentie. De evaluatie van de cultuur door C.A. van Peursen heeft tot nu toe geleid tot de onderscheiding van drie fasen31: 1. de mythische fase 2. de ontologische fase (de ‘verlichting’, rationalisme) 3. de functionele fase Bij de mythische fase werd de mens in beslag genomen door de machten rondom hem, die hij niet begrijpt. Men voelt zich er ook door beklemd. De ‘mythe’ is zo een strategie van de mens geworden om de verhoudingen tussen mens en machten te reguleren. Men wil de machten een plek geven in zijn leven en van daaruit verstaan. Een mythisch mens was vooral bezig met het ‘dat’. Dat er iets bestaat dat deel




uitmaakt van zijn werkelijkheid maar dat hij niet kan bevatten. Hij kon er geen afstand van nemen en het beredeneren. Wanneer men nu het ongrijpbare ‘dat er iets bestaat’ wil controleren en beheersen komt men uit bij de magie. Deze magie wordt dan met name gebruikt om macht uit te oefenen op een ander. Het ontologisch denken is een denken dat in reactie op de magie zich heeft bevrijd van de overheersende machten. Het gaat ‘afstand nemen’ tot deze machten om zich te bezinnen. Hij observeert en rubriceert. Hij gaat de machten beredeneren. De filosofie vindt hier ook zijn intrede. De mens gaat ook zijn eigen identiteit ontdekken. Hij voelt zich steeds minder speelbal van de machten die hij niet kan begrijpen. Dit in tegenstelling tot de mythische fase. De rede staat in het ontologisch denken op een hoog voetstuk. De tijd van de ‘verlichting’ is hier herkenbaar in. Bij het nadenken over geestelijk leiderschap en cultuur ga ik uit van de functionele fase als de huidige cultureel vigerende fase. In reactie op de rationele wereld (overwaardering van de wetenschap) komt er een tegenbeweging op gang. Het functionele denken. Hierbij wordt de strikte scheiding tussen mens en macht weer opengesteld, de mens wordt weer religieus. Maar wel met een achterliggende vraag; wat heb ik eraan? Waartoe dient het? Wat is de functie? Met het functionele denken kwam de relatie weer in het zicht. Niets heeft meer betekenis in zichzelf, het staat allemaal in relatie tot elkaar. Het postmodernisme is een vorm van functioneel denken. Dat betekent dat iets wat voor jou geen waarheid heeft en niet nuttig is verworpen mag worden. Absolute waarheid is er niet meer, geen absolute rechtvaardigheid. Normen en waarden zijn ook niet meer vast. De functies van het functionele denken: • De zin ontdekken van iets, hoe moeten we het opvatten? • De wereld moet vanuit het functionele denken leefbaar gemaakt worden. • Men wil net als bij de twee andere fasen kennis winnen. Maar nu niet op een abstracte theoretische manier maar meer praktisch gericht. Ervaring en gevoel worden weer belangrijk (belevingscultuur). 2.1.2 Het functionele denken Bij het functionele denken gaat het om het ‘hoe’. Hoe werkt iets. In welke relatie staan de machten tot mezelf en hoe beïnvloedt het mijn leven. Iets moet zich eerst bewijzen voor het als nuttig aanvaardbaar is. De ontsporing van het functionele denken is operationalisme. Iets wat operabel is werkt, functioneert. Het is koud en kil als een machine en daarin komen we weer de immanente houding tegen. Zo kun je heel functioneel over God spreken alsof je het over een bepaald schema hebt, een logisch abstract begrip. Met andere woorden, operationalisme reduceert. De relatie wordt gereduceerd. Ondanks dat we beland zijn in de functionele fase is het ontologisch denken nog merkbaar aanwezig in de praktijk van het kerkelijk handelen. Een voorbeeld uit de kerkelijke cultuur die past bij het ontologisch denken is de grote nadruk die er soms ligt op de belijdenis geschriften. De belijdenis geschriften zijn bij het kerkelijk handelen gezien als een samenvatting van de belangrijkste geloofswaarheden. De interpretatie van de bijbel krijgt een stempel van ‘wetenschap bedrijven’. Overzichtelijk en wetenschappelijk weergegeven, in dogma’s gerubriceerd. Wanneer de vorm van de eredienst daar ook aan gekoppeld wordt is zij daarmee haast onaantastbaar geworden voor verandering. Een tegenbeweging daarin is dat mensen de belijdenisgeschriften niet willen verwerpen maar zich veel meer de vraag stellen; helpt het mij in mijn geloof te groeien, zo ja dan aanvaard ik het als functioneel voor mijn geloofsgroei. Is het niet zo dan ga ik op zoek naar andere middelen (boeken,




bijbelstudies enz.) om in mijn geloof te groeien. De belijdenisgeschriften hebben in de loop van de tijd mogelijk geleid tot een immanente houding bij veel gelovigen. De hedendaagse cultuur wordt verder ook wel getypeerd met postmodern. De term functionele denken van Van Peursen dekt blijkbaar toch niet volledig de cultuurverandering. Postmodern denken vraagt niet meer naar de functie, het ‘hoe’, maar is doelloos geworden. De postmoderne cultuur heeft de oude idealen en ideologieën laten varen en zoekt naar nieuwe wegen. De crisis van de godsdienst openbaart zich in de leegloop van de kerken en het falen van de geloofsoverdracht. Er heeft een verandering van denken plaats gevonden waardoor er een nieuwe samenleving is ontstaan. Persoonlijke betrokkenheid, authenticiteit zijn erg belangrijk. Men accepteert alleen dàt als waar wat men kan ervaren. Pas wanneer iets zinvol doorleefd kan worden is er sprake van iets echts. De cultuur heeft invloed op de geloofsbeleving. In de theologie zien we dan een beweging van systematisch, ontologisch naar een exegese van hoe het in de geschiedenis gewerkt heeft en nu moet werken. Dekker32 benoemde deze verschuiving van denken; • het autonome (nu) tegenover het heteronome (vroeger). Er zijn geen vaststaande waarheden meer. • van onderop (nu) tegenover van bovenaf (vroeger), anti institutioneel (tegen het instituut kerk). • immanent (nu) tegenover transcendent (vroeger). Men handelt en denkt meer vanuit zichzelf, wat ik als waar ervaar is voor mij waarheid. Als een kerk dit niet beseft komt ze in een isolement. Men ziet tijdgebonden vormen te veel als horend bij de wezenlijke inhoud van het christelijk geloof. Ze mist de aansluiting met de belevingswereld om haar heen. Een ander probleem bij de huidige cultuur is dat men naast de werkelijkheid die zichtbaar en tastbaar is niet de metafysische werkelijkheid ziet. Ons bewustzijn is verschraald. We zien alleen nog maar de werkelijkheid die voor ogen is. Men neemt aan dat de werkelijkheid niets meer is dan het model dat men daarvan zelf in het denken heeft ontworpen. Ook de plaats van de godsdienst is sterk veranderd in de samenleving. Een aantal factoren zijn daarvoor te noemen: • secularisatie als sociaal-cultureel proces. De kerk neemt geen centrale plaats meer in de samenleving. Geloven is een privé zaak geworden. • Zingevingsvragen, bij de beantwoording daarvan wordt God niet meer betrokken. Je moet zelf zin geven aan het leven. • Afnemend kerklidmaatschap van gelovigen. Ik geloof wel zonder kerk. • Verlies van de monopoliepositie van het christendom. Er zijn naast het christendom steeds meer andere religieuze invloeden. In de geschetste cultuur staat en functioneert het geestelijk leiderschap. Bonhoeffer33 heeft in dit kader een, voor mij profetische, uitspraak gedaan die mij sterk aansprak: “Onze kerk, die jaren alleen gevochten heeft voor zelfbehoud alsof ze een doel was op zich, is niet in staat het verzoenende en verlossende woord te brengen aan de wereld en de mensen. Daarom moeten de oude woorden wel hun kracht verliezen en verstommen.” Het vechten voor zelfbehoud is zeer herkenbaar voor mij. Krampachtig vasthouden wat je hebt. Het ‘passen op de winkel’ zijn veel gehoorde klachten van ouderlingen. Er wordt geen visie en uitdaging meer aangereikt in het geloof. Het geloof is in belijdenisgeschriften overzichtelijk gemaakt, hanteerbaar, en heeft daarmee indirect een immanentie ingeleid. Spelen op safe is het devies, wij willen




geen onrust want dat tast de stabiliteit van de gemeente aan. Mensen verlangen echter steeds meer naar geestelijke groei in de gemeente. Men wil God ook ervaren en beleven. De leiders dienen hierbij als voorbeeld en maatstaf. Er is meer en meer een roep te horen naar nieuwe geestelijke leiders die niet langer zichzelf weiden, maar bereid zijn vóór te gaan en risico’s te nemen. 2.2

Geestelijk leiderschap en godsdienstsociologie

Bij de beschouwing van de cultuur is al opgemerkt dar er een neergang van de kerk is te bespeuren in de samenleving. Is de neergang van de kerk het gevolg van het verlaten van het collectieve gedrag naar het meer expressieve en reflectieve gedrag van de individuele mens? Bij de cultuur heb ik al aangegeven dat een kerk de aansluiting met de wereld kan missen indien zij niet bereid is cultuurveranderingen te adopteren. Bij de godsdienstsociologie kom ik nu het tegenovergestelde tegen. De kerk zou zich teveel aangepast hebben aan de cultuur van de wereld in een grenzeloos zelfvertrouwen dat zij dit wel overleeft. Zo heeft de kerk het collectieve geloofssysteem met haar vaste gewoonten en rituelen verlaten en ruimte gegeven aan de mondigheid en individualiteit van het gemeentelid. Deze stelling staat uitgebreid beschreven in het boek van Pascal Boyer, “Godsdienst verklaard, de oorsprong van ons godsdienstig denken”. De vraag die dan bij mij opkomt is of dit niet te voorbarig is? Om mijn uitgangspunt te bepalen ten aanzien van de godsdienstsociologie zal ik een aantal deelvragen overdenken: 1. In welke mate is de cultuurverandering een voedingsbodem geweest voor het huidig godsdienstig sociale gedrag en welke veranderingen zijn dat dan? 2. Waarom groeit de jeugdkerk? 3. Hebben we met elkaar nog wel een doel (visie) voor ogen? 4. Vraagt de huidige tijd om een andere vorm van kerk-zijn? 2.2.1 Cultuur en voedingsbodem voor sociaal gedrag? Naar mijn overtuiging bestaat er een sterke relatie tussen cultuur en sociologie. Cultuur is, sterk vereenvoudigd gezegd, de neerslag van de activiteit van de mens34. Als definitie voor cultuur geldt: “Het geheel van voorstellingen, opvattingen, kennis, waarden en normen dat mensen als lid van een samenleving overdragen en verwerven door middel van bewuste en onbewuste leerprocessen.” 35. Cultuur is gegroeid vanuit de ervaringen van het menselijk (samen) leven in een bepaalde situatie. Door de socialisatie en de omgeving is cultuur dan zo op je huid geschreven (geïnternaliseerd) dat je het bijna zelf bent. Sociologie geldt als de wetenschap van de manieren waarop mensen met elkaar samenleven36. Uit het voorgaande is echter duidelijk dat de wijze waarop mensen met elkaar omgaan mede bepaald wordt door de cultuur. Naar mijn mening is cultuur dus een voedingsbodem voor sociaal gedrag. Aan de andere kant kan een bepaald gedrag ook weer leiden tot cultuur en heeft het dus iets van een “kip en het ei” verhaal. Cultuur heeft altijd een grote invloed in hoe mensen zich gedragen. Daarom heeft het zin om de cultuur, die gegroeid is vanuit het verleden, te bezien en daarmee inzicht te krijgen in het sociale gedrag van de huidige gelovige. Heb ik de cultuur in de vorige paragraaf betrokken op de hele samenleving in Nederland, nu wil ik dat specifieker doen. Veranderingsprocessen die zich in de loop van de tijd hebben voltrokken in het gezin hebben hun neerslag in de gemeente. Ik zie processen in het gezin die herkenbaar zijn in de kerk. Om deze reden heb ik ervoor gekozen om de kerk verder te bezien vanuit een gezinssociologische benadering.




De eerste vraag die volgt op bovenstaand uitgangspunt is hoe de groei van de cultuur uit het verleden dan invloed heeft op de neergang van de kerk. Met andere woorden, welke ontwikkelingen zien we vanuit het verleden? Ik denk dan aan de ontwikkelingen in het gezin. Het gezin als sociale eenheid heeft voor mij veel raakvlakken met de gemeente. De grote verandering van de samenleving, die ook het gezin beïnvloedt, komt rond 1910 met de industriële revolutie37. Vervoer en informatieverspreiding nemen een enorme vlucht evenals de technologie. Veranderingen in het leven zijn heel normaal. Een aantoonbare invloed die de industrialisatie met zich mee heeft gebracht is de veranderende arbeidsmarkt. Er vindt verstedelijking plaats door industrie. Mensen van het platteland trekken naar de stad. Wonen en werken worden steeds meer gescheiden. De term ‘kostwinner’ is geboren. Een technologische verandering die wel zeer grote invloed heeft gehad op de persoonlijke levenssfeer is de vooruitgang op medisch gebied. Mensen worden ouder en daarmee is de duur van een huwelijk ook vergroot, ja soms verdubbeld. Alles wordt veel massaler. Collectieve arbeidsovereenkomsten enz. geven aan dat er steeds meer sprake is van een verzorgingsstaat. Zaken worden steeds meer collectief geregeld. Niet de familie en de buurt zorgen voor elkaar maar de staat treedt steeds meer op als verzorger. Welvaart en sociale zekerheid hebben invloed op heersende ideologieën. Daarbij komen ook nog andere processen als verzuiling (sterk afgebakende belangengroepen) en secularisatie (men neemt het niet meer zo nauw met religieuze geboden en het kerklidmaatschap neemt af). De groeiende aandacht voor andere religieuze zienswijzen hebben een weg geopend voor individualisering. Veel van deze religies zijn geënt op zelfontplooiing. De eigen persoonlijkheid komt centraal te staan. Zelfbewustzijn heeft zo een emanciperende werking, ik kan en mag zelf kiezen welke rol ik wil vervullen en welke identiteit ik wil aannemen. Dit heeft een enorme impact op de leefvormen in zijn algemeenheid. Maar ook op het gezin. Het gezin krijgt verder nog te maken met opleidingsnivo, de vermeerdering van communicatiemogelijkheden en de multiculturele samenleving. De grote lijnen van positieverandering van het gezin ten opzichte van de samenleving zijn als volgt38 (I. Weeda, Samen leven – in liefde, vriendschap en familiezin, 12): • Vroeger was er een open gezinsleven in een gesloten samenleving. “Open” wil zeggen dat de privacy van het gezin niet groot was. Familie en buren voelden zich verantwoordelijk voor elkaar. “Gesloten samenleving” wil zeggen dat er weinig onderlinge communicatie was binnen de totale samenleving als geheel. • Dan komt er een verandering. Het open gezin wordt een gesloten gezin en de samenleving wordt meer open. Door deze schaalvergroting van de leefwereld wordt het gezin anoniemer. Het gezin wordt een zelfstandige eenheid en kan zich afsluiten voor de buitenwereld. • Vandaag komt er dan een open gezin in een open samenleving. Het open gezin is geïndividualiseerd en treedt meer naar buiten toe, maar niet als eenheid. De ontwikkelingen van het gezin hebben onmiskenbaar hun invloed op de gemeente als gezin. Ik zie hoe er een cultuur is ontstaan met een sterke individualisering en een grote hang naar zelfontplooiing. Opvallend is ook het meer ‘open’ gezin dat meer naar buiten treedt. Dit gezin treedt echter niet echt meer op als eenheid. Daarmee verliest het ook een deel van haar identiteit. Dit verlies aan identiteit is ook merkbaar in de kerk. Ik hoor steeds meer mensen verklaren dat zij niet bewust lid zijn geworden van een specifieke denominatie maar zich aangesloten hebben bij een kerk waar ze zich ‘thuis’ voelen. Ik zelf hecht ook weinig waarde aan het ‘etiket’ dat er hangt aan




een kerk. Voor mij is veel meer de kwaliteit van het gemeente-zijn van belang en de identiteit die de kerk als gemeente van Christus uitdraagt. Ik bemerk bij mezelf meer openheid naar de samenleving als het aankomt op de identiteit als christen. Dit is een veel bredere identiteit dan een denominatie mij in eerste instantie aanreikt. Het individualisme zie ik uitkomen in het zoeken naar een gemeente waar ik mij thuis voel. Waar het verlangen naar persoonlijke beleving gestild wordt, daar voelt men zich ‘thuis’. De zelfontplooiing komt voor mij terug in de roep van het gewone gemeentelid om betrokken te worden bij het beleid van de kerk. Het priesterschap aller gelovigen is een oude oproep die de leiders van een gemeente vermaant het gewone gemeentelid niet te betuttelen. Zo heeft een dominee eens profetisch gesproken tijdens een crisis in mijn eigen gemeente: “Als de kerkenraad de gemeente blijft behandelen als een kleuterklas vraagt zij om problemen”. De mensen ‘pikken’ dit niet meer omdat de cultuur sterk veranderd is. Het is deels de cultuur van de postmoderne mens die ook aan de kerk niet voorbij is gegaan. Ik heb gesteld dat de kerk te beschouwen is als een sociale eenheid, een gezin. Ik wil hierbij nog twee benaderingen aanhalen, de structureel-functionele benadering en de institutionele benadering39. In de eerste benadering zie ik kenmerken van de niet-aangepaste kerk en in de tweede benadering ontdek ik kenmerken van een aangepaste kerk waarbij het evenwicht echter verloren is gegaan. Welk evenwicht ik daarmee bedoel zal verder verduidelijkt worden. Het structurele functionalisme biedt de mogelijkheid om verhoudingen en processen binnen en buiten het gezin met elkaar in verband te brengen. Het sociale systeem, bestaande uit een groep met specifieke structurele en culturele elementen, is een basisbegrip. De grondslag haalt deze benadering uit het organisme (een herkenbare metafoor voor de kerk). Een organisme (georganiseerd lichaam) houdt zichzelf in stand. Ieder orgaan levert daaraan zijn bijdrage. Deze bijdrage wordt de functie genoemd. Vanuit de gedachte van het organisme is de stabiliteit van het sociale systeem een centrale waarde. Als het sociale systeem vergeleken wordt met een organisme dat gericht is op stabiliteit (instandhouding) blijkt dat zo’n systeem als zelfstandige eenheid meer is dan de som van de afzonderlijke delen. De wijze waarop de instandhouding van een sociaal systeem plaats vindt is o.a. door sociale controle, rituelen, een vaste rolverdeling tussen man en vrouw. Sociale veranderingen worden in deze benadering uitgesloten. Het is een benadering waarmee men het sociale leven in de hand probeerde te houden. Oorlogen, crises en misdaden zouden zo voorkomen kunnen worden. Kritiek op deze benadering richt zich op de centrale taak en gezagsverhouding van de man. Verder is het een consensus model, star (gericht op stabiliteit en rust). Indien de kerk benaderd wordt vanuit de structureel-functionele benadering dan zijn het vooral de kerken die bekend staan als ‘zwaar orthodox’ waarin ik de processen die gericht zijn op stabiliteit en rust herken. Het krampachtig in de hand proberen te houden van het sociale leven zal op de duur echter niet stand houden. Naar mijn overtuiging krijgt de Geest hier weinig ruimte. Een uitspraak van Graafland trof mij hierbij: “Waar de Geest, die normaliter de gemeente in beweging brengt, wordt uitgeblust en zich daarom terugtrekt, daar trekt de gemeente zich terug uit de wereld en verkrampt zij tot een introverte, twistzieke en verdeelde kerk, die verstart en verwatert.” Dit is voor mij een profetische uitspraak. Een uitspraak die tot zelfonderzoek oproept, die je blik naar God toe richt en vertwijfeld doet vragen: “Ik toch niet Here?”.




De institutionele benadering gaat van de veronderstelling uit dat instituties essentieel zijn: het menselijk gedrag wordt daarmee in stabiele patronen vastgelegd. Er zijn verschillende instituties die een hiërarchische rangorde hebben. Het gezin wordt nu ook als een institutie gezien die twee belangrijke bijdragen levert aan de samenleving, voortplanting en socialisatie. Het gezin is er voor het kind. Daar vindt de eerste socialisatie plaats. Belangrijke onderwerpen zijn de waarden en normen die de verhoudingen binnen het gezin regelen en de plaats van het gezin binnen het grotere geheel. Net als bij de macro variant binnen het structureel functionele gaat het bij deze benadering om het gezin als sub-systeem van het grotere geheel. Ook bij de institutionele benadering wordt evenwicht nagestreefd. Maar anders als bij de structureel functionele benadering. Daar was het een star evenwicht, hier is het een meer dynamisch evenwicht. Het kan veranderen waarbij telkens weer het evenwicht wordt opgezocht. De kritiek op deze benadering is bijna hetzelfde als bij de structureel functionalistische benadering. Tevreden met bestaande verhoudingen tussen man en vrouw. Men had geen oog voor de tegenstellingen. Indien de kerk benaderd wordt vanuit de institutionele benadering dan zie ik daar vooral de als vrijzinnig bestempelde kerken in weerspiegeld. Hier heeft men het evenwicht tussen aanpassing aan de cultuur en trouw aan haar Heer verloren. De postmoderne mens krijgt hier alle ruimte en zal uiteindelijk met lege handen komen te staan en ontgoocheld de kerk verlaten. Een ieder bepaalt zijn eigen waarden en normen en zo kan men elkaar niet meer aanspreken waardoor de kerk verscheurd. Wat innerlijk verdeeld is houdt uiteindelijk geen stand. Er is nog een verandering in het gezin opgetreden die zijn uitwerking op het sociale gedrag in de kerk niet heeft gemist. Dit gaat over de scheidslijnen tussen mannen en vrouwen en tussen wat ‘mannelijk’ is en wat ‘vrouwelijk’ is. De situatie van de vrouw was in de acttiende eeuw zo dat haar belangrijkste ambitie was het krijgen van kinderen en deze groot te brengen. Zij was vooral de dienende persoon ondergeschikt aan de man, hiërarchisch. De man en vrouw waren van nature anders en vulden elkaar aan. Dit aanvullen was echter wel hiërarchisch getint. Deze natuurlijke verschillen worden op een gegeven moment ter discussie gesteld en men vraagt zich af of deze verschillen niet veel meer cultuurbepaald zijn. We krijgen dan een paradigmaverschuiving. De hiërarchie vervalt en er komt meer gelijkwaardigheid binnen de eenheid. Men ziet man en vrouw nog steeds van nature ongelijk. Doordat werken en privé steeds meer gescheiden zijn gaan worden is dit ook op het denken over man en vrouw van invloed geweest. De man was kostwinner, zakelijk, rationeel, en tot een openbare functie en de vrouw was de verzorgende thuis, emotioneel, intuïtief, verzorgend. De man had een duidelijke plicht tot arbeid, arbeidsplicht, en de vrouw een duidelijke plicht om lief te hebben, liefdesplicht. Er treedt weer een paradigmaverschuiving op. De eenheid tussen man en vrouw is er nog maar het is een eenheid die meer geïndividualiseerd is. Binnen de eenheid zijn de man en vrouw meer een eigen individu met eigen behoeften. Nog steeds ziet men man en vrouw als van nature verschillend. Zo is het heden nog sterk. De religie (kerk) steunt tot op vandaag nog steeds de moederschapsideologie. Kinderen krijgen is een natuurlijke wens en ze geeft daarvoor haar baan op. Tijdens de eerste levensjaren voedt ze haar kind zelf op, een crèche is er alleen voor noodgevallen. Als je je kind niet dagelijks wil verzorgen moet je geen kinderen nemen is de opvatting. Een moeder moet er voor haar kinderen zijn willen ze evenwichtig opgroeien. Dan komt er een laatste paradigmaverschuiving. Man en vrouw vormen geen eenheid meer. De banden zijn doorgesneden en een ieder is een volstrekt eigen identiteit. Er is eigenlijk geen natuurlijk verschil meer tussen




mannen en vrouwen. Hierdoor kunnen er allerlei andere relaties ontstaan (homo, lesbo). Het is de overgang naar de androgyne mens40. Dit heeft geleid tot een andere moederschapsideologie. Mannen en vrouwen hebben een eigen identiteit en kunnen samen door het leven gaan. Het is echter een veel lossere relatie. Het samen kinderen krijgen is niet vanzelfsprekend. Je kunt ze ook alleen krijgen. Samen verantwoordelijkheid dragen is functioneel. Zelfontplooiing staat centraal, voor ouders en kind. Binding aan de ouders wordt niet als noodzakelijk gezien bij de kinderjaren. Hoe heeft de kerk op deze paradigmaverschuiving gereageerd? Naar mijn mening heeft ze de vrouw en haar ontplooiing gezien als een probleem van de kerk, zij is daarmee de ‘geïdentificeerde patiënt’41. De geïdentificeerde patiënt is diegene die als zondebok door zijn omgeving is aangewezen. Daar zit het probleem volgens zijn omgeving. In werkelijkheid vertoont hij vaak alleen maar de symptomen van het probleem maar is hij niet het eigenlijke probleem. Het aanwijzen van een geïdentificeerde patiënt heeft vaak alleen het doel om de gezinsmythe in stand te houden. Door deze afleiding kan de status Quo (homeostase) gehandhaafd blijven. Verbreking daarvan wordt als een bedreiging gezien. Mijn interpretatie is hierbij een weigering om zich aan te passen aan de cultuur uit angst de controle te verliezen. De geschetste paradigmaverschuiving in de verhouding tussen man en vrouw zal ik nu herleiden naar de aanpassing van de kerk. Hierbij is de man als metafoor voor het ‘instituut kerk’ en de vrouw als metafoor voor het ‘gewone gemeentelid’, ofwel ‘de leek’ gezien. Wat levert dit dan op? In het begin van de geïnstitutionaliseerde kerk (Rooms Katholicisme) waren er de geestelijken (geestelijke leiders) en de leken. De geestelijke vertegenwoordigt daarin het instituut. De belangrijkste ambitie van de leek was te luisteren naar de geestelijke. De geestelijke leider had het geheimenis van het Woord en was alleen in staat om daar uitleg aan te geven. De leek was vooral de ontvangende persoon, ondergeschikt aan de geestelijke (hiërarchisch). De geestelijke en de leek vulden elkaar aan. Dit aanvullen was echter wel hiërarchisch getint. Deze verschillen worden op een gegeven moment ter discussie gesteld (reformatie) en men vraagt zich af of deze verschillen niet onschriftuurlijk zijn. We krijgen dan een paradigmaverschuiving. De hiërarchie vervalt en er komt meer gelijkwaardigheid binnen de eenheid. Nog steeds is er echter een ongelijkheid tussen geestelijke en leek. Het aspect opleiding (universitaire scholing) bij de geestelijke geeft die ongelijkheid. De geestelijke was de ‘professional’, de deskundige en ‘duizendpoot’. De leek is nog steeds in grote mate de ontvangende en volgende partij. De geestelijke wordt nu vertegenwoordigd door de ambtsdrager (ouderling en diaken) met de dominee als de fulltime ouderling. De theoloog Exalto heeft moeten erkennen, dat men in de gereformeerde traditie de hiërarchie wel de voordeur heeft uitgeworpen om haar vervolgens via de achterdeur weer binnen te laten42. De geestelijke (ambtsdrager) had een herderlijke taak en de leek werd daarbij gezien als het ‘schaap’ dat geleid moest worden. Dan treedt er weer een paradigmaverschuiving op doordat de leek mondiger wordt en niet meer betutteld wil worden. De mogelijkheden tot theologische scholing nemen toe voor de leek en hij gaat steeds meer zijn eigen mening vormen. De leek zet zich af tegen het institutionele gezag en komt steeds losser te staan ten opzichte van de geestelijke. De leek laat van zich horen door zijn persoonlijke behoeften op geestelijk vlak kenbaar te maken. De verschillen tussen leek en geestelijke zijn er vandaag nog steeds. De herderschapsideologie met een sterke gerichtheid op pastoraat wordt door het instituut nog steeds gesteund. Dan komt er een laatste paradigmaverschuiving. De geestelijke en de leek vormen geen eenheid meer en het instituut raakt verdeeld. De leek laat zich niets meer gezeggen door de geestelijke en




gaat zijn eigen gang. Er heerst een duidelijke gezagscrisis in het instituut waardoor geestelijke en leek elkaar niet meer verstaan. De leek gaat zijn nu veelal zijn eigen weg onafhankelijk van het institutionele leiderschap. De nadruk bij de leek in zijn geloofsweg komt veel meer te liggen op de ‘gezamenlijke trektocht’ in plaats van de ‘georganiseerde reis’43. De herderschapsideologie met zijn nadruk op pastoraat wordt verlaten en er komt meer nadruk te liggen op geestelijke groei, het instituut als lerende eenheid. Fouten maken mag. Nieuwe vormen doen hun intrede. Hoe reageert de kerk hierop? Ten diepste is deze paradigmaverschuiving niet verkeerd indien de geestelijke (als leiderschap van de kerk) zichzelf duidelijk differentieert (zichzelf onderscheidt ten opzichte van de ander) en daarbij het contact met de leek niet verliest44. Het differentiëren doet zij door te blijven bij de leer van haar Heer en Heiland. Daarin is een grote ruimte gegeven en worden grenzen aangegeven door de leiding van Gods Geest. Helaas zie ik veelal dat het instituut zich niet heeft aangepast maar zich laat regeren door de hardste schreeuwers. Er is een veel grotere pluriformiteit gekomen waar het instituut geen raad mee weet. 2.2.2 Waarom groeit de jeugdkerk? Sinds 1995 is er sprake van een beweging die “jeugdkerk” genoemd wordt. Waarom groeit deze beweging zo? Uit een artikel van het bulletin voor gemeentegroei45 wil ik een aantal items halen die voor mij sprekend zijn als het gaat om de beantwoording van deze vraag. Als eerste is van deze beweging gezegd dat het iets van onderaf is. Het is gegroeid van onderaf en is zijn eigen weg gegaan. De kerk heeft zich wel gedeeltelijk aan willen passen aan deze beweging maar dat heeft alleen maar geleid tot weerstand. Je radicaal afzetten tegen het bestaande houdt op de lange duur geen stand maar een verandering op slechts één terrein, terwijl andere terreinen min of meer bij het oude blijven, doet de kans om weer te vervallen in traditionele ideeën weer toe nemen. De kerk heeft zich te weinig aan willen passen aan de tijd. Vormen en muziek zijn in de kerk niet meegegroeid met de tijd. Er wordt verder gesproken over een dienst die zo gevierd wordt dat kerkelijke jongeren hun niet kerkelijke vrienden mee willen/durven te nemen. Er is een groter openheid naar de samenleving als zodanig. Er is ook een duidelijke visie, doelstelling van de beweging om te evangeliseren. Ten slotte vinden de jongeren de “gewone” kerkdiensten saai, onaantrekkelijk, eentonig, naar binnen gericht en gaan naar andere activiteiten vanwege een eigentijdse vorm die uitdagend en open is en zo aantrekkelijk dat je je vrienden ook durft mee te nemen. 2.2.3 Een doel en visie hebben is noodzaak In het kader van de noodzaak tot visie hebben las ik het volgende beeld in een brochure over gemeenteopbouw ‘Werken aan groei – Bouwstenen voor gemeenteopbouw’46. “Stel je loopt langs een terrein, waar gebouwd wordt. Er staan hekken omheen, allerlei mensen zijn druk in de weer. Er wordt geheid, gemetseld, gemeten, getimmerd. Je staat stil om te kijken en vraagt aan een van de bouwvakkers: ‘Wat zijn jullie hier eigenlijk aan het bouwen?’ Hij antwoordt: ‘Ik heb geen idee, ik ben maar een metselaar……ik moet dat muurtje daar afmaken, dat is mijn plicht.’ Je vraagt het aan een ander, die ook zegt: ‘Ik zou het echt niet weten. Ik ben alleen maar ingehuurd om loodgieterwerk te doen. Je moet niet zulke moeilijke vragen stellen. Vraag dat maar aan degene die mij aan het werk heeft gezet.’ Nieuwsgierig geworden loop je naar die persoon toe. ‘Wat zijn jullie hier aan het bouwen?’ vraag je nog eens. ‘Tja dat vind ik een moeilijke vraag. Je kunt daar verschillende opvattingen over hebben. Ik




houd me daar ook niet zo mee bezig. Het gaat er gewoon om dat de mensen lekker bezig zijn en dat de sfeer goed blijft. Dat is al moeilijk genoeg.’ Je trekt je wenkbrauwen op en kijkt nog eens om je heen. Nergens een maquette of tekening te zien van het gebouw dat verrijst, nergens de naam van de aannemer of de architect. Vreemd, je bent benieuwd wat er komt.” In de kerk zijn we aan het bouwen. Als je bouwt aan de gemeente, ligt het voor de hand dat je een idee hebt van wat ‘gemeente-zijn’ is. Ook als ‘bouwen’ aan de gemeente niet in alle opzichten te vergelijken is met zo’n bouwplaats, kun je toch dezelfde soort vragen stellen. Wie ben je? Waar wil je naar toe? Wat is je opdracht? Wie is je opdrachtgever? Hoe ziet de ‘bouwtekening’ eruit? En waarom zo en niet anders? Welke materialen worden gebruikt? Kortom: Waar sta je voor?, en: Waar ga je voor? Het gebouw, dat gemaakt wordt, is bedoeld voor de toekomst. Het moet de tijd kunnen trotseren. En degene, die het ontwerp maakt, heeft er een bedoeling mee voor de mensen die het gaan gebruiken en heeft een visie op wat past in deze omgeving. Dat is in de kerkelijke gemeente ook zo. De bedoeling is al vaak verteld en heeft in velerlei tonen geklonken. In de bijbel worden hier prachtige beelden voor gebruikt. In de traditie van onze kerken zijn de bedoelingen en visies, die men had, vertaald naar de mensen en gewoonten van de tijd waarin men leefde. Dat kan ook niet anders. Ook nu zullen bijbelse beelden en de traditie opnieuw vertaald moeten worden naar de hedendaagse werkelijkheid. De culturele en sociologische werkelijkheid. Die vertaling is lastig, ook omdat er niet wordt begonnen op een lege bouwplaats. Er staat al een gebouw! De gemeente was er al voordat wij kwamen. Visie is een beeld van de toekomst dat passie teweeg brengt.47 Dit is een definitie van visie uitgesproken door Bill Hybels in zijn boek “Courageous leadership”. De passie getuigt van een groot verlangen. Visie hebben is één van de krachtigste middelen die een geestelijke leider kan hebben om een gemeente op weg te helpen. Het is wel zaak dat Gods visie wordt uitgedragen en geen visie die steunt op eigen inzicht. Het begint in de regel met een verlangen geboren uit een gemis. Het gebed is daarbij van onmisbare waarde. De Geest van God kent de gedachten van God. Hij zal de wil van God aan mij bekend maken door Zijn Woord. In het gebed richt ik mij tot een persoon en stel mij daarmee open voor die persoon. In het gebed kom ik in de tegenwoordigheid van God en Zijn verlangen. Zo kan God Zijn verlangen in mij leggen, als ik daar voor open sta. Visie hebben doen we dus maar niet naar eigen inzicht maar we gaan op zoek naar het verlangen van God. Zo is een visie naar Gods hart door Hemzelf in ons hart gegeven. Wanneer de kerk niet meer doet dan de status quo handhaven, wordt ze bureaucratisch en star. Een langzame dood is het gevolg. Waar geen visie is teren de mensen geestelijk weg.48 Veel visie krijgt zijn eerste ingang in een werk van God dat gezien is door een leider, en dat al begonnen is door een ander. 2.2.4 Een andere vorm van kerk-zijn? Met de laatste vraag wil ik toewerken naar een afronding van mijn uitgangspunt t.a.v. de godsdienstsociologie. Heeft de kerk zich teveel aangepast aan de huidige cultuur? Na al het voorgaande overdacht te hebben stel ik mij op het standpunt dat de vraag positief en negatief beantwoord kan worden. Zij heeft zich enerzijds teveel aangepast op een verkeerde manier waardoor ze het evenwicht heeft verloren (vrijzinnig). Het evenwicht tussen aanpassing aan de cultuur en trouw aan haar Heer. Anderzijds heeft zij zich ook te weinig aangepast en is er een grote kloof ontstaan tussen het instituut




kerk met haar geestelijken en de leek met haar behoeften van deze tijd. In beide situaties heeft er aanpassing plaats gevonden maar het lijkt op een hinken op twee benen. Samen met ds, T. Vreugdenhil zou ik de kerkelijke leiders willen uitdagen duidelijk te zijn in wat ze willen49. In een recent artikel van de EO gids “Visie” wordt gesproken over ‘Nieuwe vormen, frisse wind?’50. De discussie is nog niet beëindigd en geeft alleen maar aan dat er een vernieuwing op stapel staat. Alle weerstand ten spijt zal de paradigmaverschuiving, zoals ik beschreven heb doorgang vinden. Waarom? Omdat ik in deze hele beweging een waaien van Gods Geest bespeur. De Here Jezus heeft gezegd dat de schapen luisteren naar de stem van de herder, hij roept de schapen die van hem zijn bij hun naam en leidt ze naar buiten. En als hij ze allemaal naar buiten heeft gebracht, loopt hij voor ze uit en zij volgen hem, want zij kennen zijn stem (Joh.10:3,4). De God van de bijbel is ook de God die de cultuur heeft geschapen. God is zeker niet cultuurvreemd. De inhoud wordt weer belangrijk en we mogen opnieuw bezield raken. Geef daarom ruimte aan de Geest en laat het ijveren van de kerk voor God niet zijn zonder verstand. Leer te onderscheiden waarop het aankomt.




3

Theologische ecclesiologie

In dit hoofdstuk wil ik het ambt verkennen in relatie tot de ecclesia. Met het ambt wordt het geïnstitutionaliseerde leiderschap verstaan. Het is het formeel aangestelde (geestelijk) leiderschap zoals dit bekend is binnen de reformatorische traditie. De dominee valt hierbij onder de “fulltime” ouderling. Als belangrijkste informatiebron is gebruik gemaakt van het boek van dr. C. Graafland; “Gedachten over het ambt”. Hij beschouwt in dit boek de functie en positionering van het ambt in de huidige tijd. Tevens beschouwt hij de “wortels” (traditie) van de huidige ambtsvisie en gaat daarbij ook in op dat wat andere theologen al beschreven hebben. In dit hoofdstuk geef ik de visies weer van een viertal theologen die ook ter sprake komen in het boek van dr. C. Graafland De historie en de visies zijn door mij nader beschouwd en voorzien van persoonlijk commentaar. De volgende ambtsvisies van theologen komen aan de orde: • Dingemans • Balke • den Boer • Graafland Verder beschouw ik nog de mening van een andere schrijver, dr. J van Bruggen in zijn boek “Ambten in de apostolische kerk”. Dit doe ik omdat het een boek is dat, in mijn beleving, meer geënt is op de huidige traditie. Een waardering die ik aan het boek van dr. Graafland niet kan geven. Vervolgens beschrijf ik mijn eigen gedachten over het ambt naar aanleiding van mijn persoonlijk commentaar. Bij het functioneren van het ambt wil ik niet alleen nadenken over het huidig functioneren en wat daarin is scheefgegroeid. Ten eerste wil ik echter weten, waar komen de ambten vandaan? Wat ligt er aan ten grondslag? Ook daar heb ik veel over gevonden in het boek van dr. Graafland. De beschouwingen doe ik aan de hand van passages uit het boek die mij ‘geraakt’ hebben, of aan het denken hebben gezet. De passages uit het boek zijn herkenbaar doordat ze “cursief” zijn weergegeven, in onderscheid van mijn eigen commentaar.




3.1

Praktisch-theologische ecclesiologie







3.1.1 De Historie van de ambten en mijn persoonlijk commentaar Als we het hebben over de historie van het ambt dan komen we in de gereformeerde traditie natuurlijk uit bij Calvijn. Hij heeft een visie gegeven op het ambt waarvan de invloed tot op de huidige dag nog merkbaar is. Het boek van Graafland begint dan ook daar met de geschiedenis van het ambt. Het valt niet te ontkennen dat er sprake is in de bijbel van een voortdurende ontwikkeling in de gemeente van een meer dynamische naar een meer statische gemeente en ambtstoerusting. In het begin ging het er in de gemeente nog vrij spontaan aan toe. Er was nog weinig ordening, ook wat betreft de leiding van de gemeente waren er nog geen duidelijke structuren. We lezen echter al vrij snel in de bijbel dat er ordening nodig was. In het begin waren de apostelen de leiders van de gemeente. De bijbel eindigt daar ook min of meer bij. Een verdere ontwikkeling staat niet beschreven in de bijbel. De Rooms-katholieke kerk is aangesloten bij het eindpunt van het nieuwe testament en heeft daarop verder voortgeborduurd, hiërarchisch- bisschoppelijke kerk. De voorgaande fasen in de ontwikkeling van de gemeenten hebben afgedaan. Je begint waar het is geëindigd en dat is het dan. In de Rooms-katholieke beschouwing is het eindpunt van de bijbel dus hun beginpunt. Daarin staat de apostel (enkeling) als enige leider over de gemeente. De reformatie heeft voor een deel deze lijn vastgehouden in de vorm van predikant – ouderling –diaken. Hierin onderscheiden we dan twee stromingen. Als eerste; de voorgaande fasen in de ontwikkeling hebben niet afgedaan, deze fasen heeft men dan verder geprobeerd te verwerken in de ambtelijke toerusting van de gemeente.




Hierbij hebben dus alleen bepaalde gedeelten over de organisatie van de ambten in het nieuwe testament afgedaan omdat wij in een verder stadium zijn. Men gunt zich hier dus al meer ruimte om de gemeente in te richten naar de behoefte van de tijd. Dit in tegenstelling tot de Rooms-katholieke kerk die een structuur heeft die geldend zou zijn voor alle tijden. De tweede stroming doet afstand van de gedachte dat het in het nieuwe testament om een voortgaande en eigenlijk onomkeerbare ontwikkeling gaat in het bestaan van de gemeente. Je gaat er dan vanuit dat er eerder sprake is van een diversiteit in gemeentevormen (die elk voor zich bestaansrecht hebben al naar gelang de situatie het aangeeft). De charismatische gestalte staat dan niet tegenover de statisch-ambtelijke gestalte. Deze flexibiliteit in de structuur en leiding van de gemeente doet mij denken aan het boek van dr. Bilezikian “De kerk als gemeenschap”. Hij beschrijft daarin een type leiderschap die sterke overeenkomsten heeft met de flexibiliteit in deze tweede stroming. Met name het tijdsaspect, of beter gezegd de situationele context van de tijd, spelen bij hem een grote rol. In de geschiedenis van de reformatie is het Woord centraal komen te staan en daarmee ook de predikant die het Woord predikt. Binnen deze ambtelijke toerusting is een verdere spreiding ontstaan in ouderling en diaken. Door de concentratie op het Woord is echter de dominee alleen op de voorgrond gekomen en werd bepalend voor de gemeente. Dit is nog steeds herkenbaar in gemeenten. De dominee staat dan op een bijna onbereikbaar voetstuk. Als hij iets zegt weegt dat dubbel zo zwaar ten opzichte van het “gewone” gemeentelid. In onze eigen gemeente is dit minder herkenbaar en meer van toepassing op individuen dan op de gemeente als geheel. Toch komt hierin al tot uiting hoe Calvijns ambtsvisie heeft doorgewerkt in de tijd. Ik vraag mij alleen af of dit zo bedoeld was door Calvijn. Een dominee die eigenlijk alleen verantwoordelijk is over de gemeente kan nooit de bedoeling zijn geweest van Calvijn. Hij kende de gevaren van een absoluut gezag. Ik kom daar later nog op terug. Positief is de centrale positie van het Woord. Daarmee is het Woord weer teruggegeven aan de gemeente in plaats van dat het bleef bij een elite eenheid. Jammer is alleen dat de veelheid aan taken en gaven op deze wijze in de schaduw van het gemeenteleven zijn komen te staan. Luther heeft de veelheid van taken en gaven samengetrokken in het ene ambt van de prediking van het Woord. Maar ook Calvijn kent een ingrijpende concentratie ook al zijn er drie ambten i.p.v. één. Het blijft een drastische reductie van de veelkleurigheid van het charismatisch-ambtelijke leven van de nieuwtestamentische gemeente. Aan de ene kant is er veel gewonnen en aan de andere kant ook weer veel verloren. Dit spanningsveld van de reductie is tot op de huidige dag nog steeds voelbaar. Je kunt zelfs spreken van een zich afzetten tegen de ambten omdat het “gewone” gemeentelid zich “opgesloten” voelt door de ambten. Het heeft sterk te maken met de functie van het ambt. Voor wie zit het ambt er eigenlijk? Wat is nu eigenlijk zijn taak? Calvijn heeft in zijn beoordeling van hoe het in de na-bijbelse tijd toegegaan is in de kerk sterk rekening gehouden met de ontwikkelingen die de tijd met zich mee bracht. Hij wijst later niet de ambtelijke structuur af maar de praktische invulling ervan. Voor Calvijn was het dus ook belangrijk hoe het ambt als taak werd ingevuld. We moeten niet weer een situatie gaan krijgen van alleen heerschappij. Er zit dan weinig verschil tussen de heerschappij door de enkeling of door een selecte groep. Het resultaat is hetzelfde, macht wordt belangrijker dan dienen. Ook Calvijn kende de gevaren van een absoluut gezag. Het zwaartepunt van het kerkzijn werd in Calvijn’s tijd in de algemene kerkvergadering gelegd. Calvijn verzet zich daartegen. De geschiedenis leert immers, dat daar de haarden van de afval te vinden zijn. ‘Daarom mag men geenszins toegeven, dat de kerk bestaat in de vergadering der herders’. De




concilies maken de kerk niet uit. Want dat zou betekenen, dat de kerk en de waarheid van de kerk alleen bij de herders te vinden zou zijn. De concilies zijn immers in feite niet anders dan vergaderingen van de herders, dat wil zeggen van de bisschoppen. Het staat echter lang niet vast dat de kerk bij hen veilig is. Wat hebben de profeten in het oude testament al niet over de herders moeten klagen. En bijna in alle eeuwen zijn er voorbeelden te noemen, waaruit duidelijk wordt, dat ‘de waarheid niet altijd in de boezem der herders gevoed wordt’ en ‘het behoud van de kerk niet aan hun staat hangt’. Paulus stelt zelfs, dat de antichrist ‘als herders in de kerk zullen zitten’.(2Thes. 2:4). Christus geeft zijn belofte van de Geest dan ook alleen aan hen, die in zijn Naam vergaderen. Soms gaat dat zelfs buiten de vergaderingen der bisschoppen om. Want een concilie kan de kerk onderdrukken, terwijl de Heere dan nochtans ‘wonderlijk’ zijn kerk bewaart ‘om wederom te juister tijd het hoofd op te steken en te overwinnen’. Concilies kunnen dus ook verderf en onderdrukking in de kerk brengen. Tenslotte is Christus door een concilie veroordeeld tot de dood. Daarom wil Calvijn dat we de concilies kritisch beoordelen en hun geen absoluut gezag toekennen. Wat is hier heden ten dage nog veel herkenning in als we kijken naar ons eigen ‘concilie’, de synode op macroniveau en de kerkenraad op microniveau. Heeft zij ook niet alle verantwoordelijkheid en daarmee alle macht naar zich toegetrokken? Ik denk alleen maar aan een aantal uitspraken die in mijn eigen gemeente gedaan zijn door een gemeentebrede enquête over het gemeente-zijn. Uitspraken als; de kerkenraad is een ‘ivoren toren’ of ‘er komt geen stimulans uit de kerkenraad’ geven aan dat dit orgaan niet goed functioneert. Er moet gewerkt worden aan openheid en de kerkenraad moet meer ‘zichtbaar’ zijn, zijn veel gehoorde klachten. Het feit dat de kerkenraad alle verantwoordelijkheid heeft ligt gefundeerd in de traditie. Het is zo gegroeid vanuit de traditie. Maar is dit bijbels? Door dit te doen denkt men misschien een waarborg te hebben tegen valse leer en verderfelijke invloeden in de gemeente, de geschiedenis spreekt dit echter tegen. Ook een kerkenraad heeft het nodig om gecorrigeerd te worden. Dit corrigeren kan echter alleen vorm krijgen indien er sprake is van een gemeente die ook in staat is om te corrigeren. Het wijst op het inclusief zijn van een bepaalde mate van geestelijke volwassenheid. Als een gemeente nog overwegend ‘kind in het geloof’ is zullen de eisen voor de leiders strenger gehanteerd moeten worden, dan wanneer dat niet het geval is. Leiders met onzuivere motieven, of gemakzuchtige houdingen, zijn echter in alle gevallen desastreus voor de groei van de gemeente. Calvijn zegt dat het wezen van het ambt geheel bepaald wordt door wat het doet en waartoe het is ingesteld. Ambt is een functie. Het kerkelijk ambt bezit geen eigen waardigheid. Het krijgt zijn betekenis in het inhoudelijk uitoefenen ervan in de dienst van God, die zelf door zijn Woord en Geest zijn kerk regeert. Het ambt heeft geen andere betekenis dan dat het instrument is in de dienst van het Woord. Met andere woorden, een ambtsdrager is een dienaar, met de nadruk op dienen. Zie ik dit in de huidige tijd nog wel terug? Is het ambt in de loop van de tijd niet eerder meer op afstand gekomen van de gemeente? Ik denk van wel, en niet in de minste plaats door de status die wij er aan hebben gegeven. In een andere overdenking heb ik vooral gekeken naar dit dienstbare van een geestelijk leider. Als ambtsdrager ben je ‘doulos’, slaaf van de gemeente. Dat heeft geen hoge status, en was Jezus zelf ook geen knecht? Maar hoe zit het dan met het gezag van een ambtsdrager? Zit hier geen tegenstrijdigheid in? Hier zal ik later nog op terugkomen. Vooralsnog ben ik het eens met Calvijn dat de inhoud belangrijker is dan de ‘verpakking’. Calvijn ziet in het ambt, volgens mij, een instrument om de gemeente te houden bij de leer en daaruit te leven. Daar is niets mis mee, maar daar blijft het toch hopelijk niet bij. Het komt op mij anders wel erg bevoogdend over. Wat ik graag als aanvulling zou willen zien is ‘de




groei naar volwassenheid’. De ambten moeten de gemeente helpen groeien tot zij allen ambtsdragers zullen zijn. Nu bespeur ik alleen een beeld van de ambtsdrager die zelf een bepaalde geestelijke volwassenheid heeft bereikt (als het goed is!) en de ‘kinderen in het geloof’, die door hem bevoogd moeten worden. Calvijn onderscheidt gaven die wel, en geen, ambtelijk karakter hebben (1Cor.12). Paulus maakt dit onderscheid echter niet. Alle ambten veronderstellen wel aanwezige gaven, maar alle in de gemeente aanwezige gaven ontvangen niet de goddelijke aanstelling tot het ambt, volgens Calvijn (1 Cor 12:28). Goddelijke instelling en door God geschonken gaven geven beide vulling aan de roeping tot het ambt. Eigenlijk worden bepaalde gaven hier verbijzonderd tot een ambt. Is dit terecht vraag ik mij af en waar staat de goddelijke aanstelling dan mee in verband? Zijn dit misschien mensen die door God zijn ‘verwekt’ in tegenstelling tot hen die dat niet zijn? Volgens mij is dat hier niet aan de orde. Dat kun je alleen zeggen van mensen in het oude testament. Daar was Gods Geest uitgestort op de enkeling, speciale mensen door God ‘verwekt’ om voor Hem een bepaalde taak te vervullen. In het nieuwe testament is de Geest echter uitgestort op alle vlees (Hand.2: 17). Daaruit trek ik de conclusie dat iedere gelovige door God is aangesteld tot het vervullen van een bepaalde functie/taak, al naar gelang de gave die hij/zij gekregen heeft. Het is alleen met het oog op de verantwoordelijkheid, de invloed op het gemeente-zijn, en het aanzien (voorgrond functie) dat men predikant, ouderling en diaken als ambt is gaan zien. Het gevolg hiervan is dat er een afstand komt tussen het ambt met zijn gave, en het ‘gewone’ gemeentelid met zijn gave. Je creëert een bijzondere status en verwekt een houding van ‘meer’ en ‘minder’. Deze gedachte komt ook terug bij Calvijn. Calvijn vindt de taak van herder zo belangrijk dat volgens hem daarvan het hele welzijn van de kerk afhangt. De herder moest de gemeente onderwijzen en houden bij de leer. Deze taak wordt door Calvijn zwaar gewaardeerd. Calvijn gaat dus uit van een ambtsopvatting waarin de dienst van het evangelie (prediking) het centrum vormt. Wat de aanleiding hiervoor is geweest vinden we terug in de reactie van de reformatie op het toenmalige kerkelijk bestuur. Het hart van deze beweging (reformatie) is immers geweest, dat tegenover het sacramentalisme van de roomse kerk de vernieuwende kracht van het goddelijke Woord opnieuw is ontdekt. Het sola scriptura was de grote ontdekking van de reformatie. Het Woord van God veroverde met zijn gezaghebbende en vernieuwende kracht de harten der gelovigen. Het herkreeg daardoor zijn centrale positie (en terecht). Niet alleen in het leven van de individuele gelovigen maar ook in de gemeente, ook in de ambtelijke dienst van de gemeente. Zo is Calvijn ertoe gekomen om de bediening van het evangelie (prediking) ook in zijn ambtsleer in het middelpunt te plaatsen. Later is bij hem een zekere spreiding tussen de diverse ambten te zien (eerst was er alleen het ambt van predikant of herder/leraar en later zijn daar ouderling en diaken bij toegevoegd). Met name Efeze. 4:11 heeft bij hem een belangrijke rol gespeeld in dit besluit. Het is de enige plaats in het nieuwe testament waar zo uitdrukkelijk over het ambt van de herder en leraar wordt gesproken. Maar er staat meer dan dat! Op deze belangrijke tekst kom ik later nog terug. Calvijn heeft dus gereageerd vanuit een misstand in de toenmalige gemeente. Een maatregel die grotendeels gezien moet worden in de context van de tijd. De reformatie is in wezen een Woordgebeuren geweest. En het is vanwege dit geloof in de kracht van het goddelijke Woord en de bediening ervan, dat Calvijn tot deze visie op de kerk en haar ambten is gekomen. Ik zie hier toch ook een tijdsafhankelijke reactie in van Calvijn. Hij reageerde op een misstand in zijn tijd. Daarmee wil ik niet zeggen, dat in wat hij ontdekt heeft geen tijdsloze (voortdurende) lering in zit. De nadruk die is komen te




liggen op Gods Woord is geheel terecht. Wat ik alleen jammer vind is dat daarmee ook de bedienaar van dit Woord (als persoon) centraal is komen te staan. Want zijn hierdoor de andere taken en functies niet in de ‘mist’ gekomen? Toch heeft Calvijn oog voor verandering en ontwikkeling, maar hij houdt wel de verbinding met hoe het eenmaal was vast. Dat is mijns inziens de enige juiste houding om een verandering in te gaan. Open voor de nood van de tijd, maar niet los van het Woord. Zo zou een herbezinning op de ambten in onze tijd ook moeten plaats vinden. Samenvattend kan worden gezegd, dat Calvijn uitgaat van een ambtsleer, die door de drie ambten van herder (en leraar), ouderling en diaken wordt bepaald. We hebben gezien, dat hij hiertoe gekomen is door een bepaalde hermeneutische sleutel toe te passen bij zijn uitleg van de Schrift. De Schriftgegevens zelf noemen immers nergens deze drie ambten samen, en wijzen ook op een veelheid van andere ‘ambten’. Dat Calvijn tot zijn ambtsleer is gekomen, valt dus niet direct af te leiden uit de Schrift zelf. Veeleer lijkt het zo te zijn, dat hij zijn visie op de ambten heeft ontleend aan de wijze, waarop de oude kerk haar heeft ontwikkeld in een historische verwerking en uitbouw van wat de Schrift aan materiaal had geleverd. Zij kwam tot het genoemde drietal ambten. Calvijn is ervan uitgegaan, dat deze historisch-ambtelijke structuur het meest beantwoordde aan wat de Schrift leert. De conclusie is dus dat de Schrift helemaal niet zo duidelijk spreekt over slechts ‘drie ambten’ als wij doen voorkomen. De Schrift laat veel meer ruimte en vrijheid toe in het bepalen van de hoeveelheid ambten. Voor Calvijn is het belangrijk, dat alleen zij geroepen zijn, die geschikt en bekwaam zijn om het ambt te bekleden. Dit veronderstelt ‘geleerdheid’, verbonden met ‘vroomheid’. Voor mij gaat het hier over selectiecriteria van ambtsdragers. Nu geldt dit alleen voor de predikant. Van hem wordt een universitaire opleiding verwacht en geen losbandige levensstijl. Voor de ouderling en diaken worden ook criteria genoemd, zoals ze zijn vermeld in de bijbel (1 Tim.3). In onze tijd is ‘geleerdheid’ echter geen waarborg meer voor een rechte leer. Veel belangrijker vind ik nog de mate van geestelijke volwassenheid, hoe goed kent iemand God? Niet hoeveel weet iemand over God? Tussen weten en kennen mag geen grote afstand zitten. Het is samen op, het ‘weten’ moet bevestigd zijn in je hart door het ‘kennen’. Er valt nog veel meer te zeggen over geestelijke volwassenheid maar dat gaat deze beschouwing te buiten. Wat ik wil aanhalen is dat ‘geleerdheid’ ook opgedaan kan worden door zelfstudie en oefening in de gemeentelijke praktijk. Wellicht komt dan het potentieel in de gemeente meer tot zijn recht. Ook hier speelt de algehele toestand (geestelijk niveau) van de gemeente natuurlijk weer een belangrijke rol. Daarom dat een pas bekeerde geen ambtsdrager mag zijn omdat men er vanuit gaat dat deze God nog onvoldoende kent om anderen te kunnen leiden. In vroomheid echter kan een pas bekeerde nog velen tot voorbeeld zijn! Ook bij Calvijn komt het geestelijk niveau van een gemeente nog al eens aan de orde. Niet in directe, maar veel vaker in indirecte zin. In de verkiezingen van ambtsdragers blijkt dat Calvijn niet bepaald een hoge dunk had van de christelijke gemeente. De leiding van de herders kon bij de verkiezing niet worden gemist, stelt hij. Dat heeft zijn oorzaak. Jezus vertrouwde zichzelf ook niet toe aan de schare omdat Hij wist wat er in hun hart leefde (Joh.2: 23-25). Echtheid en eerlijkheid, oprechtheid en trouw, moeten gevonden worden in de gemeente. Calvijn had er blijkbaar niet veel fiducie in om bij de verkiezing de gemeente een belangrijke rol te laten spelen. De angst voor onzuivere motieven kan je daartoe doen besluiten. Maar dit besluit is situatie gebonden en kun je maar niet doortrekken voor alle tijden. Calvijn spreekt niet over de gemeente maar over het ‘volk’. Dit is ook niet verwonderlijk omdat gemeente en burgerlijke bevolking in zijn tijd een eenheid




vormden. Dat was in de begintijd van de gemeente niet zo. De gemeente was toen veeleer de vergadering van hen, die uit deze menigte waren geroepen en een afgezonderde gemeenschap vormden. In onze tijd zien wij dit weer terug. het is dus niet verwonderlijk dat Calvijn de gemeente niet vertrouwde omdat er veel ‘kaf’ onder het ‘koren’ zat. Samenvattend: • Calvijn stelt de bediening van het Woord centraal en koppelt dat als inhoudelijke taak van ambtsdragers. De dominee staat hierbij op de eerste plaats. • Calvijn waardeert de gemeente hoog in haar positie, lichaam van Christus. In de praktijk van het alle daagse leven waardeert hij haar niet hoog. • Calvijn gaat zeer vrij om met de Schriftgegevens, die het bijbels fundament vormen van de ambten in de gemeente. Hij schroomt niet om bijbelse gegevens te verklaren en toe te passen aan de hand van een eigentijds criterium. Dit geldt ook nog voor vandaag in het omgaan met de Schrift. Tot zover wil ik Calvijn’s visie beschouwen. Van hieruit worden andere visies beschouwd die hebben voortgeborduurd op de visie van Calvijn of daar juist tegenin zijn gegaan. Als eerste Jean Morély. Twee jaar voor zijn dood gaf een lidmaat van Calvijn’s eigen kerk in Genève een geschrift uit, waarin hij zich verzette tegen de toenemende overheersing van de ambtsdragers in de kerk, die van Genève niet uitgezonderd. Ook deze kerkregering droeg een aristocratisch-oligarchisch karakter, dat wil zeggen dat de kerk door enkelingen van hoge ambtelijke statuur werd geregeerd en de gemeente zelf onmondig was geworden. Morély meende daarin een afwijking te zien van wat de Schrift over de christelijke gemeente zegt. Daar wordt immers het zwaartepunt gelegd in de gemeente zelf als het lichaam van Christus. Christus zelf regeert in de gemeente. Uit kracht daarvan is de gemeente zelf de taak toegewezen om haar eigen bestaan te ordenen. Tegelijk zag Morély de betekenis van de kerkelijke ambten daarin liggen, dat zij opkwamen uit de gemeente en dus ook opkwamen voor de gemeente. Gemeente en ambt werden door hem allernauwst met elkaar verbonden. In dit bezwaar van Morély gaat het ten diepste over de afstand die was ontstaan tussen ambt en gemeente. De ambtsdragers hadden het voor het zeggen en de gemeente was slechts ‘de schare die de wet niet kent’. In plaats dat de ambtsdragers de gemeente dienden gingen zij over haar heersen. Het potentieel in de gemeente werd niet gebruikt. In mijn huidige gemeente is de houding van ‘de schare die de wet niet kent’ nog herkenbaar in het ambt. Niet zozeer in de persoon van de ambtsdrager, maar wel in de organisatie. De kerkenraad is overal voor verantwoordelijk en er gebeurt vrijwel niets buiten deze raad om. In die zin is het oligarchisch karakter nog steeds aanwezig in de gemeente. Morély wilde de afstand tussen ambt en gemeente weer verkleinen. Het ambt moest zich weer bewust worden van haar dienende functie. Kinderlijk geloof moest gebracht worden tot volwassenheid. Geestelijke onmondigheid moet worden geleid tot geestelijke mondigheid, zodat de gemeente als geheel en het individu als enkeling niet meer heen en weer geslingerd werden door allerlei wind van leer (Efeze4:14). Ook wanneer de gemeente als geheel een laag geestelijk niveau heeft is dit geen reden om haar te betuttelen en alle verantwoordelijkheid over te nemen. In deze situatie zal de leiding strakker moeten zijn en intensiever, de verantwoordelijkheid meer bij de leiding liggen, maar dit mag nooit een blijvend instituut zijn.




De leiding mag nooit berusten in een voortbestaan van deze situatie. Normatief voor het leiderschap is ‘leiderschap op de achtergrond’ zoals getoond in onderstaande afbeelding.

Dit is heel wat anders dan het hebben van een democratie in de gemeente. Morély koppelde aan zijn ideeën de term ‘democratie’. Dat woord had een duidelijk politieke lading, omdat het associaties opriep met een regeringsvorm, waarin de ‘menigte’ het voor het zeggen had. Daaruit was in het verleden al genoeg onheil voortgekomen. Daarbij speelde een kritische beschouwing van het volk een rol. Het volk was immers dom en corrupt, zondig en wispelturig. Het was niet in staat om zelf te regeren, in de maatschappij niet, maar ook niet in de kerk. We hebben al eerder gezien dat de waarheid ook niet altijd in de boezem van de kerkelijke leiders gevonden wordt. De pot verwijt de ketel dat hij zwart ziet. Toch voel ik wel mee met dit bezwaar van een democratie in de gemeente. Zoveel mensen, zoveel meningen, en daarbij geldt al snel het recht van de sterkste. Functioneel gezien is een democratie gewoon niet werkbaar in de gemeente. Er zijn ‘knopenhakkers’ nodig, maar om te zeggen dat een goed functioneren alleen afhankelijk is van het leiderschap gaat mij te ver. Denk maar eens aan de geestelijke leiders in Jezus tijd (Matt.23: 13-16). En wat te denken van de leiders waar Ezechiël over geprofeteerd heeft (Ezech. 34)? Geestelijke leiders hebben profeten nodig voor een juist verstaan van Gods weg, en juist de profetie is aan de gemeente als geheel gegeven. Als onder democratie verstaan is wat Bernard Rootmensen schrijft in zijn boek ’40 dagen in de woestijn’ dan ben ik voor democratie in de gemeente. Hij verwoordt het zo: “Democratie in de gemeente betekent het delen met elkaar van verantwoordelijkheid en het doorbreken daardoor van schema’s als van verzorgers en verzorgden en van clerus en leken. Democratie betekent elkaar vragen stellen en samen naar antwoorden zoeken”. Johannes à Lasco gaat in dezelfde wijze voort als Morély, met dit verschil dat hij een belangrijke voorwaarde noemt voor de waardering van de gemeente. Hij toetst of in de huidige praktijk van de gemeente één en ander haalbaar is. Afhankelijk daarvan waardeert hij de gemeente hoog of laag en alles wat daartussenin zit. In beginsel waardeerde hij de gemeente hoog. Eigenlijk zou de gemeente zelf haar eigen regering en tuchtoefening moeten behartigen. Maar omdat zij in de praktijk daartoe niet in




staat bleek te zijn, moesten speciale ambtsdragers daarvoor zorgdragen. We zien, dat ook bij à Lasco de eigen verantwoordelijkheid van de gemeente een zwaar accent krijgt. Ik vind dit accent ook terecht. De gemeente moet opgevoed worden met alle schommelingen van de “groeifasen” erbij, tot zij de volwassenheid heeft bereikt. Dit betekent ook dat het er lang niet altijd rustig en vredig aan toe zal gaan in de gemeente. Misschien kun je in dit verband ook wel spreken van “gemeentelijk puberteitsgedrag”. Toch staat à Lasco geen democratie voor ogen in de gemeente. Hij zet in met de fundamentele gedachte, dat de gemeente van Christus niet zonder het ambt kan, omdat zij daardoor moet worden gediend en geregeerd (ook in die volgorde!!). In wezen is het wel Christus zelf, die als het Hoofd van zijn gemeente haar leidt en regeert, maar Hij gebruikt daarvoor mensen als zijn instrument. Deze grondgedachte vonden we ook bij Calvijn. Ten diepste ben ik het hier mee eens. Een democratie in de gemeente werkt niet. Ik ben ook van mening dat een gemeente geestelijke leiders nodig heeft (ik gebruik liever de term “geestelijke leiders” dan de term “ambten” omdat in het eerste geval de functionaliteit beter tot uitdrukking komt). Één van de belangrijkste toetsstenen voor de waardering van de gemeente heeft vanuit de historie gelegen in de verkiezingsprocedure van nieuwe ambtsdragers. De gemeente van à Lasco bestond uitsluitend uit positieve, bewuste gelovigen, die om hun geloof vervolgd werden en asiel gevonden hadden in Engeland. Dit bracht met zich mee, dat het geloofspeil van de gemeente op een hoger plan stond en ook als zodanig werd erkend. Duidelijk kwam dit naar voren in het motief, waarom aan de gemeente en niet aan de ambtsdragers het recht tot verkiezing van ambtsdragers werd toegekend. Bij mij in de gemeente is de verkiezing van ambtsdragers ook toegekend aan de gemeente. Hierbij wordt dus uitgegaan van een hoge waardering van de gemeente. Dat is zeker positief te noemen. Wel vind ik dat de gemeente hier te veel aan zijn lot wordt overgelaten door het leiderschap. Er worden namelijk vooruitlopend geen selectiecriteria aangedragen aan de gemeente. Wat voor persoon (gave) zoeken we als gemeente? Hierin zou het leiderschap meer dienstbaar moeten zijn naar de gemeente toe. De term “geloofspeil” spreekt mij zeer aan, en dit vind je ook ruim beschreven terug in het boek van dr. Bilezikian. Samenvattend kunnen we zeggen, dat naarmate aan de christelijke gemeente een mondige plaats wordt toegekend, en dat vooral op grond van een feitelijke stand van zaken, de aan de gemeente toegekende volmachten (verantwoordelijkheden) toenemen. Concreet betekent dit, dat als het niveau van de gemeente geestelijk laag is, de ambten een meer zelfstandige plaats innemen. Ze fungeren dan meer als een instantie tegenover de gemeente dan dat ze uit de gemeente opkomen. Is het niveau van een hoger geestelijk gehalte, dan krijgt de gemeente een navenante positieve rol te vervullen naar de ambten toe. Dan komt er meer ruimte voor de gedachte, dat de ambten uit de gemeente zelf opkomen, zonder dat dit iets afdoet van het grondgegeven, dat de ambtsdragers de gemeente dienen en regeren als instrumenten van Christus. In deze samenvatting kan ik mij prima vinden. Ik geloof dat hiermee recht gedaan wordt aan geestelijk leiderschap zoals Christus het wil zien functioneren in de gemeente. Dit is dienen op hoog niveau!! Dat deze wijze van geestelijk leidinggeven al in de historie tot weerstanden heeft opgeroepen blijkt uit de volgende frase: “Men meent namelijk, dat als men de keus aan de gemeente laat, dan ‘door de veelheid der stemmen’ de deur wordt geopend voor een ‘ontallicker menichte der wolven, onordeningen ende verdeylingen’, omdat het merendeel ‘gemeynlich verdorven, blint ende onverstandich is’’. We zien hier opnieuw, hoe het oordeel over de gemeente bepalend is voor de wijze, waarop zij wordt betrokken bij de ambtelijke regering der gemeente (wat duidelijk meer inhoudt dan alleen de verkiezingen). Hier blijkt weer, dat de




waardering van de gemeente en de rechten, die aan haar worden toegekend in de regering, met elkaar samenhangen. Feitelijk komt het erop neer, dat die waardering steeds lager werd en dat daardoor een autocratiesering van de ambtelijke bevoegdheid werd bevorderd en gelimiteerd. De waardering van de gemeente is stil blijven staan bij het verleden. Slechte ervaringen hebben mensen kopschuw gemaakt, zo lijkt het wel. In mijn eigen kerkenraad heb ik dit gevoel wel eens uitgebeeld in onderstaande figuur.

Er lijkt een soort taboe te heersen om meer verantwoordelijkheden aan de gemeente over te laten. Naar mijn diepe overtuiging vindt dit zijn grond in de angst de gemeente te waarderen op haar geloofspeil. Gemakkelijk zou je haar verkeerd kunnen waarderen, met alle gevolgen van dien. Dan maar liever ‘eieren kiezen voor mijn geld’ en de ‘touwtjes strak in handen houden’. Deze houding doet mij denken aan de gelijkenis van Jezus over de talenten, de man die zijn enige talent begroef in de grond uit angst voor zijn strenge meester. Het geestelijk leiderschap heeft geloofsmoed nodig om risico’s te durven nemen. Dit is wat anders dan overmoed, want dat leidt slechts tot twist (spreuken13: 10). Daarom dat er in mijn beeld de volgende vraag gesteld is: “voorzichtigheid of ongehoorzaamheid?”. Voorzichtigheid is goed en verstandig, maar waar eindigt voorzichtigheid en begint ongehoorzaamheid? Dat is de uitdaging waar iedere geestelijk leider voor komt te staan. We gaan nu verder met een andere theoloog dr. Beza die als de opvolger gezien werd van Calvijn. Beza heeft een belangrijke stap gedaan in een verdere ontwikkeling van de ambtelijke structuur in de kerken van het gereformeerd protestantisme. Wat het meest daarbij opvalt, is, dat in Beza’s ambtsleer grote nadruk valt op het ouderlingschap. Van Calvijn en Beza kan worden gezegd, dat ze de typische gereformeerde ouderlingen hebben ingevoerd. Maar het zwaartepunt valt bij hen in het ambt van herder en leraar als bedienaar van het goddelijke Woord. In zekere zin concentreren zij de hele ambtelijke toerusting van de gemeente in dit ene ambt. Dit is wel een reductie van de veelkleurigheid van de gaven en diensten, die de Schrift aangeeft. Maar omdat het Woord centraal staat, staat ook de bediening van dit Woord centraal. Ik heb het hier al eerder over gehad. Dit laat de ‘rode draad’ zien in de ontwikkeling van de ambts-positionering. Verklaarbaar vanuit de feitelijke situatie in die tijd. Met als grote winst de teruggave van het Woord aan het gewone gemeentelid. Bezwaarlijk blijft in mijn ogen dat het een verschraling heeft gegeven in




de betrokkenheid van het ‘gewone gemeentelid’ met zijn gaven. De Nederlandse geloofsbelijdenis heeft nu de ambten als volgt ingevuld: • herders moeten er voor zorgen dat de zuivere leer haar loop heeft; • opzieners moeten er op toezien dat zonden worden verbeterd en onderdrukt; • diakenen hebben tot taak armen en allen die in nood zijn te ondersteunen. Tezamen vormen zij de regering van de gemeente. Zo op het eerste gezicht een heldere structuur met een duidelijke taak en omschrijving van de verantwoordelijkheid. Daar is niets mis mee! Mijn vraag hierbij is echter, hoe wordt dit concreet gemaakt in de praktijk? En dan gaat het “knellen”. Het meest kenmerkende in de geloofsbelijdenis over de ambten is het regeren van de kerk in “politionele” zin, dat wil zeggen als een van bovenaf regeren van de kerk. Voor mij geeft dit weer aan hoe de NGB de gemeente waardeert. Het omschrijven van het ambt als “regering” zoals art.30 uit de NGB doet heeft in de Schrift geen breed draagvlak. Integendeel. Het regeerambt neemt in 1 Kor.12: 28 de op één na laatste plaats in in een rij van in totaal acht ambten/gaven. De “regeringen” zijn dus één van de vele ambten/gaven en nemen allerminst een vooraanstaande plaats in! Dat in alle artikelen over het ambt in de belijdenis geen enkele keer het woord dienen wordt genoemd, zegt wel iets. Kun je het mij kwalijk nemen wanneer ik een negatief beeld heb van de huidige ambtsdrager? Als dit de houding is, waartoe hij door de NGB opgeroepen wordt, dan kan ik daar niet positief op reageren. Het ambt moet in het teken staan van het dienen van de gemeente. Pas in tweede instantie en als onderdeel van deze dienst werd ook de regeertaak als ambtelijke opdracht gezien. De spanning tussen ambt en gemeente heeft vanaf het begin van de gereformeerde Reformatie bestaan. In vroeger tijd zijn er al stemmen opgegaan die aangaven dat het met het ambt in de gereformeerde kerk niet helemaal goed zat en correctie en vernieuwing nodig was. Koelman (Nadere Reformatie 1632 – 1695) is zo iemand die een aantal kritische opmerkingen heeft op de invulling van het ambt. Zo vraagt hij zich onder meer af waarom de predikant voor zijn leven is aangesteld en de ouderling niet. Dat is slechts tijdelijk. De predikant is helemaal voor zijn ambt beschikbaar. Maar de ouderling moet het als “bijwerk” doen (schept dit al geen afstand?). Ook dat is onjuist. Want een goede ouderling zijn eist iemands hele inzet. Ook blinken de ouderlingen uit in het handhaven van de bestaande toestand. Zij maken zich het meest druk om de vraag hoe zij vernieuwingen tegen kunnen houden. Zij willen pertinent alles op de oude voet door laten gaan. Van vernieuwing krijg je alleen maar onrust in de gemeente. Koelman zei van de kerkenraden; ze doen niets aan vernieuwing van de gemeente. Ze misbruiken 1 Korinthe 14: 40: ‘Laat alles met orde geschieden’, wat zij zo interpreteren, dat alleen mag plaats vinden wat zij zelf als regel hebben ingesteld. Het gaat hier dus niet om de wettigheid van een kerkenraad. De vraag is niet of een kerkenraad nodig en wettig is in Gods ogen, maar hoe functioneert zij. Hoe handelt een kerkenraad? Ook prof. Brouwer komt er voor uit dat het leiderschap van de gemeente veel meer afgestemd dient te zijn op de behoeften van de tijd. Ik zou dat situationeel leiderschap willen noemen. In zijn boek “De kerkorganisatie der eerste eeuw en wij” komt hij tot de volgende conclusie: de kerk heeft op een vrije en praktische manier haar ambten ingevuld en daarbij slechts indirect zich aan de Schrift georiënteerd. In het nieuwe testament worden veel meer “ambten” genoemd dan de drie die wij in onze kerk kennen. Volgens hem is er dan ook veel meer vrijheid om met de ambten om te gaan. Praktische noodzaak en nuttigheid spelen daarbij een belangrijke rol. We moeten de ambten afstemmen op de behoeften van de tijd,




gericht op de toekomst. Als ik dit overdenk moet ik weer denken aan het boek van dr. Bilezikian “De kerk als gemeenschap”. Hij durft daarin zelfs te zeggen dat: leiders die de bedieningen ketenen in hiërarchische structuren, hebben Christus niet waarlijk lief. Als het leiderschap een struikelblok wordt voor de gemeente draagt zij een vreselijke verantwoordelijkheid met zich mee. Mede met het oog daarop, ligt het meer voor de hand om ons te oriënteren op de christelijke gemeente in het Nieuwe Testament. Zij probeerde gestalte te geven aan het gemeentezijn in een heidense wereld. Haar wezen was als zodanig missionair van aard. Daartoe ontving zij haar ambtelijke toerusting. De kerk is er voor de wereld. Om dat te kunnen zijn, moet zij juist voluit kerk van Christus zijn. Daarop zijn ook de ambten gericht. Ze zijn er voor de kerk, opdat de kerk er zou zijn voor de wereld. Het leiderschap moet de gemeente helpen toe te komen aan haar missionaire taak. De geestelijke gaven van ieder gemeentelid spelen daarbij een belangrijke rol. Het onderzoek heeft mij tot dusver geleerd, dat hoe hoger het ouderlingenambt wordt opgewaardeerd, des te schrijnender de werkelijkheid van het ouderlingschap ertegen afsteekt. Deze hoge waardering heeft zijn historische/situationele context, daar ben ik mij goed van bewust. De vraag laat zich stellen, hoe het komt, dat leer en praktijk rondom de ouderling zo’n tegenstelling vormen. Ligt dat alleen aan de praktijk of soms ook aan de leer? Kan de ouderling wel zo’n hoge status verdragen zoals een groot deel van de traditie hem heeft toegedacht? Ik persoonlijk denk dat er daarmee ‘voet aan de duivel’ is gegeven om het leiderschap te verleiden tot heersen. Tegen de hoge waardering van het ambt kom ik in opstand als daar uiting aan gegeven wordt in de gemeente. Waar is die hoge waardering op gebaseerd, vraag ik mij af? Alleen op de traditie? Paulus zegt in zijn brief aan Timotheüs het volgende: “De oudsten, die goede leiding geven, komt dubbel eerbewijs toe, vooral hun, die zich belasten met prediking en onderricht”. Wordt de waardering hier ook niet direct gekoppeld aan hoe zij hun functie uitvoeren? Het werk van een ouderling zou gekarakteriseerd moeten zijn door ‘het geven van goede leiding’ (commentaar studiebijbel). Indien ouderlingen goede leiding geven is een hoge waardering gerechtvaardigd. In dezelfde lijn is het te waarderen indien iemand moet lijden om Christus wil, maar als iemand moet lijden omdat hij/zij kwaad gedaan heeft, valt dat te waarderen? Want mag dat roem heten, als gij slagen moet verduren, omdat gij kwaad doet Maar als gij goed doet en dan lijden moet verduren, dat is genade bij God (1Petr.2: 20). Waardering hangt voor mij nauw samen met de vraag of ik in het handelen van de ouderling ook de Geest van Jezus kan merken. Nederigheid, dienen en een duidelijke gerichtheid op Gods wil, zijn voor mij onmisbare elementen in de vraag of een ouderling te waarderen is. In mijn waardering wil ik echter het leerelement niet uit het oog verliezen! Als ouderling moet je ook een bepaalde ruimte krijgen om te kunnnen groeien in je taak. Van Ruler geeft een waardering van het ambt waar ik mij al meer in kan vinden. In de uitverkiezing (predestinatie) krijgt de bijzondere positie van de ambtsdrager haar legitimiteit (maar hij toch niet alleen?). Hij komt daardoor ‘tegenover’ anderen in de gemeente te staan. Dat gebeurt niet omdat hij zelf zo bijzonder is. Want als gelovige deelt hij in de gemeenschap van alle andere gelovigen. Er is tegelijk een nabijheid bij de gemeente. Het ambt is bijzonder, maar het functioneert in en samen met de gemeente. Toch staat het niet gelijk met de gemeente. Er blijft het ‘tegenover’. We kunnen dit bijzondere ambt dan ook niet zien als een verbijzondering van het algemene ambt der gelovigen, al komt het in zekere zin wel uit de gemeente voort en wordt het door haar gevoed. Voor mij raakt Van Ruler met het eerste deel van zijn waardering de juiste snaar. De ambtsdrager moet




zich bewust zijn dat hij net als de andere gelovigen een zondaar is. Dat maakt hem nederig. Ook het gestelde, dat een leider door God wordt aangesteld (verkozen), is voor mij een bijbels gegeven (1 Kor.12: 28). Maar dan gaat hij het ambt een bijzondere waardering geven die op zichzelf lijkt te staan. Een waardering in onderscheid van de andere ambten (gaven). Hierdoor creëert hij voor mijn gevoel een afstand tussen het ambt van ouderling en andere ambten die niet terecht is. Een afstand van ‘meer en minder’. Is dit wat Paulus ons leert over de omgang met elkaar (1 Kor.12: 21-27)? Ook dr. Graafland zet zijn vraagtekens bij deze ‘bijzondere waardering’. We constateren hier een spanning in het denken van Van Ruler. Aan de ene kant geeft hij hoog op over de gemeente en het door haar beklede, algemene ambt. Door de Geest doet de gemeente zelfs met God mee. Maar als het om het bijzondere ambt gaat, wordt diezelfde gemeente door Van Ruler neergezet in haar passiviteit en hulpbehoevendheid. We zouden hierbij de vraag willen stellen: als de gemeente door de Geest zo mondig gemaakt is, waarom kan zij dan ook geen zorg dragen voor alle ambtelijke taken? Waarom moeten die zorgvuldig van haar gescheiden worden en toevertrouwd worden aan het bijzondere ambt? Met andere woorden, waarom ligt in het algemene ambt het bijzondere ambt niet besloten? Graafland geeft voor mij hier aan, dat er wel onderscheid is in de ambten (gaven), maar dit onderscheid ligt niet in ‘meer en minder’. Het is veel meer een onderscheid in verantwoordelijkheid en invloed op het gemeentelijk welzijn. Als leider draag je een bijzondere verantwoordelijkheid en heeft jouw invloed een grote impact op de geestelijke groei van de gemeente. Daaruit bestaat het ‘bijzondere’ en God zal daar rekenschap van vragen. Van Ruler spreekt verder over het ‘tegenover’ van het ambt. Uit het ‘tegenover’ van de ambten maakt Van Ruler ook op, dat de gemeente de ambten moet erkennen en zich eraan moet onderwerpen. Dat vinden we ook in het Nieuwe Testament terug. Het is de gemeente zelf, die erkenning en gehoorzaamheid vraagt voor haar eigen ambtelijke organen (geestelijke leiders), doortrokken als ze is van het besef, dat het Christus zelf is, die dit wil, omdat Hij de ambten haar gegeven heeft. Dit ‘tegenover’ zie ik het duidelijkst in beeld bij de opkomst van dwaalleer in de gemeente. Als een gemeente dreigt te vervallen tot afgoderij (wat dwaalleer is) vindt zij op haar pad de geestelijk leiders ‘tegenover’ zich. Tenminste, als het goed is! Zo blijft de gehoorzaamheid van de gemeente aan het ambt altijd als ‘in de Here’ (Efeze 6: 1). Het ‘tegenover’ van Van Ruler zit hem daarin dat in de ambtsdrager Christus zelf zijn werk voortzet in de gemeente. Omdat het ambt de voortzetting van Christus ambt in de gemeente is en dus Christus zelf representeert, het heeft de notie van gezag in zich. Nu vind ik de Christuspresentatie in het ambt wel zwaar aangezet en niet herkenbaar in de persoon van de ambtsdrager, wel in het werk dat hij doet (leiding geven). Voor dit werk heeft hij echter alle ondersteuning nodig van het potentieel (gaven) dat in de gemeente aanwezig is. Dus om te stellen dat Christus zijn werk in de gemeente alleen voortzet door het ambt, gaat mij te ver. Je verheft de ene gave zo boven de andere, daar heb ik ontzettend veel moeite mee. Er is een voortdurende wisselwerking tussen wat God doet door de ambten en door de charismata van de gelovigen. De openbaring van de ambten is uit God, hij stelt aan tot …… Daarom staat het ambt toch in wezen ‘tegenover’ de gemeente, opdat er in de kerk een gezag van Godswege zou zijn. Als dat gezag er niet zou zijn, zou de gemeente overgeleverd zijn aan allerlei wind van leer. Het ambt heeft dus een weerbaarheid en mondigheid die de gemeente mist. Deze wisselwerking is een feit voor mij en ligt veel meer bij de praktijk van het leven. Maar wat te zeggen van het waardeoordeel van de gemeente? Zijn de weerbaarheid en mondigheid van het ambt altijd zichtbaar en merkbaar? Is het niet veeleer zo dat ook het leiderschap de hand in eigen boezem moet steken als het gaat over




dwaalleer? Ik ben van mening dat hier uitgegaan wordt van een situatiegebonden uitgangspunt. De gemeente is niet bij voorbaat onmondig, en de ambten hebben hun weerbaarheid ook niet permanent in praktijk gebracht. Ook in de weerbaarheid en mondigheid zie ik een wisselwerking tussen gemeente en ambt. Beiden hebben het nodig gecorrigeerd te worden. Het gezag van het ambt zie ik hier dan ook vooral functioneel. Geestelijk leiders hebben de gemeente te houden bij de rechte leer, te helpen bij geestelijke groei. Als zij dat niet doen blijft er geen gezag meer over en zal God zelf een eind maken aan hun leiderschap (Ezech. 34: 7-10). Het gezag van het ambt kan alleen bestaan in de gehoorzaamheid aan God. We moeten ambten (geestelijk leiderschap) in stand houden en tegelijk ruimte scheppen voor wat niet-ambtelijk gebeurt, zonder te streven naar een al te scherpe afgrenzing tussen beide. Dit klinkt mij als woorden van de Geest in de oren. Dit voelt goed en eerlijk. Op deze wijze wordt er ruimte geschapen voor allerlei niet-ambtelijke taken in de kerk, die in de kerkorde toch een officiële status hebben gekregen. Het hele in de kerkorde uitgedachte en ingestelde kerkelijke apparaat wordt erdoor gelegaliseerd. Zo krijgen de bedieningen hun plaats. Zij worden verricht op grond van een persoonlijke geschiktheid, hetzij charismatisch of door opleiding verkregen. Ze ontvangen een officiële aanstelling. Een bediening is echter geen ambt (maar een ambt wel een bediening?), maar ze leunt ertegenaan, ze is ingelijfd in het ambt. Haar wortel ligt echter in het priesterschap aller gelovigen, dus in de gemeente. Op deze wijze dient de gemeente met de ambtsdrager mee, en komen ambt en gemeente toch weer dicht bij elkaar. De gedachte zoals hier verwoord geeft al meer ruimte voor andere bedieningen in de gemeente. Er is hier eigenlijk al een denkrichting aangegeven waarbij het “bijzondere” (status?) van het ambt, misschien wel niet zo bijzonder is ten opzichte van andere bedieningen in de gemeente. Het ambt is ten diepste toch ook een bediening, waartoe men geroepen wordt door God? Het spanningsveld tussen ambt en gemeente is dus een stuk minder in deze gedachte, maar toch nog onmiskenbaar aanwezig. Het lijkt op een soort van compromis, en laat Gods Woord zich compromitteren? In het verleden ben ik ook al bezig geweest met dit compromis. In een scriptie over geestelijk leiderschap (1998) heb ik toen voorgesteld aan de kerkenraad, om niet alleen ambtsdragers ten overstaan van de gemeente in te zegenen, maar ook ‘gewone’ gemeenteleden met een opgedragen taak of bediening. Als reden hiervoor droeg ik het verkleinen van de afstand tussen ambt en ‘gewoon’ gemeentelid aan. Een afstand die voor mij merkbaar en voelbaar was. Helaas is mijn signaal en gevoel nooit getoetst door de kerkenraad, ondanks de onderbouwing in mijn scriptie. Toch ben ik van mening dat deze gedachte nog niet ver genoeg gaat. Prof. Berkhof zegt dat 1 Kor.12: 28 aangeeft waarom er ambten nodig zijn, namelijk omdat een charismatische gemeente met al haar veelkleurigheid niet goed kan functioneren zonder een gezagsinstantie. Ik geef hem daarin gelijk. De vele gaven in de gemeente moeten verzorgd en bestuurd worden, juist daartoe dient het leiderschap. Hij zegt daarna een interessante uitspraak, namelijk dat de ambten in Nieuw Testamentische ontwikkeling steeds meer naar voren kwamen naarmate de invloed van de charismata en daarmee de mondigheid van de gemeente afnam. Als ik dit mag interpreteren in een afname van geestelijke volwassenheid in de gemeente is de mondigheid verklaarbaar. De geestelijk volwassene is door Paulus immers bestempeld als ‘een mondige’ tegenover de onmondige.Dan zou ook prof. Berkhof de waardering van de gemeente een cruciale rol toekennen bij de vraag hoe het ambt zou moeten functioneren. Berkhof omschrijft de positie van de ambtsdrager verder als




enerzijds opkomend uit de gemeente, maar tegelijk staan ze gezaghebbend tegenover de gemeente en toch blijven ze daarin ook weer staan onder controle van de gemeente. Ik ben het helemaal eens met deze uitspraak. Dat maakt ook dat je het ambt geen hogere status moet geven dan andere bedieningen. Hiermee bescherm je de persoon, die het ambt uitoefent, tegen hoogmoed en de verleiding tot heersen. Blijft, dat een geestelijk leider zich bewust moet zijn van zijn grote verantwoordelijkheid en de grotere invloed die zijn functioneren heeft op het totale gemeente-zijn, in onderscheid van vele andere bedieningen. Ik wil komen tot een afronding van deze historische beschouwing. Als afsluiting citeer ik nog één uitspraak. Als het verschil tussen algemeen en bijzonder ambt gering wordt blijft er voor het officiële ambt weinig eigens meer over. Dat is waar, maar wat dan nog? Het zou toch al te praktisch gedacht zijn om vanwege deze reden het bijzondere ambt te handhaven? Ik denk aan de uitroep van Mozes: och, of al het volk des Heeren profeten waren (Num.11: 29). Als dat moment aanbreekt, zouden wij dat dan moeten tegengaan, omdat er dan voor officiële ambten geen werk meer zou overblijven? Het is een verzuchting van dr. Graafland en de ondertitel van zijn boek. In dezelfde geest verzucht ik met hem: och, of al het volk des Heeren geestelijk volwassenen waren. 3.1.2 De visie van Dingemans op het ambt In mijn beschouwing van de diverse ambtsvisies hou ik het beknopt en beperk mij tot een aantal weerkerende thema’s. Ik heb voor mezelf de kernpunten, of beter gezegd thema's, eruit gelicht zoals ik deze heb onderscheiden vanuit de historie. Deze thema’s zijn nu: • de waardering van de gemeente; • de waardering van het ambt zelf; • de positie van het ambt ten opzichte van de gemeente (waarbij ingesloten het gezag van het ambt); • het functioneren van het ambt. Aan de hand van deze vier thema’s geef ik nu mijn persoonlijke beschouwing op de vijf verschillende visies op het ambt. Als eerste nu de visie van Dingemans op het ambt. De waardering van de gemeente De inzichten van Dingemans zijn congregationalistisch. Dat wil zeggen, gericht op de congregatie, de gemeente. De gemeente staat centraal en krijgt bij hem een hoge waardering. Mondige gelovigen die zelf in staat zijn de inrichting uit te maken. Deze waardering spreekt mij erg aan, maar ik reageer dan meer uit een subjectieve beleving uit het verleden dan dat ik objectief ben. Als ik objectief probeer te zijn zit er aan deze waardering een zwakke kant. Deze zwakke kant is voor mij het geloofspeil van de gemeente. Bij de hoge waardering van de gemeente is het uitgangspunt dat het geloofspeil van de gemeente hoog is, en is dit in alle gevallen gerechtvaardigd? Dingemans lijkt dit toch ook aan te voelen als hij zegt: Mondig, maar geen menselijke autonomie. Mondig door de inwoning van de Heilige Geest. Hij “stuurt” de mondigheid. Dingemans is ook beducht voor een regeren door de massa. Door de inwoning van de heilige Geest in de gelovigen komt hij echter tot een hoge waardering van de gemeente. Hier is best veel voor te zeggen, vind ik. Toch blijft ook hier weer de zwakke kant van de menselijke factor aan zitten. Laat de mens zich ook altijd leiden door Gods Geest? Ik denk het niet. In 1 Kor.3: 1-3 spreekt Paulus over geestelijke en vleselijke (onmondige) mensen. Beide zijn zij christen, daar spreekt Rom.




8: 14 toch duidelijk over. Want allen, die door de Geest Gods geleid worden, zijn zonen Gods. Maar wie zich ook laat leiden door de Geest, is mondiger (volwassener) dan wie dat niet doet. Gaat Dingemans hier dan niet te veel uit van een ideaalsituatie? Een situatie waar we overigens wel naar moeten streven!! Laat daar geen misverstand over bestaan. In de praktijk van alledag is dit veelal niet zo. De zonde van de mens doorkruist dit ideaalbeeld, dat geldt zowel voor het ‘gewone’ gemeentelid als de ambtsdrager. Toch vind ik de insteek van Dingemans goed. Hij begint met de hoge roeping van iedere gelovige, waarbij geen onderscheid is tussen het ‘gewone’ gemeentelid en de ‘bijzondere’ ambtsdrager. Dingemans wil echter in zijn ambtsvisie aansluiten bij de mondigheid van de huidige moderne mens. Ik geloof dat hij gelijk heeft, maar zet er wel de kanttekening bij van het geloofspeil. De waardering van het ambt zelf Het ambt is afhankelijk van de gemeente en komt daaruit op, het is niet anders bedoeld dan om leiding te geven bij het gewone ambt van de gemeenteleden. Voor mij is dit inzicht een goede weergave van de waardering van het ambt (zij het wel erg beknopt). Ik heb in bovenstaande alinea ook al aangegeven dat de ambtsdrager net zozeer te kampen heeft met de zonden als het ‘gewone’ gemeentelid. In mijn beschouwing van de historie heb ik ook al aangegeven dat het ambt al het potentieel in de gemeente nodig heeft, om zijn taak te kunnen uitvoeren. De ambtsdragers worden verder gekozen uit de gemeente. Het zit allemaal in de aangegeven uitspraak. Er is niks bijzonders of verhevens aan het ambt in onderscheid van andere bedieningen, hij moet gewoon leiding geven. Dingemans komt dan ook tot de uitspraak dat de ambtsdrager niet ‘tegenover’ de gemeente staat. Dit ‘tegenover’ betrekt hij dan vooral op de ‘Christuspresentatie’ van het ambt. Het ambt vertegenwoordigt Christus en krijgt daarmee een bijna ‘ondraaglijk’ hoge waardering. Dingemans gaat uit van een pneumatologische benadering. Daarmee wijst hij de massieve Christuspresentatie in het ambt af. Door deze Christuspresentatie staat het ambt ‘tegenover’ de gemeente. In het afwijzen van de Christuspresentatie ga ik helemaal mee met Dingemans. Christus zet Zijn werk in de gemeente niet alleen voort door het ambt. Daarbij haalt hij nog een probleem aan als je toch zo wilt blijven denken. Als er strikt Christologisch wordt gedacht is er geen inbreng meer mogelijk door gewone leden. Je zadelt jezelf dan op met een behoorlijk dilemma, enerzijds is het ambt de enige partij die kan en mag regeren en anderzijds heb je de gemeente ten volle nodig voor deze taak. Daartoe heeft God ook juist gaven gegeven aan alle leden, en niet uitsluitend aan de ambtsdragers. Zeg je indirect met de Christuspresentatie ook niet, dat alle gaven dan verenigd moeten zijn in het ambt? Die stelling is toch niet houdbaar? In plaats van het ‘tegenover’ komt nu het ‘samen’. Er is maar één instantie, die ‘tegenover’ de gemeente staat, dat is het Woord. Ten diepste is dit natuurlijk waar, maar dit heeft voor mij nog een vervolg. Want is niet juist het leiderschap het orgaan wat de gemeente moet houden bij de zuivere leer? Is dát ook niet één van haar taken? Als het leiderschap haar taak goed vervult zal er dus altijd een ‘tegenover’ blijven, dat o.a. gestalte krijgt in de verkondiging van het Woord. Ten diepste is het inderdaad het Woord wat hier ‘tegenover’ de gemeente staat, en niet de positie. Zo blijf ik dus geloven in een ‘tegenover’ van het ambt, niet Christologisch gezien, maar wel in de uitoefening van de taak (houden bij de leer). Het ‘tegenover’ van het ambt staat of valt echter met de gehoorzaamheid en trouw aan het Woord!! Dingemans waardeert voor mij het ambt dus vooral functioneel. Hoe functioneert het?




De positie van het ambt ten opzichte van de gemeente Bij het nadenken over de waardering van het ambt, kom ik tot de conclusie dat dit nauw samenhangt met de positie van het ambt in de gemeente. De positie van het ambt in de gemeente bepaalt in sterke mate de waardering van het ambt. In mijn gemeente is de ambtsdrager de grote verantwoordelijke voor het wel en wee in de gemeente. Daaraan gekoppeld is dus een hoge waardering van het ambt. De kerkenraad is overal voor verantwoordelijk. Maar hierin zit ook een discrepantie. Want als de kerkenraad in de ogen van de gemeente geen goed leiderschap uitoefent, heeft zij moeite met die hoge waardering. En ik denk dan ook terecht! Ik ben van mening dat het gezag van een kerkenraad nu veel meer gekoppeld is aan de positie dan aan de persoon. En dan kun je dus problemen krijgen als de persoon (personen) er een ‘potje’ van maakt. Dingemans laat deze discrepantie zien in zijn blik op de historische ontwikkeling van het ambt. In de historie was er geen eenheid van kerkstructuur. Hiërarchische verhoudingen waren weggevallen door broeder en zusterschap van gelovigen. Er traden mensen op ‘met gezag’, zoals apostelen, maar deze konden alleen functioneren als dat gezag herkend en erkend was (denk b.v. aan de strijd die Paulus voor erkenning moest voeren in Corinthië). Aanvankelijk waren er geen ingestelde ambten. Er waren ‘charismatici’ (gaven) en er waren ‘diensten’ van mensen die leiding konden geven. Zij worden door Paulus opzieners genoemd. De gemeente heeft pas later behoefte gekregen aan een ordening. Deze ordening ontwikkelt zich verder. De taakverdeling vanuit de gaven wordt minder en de formele geïnstitutionaliseerde ambten winnen terrein. Het gezag gaat ‘losser’ staan van de persoonlijke gaven (hier gaat het dus ‘wringen’) en wordt steeds meer verbonden met de functie (erkenning van gezag komt zo onder spanning te staan, de positie moet garant staan voor het gezag). Zo ontstaat het ambt. De functie (het ‘ambt’) verleent het gezag en niet meer de charismatisch begaafde persoon. De functies worden geformaliseerd tot ambten. De ambtsdragers ontlenen hun gezag aan het (abstracte) ambt. Hoe iemand functioneert lijkt niet meer ter zake te doen. Dingemans waardeert de ontwikkeling van het ambt niet positief. Ik kan niet anders zeggen dan, dat ik deze ontwikkeling gereflecteerd zie in mijn eigen gemeente. Het gezag van het ambt is ‘op papier’ veel meer gekoppeld aan de positie dan aan de persoon. In de praktijk van het gemeenteleven blijkt dit echter steeds meer te gaan ‘wringen’. Indien er in de kerkenraad gesproken wordt over selectiecriteria, bij de verkiezing van nieuwe ambtsdragers, staat men je wezensvreemd aan te kijken. Is dat nodig? Lijkt dan de vraag te zijn. Bezien vanuit de historische ontwikkeling, is dat inderdaad veel minder relevant. Maar is het wel goed geweest hoe het ambt zich heeft ontwikkeld? Ik denk, net als Dingemans, van niet. De nadruk die op de positie is komen te liggen heeft het eigenlijke functioneren van het ambt in de schaduw gezet. Het functioneren van het ambt Een grote verscheidenheid aan gaven geeft ook een grote verscheidenheid aan diensten. Indien men deze wil bundelen in ambten dan moet dat mogelijk zijn (Dingemans lijkt er niet echt veel nut in te zien). Voorwaarde is dat zij niet gaan heersen over de gaven en diensten. Dingemans lijkt geen problemen te hebben met het ambt op zich. Hij ziet het meer als wijze van organisatie, dan een Schriftuurlijk gebod. Iedere gemeente moet daar vrij in zijn, de Schrift geeft geen bindende aanwijzing voor het instellen van ambten. Ik spreek dan ook liever over ‘geestelijk leiderschap’ in plaats van ‘ambten’. Bij de term ‘geestelijk leiderschap’ heb ik veel meer een beeld van wat dat inhoudt dan bij de abstracte term ‘ambt’. Uitgangspunten zijn voor Dingemans: het priesterschap aller gelovigen en de charismatische begaafdheid




van alle leden. Dit is voor mij een duidelijk Schriftuurlijk gegeven (1Petr.2: 9). Dat binnen de veelheid aan gaven er taken zijn die met name door ambtsdragers verricht worden, doet niets af aan dit uitgangspunt. Zoals al eerder gezegd, de functie van het ambt is niet anders bedoeld dan om leiding te geven bij het gewone ambt van de gemeenteleden. 3.1.3 De visie van Balke op het ambt De waardering van de gemeente Balke begint met het standpunt dat hij geen pluralistische kerk wil voorstaan. Het wezen van de kerk wordt dan bepaald door gelovige mensen die gelijkgezind zijn (het gezag van de Schrift wordt zo ondergeschikt geacht). Daarmee zet hij meteen al de toon dat het verlangen naar menselijke éénheid niet mag en kan uitstijgen boven de gehoorzaamheid aan de Schrift. Dit is direct al een belangrijk aspect met het oog op de waardering van de gemeente. Een gemeente kan zo in beslag genomen worden door de hang naar gelijkgezindheid dat het Woord er zelfs aan ondergeschikt gemaakt is. Een gemeente die zo bezig is kan niet positief gewaardeerd zijn. Net als Dingemans spreekt ook Balke zich uit over de mondigheid van de gemeente. De diepste grond van de mondigheid van de gemeente is het feit dat haar de bediening der verzoening is gegeven. Als ik daar verder over nadenk betekent dat, dat er van Godswege een hoge waardering is voor de gemeente. God heeft haar in beginsel een hoge roeping en taak gegeven. Deze hoge roeping en taak vertrouw je niet toe aan iemand tenzij je hem ook hoog waardeert (niet uit verdienste maar uit genade). Deze hoge waardering moet echter wel uitwerking krijgen in de praktijk door gehoorzaamheid. In het gehoorzaam volgen van God krijgt de waardering van de gemeente zijn bevestiging. Daar ontbreekt het nog wel eens aan, en dat maakt dat een gemeente faalt. Voor Balke blijft echter dit beginsel, de gemeente is hoog gewaardeerd. Helaas maakt zij deze hoge waardering in de praktijk niet altijd waar. Als je zo tegen de waardering van de gemeente aankijkt zie je haar toch met andere ogen. Dan neem je geen genoegen meer met een toestand van de gemeente waarin die hoge waardering niet zichtbaar is. Er zijn dus twee manieren waarop je naar de waardering van een gemeente kunt kijken. Als eerste, de waardering die je geeft aan de gemeente vanuit het beginsel dat God haar hoog waardeert. Als tweede, de waardering met het oog op de praktijk. Is deze hoge waardering ook bevestigd door gehoorzaamheid aan God? Bij de tweede waardering komt dan het geloofspeil om de hoek kijken (vleselijke- of geestelijke christenen). De waardering van het ambt zelf Wat zegt Balke over de waardering van het ambt zelf? Balke volgt niet de “traditionsgeschichtliche methode”. Deze gaat er vanuit dat het in het begin er vrij charismatisch aan toeging maar later niet meer maar werd alles ambtelijk geregeld (een inperking dus van de werking aan gaven). Dit afzetten tegen de traditie ben ik al meerdere keren tegengekomen. Een belangrijke factor hierin is de historische context waarin de traditie zich heeft ontwikkeld. Ik geloof ook niet in de juistheid van een voortzetting van deze traditie in alle tijden en omstandigheden. De Heilige Geest bindt zich aan de Schrift (hier is geen tegenstelling). Er wordt nergens een tegenstelling geleerd tussen charisma en ambt (alsof deze los staan van elkaar). Het ambt kan niet zonder charisma, maar niet alle charismata zijn vertegenwoordigd in het ambt. De vele charismata vragen om ordening anders ontstaat chaos (het ambt stuurt hierin). Daar kom ik weer het ‘simpele’ leidinggevende aspect in het ambt tegen. Het ambt is niet anders dan geestelijk leiderschap! In de functie van geestelijk leiderschap is het één van de taken




om de gemeente te houden bij de apostolische leer. De ambtelijke bediening is ten diepste niets anders dan bediening van het Woord. Maar het ligt in de aard van de bediening dat de ambtsdrager persoonlijk door de Geest en het Woord is vernieuwd. Balke koppelt hier verder de waardering van het ambt met de praktische invulling ervan, die voortkomt uit een levende relatie met God. Balke weet ook, dat er veel verval en verstarring in de gemeente, met name bij de ambtsdragers, gevonden wordt, waardoor Geest en ambt op gespannen voet met elkaar komen te staan. Eigenlijk zie ik hier in de waardering van het ambt ook weer diezelfde tweeslag als bij de waardering van de gemeente. Als leiderschap is haar veel toevertrouwd door God, want het geestelijk leiderschap heeft een enorme invloed op de gemeente. In beginsel spreekt daar ook van Godswege een hoge waardering uit voor het leiderschap (niet uit verdienste maar uit genade). Aan de andere kant is daar de waardering die volgt uit de praktische invulling van dit geestelijk leiderschap. Als zij goed leiding geven ontvangen zij dubbele eer. Voor Balke blijft staan dat, ongeacht de praktische invulling, de ambtsdragers er zijn van Christus wege. Hier ben ik het volkomen mee eens, deze stelling is voluit bijbels (Ef.4: 11). Christus heeft leiders gegeven aan de gemeente om haar op te bouwen en te houden bij de apostolische leer. Balke ziet dan ook een groot gevaar in de dopers getinte congregationalistische traditie. Daar trad een losmaking op tussen Geest en Schrift. De mens kreeg het voor het zeggen, de door de Geest geleide mens. Ambtsdragers zijn dan niet meer nodig. Dat gevaar zie ik ook in de wetenschap dat de mens zich niet altijd laat leiden door de Geest. Maar vergis je niet, datzelfde kan ook gezegd worden van de ambtsdrager zoals we hebben gezien. Balke waardeert voor mij het ambt hoog in een zelfde strekking als de gemeente. De gebreken die Balke in de gereformeerde ambtsvisie ziet zijn vooral betrokken op het functioneren in de praktijk en niet de principiële visie op het ambt als zodanig. Ik kan persoonlijk daarin meegaan, mits het ambt gezien wordt als geestelijk leiderschap. Ik vraag mij echter af of de traditie het ambt ook zo waardeert. Tot nu toe, ben ik alleen maar een mystieke meerwaarde tegengekomen die ik vanuit de Schrift niet herken of kan benoemen. De positie van het ambt ten opzichte van de gemeente Balke schrijft hier een aantal ‘pittige’ dingen over. Hij begint met te stellen dat de ambtsdrager in zichzelf geen enkel gezag heeft. Zijn gezag ligt louter en alleen in de Schrift. Het is dus niet zo: waar de ambtsdrager is, daar is Christus. Het gezaghebbend ‘tegenover’ ligt in het Woord. Daar kun je toch weinig tegenin brengen? De Geest bindt zich aan het Woord, niet aan de persoon van de ambtsdrager. Als de Geest afwezig is, is ook het ambtelijk gezag afwezig. Dat is duidelijk en klare taal. In het oude testament vinden we ook mensen die zich voordeden als profeet en daarmee gezag afdwongen bij de mensen. Maar als bleek dat God niet door hen had gesproken werden zij bestempeld als valse profeet, en gestenigd. De functie (en daarmee de persoon) zelf draagt geen gezag in zich. Ik ben ervan overtuigd dat het een kardinale fout is, als je denkt dat dat wel zo is. Balke houdt vast aan een volstrekte binding van het ambt en zijn gezag aan de Schrift en haar gezag. Dit relativeert de mystieke meerwaarde van het ambt behoorlijk. Pas maar op, met zo hoog op te geven van het ambt! Het zijn sterke benen die deze positie kunnen dragen. Voor mij werkt dit gewoon sterk relativerend als ik denk aan de positie van het ambt ten opzichte van de gemeente. Het ambt heeft gezag voor zover zij blijft in de gehoorzaamheid aan Christus. Geen liberalisme, geen verlegging van het ambtelijke naar het persoonlijke (dit kan dus ook bedoeld zijn dat er zoveel gezag bij de ambtsdrager neergelegd wordt, de persoon, dat hij daarmee boven de Schrift komt te staan). Als laatste wil ik




besluiten met een kernachtige uitspraak van Balke met betrekking tot de positie van ambt en gemeente: “De relatie tussen ambt en gemeente is heel nauw. Maar binnen die twee bestaat ook een tegenovergestelde relatie. Diezelfde gemeente moet ook zelf door de ambten worden bearbeid. Dat heeft ze nodig om te kunnen groeien en te blijven in het geloof”. Dat is kernachtig gezegd de taak van het geestelijk leiderschap, zorgen voor (geestelijke) groei en het houden bij de leer. Maar het leiderschap doet dit in de nederige houding dat ook zij het nodig heeft om gecorrigeerd te worden door de gemeente. Haar gezag kan zij alleen krijgen indien zij goede leiding geeft en blijft in de gehoorzaamheid aan Christus. Als zij dat doet, zal ze geen gezag hoeven afdwingen bij de gemeente maar zal het op een ‘natuurlijke’ wijze haar loop vinden. Het functioneren van het ambt Over het huidige functioneren van het ambt heb ik weinig kunnen lezen bij Balke. Wel heb ik gelezen dat Balke zich bewust is dat het ambt niet goed functioneert in deze tijd. In feite blijken alle ambtelijke ketterijen, die Balke waarnam bij de bisschoppelijke en dopers georiënteerde kerken, ook in eigen kerkelijke en ambtelijke kring terug te vinden te zijn. Zo wijst hij op wat hij noemt een ‘donatistische’ ambtsopvatting, waarin de ‘bekeerde’ persoon van de ambtsdrager het feitelijk gezag claimt in plaats van de Schrift. Ook zijn er vaak episcopale neigingen waar te nemen bij de predikant, die in wezen een dominocraat blijkt te zijn. Hetzelfde komt voor in kerkraden, waar gereformeerde ‘pausen’ de lakens uitdelen. Het ambt, in de functie van geestelijk leiderschap, is door Christus ingesteld en is daarmee goed. De mens die het ambt zijn praktische invulling geeft is de falende partij. Zij zal zich moeten verootmoedigen voor God en smeken om hulp tot een juiste invulling. Een leiderschap naar Gods hart, dat is wat ik verlang met heel mijn hart. 3.1.4 De visie van Den Boer op het ambt De waardering van de gemeente Voordat deze theoloog begint met zijn visie wil hij eerst een paar uitgangspunten helder hebben. Hij is zich ervan bewust, dat er geen pasklare kerkorde uit de Schrift valt af te lezen. Maar dat neemt niet weg, dat nauwgezet is gezocht naar de ‘leerlijnen’, die in de Schrift gevonden worden. Verder zegt hij dat we een ‘gelovige luisterhouding’ moeten hebben, waarin al onze ideeën onderhorig worden gemaakt aan wat de Bijbel ons zegt. Als laatste stelt hij dat het bij Schriftonderzoek duidelijk moet zijn dat, zij geschreven is in een bepaalde culturele context en tijdgerichtheid. Het betreft het inzicht, dat het in de Bijbel gaat om een kern en een omtrek. Wel is hij daarmee erg voorzichtig. Want deze verstaansregel kan ook gemakkelijk ertoe verleiden om uitspraken van de Schrift, die men niet zo goed kan plaatsen, tot de omtrek te rekenen en de favoriete woorden van de Schrift als kern te beschouwen. Voordat hij nu begint met zijn visie op het ambt gaat hij eerst in op de vraag, wat stelt de gemeente eigenlijk voor? Daarmee geeft hij indirect een algehele waardering van de gemeente. Men zet dan in bij het fundament van de gemeente, omdat daardoor het gemeentezijn wordt bepaald en het hele gemeenteleven daaruit voortkomt. Aangesloten wordt bij de Efezebrief. Daar blijkt dit fundament te bestaan uit de apostelen en profeten, terwijl Christus ‘de uiterste hoeksteen’ wordt genoemd. Bij deze apostelen en profeten wordt echter niet primair gedacht aan hen als (ambtelijke) persoon maar vooral aan hun getuigenis. Zij zijn gezondenen van God en hebben in hun getuigenis het Woord van God gezaghebbend en grondleggend doorgegeven. De gemeente is maar niet een groep gelovigen, die onderling gemeenschap zoeken en elkaar stichten, maar zij is de gemeente Gods, die ontstaan is en vervolgens leeft uit de




apostolische bediening der verzoening. Een zeer hoge waardering van de gemeente. Deze hoge waardering ben ik al vaker tegengekomen bij andere visies. Hij gaat dan verder in op het woord ‘ambt’ dat wel in het Oude Testament voorkomt (ebodah, priesterdienst), maar in het Nieuwe Testament niet meer terugkomt, althans niet in dezelfde betekenis. In het Grieks is ebodah vertaald met ‘leitourgia’. Dit woord komt wel een aantal maal voor in het Nieuwe Testament en heeft de betekenis van de levenspraktijk van de gelovigen, die dienend tegenover hun naasten in het leven moesten staan. Het gaat dan vooral om bijzondere maar niet ambtelijke taken. De hele gemeente is daarbij betrokken. Dit werpt een heel ander licht op het ‘ambt’. Het ‘bijzondere’ wat wij er van gemaakt hebben blijkt helemaal niet zo bijzonder te zijn. Daarom wordt van de hele gemeente gezegd, dat zij een heilig priesterdom vormt, dat offers der dankbaarheid brengt ter ere van God en tot nut van de naaste (‘ambt’ aller gelovigen). De oudtestamentische priesterdienst wordt in het Nieuwe Testament niet voortgezet. Dat is namelijk niet meer nodig. Want in het priesterlijk-ambtelijk dienen van Jezus is ze volkomen tot vervulling gekomen. In het verlengde hiervan komt hij tot de conclusie dat, vanwege de vervulling door Christus het bijzondere, ambtelijke handelen van de priesters is overgegaan naar het niet bijzonder-ambtelijke van de dienst van de hele christelijke gemeente. Dat is een waardering van de gemeente die (toch) voluit bijbels is. De waardering van het ambt zelf Via de waardering van de gemeente (door Christus is nu de hele gemeente een gemeente van priesters geworden) komt hij tot een waardering van het ambt. Door de stelling dat de hele gemeente een gemeente van priesters is geworden is het zwaartepunt verlegd van een aparte, bijzondere en daardoor tot bepaalde personen beperkte ambtsvervulling naar een algemene, de hele gemeente en dus alle gelovigen omvattende vervulling van de dienst aan de Here. In de dienst aan de Here ontvangen dan ook alle gelovigen in de gemeente gaven van de Geest. Wel blijkt het nodig te zijn, dat deze met charismata toebedeelde gemeente blijvend wordt toegerust en verdere groei in het geloof kent. Hierin komt dan de eerste toespeling op de ambtsdrager zoals wij die kennen. Want ook voor de verdere toerusting en de groei komen de charismata weer in functie. De Geest hanteert als norm bij alle verscheidenheid aan gaven: de onderlinge opbouw van de gemeente in het geloof. In dat perspectief krijgen de charismata hun concrete inhoud en functie toegewezen. Althans sommige ervan. Vandaar dat ‘sommige’ in de nieuwtestamentische teksten zo’n grote rol speelt. In 1 Korinthe 12 is dat het geval, maar ook in Romeinen 12 en Efeze 4:11. Vooral in de laatst genoemde tekst staan deze charismata in relatie tot de groei van de gemeente. De gemeente moet bewaard blijven bij wat haar is overgeleverd, anders kan zij niet groeien in het geloof. Juist daarin zien we een taak weggelegd voor het leiderschap. Met het oog daarop krijgen bepaalde charismata een duidelijk accent. Binnen de gaven die gegeven zijn aan de gemeente bestaan er verschillende accenten. Iedere gelovige ontvangt gaven, maar binnen die verscheidenheid zijn er ‘sommigen’ die de gave hebben gekregen om de gelovigen in de gemeente toe te rusten en te doen groeien in hun geloof en dienstbetoon. Het ambt zelf is dus ook gave. Ambt en gave staan niet los van elkaar. Daarom rekent Den Boer ook de oudste en opziener tot de categorie van de charismata. Zij hadden in de gemeente vooral een leidinggevende taak.




De positie van het ambt ten opzichte van de gemeente Den Boer neemt aan, dat de oudsten welke genoemd zijn in 1 Tim. 5:17, die ook leerden, dezelfde zijn als die in Efeze 4: 11 herders en leraars worden genoemd. Hij gaat ervan uit, dat ook zij door de gemeente werden gekozen, maar wel een openlijke aanstelling kregen. Deze ging met handoplegging gepaard en gold als publiek teken van erkenning en bekwaamheid. Voor de gemeente was ze tegelijk bedoeld als signaal van gezag, dat om gehoorzaamheid vraagt. In deze omschrijving bespeur ik een grote voorzichtigheid om al te veel ‘gewicht’ te geven aan het ambt. De afstand tussen ambt en de gemeente kan en mag nooit groot zijn. Het ambt komt op uit de gemeente en maakt onderdeel uit van de verscheidenheid aan functies en gaven in de gemeente die door de Geest zijn gegeven. Het heeft een bepaald accent, zoals er bij de andere functies en gaven weer andere accenten liggen. Toch heeft het voor de uitoefening van zijn taak (functioneel gezien) ook een bepaald gezag nodig. Een gezag dat niet verankerd ligt in de positie, noch in de persoon (die kan immers falen) maar in het werk (functie) dat hij doet. Ik vind het in dit verband dan ook goed om te lezen dat er gesproken wordt over een ‘signaal van gezag’. Christus wordt door hem vertegenwoordigd in de gemeente (in de leiding die hij geeft aan de gemeente), omdat Hij hem de opdracht heeft gegeven. Hij draagt zijn gezag en draagt dit indirect over in zijn arbeid in de gemeente. Het functioneren van het ambt Over dit thema heb ik niets kunnen lezen in de ambtsvisie van Den Boer. Ik wil alleen nog dit zeggen, Den Boer heeft mij tot zover nog het meest geraakt in zijn ambtsvisie. Voor mij ligt zijn beschouwing als geheel het nog het dichtst bij hoe God wil dat het ambt wordt ingevuld. 3.1.5 De visie van Graafland op het ambt De waardering van de gemeente Graafland kiest als uitgangspunt voor de waardering van de gemeente het drievoudig ambt van Christus. Daarin heeft hij het dus met name over de positie van de gemeente! De drie ambten van Christus; profeet, priester en koning waren in het Oude Testament al aanwezig. Zij hebben in Christus hun hoogste openbaring en vervulling gekregen. Vanuit de vervulling in Christus is er een voortzetting van de drie ambten in de gemeente. Het ambtelijke in de oudtestamentische zin is in Christus vervuld. De oudtestamentische dienst neemt in het Nieuwe Testament de gestalte aan van de dienst van alle gelovigen (dus niet meer enkelen, maar allen). Niet een bepaald persoon maar de hele gemeente. De drie ambten van Christus zijn dus overgegaan naar de hele gemeente. Dit is uitermate belangrijk om je daarvan bewust te zijn. Graafland staat dan eerst stil bij de ambtelijke dienst van koning en priester. Hoe is de voortzetting daarvan in de gemeente zichtbaar? Zowel het koningschap als het priesterschap (als ambtelijke dienst) zijn in het Nieuwe Testament opgehouden te bestaan. In die zin dat het beperkt bleef tot een bepaald persoon die deze dienst ambtelijk vervulde. In de huidige gemeente is er immers geen koning meer en kennen we ook geen priester die verzoening moet doen ten behoeve van de gemeente. Beide ambtelijke diensten zijn overgegaan naar de gemeente als geheel. Evenals bij het priesterschap is het koningschap toegedeeld aan de gemeente als geheel. Zij wordt een koninklijk priesterdom genoemd (1 Petr. 2: 9). Maar hoe staat het dan met de ambtelijke dienst van profeet? Ook het profetisme is in Christus vervuld en komt als oudtestamentische vorm in het Nieuwe Testament niet terug. Het kenmerkende van de oudtestamentische vorm was dat slechts een enkeling door God geroepen was om voor




Hem profeet te zijn. Nu is dat geheel anders geworden. De gelovigen zijn profeten en moeten trachten het hoe langer hoe meer te zijn. Graafland haalt dan de gang van zaken aan zoals deze in de nieuwtestamentische gemeente te vinden is. Het blijkt in de samenkomsten van de gemeente niet zo toe te gaan, dat één speciale ambtsdrager als profeet (dominee) optreedt, die de boodschap van God aan de gemeente ambtelijk doorgeeft. Nee, de gemeente zelf profeteert. De gemeente oefent dus de profetie uit. Dat is het meest wezenlijke van de nieuwtestamentische vervulling van de oudtestamentische profetie. In de voortzetting van de drie ambten van Christus in de gemeente is de gemeente hoog gewaardeerd. Dat wil zeggen dat zij een hoge roeping en positie heeft gekregen in Christus. Over het geloofspeil van de gemeente lees ik bij Graafland niets. Dat is jammer. De waardering van de gemeente, zo heb ik opgemerkt, kent namelijk twee invalshoeken; de positie waarin Christus haar heeft geplaatst en de actuele praktijk van het gemeenteleven (de geestelijke volwassenheid). Beide invalshoeken dienen bij de waardering van de gemeente onderscheidden te zijn. De waardering van het ambt zelf Om het ambt te waarderen begint Graafland bij het apostelschap. De apostelen namen in het Nieuwe Testament een geheel eigen (en onvervangbare) plaats in. Dit geldt met name voor de persoon, zij zijn het aan wie de opgestane Heer was verschenen. Dat geeft hen een geheel eigen en unieke plek. Dit geldt echter niet voor het werk dat zij deden. Het werk is wel vervangbaar en moet dat ook zijn i.v.m. de voortgang van het evangelie, de continuering. De opvolging van de eerste generatie apostelen voltrok zich op deze manier, dat het apostolisch werk uitvloeide in een veelheid van werkers. Niet het ambt maar het werk van de apostel was bepalend. Dat is de apostolische opvolging geweest. Het werk ging door. Door mannen en vrouwen, zonder dat zij in een specifiek of officieel ambt werden gezet. Ik bemerk in deze uitspraak een duidelijk onderscheid tussen persoon, functie en werkzaamheid. Dit onderscheidt ben ik bij meerderen tegengekomen in de waardering van het ambt. Graafland laat zijn waardering voor het ambt met name afhangen van de werkzaamheid. Belangrijk was, dat het werk werd gedaan, door mensen, die echt geloofden en voluit tot de gemeente behoorden en gaven hadden ontvangen om dit werk te doen. Al het werk dat gedaan wordt in de gemeente moet gezien worden als een voortzetting van het werk der apostelen. Het geeft een hoge waardering, maar ook een hoge verantwoording. Met deze constatering hebben we nog niet het ambt zelf gewaardeerd. Het geeft weer dat ieder werk dat gedaan wordt in de gemeente hoog gewaardeerd dient te zijn, met de voorwaarde dat het in Christus gedaan wordt. Er is echter nog een verbijzondering in al het werk. Graafland geeft dat aan in de vorm van een “gradatie”. Vanuit het apostolische werk is er niet alleen verscheidenheid in diverse werken, maar binnen die verscheidenheid staat het ene werk dichter bij het hart van het apostolaat dan het ander. Dat brengt kennelijk een grotere verantwoordelijkheid en bevoegdheid met zich mee. Als voorbeeld is hierbij de verkondiging van het evangelie te noemen. We voelen allemaal wel aan dat de verkondiging van het evangelie dichter bij de primaire taak van de apostelen stond dan bijvoorbeeld fondswerving. Beide zijn nodig, maar de invloed van een juiste verkondiging is vele malen groter dan de invloed van een goede fondswerving. Bij het eerste gaat het om eeuwig leven of een eeuwige dood, terwijl het tweede alleen gevolgen kan hebben voor dit leven. Jacobus heeft daar ook al eens op gewezen als hij zegt in Jac.3: 1: “Laat niet zovelen uwer leraars zijn, mijn broeders; gij weet immers, dat wij er des te strenger om geoordeeld zullen worden”. Het ene werk geeft blijkbaar meer verantwoordelijkheid dan het andere werk. Graafland toetst dit door zich de




vraag te stellen; hoe dicht ligt het werk aan tegen het hart van het apostolisch werk? Dit geeft dan een uitgangspunt voor de waardering van het ambt. De ouderlingen dragen een totaalverantwoordelijkheid voor de gemeente en haar welzijn. Hun werk wordt bepaald door gezag enerzijds en tactvolle zorg anderzijds. Hun opzienerschap is tegelijk herderschap. Een totaalverantwoordelijkheid wil zoveel zeggen als dat het ambt eindverantwoordelijke is. Een grote verantwoordelijkheid dus, en daarom een hoge waardering. Graafland waardeert het ambt hierin dus niet functioneel maar op de grootte van de gegeven verantwoordelijkheid. Naast hun werk (besturen en regeren) was er ook het andere werk, dat met name te maken had met het leren en verkondigen van het evangelie, zoals Efeze 4: 11 aangeeft. Maar dit werk stond ook onder hun (ouderlingen) verantwoordelijkheid. De verantwoordelijkheid die het geestelijk leiderschap draagt is groot! Graafland koppelt dan pas de waardering aan een goed functioneren wanneer hij zegt: “Hoe beter de leiding des te meer eer. Maar ook des te meer eer de taak heeft, des te beter kan het functioneren”. Eer en gezag liggen in het verlengde van elkaar. Als bijbelse verwijzing noemt hij dan 1 Tim. 5: 17. Graafland vat het samen wanneer hij zegt dat de ouderling typisch de bestuurlijke gezagsdrager in en van de gemeente is, die zorg moet dragen voor het goed functioneren van het gemeenteleven en daarom met gezag is bekleed. Om zijn bijzondere positie (lees, verantwoordelijkheid) en taak te onderstrepen kun je hier spreken van ambt. Hij heeft dit nodig vanwege zijn grote verantwoordelijkheid. Mijn samenvatting zou nu zijn, des te groter de invloed van een taak op het algehele welzijn van de gemeente, des te groter de verantwoordelijkheid. Des te groter de verantwoordelijkheid, des te hoger haar waardering. Een waardering om het werk wat veel van iemand vraagt, geen waardering in de trant van ‘hij is meer waard voor de gemeente dan een andere werkzaamheid’. Deze waardering dient echter wel bevestigd te zijn door een goed functioneren. Ik deel dit standpunt met Graafland. De positie van het ambt ten opzichte van de gemeente Op dit punt zet Graafland direct al een duidelijk standpunt neer. Er wordt in de bijbel niet aangegeven dat het ouderlingschap iets is dat een zekere meerwaarde heeft, vergeleken met andere taken in de gemeente. Het tegenovergestelde is zelfs meer aanwezig. Als in Efeze 4: 11 de ouderling als herder wordt aangeduid, staat hij niet alleen gerangschikt onder andere werkers, maar neemt hij een positie in, die tamelijk achteraan staat (bewust of onbewust? Het versterkt het principe van leiding als dienst). Zie ook Rom. 12: 6-8 en 1Cor.12: 28. Geen “mystieke” meerwaarde in het ambt. Ik hoor hierin ook Dingemans die simpel zegt, het is niet anders bedoeld dan om leiding te geven bij het gewone ambt van de gemeenteleden. Voor mij werkt dit zeer ontnuchterend. Het aparte van de ouderling heeft een functionele betekenis. Niet de positie (de functiebenaming), maar het soort werk dat hij doet geeft hem dat “bijzondere”. De gezagspositie van het ambt ziet Graafland als van functionele betekenis. Een ambtsdrager heeft gezag nodig om te kunnen functioneren. In onderscheid van het vele andere werk, dat door anderen in de gemeente werd gedaan, krijgen de ouderlingen een officiële aanstelling. Deze aanstelling had te maken met de gezagsfunctie. De bestuurlijke maatregelen moesten door de gemeente worden nageleefd. Hun gezag moest erkend worden, vandaar de verkiezing door de gemeente en de officiële aanstelling. Dit gezag is echter geen automatisme, het moet bevestigd worden in de levenswandel van de ouderling. Een levenswandel die overeenstemt met de grote verantwoordelijkheid hem gegeven in de toevertrouwde taak. Het gezag kan verloren gaan door een goddeloze wandel, dat mag duidelijk zijn! Graafland vat de positie van de ambtsdrager als volgt samen: “Aan de ene kant neemt




de ouderling een vooraanstaande plaats in . Hij is de man met gezag. Dat heeft hij nodig om zijn werk te doen. Maar aan de andere kant was zijn arbeid niet het eigenlijke werk van het evangelie. Hij moet er voor zorgen dat het evangelie zijn loop krijgt, binnen (geestelijke groei) en buiten (evangelisatie) de gemeente. Hij moet zorgen dat de gemeente bij het evangelie blijft. Dat is hun verantwoordelijkheid”. Ik interpreteer hieruit dat hun taak vooral bestaat uit waken over en besturen van de gemeente. Als je nu toch wilt vasthouden aan de “mystieke” verhevenheid van het ambt dan zou je kunnen wijzen op de gave die verband houdt met het ambt. Niet om deze geestelijke gave(n) aan waarde te verheffen boven andere gaven. Maar om de voorgrond functie en de invloed die het heeft op het algehele gemeente-zijn. De gaven behoren aan de gemeente toe zoals het heil bij haar hoort. De gaven en de beoefening ervan staan niet tegenover de gemeente, ze zijn van de gemeente en functioneren vanuit de gemeente. Wat de gemeente doet, doet dus ten diepste God zelf. Wat van boven komt, is tegelijk van binnen. Dan is elke scheiding, elk ‘tegenover’ van gemeente en wat wij ‘ambt’ noemen opgeheven. Het ambt komt van God en vanuit de gemeente. Dat strijdt niet met elkaar. Een gegeven is echter dat de ene gave meer op de voorgrond treedt dan de andere. Zou hierin ook niet een dwaling kunnen zitten die er bij ons is ingeslopen? De ene gave, die meer op de voorgrond treedt, van meer waarde geacht dan de andere, waardoor er een hiërarchie is ontstaan? Als bevestiging hiervan verbinden wij er in de loop van de tijd een “mystieke” meerwaarde aan. Het gevaar dat gesignaleerd wordt in 1Cor. 12 is de onderlinge jaloezie die op de loer ligt. Als je het in dit verband dan hebt over de “mystieke” verhevenheid dan kun je wijzen op de voorgrond functie en de invloed die het heeft op het algehele gemeente-zijn. Op de eerste plaats staan de apostelen, dan de profeten en als derde de leraars. Er wordt dus een duidelijke volgorde aangebracht, die de indruk geeft, dat ze ook als rangorde moet worden gezien. Althans in die zin, dat het om gaven gaat die in een bepaalde volgorde steeds minder op de voorgrond staan. In aanvulling hierop denk ik ook aan invloed en verantwoording aan God. Denk je eens in wanneer je als profeet (iemand met een profetische bediening) een totale gemeente van God afleidt. Wat denkt u van Gods oordeel over zo iemand? Zou God geen rekenschap vragen? Groot is de verantwoording, maar niet om mensen daarmee te ontmoedigen. De verantwoording die je als ambtsdrager draagt moet ons naar God toe drijven en zal dat ook doen. Een “mystieke” verhevenheid van het ambt zou voor mij alleen daarin kunnen liggen, dat de invloed op het welzijn van de gemeente groter is dan bij andere gaven. Van een ieder, wie veel gegeven is, zal veel geëist worden, en aan wie veel is toevertrouwd, van hem zal des te meer worden gevraagd (Luc.12: 48b). De positie van de ouderling is met gezag bekleed en bijzonder verantwoordelijk, maar in het inhoudelijke werk van de gemeente staat de ouderling aan de rand. Zelf doet hij het werk niet (op enige uitzonderingen na). Een ouderling is, als alles goed verloopt, onzichtbaar binnen het lichaam aan het werk. Geen ereplaats, geen vooraanstaande positie. Degenen die wel op de voorgrond treden zijn de taken die betrekking hebben op apostelschap, de profetie en het leren. In deze taken klopt het hart van de gemeente. Zonder hen is het gemeenteleven niet mogelijk. Deze gaven (taken) moeten dus altijd aan de orde komen in de gemeente. Dit bepaald de rangorde in positie van de gaven. Ze zijn niet meer in waarde, maar wel in betekenis voor de gemeente. Het is voor mij duidelijk dat de meerwaarde van de ouderling gelegen is in zijn invloed die er vanuit kan gaan. Zijn positie brengt dat met zich mee. In het werk van de ouderling




kan hij minder zichtbaar zijn, hij loopt er niet mee te koop. In de voorbeeldfunctie moet de ouderling echter niet onzichtbaar zijn. Het functioneren van het ambt Graafland begint met op te merken dat er een herbezinning op het ambt nodig is. De praktijk van het ambt is niet in overeenstemming met wat de bijbel ons leert. Wij moeten ons bezinnen op de afstand, de ongelijkheid die er kennelijk is tussen de bijbelse en eigentijdse werkelijkheid in gemeente en ambt. Het is voor hem geen vraag meer of het ambt wel of niet goed functioneert. Hij is zich bewust geworden van een dwaling. Is er onder reformatorische kerken ook niet zoiets als een tweebronnen-leer ontstaan, met name als het om de ambten gaat? Schrift en traditie hebben de plaats ingenomen van de Schrift alleen. Deze dwaling is een constant gevaar voor de gemeente van Christus. Tradities moeten beaamd worden en niet klakkeloos nagevolgd. Een traditie kan beaamd worden nadat men zelf de Schrift heeft bestudeerd. Zo kan een traditie nooit hetzelfde gezag krijgen als de Schrift zelf. Ook in onze gemeente bestaat er de neiging om de Heidelberger catechismus een gezag toe te kennen die wel erg dicht aanligt tegen het gezag van de Schrift zelf. Is deze ontwikkeling positief te noemen? Is daarin niet een parallel te trekken met de waarde die de Farizeeën gaven aan de overlevering van de ouden (Matt. 15: 1-9)? Tegen deze dwaling ageert Graafland en ik met hem. Het belangrijkste verschil met de traditie is, dat in de gereformeerde traditie de ouderling zo centraal is komen staan, dat alle andere ambtelijke werken naar hem zijn toegetrokken. Niet alleen de regeertaak maar ook de leertaak. De predikant is zodoende ook onder het ambt van ouderling gerangschikt. Het onderbelichten van Rom.12 in de traditie heeft geleid tot een ernstige beperking en vereenzijdiging en de gevolgen daarvan worden in onze tijd steeds zichtbaarder. Gelukkig is er wel een kentering te zien in veel gemeenten. 3.1.6 Dr. J van Bruggen, “Ambten in de apostolische kerk” De waardering van de gemeente Ik begin voor dit thema bij blz. 75 van het boek. Vanaf hier gaat het over de ambten in de oudste gemeenten. Net als andere theologen al erkend hebben, stelt ook deze schrijver dat je niet zomaar een één op één lijn door kunt trekken van het verleden naar het heden. De unieke geschiedenis van de oudste gemeente maakt ook het ambt van haar oudste opzichters over de gemeenschap uniek. En dat verhindert ons een rechte lijn te trekken van de zeven naar een later ambt in de kerk. Hij gaat dan verder met het benoemen van het belangrijkste ambt in de gemeente, de apostel. Een ambt wat niet opvolgbaar is in latere tijden omdat zij getuigen zijn geweest van Jezus werken, dood en opstanding. Er is een groep mensen, de apostelen voorop, die zelf hebben meegemaakt dat Gods Zoon op aarde verkeerde, werkte en leerde. Een groter werk nog dan de Here deed voor en tijdens de intocht. Het feit dat men dit grote werk zelf heeft gezien geeft aan de apostelen een recht om te getuigen. Verder ontdekt van Bruggen nog een andere groep mensen in de nieuwtestamentische gemeente die ook gezag hadden gelijk aan de apostelen. Maar het geeft ook aan anderen, zoals Jakobus (Jezus broer), een eigen plaats in de nieuwtestamentische kerk. Op die plaats staan naast de apostelen alle oudsten, die geen gekozen opzieners zijn, maar die vanwege hun geschiedenis een eigen recht van spreken hebben in de kerk. Naast de “twaalf” zijn er nog vele anderen geweest die bestempeld kunnen worden als “oud-discipelen” van Jezus. Zij hadden een eigen unieke plek. Deze unieke plek is niet opvolgbaar door latere gelovigen, zij sterven uit. Wat niet uitsterft is het werk wat zij deden! De apostelen (door Jezus zo benoemd) en oud discipelen hebben een niet herhaalbare




plaats in de kerkgeschiedenis. Hun werk – de door God gestichte gemeenschap van de heiligen bewaren en leiden – blijft actueel voor plaatselijke ambtsdragers. Wat heeft het voorgaande nu met de waardering van de gemeente te maken? Eigenlijk niet zo heel veel op het eerste gezicht. En toch, het laat voor mij wel zien dat het werk van de apostelen wordt voortgezet door gewone gemeenteleden. Geen zwaargewichten of bijzondere mensen. Geen mensen met een uitzonderlijke heiligheid of super-gelovigen. Het werk wordt voortgezet door gewone gemeenteleden, u en ik. De waardering van het ambt zelf Dr. Van Bruggen begint voor mij met een krachtig statement betreffende de waardering van het ambt. De onmogelijkheid om rechtlijnig door te verbinden met latere ambten, betekent niet dat Handelingen 6 geen gegevens biedt die teruggevonden moeten en zullen worden in latere ordeningen van functies. Zo is de prediking van het evangelie even belangrijk als de noodzakelijke leiding aan het gemeentelijk samenleven. Zo nodig kunnen afzonderlijke ambten daarvoor worden ingesteld, die dan ook beiden een eigen zelfstandigheid en verantwoordelijkheid hebben. Het leiden van de gemeenschap van de heilige Geest vereist mensen die vol zijn van de Geesten zij worden met handoplegging onder Gods zegen gesteld voor de gemeente. De schare kan haar mannen aanwijzen, maar het moeten Gods mannen zijn en zij komen ook naar de gemeenschap toe uit de hand van God. Er zijn nu een aantal zaken die mij opvallen in dit statement. Als eerste de gelijke waardering van alle ambtelijke functies. De dominee is met zijn prediking niet belangrijker dan de ambtsdrager die dat niet doet, alhoewel ook hij onderwijst in kleine kring. Dit onderscheid in belangrijkheid is er heden ten dage wel. Een dominee wordt nog steeds gezien als de beroepskracht en deskundige die geholpen wordt door leken. Dr. Van Bruggen lijkt er dan ook niet veel heil in te zien om beide functies als afzonderlijke ambten te benoemen. Er is voor hem maar één ambtsdrager die een diversiteit aan werkzaamheden kent. Binnen de totale werkzaamheden van het ambt kan het daarbij mogelijk zijn dat de een zich meer toelegt op het onderwijs en de ander meer op het bestuur. Voor alle ambtsdragers echter geldt, bestuur en onderwijs behoren beide tot hun takenpakket. Het tweede dat mij opvalt is de nadruk op de grote verantwoordelijkheid die gepaard gaat met het ambtsdragerschap. Mensen die vol zijn van de Geest is een uitdrukkelijke voorwaarde. Je kunt je dan ook afvragen of het wijs is mensen te benoemen die meer uit plicht dan uit roeping het ambt aanvaarden. Beter een onvolledige kerkenraad met gemotiveerde leiders vol van Gods Geest dan een voltallige kerkenraad met ongemotiveerde leiders uit plicht. Er dient uiterst behoedzaam omgegaan te zijn met de selectie van geestelijk leiders. Leiders komen uit de hand van God stelt Van Bruggen. Daarmee geeft hij een belangrijke waardering aan het ambt. God vindt het nodig dat Zijn gemeente geleid wordt en geeft daarom leiders aan de gemeente. Het is aan de gemeente om de door God gegeven leiders op te merken en aan te stellen. Wat de gezagsfunctie van een ambtsdrager betreft maakt Van Bruggen onderscheid tussen de unieke en onopvolgbare positie van de apostelen met de ooren ooggetuigen in het algemeen en de latere gelovigen. Toen de kerk na Pinksteren zeer toenam, werden de oorspronkelijke discipelen al spoedig één voor één geteld en kregen zij als oudste getuigen een eigen plaats binnen de scharen van hen die later tot geloof kwamen, zonder gezien te hebben. Dit onderscheid maakt dat er sprake is van




enerzijds een absoluut gezag, als komend van Jezus zelf, en anderzijds een relatief gezag. Van Bruggen stelt dan: “Het gezag van de ooren ooggetuigen van Jezus is niet opvolgbaar. Er komt een aangesteld gezag voor in de plaats.” Het grote “gewicht” wat in de Christuspresentatie van het ambt opgesloten ligt komt hiermee te vervallen. Dit “gewicht” gold voor de eerst genoemde groep en niet voor de latere gelovigen. Zij ontlenen hun gezag niet aan hun aanstelling, zoals de oudsten in de latere gemeenten, maar aan hun verleden als leerlingen van Jezus en aan de door Hem aan hen verleende volmacht (Mt. 16 en18). Hun positie is niet opvolgbaar. Hun woord, onder andere in het zogenaamde apostelbesluit, blijft geldend voor alle gemeente van Jezus. De positie van het ambt ten opzichte van de gemeente Met de waardering van het ambt is ook al richting gegeven aan de positie in de gemeente. In de waardering van het ambt is al ter sprake geweest dat er een bepaalde groep gelovigen is geweest (“van het eerste uur”) wiens unieke plaats niet opgevolgd kan worden. Hun functie is beperkt tot de tijd, waarin het fundament van de apostelen en profeten wordt gelegd voor een kerk die daarop uit alle volken en in alle tijden zal worden gebouwd. Het werk dat deze “eersten” deden wordt nu voortgezet door oudsten (presbuteroi). Hoewel Petrus een bijzondere taak heeft als apostel, behoort hij toch ook tot de categorie van de oudsten, de mensen van het eerste uur. Wanneer hij de oudsten in zijn brief aanspreekt, zijn dat oudsten die in iedere plaats zijn aangewezen. De oudsten die in latere tijden door de gemeente zijn aangewezen en aangesteld onderscheiden zich dus van de “getuigen van het lijden van Christus”. Maar zowel Petrus (en alle getuigen van het eerste uur) als de voorgangers in KleinAzië hebben ieder op eigen wijze een verantwoordelijkheid in de kerk. Dit thema komt sterk naar voren in de hele beschouwing van het ambt door dr. Van Bruggen. Het werk van de apostelen wordt voortgezet, de positie niet. Dit is een belangrijk gegeven. De positie van de huidige ouderling wordt dan verder ingevuld door de verantwoordelijkheid die hij draagt. De verantwoordelijkheid ligt weer opgesloten in het soort werk. Het woord presbuteros betekent letterlijk ‘oudere man’. Aangezien hogere leeftijd in de oudheid een positief gegeven was, kan het woord dan ook worden gebruikt voor een ‘vooraanstaande man’. Zo kan dit woord tot een technische term worden voor ‘bestuurders’ van een bepaald collectief. Bestuur, leiding geven aan de gemeente Gods is het werk dat een oudste doet. Hoe hij dit doet, met welke middelen en methoden, komt aan de orde in het functioneren van het ambt. De ouderling heeft dus een leidende positie ten opzichte van de gemeente. Zoals Jeruzalem vanaf de Pinksterdag de getuigen van het lijden van Christus als oudsten in haar midden had, zo worden de gemeenten uit de volken in iedere plaats vanaf het begin gesteld onder de verantwoordelijke leiding van een raad van oudsten (let op het meervoud!). Oudsten hebben in hun leidinggevende positie niet alleen verantwoording af te leggen aan de gemeente, maar ook aan haar Heer en Opperherder. Groot is hun invloed en groot hun verantwoordelijkheid. Deze twee, invloed en verantwoordelijkheid, gaan gelijk op. Oudsten komen uit de gemeente maar staan niet boven de gemeente. Als ‘oudste’ heeft hij het huis van een Ander te verzorgen (Tit.1: 7). Hij is geen eigenaar, geen herdersvorst, maar uitvoerder en verantwoordelijke persoon. In deze uitspraak komt voor mij het dienende karakter sterk naar voren van een oudste. Hij is doulos (slaaf) van de gemeente. Net zoals Jezus kwam om te dienen en niet om gediend te worden.




Het functioneren van het ambt Dr. Van Bruggen gaat in zijn boek niet in op het huidige functioneren van het ambt. Wel zegt hij een aantal zaken over de taak van een ambtsdrager. Als eerste haalt hij aan dat een ambtsdrager het opzicht heeft over het huis van God. Dit opzicht vindt dan vooral zijn uitwerking in het leren van de gemeente. In het leren hebben zij zich te houden aan het betrouwbare Woord. In het leren en vermanen van de gemeenteleden ligt de kern van het werk van de opzieners. Waar hier niet over gesproken wordt is of de opzieners zich alleen zelf met de bediening van het Woord bezig hielden of dat zij dit ook (deels) delegeerden. Het is wel zo dat zij in staat moesten zijn om te vermanen (Tit.1: 9). Dit duidt voor mij een bepaalde geestelijke volwassenheid aan. Een ambtsdrager moet Gods Woord kennen, daaruit kunnen onderwijzen. Van een pasbekeerde kun je dit moeilijk verwachten. Nergens in de bijbel lees je echter dat alleen zij de gemeente leerden. Als tweede is gesproken over het weiden van de gemeente. Het “weiden” van de gemeente houdt meer in dan alleen het leren van die gemeente. De ambtsdragers zijn verantwoordelijk voor de algehele gezondheid van de gemeente. Van Bruggen geeft dit ook aan wanneer hij spreekt over een “kern”. Indien je spreekt over een “kern” geef je daarmee aan dat er ook een “buitenkant” is. Naast het leren zijn er nog andere werkzaamheden die een ambtsdrager uitvoert (zoals bestuur). Het leren vormt echter een belangrijk onderdeel van zijn zorg over de gemeente. Dat kan ook niet anders omdat daarmee de gemeente als eerste gebouwd moet worden. In Gods Woord leert de gemeente God beter kennen, leert zij beter verstaan wat Zijn wil en bediening is, voor de gemeente als geheel en het individu als persoon. Van Bruggen gaat dan nog verder in op 1 Tim. 5: 17, een tekst die handelt over ‘goede leiding geven’. De apostel schrijft daar: “De oudsten die goede leiding geven, komt dubbel eerbewijs toe, vooral hun die zich belasten met prediking en onderricht”. Het is uiteraard niet Paulus’ bedoeling te onderscheiden in oudsten met een goede kwaliteit (‘die goede leiding geven’) en oudsten van inferieure kwaliteit (alsof die naast elkaar kunnen bestaan), die dan maar een mindere eer zouden verdienen. De apostel wil oproepen tot een algemene en dubbele eer voor de oudsten. Hij voorkomt echter de gedachte dat zij als functionarissen op grond van hun titel recht hebben op die eer (zie ook mijn persoonlijk commentaar blz.10). Zij kunnen hun recht op die eer verliezen wanneer zij hun werk niet goed doen. Mocht iemand wel oudste zijn, maar geen goede leiding geven en in zonde vallen, dan moet hij ook dubbel en dwars vermaand worden: voor het front van de hele gemeente opdat de overigen ontzag krijgen (1Tim.5: 20). Als het goed is , bestaat er maar één soort oudsten: zij die goede leiding en zorg aan de gemeente geven met het Woord van Christus. Deze verklaring van 1 Tim. 5 :17 komt overeen met mijn eigen omschrijving zoals ik die in mijn beschouwing van de historie van het ambt gegeven heb. Waarom worden zij ‘die zich belasten met prediking en onderricht’ nog apart vermeld? Ik denk om twee redenen. Als eerste reden denk ik aan het soort werk. Degene die zich in het bijzonder heeft toegelegd op het verkondigen van Gods Woord (de leraar) staat in zijn werk dichter bij de apostolische bediening van het evangelie. Zijn inbreng is van grote invloed op het welzijn van de gemeente. Dit maakt hem tevens kwetsbaar voor geestelijke aanvallen van de boze. Niets is zo verderfelijk voor een gemeente dan een valse leer. Zijn werk is zwaar en intens. Dit laatste is dan tevens de tweede reden. Iemand die zich vooral gericht heeft (bediening heeft) op het leren van de gemeente moet daar veel tijd en energie in steken. Er is echter geen onderscheidt tussen oudsten en oudsten. Wel is het zo dat binnen de hele raad van oudsten verscheidenheid van bediening bestaat. Van




Bruggen verwoordt het zo: “Het ligt dan veel meer voor de hand hier geen onderscheid te zien tussen twee soorten oudsten, maar slechts een verschil in intensiteit waarmee men zich aan het werk van de oudsten (kan) geven. Wie de goede oudsten wil eren, moet daarbij vooral ook hen niet vergeten die onevenredig veel tijd en moeite steken in dit oudsten-werk”. Duidelijk is dat Van Bruggen afstand neemt van een aparte positie voor de dominee. De dominee is oudste onder de oudsten. Eigenlijk zou dit voor hem ook een bevrijding moeten zijn, de verantwoordelijkheid van de gemeente ligt niet alleen op mijn schouders. Ik sluit mij dan ook volledig aan bij de conclusie van Van Bruggen wanneer hij zegt: “Wij concluderen dat de apostelen één soort oudsten in elke gemeente hebben aangesteld met als taak de gemeente te weiden door woord en leer (als kern). Het feit dat sommigen daarmee intenser bezig konden zijn dan anderen en dat zij mogelijk ook met speciale tijdeisende, opdrachten werden belast, wettigt niet het invoeren van twee ambten. Wanneer sommigen in de dienst van de oudsten meer belast worden dan anderen, blijft het één ambt en taak. Intensiever werken leidt alleen tot intensievere eer en waar nodig ook tot materiële steun. Dit onderscheidt tussen oudsten is gradueel en bijkomstig, het is niet structureel of wezenlijk. 3.1.7 Mijn gedachten over het ambt Ik ben dan nu beland bij het hoofdstuk waarbij ik mijn eigen mening vorm over het ambt. Ik doe dit aan de hand van wat ik in de vorige hoofdstukken overdacht heb en ontdekt. De volgorde die ik hierbij hanteer sluit aan bij de indeling van de thematiek tot dusver: 1. De historie van het ambt; 2. De waardering van de gemeente; 3. De waardering van het ambt zelf; 4. De positie van het ambt ten opzichte van de gemeente; 5. Het functioneren van het ambt. De historie van de ambten Bij de historie van de ambten heb ik mij beperkt tot dat wat ik heb gevonden in het boek van dr. Graafland. Het verdient aanbeveling om de geschiedenis van de kerk en daarbij ook van het ambt verder te bestuderen. Hierdoor is het mogelijk om een beter beeld te krijgen van alle invloeden die meegespeeld hebben in de vorming van het ambt. Het boek van dr. Graafland geeft echter, binnen het kader van deze overdenking, voldoende inhoud voor mij om een beeld te vormen van het verleden. Daarmee is dit beeld als globaal bestempeld, hetgeen ik ook onderken. Daarom blijft, dat het beter zou zijn om een grondiger studie te doen naar het verleden van het ambt. In de historie van het ambt zie ik tot dusver een aantal invloeden die voor mij een belangrijk stempel hebben gezet op de vorming van het ambt: 1. Uiteraard de Schrift zelf, dat spreekt voor zich. Alhoewel de Schrift zelf niet zo duidelijk is over het ambt, zijn er wel ‘leerlijnen’ uit te halen. 2. Verder bemerk ik dat de waardering van de gemeente een belangrijke rol speelt in het functioneren van het ambt en de positie van het ambt, ten opzichte van de gemeente. 3. Emotionele invloeden komen we ook tegen in de historie. Denk maar eens aan de sterke emotie van angst. Deze invloed kan zo krachtig zijn dat een algehele verstarring plaats vindt die niet eenvoudig is om te keren.




4. Als laatste invloed die ik heb onderscheiden denk ik aan de zonde. Met name de zonde waarmee de boze ons altijd weer probeert te vangen, de zonde van heerschappij voeren, macht. In mijn beschouwing van de historie heb ik het vooral over drie invloeden; ‘waardering van de gemeente’, ‘angst’ en ‘verleiding tot heersen’. Waardering van de gemeente Wat is de gemeente? Is zij een groep individuele gelovigen die samenkomen rondom het Woord? Heeft zij een taak? Waar komt zij vandaan? Het zijn allemaal vragen die te maken hebben met de waardering van de gemeente. Ik moet een duidelijk beeld hebben van de gemeente en zo mogelijk ook concrete antwoorden op boven gestelde vragen. Waarom is dit nodig? Omdat, zoals ik al eerder schreef, het functioneren en de positie die het ambt heeft in de gemeente afhangen van hoe ik aankijk tegen de gemeente. Laat ik beginnen met aan te halen dat de gemeente als geheel en de gelovige als individu Gods tempel is. Dit is bewaarheid door de inwoning van de Heilige Geest. Weet gij niet dat gij Gods tempel zijt en dat de Geest Gods in u woont (1Cor.3:16)? De gemeente is een heiligdom, een plek waar God woont. De gemeente is een heilige natie, afgezonderd en apart gezet. Als taak heeft zij de bediening der verzoening gekregen. Mede door haar draagt God Zijn evangelie uit; laat u met God verzoenen. Zoals in het Oude Testament de priesters verzoening moesten doen over het volk, en daarmee een dienende rol hadden ten opzichte van het volk, zo gebruikt God de gemeente in deze tijd. De gemeente wordt daarom ook een koninklijk priesterdom genoemd (1Petr.2: 9). Naast de functie van priester is zij ook bestemd om te gaan regeren met Christus. Koningskinderen zou je kunnen zeggen. Al met al een hoge roeping en positie heeft de gemeente in Jezus Christus gekregen. Helaas gedraagt zij zich niet altijd naar deze hoge roeping en positie. Het is een schat in ‘aarde vaten’, kwetsbaar (zwak) en vaak weinig toonbaar (weerbarstig). De waardering van de gemeente, zo heb ik opgemerkt, kent twee invalshoeken; de positie waarin Christus haar heeft geplaatst en de actuele praktijk van het gemeenteleven (de geestelijke volwassenheid). Beide invalshoeken dienen bij de waardering van de gemeente onderscheiden te zijn. Dit is voor mij een belangrijk gegeven. Op geen van beide invalshoeken mag de nadruk vallen, anders gaat het ambt disfunctioneren. Bij de waardering van de gemeente weet ik van haar hoge positie en taak, maar ik ken ook haar zwakheid en weerbarstigheid. Indien ik echter de nadruk laat vallen op haar hoge positie dan loop ik het gevaar de gemeente te overschatten. Een mondige gemeente die zich laat leiden door Gods Geest. Zie ik de gemeente alleen in haar dagelijkse levenswandel dan loop ik het gevaar haar te bevoogden. Zoals een ouder doet met zijn kind. Het volk is immers dom en corrupt, zondig en wispelturig. Het is niet in staat om zelf te regeren, in de maatschappij niet, maar ook niet in de kerk. De gemeente moet echter gebracht worden tot geestelijke volwassenheid en daarbij spelen beide invalshoeken een prominente rol. In het boek “Leiderschap in de gemeente” door Alexander Strauch las ik over de waardering van de gemeente het volgende: “De metafoor van de kudde laat zien wie werkelijk de eigenaar van de gemeente is en geeft blijk van haar afhankelijkheid van voedsel, bescherming en zorg. Andere beelden van de gemeente geven echter uitdrukking aan haar kracht en heerlijkheid. Daarom mag het beeld van de gemeente als kudde niet losgemaakt worden van andere bijbelse beelden zoals de pijler en het fundament van de waarheid, een heilig priesterdom, de tempel van God, het huis van God, het lichaam van Christus, een heilige natie enz. Door alle nadruk op één beeld te leggen, komen




we tot een verkeerde interpretatie van de bijbelse boodschap. Misbruik van de metafoor herder-kudde heeft bijvoorbeeld geresulteerd in een tragisch misbruiken van mensen. Het is gebruikt ter rechtvaardiging van het idee van de pastor als alleenheerser, waarmee Gods volk gedevalueerd werd tot nauwelijks meer dan domme schapen, volkomen afhankelijk van de pastor. Dit is niet wat de Schrift bedoelt. Elke metafoor benadrukt een specifiek aspect van Gods gemeente en kan natuurlijk niet alle dimensies ervan uitbeelden. Wanneer de verschillende beelden gecombineerd worden, geven ze echter een uitgebalanceerde en schitterende kijk op de veelzijdige aard van de gemeente”51. Het vraagt aandacht evenwichtig in de waardering van de gemeente te zijn anders dreigt het leiderschap te ontsporen. Angst De waardering van de gemeente heeft invloed op het gedrag van haar leiders. Dit komt ook naar voren bij de Farizeeën in Jezus tijd. Zij waardeerden het volk als “de schare die de wet niet kent”. Om te zorgen dat zij de wet niet overtreedt moet je haar beschermen tegen zichzelf. Dit deden zij met name door de oorspronkelijke wet te “omheinen” met talrijke geboden, dat geboden van mensen waren en niet van God. Ik ben er in mijn hart zeker van dat velen het goed bedoelden. Zij probeerden het volk bij God te houden door extrinsieke motivatie, motivatie van buitenaf opgelegd. Jezus echter richtte de schare op de intrinsieke motivatie, een motivatie van binnenuit, een motivatie vanuit het hart. Leer God te gehoorzamen uit liefde. Er valt nog veel te zeggen over het leiderschap van de Farizeeën, maar daar wil ik verder niet op ingaan. Het enige waar ik in dit kader op wil wijzen is de motivatie van sommige Farizeeën. Hoewel er leiders zijn geweest die uit heerszucht het volk onmondig hebben gehouden, zijn er toch ook leiders geweest die, uit een oprechte vrees voor God, het volk trachtten te weerhouden van zondigen tegen God. De motivatie van hen lijkt dan voornamelijk voort te komen uit angst. Deze angst proef ik vanuit de historie ook opkomen. Ik stel mij echter op het standpunt dat een leider die zich laat leiden door ‘heilige’ angst vleugellam geslagen is. Het ontneemt hem zijn vrijmoedigheid en de moed om nieuwe wegen te gaan met God. Een vorm van ‘heilige’ angst voor God is niet de enige angst waardoor een leider zich kan laten leiden. Een andere angst is de angst voor democratie in de gemeente. Deze angst stoelt ten diepste op dezelfde ‘heilige’ angst. De angst voor democratie in de gemeente is gerechtvaardigd door de praktijk van alle dag in de gelovigen en ervaringen uit het verleden. Geef de leiding aan het volk en je kunt rekenen op chaos. De gemeente moet geleid worden anders is het als een volk zonder bestuur en krijg je de situatie als in de Richteren, een ieder deed wat goed was in zijn ogen. Dat is terecht en de ene kant van de medaille, maar wat is de andere kant? De andere kant is een volk dat niet meer leert omdat het buiten alle overleg valt. Een gemeente dat stil blijft staan in zijn geestelijke groei, het kan niet onderscheiden tussen goed en kwaad. Het mist de oefening in de godsvrucht. Onderwijs alléén is daarbij niet voldoende. Er moet ook toepassing van dit onderwijs zijn. Dit bereik je niet door een gemeente buiten alle overleg en besluitvormingsprocessen te houden uit vrees voor democratie. Het is de gemeente onderverdelen in ‘denkers’ en ‘doeners’ zodat de betrokkenheid van de gemeente verschraalt. Zo kom je in een vicieuze cirkel terecht, de gemeente leert niet doordat zij veelal buiten het “denkproces” gehouden wordt en blijft daarom steken in haar onvermogen. Het onvermogen van de gemeente geeft de bevestiging aan het leiderschap om haar blijvend te bevoogden. Dit getuigt niet van goed leiderschap. De vicieuze cirkel moet doorbroken worden. Kinderlijk geloof moet gebracht worden tot




volwassenheid. Geestelijke onmondigheid geleid worden tot geestelijke mondigheid, zodat de gemeente als geheel en het individu niet meer heen en weer geslingerd wordt door allerlei wind van leer (Efeze4:14). Ook als de gemeente een laag geestelijk niveau heeft is dat geen reden om haar te betuttelen en alle verantwoordelijkheid over te nemen. In beginsel zal in deze situatie de leiding strakker moeten zijn en intensiever, de verantwoordelijkheid meer bij de leiding liggen, maar dit mag nooit een blijvende situatie zijn. De leiding mag nooit berusten in een voortbestaan waarin de gemeente onmondig is en als een “kind” behandeld moet blijven. Als laatste wil ik de aandacht vestigen op de angst voor dwaalleer. Deze aanval van de satan op de gemeente komt meestal op kousenvoeten en niet op klompen. Daarmee wil gezegd zijn dat dwaalleer moeilijk te onderscheiden is, meestal is het zo verborgen dat het al te laat is wanneer het opgemerkt wordt. Terecht bestaat voor deze aanval vrees binnen het leiderschap. Het is ook juist een van de kerntaken binnen het leiderschap om de gemeente te bewaren bij de apostolische overlevering. Dat de gemeente geconfronteerd wordt met dwaalleer is niet te voorkomen. Paulus roept in Efeze 6 dan ook op om ons te wapenen. Dit geldt niet alleen voor de leiders maar voor iedere gelovige. Een leider moet hen die onder zijn hoede geplaatst zijn helpen de stem van de Herder te herkennen en de stem van de dief en huurling te negeren. Dit betekent dat iedere gelovige gestimuleerd moet worden om zelf te investeren in zijn /haar relatie met God. Hoe leer je God kennen? Door omgang met Hem te hebben. Dit zelfinitiatief is in de historie niet altijd aangemoedigd. Nee het is eerder geblokkeerd door geen of minder ruimte te geven aan de charismata. Denk maar eens aan de gave van leraar en profetie. De leraar is verworden tot een universitair geschoold persoon. Een niveau dat voor velen niet haalbaar is. Zijn wij dan vergeten dat de discipelen ongeletterde vissers waren? Scholing is goed voor verdere ontwikkeling maar niet als voorwaarden. De profeet is het zwijgen opgelegd uit angst voor onrust en verstoring van de vrede. Ook hierin zie ik een beschermen van de gemeente dat averechts werkt. De gemeente wordt lui en consumerend. De bedoeling is goed en oprecht en in een bepaalde geestelijke situatie van de gemeente is deze handelwijze zelfs aan te raden. Maar de angst voor dwaalleer mag niet uitmonden in een afschermen van zelfinitiatief en blokkeren van wegen tot ontplooiing van door God gegeven bedieningen. Verleiding tot heersen De verleiding om te heersen is er altijd geweest en zal er altijd blijven in deze gebroken wereld. Als er iets is wat opgemerkt kan worden in de historie van het ambt dan is het wel de voortdurende neiging om te heersen. Deze heerszucht is ondermeer ingegeven door de eer en het aanzien dat aan het ambt is verleend. Als je ouderling bent dan sta je in aanzien, mensen eren je. Jouw woord als ouderling weegt zwaar. Het zijn dan sterke benen die de weelde kunnen dragen. Wie staat, zie toe dat hij niet valt. Er wordt zelfs gesproken over de Christuspresentatie in het ambt. Na de reformatie door Calvijn begint de overheersing door het leiderschap al snel op te komen. Zoals al is gezegd kan dit veroorzaakt zijn door de hang naar eer en macht, maar ook de negatieve waardering van de gemeente en angst voor het volk kunnen als aanleiding aangemerkt zijn. Een gemeente die als “kind in het geloof” wordt gezien zonder dat dit beeld ooit wordt bijgesteld, loopt een potentieel gevaar overheerst te worden. Bij angst is overreageren (over-functioneren) een veel geziene uitwerking. De touwtjes strak in handen houden, het kan toch immers alleen maar goed gaan als jij alles in handen hebt en houdt? Is men dan niet als de man die zijn gegeven talenten begroef in de grond uit angst voor zijn meester. Hij “zat” letterlijk




op zijn mogelijkheden en deed er niets mee. Geen risico nemend, en wel zo veilig. Zijn meester noemt hem echter lui en onverstandig. Overheersing kan een heel vroom uiterlijk hebben. Zo kan er dus gesteld worden dat de kerk alleen veilig is bij de leiding van de kerk, of dat zij alléén de waarheid kent. Heeft het ambt zo niet de totale verantwoordelijkheid van het reilen en zeilen in de gemeente, tot op het kleinste detail, naar zich toegetrokken? Een sterk gegroeid verantwoordelijkheidsgevoel kan uitlopen op overheersing. Om die reden is het van het grootste belang voor het ambt te weten waar haar verantwoordelijkheden liggen en niet alle verantwoordelijkheid uit handen van de gemeente te nemen. Het enige dat je daarmee bereikt is het kweken van onvolwassen gelovigen die nooit hebben geleerd verantwoordelijkheid op geestelijk vlak op zich te nemen. Ik denk dat Adrian Plass het juist opgemerkt heeft als hij het volgende zegt in zijn boek “Waarom ik Jezus volg”52: “God roept voorgangers niet om een groep mensen te vormen die allemaal exact hetzelfde zijn. Ze zijn agenten van goddelijke vrijheid, die vrijheid die volgelingen van Jezus in staat stelt op een buitensporig authentieke manier zichzelf te zijn. God is niet uit op religieus conformisme, of een veilig en standvastig christendom. Hij wil volgelingen die gelovig in het diepe springen, als baby’s die nooit hebben geleerd wat verdrinken is. Er is niets mis mee, mensen de ruimte te geven om in het rond te spartelen en fouten te maken, terwijl ze leren zwemmen”. De waardering van de gemeente samengevat In mijn beschouwing van de historie is er al het nodige gezegd over de waardering van de gemeente en wat daarmee samenhangt. Ik wil hier nog verder op ingaan. Zoals al eerder gezegd, je moet de gemeente niet éénzijdig waarderen, er zijn twee gezichtspunten van waaruit de waardering plaats moet vinden: 1 De positie die God haar heeft gegeven in Jezus Christus; 2 Het geloofspeil of de mate van geestelijke volwassenheid van de gemeente. De volgorde in deze waardering is cruciaal. Ook al is een gemeente negatief gewaardeerd om haar geloofspeil, zij blijft een gemeente Gods met een hoge roeping en positie. Let in dit verband eens op de aanhef van Paulus in zijn brief aan de Korinthiërs (1 Kor.1:2). Ondanks al de misstanden en problemen in deze gemeente noemt Paulus haar ‘gemeente Gods’ en ‘geheiligden in Christus Jezus’. Is dat niet buitengewoon en gaat dat niet alle verstand te boven? God ziet de gemeente aan in Christus en blijft met haar bewogen. Wat een onvoorstelbare liefde en trouw. Op een zelfde wijze moeten wij de gemeente liefhebben ondanks alle misstanden, omdat God haar lief heeft. Dit wil niet zeggen dat Hij haar niet tuchtigt. Het is juist Zijn liefde waardoor Hij ons tuchtigt. Zou Hij ons niet tuchtigen dan zouden we geen kinderen van Hem zijn. Want allen die Hij liefheeft die tuchtigt Hij. We kennen als gemeente maar één Hoofd, Jezus Christus. Onder dit Hoofd mag de hele gemeente God dienen. Dit is een duidelijk andere situatie dan in het Oude Testament. Zoals Den Boer al heeft opgemerkt is het (bijzonder) ambtelijk handelen van de oudtestamentische priesters overgegaan op het niet bijzonder ambtelijke van de hele christelijke gemeente. God zelf heeft ‘het ambt aller gelovigen’ ingesteld. Door een veelheid en verscheidenheid aan gaven te geven, heeft Hij haar daarvoor toegerust. Terecht merkt Den Boer echter op dat leiderschap in deze situatie nodig blijft voor de gemeente. Deze met charismata toebedeelde gemeente moet blijvend toegerust worden. Deze toerusting vindt plaats met het oog op de geestelijke groei. De gemeente dient verdere groei in het geloof te kennen. Het feit dat de gemeente als geheel ingezet wordt in de dienst aan de Heer is ook op te maken uit de drie ambten van Christus (profeet, priester en koning) die allen




zijn overgegaan naar de hele gemeente. Door dit alles loopt de gebrokenheid en onvolkomenheid van de gemeente. Een gebrokenheid die veelal te zien is in een gemeente vol van ‘vleselijke’ christenen in plaats van ‘geestelijke’ christenen. Zo’n gemeente is arm aan geloof en leeft ver beneden haar positie. Let wel, de positie blijft, de zichtbare werkelijkheid van deze positie verschilt per gemeente. Veel gemeente zijn stil blijven staan in hun geestelijke groei en daar mag je het leiderschap op aanspreken. Het geloofspeil heeft grote invloed op hoe ik de gemeente waardeer. We laten onszelf echter al snel leiden door dat wat voor ogen is zonder het in het juiste perspectief te zetten. Gods perspectief. Daarom is het zo belangrijk om eerst te weten in welke positie God de gemeente heeft geplaatst en dat dit niet verandert doordat het geloofspeil laag is. Het feit dat het geloofspeil laag is in relatie tot haar positie zou een stimulans moeten geven aan het leiderschap om de gemeente te vermanen. het leiderschap weet dat de gemeente mondig is door de inwoning van de Heilige Geest (Dingemans). Het leiderschap verwacht dan misschien een hoog geloofspeil. De werkelijkheid is vaak tegengesteld. Je kunt de Heilige Geest weerstaan, uitdoven en dan laat je je verre van leiden door Gods Geest. Allen die zich laten leiden door Gods Geest zijn (kinderen) zonen Gods (Rom.8:14). Dit weerstaan komt nog al eens voort uit de zucht naar eenheid en de daarmee gepaard gaande rust en stabiliteit. Niet alleen bij de gemeente maar ook bij het leiderschap kunnen we dit tegenkomen. Maar de Geest waait waarheen hij wil en niemand weet waar naar toe. Onzekerheid over waar we terecht komen als gemeente maakt dat we vluchten in het zoeken naar eenheid. Dogma’s en belijdenisgeschriften nemen de plaats in van Gods Woord alléén en de leiding door Zijn Geest. We verstarren en staan minder open voor nieuwe dingen die God ons wil leren. Zo wordt gehoorzaamheid aan God opgeofferd voor eenheid. De hoge waardering van de gemeente dient zichtbaar te zijn door de gehoorzaamheid aan God. Wanneer dat zichtbaar is spreek ik van een gemeente met een hoog geloofspeil. Niet alleen de nadruk leggen op ‘bewaren van wat ons apostolisch is overgeleverd’, maar ook openstaan voor verdere geestelijke groei. De waardering van het ambt zelf Zoals de gemeente te waarderen is vanuit twee gezichtspunten kun je ook het ambt waarderen. Je kunt haar dan waarderen vanuit: 1. de positie die God haar heeft gegeven en de daarmee gepaard gaande verantwoordelijkheid; 2. de wijze waarop zij deze positie invult ofwel, hoe functioneert het ambt. Als eerste wil ik het dus gaan hebben over de positie die God het ambt heeft gegeven en de daarmee gepaard gaande verantwoordelijkheid. God heeft geestelijk leiders aangesteld om Zijn gemeente te leiden. Dit is een positie die enerzijds ‘tegenover’ de gemeente staat met gezag en tegelijk als dienende (doulos, slaaf) positie is gekwalificeerd. Het ‘tegenover’ bestaat uit het verkondigen van het Woord van God. Niet de functie, noch de positie geeft hem dat gezag, maar de trouw en gehoorzaamheid aan Gods Woord. Omdat de invloed van het leiderschap groot is op het welzijn van de gemeente draagt de ambtsdrager een grote verantwoordelijkheid. Nogmaals wil ik in dit verband Ezechiel 34 aanhalen. De berisping van God aan de toenmalige leiders is zwaar. De grote verantwoordelijkheid geeft veel ‘gewicht’ aan het ambt. Misschien is het juist daarom dat er een overwaardering van het ambt heeft plaats gevonden. Er wordt dan gesproken over de mystieke meerwaarde van het ambt ten opzichte van andere functies in de gemeente. Deze meerwaarde neemt dan zo’n




grote vlucht dat er zelfs gesproken wordt van de ‘Christuspresentatie’ van het ambt. Wat daarmee bedoeld wordt is een ambtsdrager een zelfde gezag toekennen als een apostel in de vroegchristelijke kerk. Een absoluut gezag in plaats van een relatief gezag. In de beschouwing van dr. J van Bruggen is al gesteld dat het gezag van de ooren ooggetuigen van Jezus echter niet opvolgbaar is. Er komt een aangesteld gezag voor in de plaats. Wat wel blijft is het werk van de apostelen. Deze overwaardering zou verder een gevolg kunnen zijn van de voorgrond positie die ingenomen wordt door het ambt. De kerkenraad is eindverantwoordelijke voor alles wat er in de gemeente plaats vindt, met het oog op het welzijn van de gemeente. Je staat in de ‘schijnwerpers’ en van jou wordt verwacht dat je een ‘trekkersrol’ vervult als ambtsdrager. Welke invloeden er verder ook toe geleid hebben, God heeft haar een positie gegeven waarin dienen als een ‘slaaf’ voorop staat. Zoals Jezus kwam om te dienen en niet om gediend te worden. Hij heeft minachting moeten verduren, bespotting en valse beschuldigingen. Paulus heeft ook moeten ondervinden, in navolging van Jezus, wat het betekent om een leidende positie te bekleden in de gemeente. Hij zegt in 1 Kor.4: 9-13 het volgende: “Want het schijnt mij toe, dat God ons, apostelen, de laatste plaats heeft aangewezen als ten dode gedoemden, want wij zijn een schouwspel geworden voor de wereld, voor engelen en mensen. Wij zijn dwaas om Christus’ wil, maar gij zijt verstandig in Christus; wij zijn zwak, maar gij zijt sterk; gij zijt in aanzien, maar wij zijn niet in ere. Tot op dit ogenblik verduren wij honger, dorst, naaktheid, vuistslagen en een zwervend leven; wij verrichten zware handenarbeid; worden wij gescholden, wij zegenen; worden wij vervolgd, wij verdragen; worden wij gelasterd, wij blijven vriendelijk; wij zijn als het uitvaagsel der wereld geworden, als aller voetveeg, tot op dit ogenblik toe”. ‘Slaaf’ en toch door God gewaardeerd. Paulus lijkt dit ook te beseffen wanneer hij zegt dat het schijnt alsof God het er niet toe doet wat hen allemaal overkomt en welke moeite zij ondervinden. Dit beeld roept een andere waardering op, een waardering die voortkomt uit respect voor alle moeite, tijd en energie welke door het leiderschap in de gemeente wordt gestoken. Dat is een waardering die wel eens wat meer in het voetlicht mag treden. De geestelijke belasting van een ambtsdrager is soms zo groot dat hij/zij er soms voor kiest het bij een éénmalige gebeurtenis te houden. Dat dit geen goed doet aan de gemeente mag duidelijk zijn zoals we kunnen lezen in de brief aan de Hebreeën: “Gehoorzaamt uw voorgangers en onderwerpt u (aan hen), want zij zijn het, die waken over uw zielen, daar zij rekenschap zullen moeten afleggen. Laten zij het met vreugde kunnen doen en niet al zuchtende, want dat zou u geen nut doen”. Het tweede gezichtspunt van waaruit we het ambt kunnen waarderen is functioneel. Hoe functioneert het? Hoe wordt het ambt als taak ingevuld en uitgevoerd? Op het eigenlijke functioneren van het huidige ambt kom ik nog uitgebreider op terug. Nu wil ik het alleen bezien vanuit de waardering van het ambt. Als eerste stel ik mezelf daarbij de vraag, is het ambt in de loop van de tijd niet ‘opgeblazen’? Ik bedoel daarmee of het niet een bepaalde arrogantie heeft gekregen en handelt vanuit de “hoogte”. Ik denk hierbij ook aan de voorgrondfunctie die het bekleedt en de verleiding van eer en voornaamheid. Dat dit niets nieuws is en van alle tijden mag blijken uit 1 Kor.4:18. Paulus heeft moeite in de gemeente van Korinte om zijn leiderschap te bevestigen. Sommigen in de gemeente hebben zich ‘opgeblazen’. Zij zijn van mening dat Paulus met zijn afwijzing van Griekse wijsheid en welsprekendheid niet in staat is aan de gemeente van Korinte leiding te geven. Zij vinden hem onder de maat. Paulus is echter niet onder de indruk van deze ‘giganten’. Hij wijst op het enige punt waarop een leider gewaardeerd moet worden en dat is of de Heilige Geest hun




woorden ook bevestigt met kracht. Aan het ‘woord’ (prediking, onderwijs) van deze hoogmoedige leraren, dat gekenmerkt wordt door Griekse wijsheid en retorica heeft Paulus geen boodschap. Wat belangrijk is en waar iedere ambtsdrager op gewaardeerd dient te zijn is of hun prediking een levensveranderende en levensvernieuwende werking heeft. Niet het charisma, de imponerende redenaar of de wijsgeer is van belang maar wat werkt hun dienst aan de Heer uit in jou en mijn leven? Over de “leiders” in Korinte kunnen we duidelijk zijn. Zij waren niet in staat de gemeente te bewaren voor en te reinigen van grove ontucht (1Kor.5). Zijn deze ambtsdragers positief te waarderen? Ik denk van niet. Bij een levensveranderende en levensvernieuwende werking denk ik vooral aan de vruchten en gaven van de Geest. De vruchten van de Geest kun je scharen onder het levensvernieuwende karakter van de Geest. De levenswijze van een ambtsdrager, hoe hij omgaat met moeilijkheden en conflicten kunnen tot voorbeeld en bemoediging zijn voor hen die hij leidt. De vruchten van vrede, zelfbeheersing, nederigheid enz. zouden te zien moeten zijn in een ambtsdrager. De gaven van de Geest geven natuurlijk ook een levensvernieuwende werking maar zeker een levensveranderende werking. Door de gaven van God komt een gelovige tot een zinvolle en vruchtbare bediening aan God. De ambtsdrager moet juist daarin succesvol zijn, dat hij de gelovigen weet te stimuleren om zijn of haar gaven te gebruiken in de dienst aan God. Een ieder moet zijn of haar bediening vinden om daarmee ook God te verheerlijken. Een ambtsdrager die zich zo inzet om gaven van anderen tot ontplooiing te brengen is voor mij hoog te waarderen. Een ambtsdrager moet zich bewust zijn dat er maar één soort ambtsdrager is met een diversiteit aan werkzaamheden. Er mag dus geen éénzijdige nadruk liggen op welke specifieke taak dan ook (bv. prediking). Alle gaven en bedieningen die God aan een gemeente gegeven heeft moeten tot ontplooiing gebracht worden, daarmee wordt God geëerd. De positie van het ambt ten opzichte van de gemeente Bij de positie van het ambt in de gemeente wil ik vooral nadenken over de gezagspositie. Een hoge waardering van het ambt geeft in veel gemeenten gelijktijdig een hoge positie met een bijna absoluut gezag. Tenminste als uitgegaan is van een hoge waardering bezien vanuit de functie. Een hoge positie geeft dan ook automatisch een hiërarchisch gezag. Dit gezag komt hierbij veel meer uit de aanstelling dan uit de persoon en hoe hij functioneert. Bij het ambt dient er echter veel meer sprake te zijn van een gezag dat enerzijds gekoppeld is aan het soort werk dat hij doet en anderzijds alleen kan bestaan in gehoorzaamheid aan God. Het is mij ook duidelijk geworden dat een ambtsdrager gezag nodig heeft om te kunnen functioneren. Juist in een gemeente waar geen hiërarchische gezagsverhoudingen bestaan dient het gezag erkend te zijn. Een ambtsdrager zonder volmacht of autoriteit staat gelijk aan een herder zonder staf. Het gezag dat een ambtsdrager heeft, heeft hij gekregen van God. Het is een verleend gezag van Christus. Het werk dat hij doet vraagt erkenning van dat gezag, wat een duidelijk onderscheid is met een afgedwongen gezag voortkomend uit een bepaalde (functionele) positie. Het is eigenlijk enigszins dualistisch met de gezagspositie van het ambt. Het gezag van de ambtsdrager is een verleend gezag, een volmacht van God om Zijn gemeente te leiden, maar dit gezag geeft hem geen hoge positie zoals je misschien zou verwachten. De ambtsdrager kan alleen in dit gezag staan zolang hij blijft in Gods Woord en leiding van Zijn Geest. Als de Geest afwezig is, is ook het ambtelijk gezag afwezig. Er ligt ook een bescherming in het feit dat God de ambtsdrager slechts een verleend gezag heeft gegeven. Zo kan de positie van het ambt er niet toe leiden dat zij niet meer




gecorrigeerd kan worden. Een ander voordeel is dat de afstand tussen gemeente en ambt niet groot wordt. Als laatste voordeel zie ik een nederige positie die niet kan leiden tot een zekere “meerwaarde” van het ambt ten opzichte van andere taken. Toch blijft er ondanks de nederige positie van het ambt een “tegenover” met de gemeente. Zij draagt het verleend gezag niet tevergeefs, wanneer dat nodig is treedt zij in naam van Christus corrigerend op. Het functioneren van het ambt. Bij het functioneren van het ambt wil ik in de volgende paragraaf dieper ingaan op de materie. Mijn uitgangspunt voor het huidige functioneren is gebaseerd op dát wat ik in het verleden heb ervaren en dát wat ik nu zie. Niemand ontkomt er dus aan de zaken die hij van belang vindt te zien door een “gekleurde bril”. Waarom begin ik er nu mee om dit te stellen? Ik wil daarmee aangeven dat mijn beschouwing geen absolute waarheid is. Per gemeente kunnen grote verschillen zijn in hoe het ambt functioneert. Waar ik naar opzoek ben is een invulling van het ambt waarin God behagen heeft. Ik ben daarin niet de eerste en zeker ook niet de laatste. Als eerste beschrijf ik een aantal observaties ten aanzien van gemeenteopbouw in de ecclesia en ten tweede een praktijkvoorbeeld van hoe er leiderschap is gegeven in mijn eigen gemeente. 3.1.8 Een beeld van het huidig functioneren. Mijn ervaringen met de kerk en het geloof hebben voor een belangrijk deel mijn beeld gevormd van de kerk. Dit beeld is echter niet statisch, het is voortdurend aan veranderingen onderhevig. Dit kan ook gezegd worden van mijn beeld van God en Zijn Woord. Deze openheid voor verandering moet je ook bewust toelaten. Ik ben hierdoor aangezet door een citaat uit het boek van Dr. G.D.J. Dingemans, ‘In de leerschool van het geloof’: “In het algemeen kan men zeggen: veranderingsprocessen bij volwassenen zijn slechts mogelijk, als men het veranderen van jongsaf heeft geleerd. Wie al vroeg heeft geleerd om opvattingen te herzien en meningen te herijken, zal daar ook op latere leeftijd minder moeite mee hebben” In het veranderen van je eigen opvattingen speelt de Heilige Geest een cruciale rol. Hierdoor wordt de verandering in ‘goede banen’ geleid. De Geest ‘mengt’ zich wel met menselijke stromingen en culturen, maar de Geest gaat niet in die stromingen en culturen op53. De Geest die is uitgestort is uitermate kritisch! Wanneer ik nu mijn uitgangspunten bepaal t.a.v. de ecclesia dien je in het oog te houden dat dit een zeer dynamisch of statisch gebeuren kan zijn. Bij mij is het een dynamisch gebeuren geweest. Ik heb in de loop van mijn leven ‘bagage’ weggegooid en andere ‘bagage’ erin gestopt. De ‘bagage’ is dus zeer tijdgebonden, het is een bagage van dít moment. Er zijn zestal subjectieve belevingen die voor mij het huidig functioneren van geestelijke leiders kenmerkt: 1. We zijn ‘doeners’; 2. Te veel intern gericht? 3. De bruid van Christus 4. Schriftgebruik en kerk-beeld 5. Verscheidenheid in de kerk een vloek of zegen? 6. Sola Scriptura, Tota Scriptura 1) We zijn ‘doeners’ Ik heb vijf jaar intensief gewerkt in een commissie gemeenteopbouw. Als commissie begonnen we voor ons gevoel vanaf een nulpunt. We hadden geen duidelijke taakomschrijving en van een basis zoals in het boek ‘Gemeenteopbouw deel 2’ is




beschreven was maar weinig notie. Ik moest hier sterk aan denken bij het lezen van het volgende citaat: “Uit de Schrift wil ik denkmateriaal aandragen voor een gezonde bijbelse visie op gemeenteopbouw. Voor praktisch ingestelde mensen is dit wellicht een niet zo aantrekkelijke fase van gemeenteopbouw. Het lijkt een omweg die alleen maar vertraging geeft. Men wordt er misschien wel wat ongeduldig van: laat die schrijver nu eens met adviezen voor de praktijk komen; daar kunnen we meer mee.”54 Het gevolg van een praktisch ingestelde commissie heb ik aan den lijve ondervonden. Tijdens een evaluatiemoment heb ik dit ook onder woorden gebracht op de volgende wijze: “De aanloopfase van de commissie kenmerkte zich door de pluriformiteit van de samenstelling en een onduidelijke opdracht. Deze factoren maakten dat de leden vanuit zeer uiteenlopende gezichtspunten en verwachtingen haar taak opvatte. Dit blijkt ook uit de ingezonden stukken die de individuele leden, voorafgaand aan de eerste vergadering, hebben opgesteld. In deze stukken verwoorde een ieder zijn/haar beleving op het begrip gemeenteopbouw. Soms lag hierin de aandacht bij een specifiek “pijnpunt” in de gemeente (het consumptieve karakter). Anderen legden weer grote nadruk op een bepaalde factor van het gemeente-zijn zoals b.v. de eredienst of de identiteit. Er waren er echter ook bij die zeiden dat eerst gekeken moest worden naar de voorwaarden voor gemeenteopbouw (geloof en gemeenschap). Weer anderen hadden hun stuk meer algemeen bezinnend van aard gemaakt. In de meerderheid van de stukken was er echter een overheersende trend aan te duiden in de sfeer. Men was sterk actiegericht, geen bereidheid tot een lange bezinningstijd.” Het actiegerichte zit ons in het bloed. Enerzijds heeft dit iets moois, niet zeuren maar aanpakken. Anderzijds is het een valkuil die uit kan monden in een korte termijnoplossing die niet lang stand houdt en onvoldoende doordacht is. 2) Te veel intern gericht? Een vraag die mij regelmatig is gesteld door gemeenteleden betrof de vraag of we niet te veel intern gericht zijn? Gemeenteopbouw wordt blijkbaar sterk gerelateerd met opbouw intern. Bij veel mensen leeft wel degelijk de angst van een in zichzelf gekeerd ‘clubje’ te worden. “Het is dan ook de hoge roeping van de gelovigen om hun gemeente zijn niet te laten eindigen bij de zondagse kerkdiensten en ook niet bij hun andere onderlinge bijeenkomsten. De gemeente van Christus zal haar verkondiging, haar levens-wijding, haar barmhartigheid laten doorklinken en doorwerken in de samenleving. Ze mag geen zelfgenoegzaam in zichzelf gekeerd clubje zijn, waar christenen alleen maar bezig zijn hun eigen religieuze behoeften te bevredigen.”55 Ik heb het zelf nooit zo ervaren dat gemeenteopbouw slechts intern gericht is. Gemeenteopbouw is per definitie missionair. Een gemeente kan niet naar buiten treden als zij intern ziek is. Wanneer kun je spreken van een zieke gemeente? Graafland haalde eens aan, in één van zijn boeken, dat een gemeente die de Geest uitblust als symptoom daarvan ook niet extern gericht zal zijn. Een gemeente die niet open staat voor de leiding van Gods Geest en Zijn werking is ziek. Zo kan er in mijn beleving soms een onterecht spanningsveld opgeroepen worden tussen interne opbouw en externe opbouw. Ik ben het dan ook maar ten dele eens met de volgende gebezigde uitspraak: “Intensieve gemeenteopbouw is alles wat er naar binnen toe gebeurt om allen die al bij de gemeente horen in het geloof op te bouwen en te versterken. Extensieve gemeenteopbouw is het werk met het evangelie naar buiten toe, naar hen die nog niet bij de gemeente horen, om hen te trekken tot het geloof en tot de dienst van de Here.”56 Gemeenteopbouw wordt door velen ervaren als intern gericht maar dit zal zijn uitwerking naar buiten niet missen. De externe gerichtheid is veel indirecter dan bijvoorbeeld bij een evangelisatiecampagne. Zegt Graafland ook




niet dat de gemeente vraagt om een charismatische bediening?57 Werken aan de ontwikkeling van gavengericht werken lijkt dan vooral op jezelf gericht maar dit zal zijn uitwerking naar de wereld niet missen. Daar ben ik van overtuigd. 3) De bruid van Christus In het werken voor de gemeente moet je soms heel wat incasseren. Je kunt te maken krijgen met weerstand, bekrompenheid van geloof en angst. Zelf weet je soms ook niet waar te beginnen, het is zoveel en alles hangt met elkaar samen. Zo kruipt de ontmoediging en frustratie naar ongekende hoogten en schreeuw je het wel eens uit naar God. Ik moest hierbij aan denken toen ik het volgenden citaat las58: “Voor de werkers in de gemeenteopbouw betekent dit, dat de opbouw van de gemeente dagelijks onderwerp van hun dankzegging en voorbede bij God moet zijn. Let wel: de dankzegging eerst. Want hoe gebrekkig een gemeente ook functioneert en wat er ook allemaal aan haar mankeert, ze is toch de bruid van Christus. Hij heeft haar oneindig lief, zouden wij dan op haar schelden en over haar zuchten?” Emoties hebben is goed en je mag ze ook uitten, maar laat ze niet de vrije loop. De psalmen laten zien dat emoties bij God gebracht worden. Dit geldt misschien wel in het bijzonder bij het kerkenwerk. Mijn eigen ervaring is dat de frustratie en boosheid zo hoog op kan lopen dat je niet meer je emotie bij God brengt maar begint te mopperen op God over de gemeente. In het gebed heb ik zo eens gemopperd bij God over Zijn gemeente. Op een gegeven moment voelde ik mij terechtgewezen door God op wat ik aanhaalde in het citaat. Ik hoorde geen stem maar een duidelijke gedachte kwam in mijn hoofd die mij waarschuwde voor mijn woorden. Ik was de gemeente aan het beschuldigen. Het was of God tegen mij zei: hoe onvolmaakt Mijn gemeente ook is, het is en blijft Mijn gemeente en Ik heb haar lief. Van toen af aan ben ik voorzichtiger geworden in mijn gebed naar God toe. Ik ben behoorlijk geschrokken van dit voorval maar ook bemoedigd. Als God het nog ziet zitten met de gemeente, wie ben ik dan om de moed te laten zakken? 4) Schriftgebruik en kerk-beeld Wat mij zeer heeft aangesproken in het nadenken over het kerkbeeld is de beschouwing vanuit verleden, heden en toekomst. Ik las dit in het stuk over de ‘Strategiese beplanning in die gemeente’59. Ik citeer: “Een gemeente moet verstaan waar zij vandaan komt en waar haar historische wortels gelegen zijn. Een gemeente moet echter ook weten waar zij op dit ogenblik is. En zij moet kunnen luisteren naar het Woord en de Geest, zodat zij kan horen waar de Here wil dat zij heen gaat.” Ik herken deze gezichtspunten uit hoe wij als gemeenteopbouw commissie aan de gang zijn gegaan. Veel ingrediënten waren destijds aanwezig voor het opstellen van een evenwichtig beleid, het was alleen sterk “versnipperd”. Hierbij komt nog het feit van een pluriforme samenstelling van de commissie. Dit richtte zich met name op de beleving van de identiteit als Nederlands Gereformeerd lid (het verleden en de wortels). Hierin wordt het nadenken over de identiteit van de NGK als bijzonder belangrijk aangehaald. De commissie heeft hier in het begin veel hinder van ondervonden. De verschillende opvattingen moesten nader tot elkaar gebracht worden. Er waren vooroordelen, wantrouwen en misvattingen die moesten worden uitgecommuniceerd. Dit proces kan het beste omschreven worden als “neuzen richten”. De commissie heeft dit achteraf toch als zeer waardevol ervaren. In het begin was ik helemaal niet zo blij met dit langdurige proces dat zich vooral richtte op de identiteit van onze gemeente. Later heb ik de waarde daar wel van ingezien: wie zijn wortels niet kent loopt de kans dadels te zoeken aan een vijgenboom.




5) Verscheidenheid in de kerk een vloek of zegen? Verscheidenheid in de ecclesia een vloek of zegen? Deze vraag heb ik mij dikwijls gesteld. Moeten we nu blij zijn met al die verscheidenheid in de gemeente of is het een noodzakelijk kwaad? Zelf heb ik de verscheidenheid niet altijd ervaren als zegen maar meer als last. Een woord uit ‘Strategiese beplanning in die gemeente’ heeft mij toch wel geraakt. Er staat; “Arnold Mol gebruikt bijvoorbeeld in zijn boek de vier basis temperamenten van een mens om huwelijkspartners te helpen elkaar beter te verstaan. De geaardheid van een mens wisselt tussen vier polen: extravert en introvert; emotioneel en niet emotioneel. Hij wijst er dan op hoe Paulus, Petrus, Abraham en Mozes voorbeelden van de typen geaardheid zijn. Dit impliceert niet dat de ene geaardheid beter is dan de andere. Die verscheidenheid is juist nodig want elke type geaardheid heeft positieve eigenschappen wat in enig opzicht een positieve bijdrage kan leveren. Wanneer de mensen elkaar geaardheid beter verstaan kunnen ze beter met elkaar overweg en elkaar aanvullen.”60 Nu is deze uitspraak een grote waarheid die maar weinigen in toepassing brengen. Dan moet ik ook naar mezelf kijken. Ik trek ook het liefst op met mensen die mij ‘liggen’. Het heeft denk ik veel te maken met de vraag met welke houding je naar je medeleden kijkt? Zijn het mensen met mogelijkheden en gaven door God gegeven of zijn het mensen die jou alleen maar dwarsbomen? Daar bid ik om: geef mij Heer dat ik mijn medeleden zie zoals U hen ziet. Juist degenen die ik niet zo mag omdat ze heftig reageren en veel weerstand geven. De verscheidenheid heeft ook een keerzijde en vraagt vooral van het leiderschap meer tact en wijsheid. Mike Bickle is in zijn boek “Groeien in de profetische bediening” tot de volgende veelzeggende conclusie gekomen: “Het grootste effect van de kerk wordt gerealiseerd als de verscheidenheid van gaven en personen samenwerken als een bedieningenteam. Maar er is veel geduld en onderling respect nodig om om te gaan met de spanningen die voortkomen uit het verzorgen en leiden van een kerk met een verscheidenheid aan gaven. Tenzij wij leren om elkaar en het unieke werk van de heilige geest in het leven van iedere persoon te respecteren, zullen wij terechtkomen in een heilige oorlog”61. Dit is wat je ook leest in het citaat van Arnold Mol. De verscheidenheid moet wel in goede banen geleid worden en dat vraagt veel van het leiderschap. In de praktijk zie ik dit niet. Een vloek is de verscheidenheid zeker niet, sterker nog God gebruikt in verschillende situaties verschillende benaderingswijzen en verschillende accenten. De verscheidenheid is een beeld van de veelkleurigheid van God. 6) Sola Scriptura, Tota Scriptura Ik ben mijn hele leven opgegroeid in een kerkgenootschap die in de literatuur van Jurgens Hendriks ‘Strategiese beplanning in die gemeente’ het ‘verkondigingsmodel’ genoemd wordt. Het Woord van God staat in dit model centraal (Sola Scriptura). Bij het ambtsbegrip staat dat het ambt van de ‘gewone gelovige’ wordt beklemtoond. Dit is naar mijn ervaring wel altijd het streven geweest. In de praktijk pakte dit echter anders uit en bleek dat veel gelovigen stil stonden in hun geestelijke groei. Hierdoor kwam de verantwoordelijkheid toch nog bij een selecte groep ‘professionals’ te liggen. De uitdrukking ‘domineeskerk’ staat mij nog duidelijk voor ogen. Enerzijds moet de oorzaak gezocht worden in vervlakking van het geloof en de secularisatie. Men was niet toegewijd meer en het materialisme verzwakte onze aandacht voor de kerk. Anderzijds zie ik toch ook een prediking die bepaalde thema’s gewoon niet




behandelde. Zo heb ik buiten de kerk moeten leren wat het betekent een levend geloof te hebben in Jezus Christus. Ik heb buiten de kerk geleerd dat je zeker kunt zijn van je behoud op grond van Gods beloften. Ik heb buiten de kerk geleerd wie de Heilige Geest voor ons is en wat Hij voor ons doet. Ook over de gaven en de eindtijd (de wederkomst van Christus) heb ik buiten de kerk veel geleerd. Met het sola Scriptura ben ik het van harte eens en daarin voel ik mij in de reformatorische kerk ook thuis. Wat ik alleen kwalijk vind is dat in mijn beleving het tota Scriptura niet altijd tot zijn recht komt. Zo ben ik zelf gecensureerd in een situatie waar ik het wilde hebben over profetie. Een gave die nota bene van groot belang is in gemeenteopbouw. Ik kon mij niet aan de indruk onttrekken dat angst en de zucht naar eenheid en rust zwaarwegende argumenten waren om hiertoe te besluiten. Ook bij de aangehaalde schrijver lees ik tot slot een groot nadeel van dit kerkmodel: “Het geweldige geestelijke potentiaal dat in de gaven van de lidmaten is gegeven wordt niet ontgonnen. (pag.24)” Dit kan ik tot mijn spijt alleen maar beamen. Samenvatting Wat zeggen deze kenmerken mij nu over het huidig functioneren van het leiderschap in relatie tot de hele overdenking van het ambt? Bij de neiging om geen lange tijd tot overdenking te nemen (‘doeners’)zie ik raakvlakken met de voorbeeldfunctie van het ambt. Als de geestelijke leiders sterk oplossingsgericht zijn zullen zij dit uitstralen naar de gemeente. Korte termijnoplossingen zijn veelal niet meer dan symptoombestrijding. Dit zal zijn invloed hebben op het gezag van de leider. De kwaliteit en de duurzaamheid van een oplossing zullen door de gemeente zeker opgemerkt worden. Een andere zaak is de inschatting van het geloofspeil. De bewustwording dat een interne diagnose van de gemeente nodig is, wil je extern ook krachtig kunnen optreden, maakt dat je opmerkzaam bent voor geloofspeil van het “kind in het geloof”. Bij het mopperen en klagen over de gemeente zie ik weer raakvlakken met de gemeente die, tegelijk met een hoge positie in Christus toch ook weer, een “schat in aarde vaten is”. In het zoeken en bevestigen van de identiteit van de gemeente zie ik een ontsporing wanneer dit zoeken en bevestigen uitmondt in een “omheinen van de identiteit”. Op deze wijze versmalt de identiteit van een identiteit in Christus tot een identiteit van wat wij zelf in kerkorden en belijdenissen hebben vastgelegd. In het omgaan met verscheidenheid zie ik iets van angst naar boven komen. Ruimte geven aan verscheidenheid leidt misschien wel tot een of andere vorm van democratie in de gemeente. Wat haal ik me als leiderschap dan allemaal niet op de hals? Praktijkvoorbeeld van leiderschap Het volgende geschetste beeld is voortgekomen uit de praktijk van mijn huidige gemeente (NGK Veenendaal) en haar kerkenraad. In het verleden is er veel kritiek gekomen op het functioneren van deze raad. Dit heeft later geleid tot een overdenking van het leiderschap in relatie tot de nood en behoeften van de gemeente. In deze overdenking zijn een drietal kernproblemen naar voren gekomen: 1. “Visie-leemte” op geestelijk leiderschap (wat zijn haar doelstellingen en kerntaken?); 2. Gebrek aan zelfdifferentiatie door het leiderschap (waar wil je naar toe?); 3. Onderschatting (onwetendheid) door de gemeente van de noodzaak tot geestelijke groei. De aangegeven kernproblemen zijn specifiek voor mijn gemeente. In deze problematiek zijn echter de kernproblemen aangedragen door Hendriks in zijn boek




“Terug naar de kern. Vernieuwing van de gemeente en de rol van de kerkenraad.” 62 herkenbaar. Zo ziet hij de grootste problemen liggen in: 1) de geringe aandacht voor de opbouw van de gemeente en het nagenoeg ontbreken van een verband tussen de feitelijke ‘agenda’ en hun eigenlijke opdracht (“Visieleemte”); 2) het ontbreken van gesprekken van hart tot hart over de eigen zorgen en dromen over de kerk (gebrek aan zelfdifferentiatie); 3) een onbevredigende relatie met de werk- of ambtsgroepen (gezamenlijk toewerken naar geestelijke groei). Deze combinatie van problemen maakte de gemeente tot een ‘afwachtend’ en ‘onzeker’ geheel, reagerend op ieder zuchtje wind, waar die ook vandaan komt. Vanuit deze kernproblemen heb ik het naast staande schema geschetst. We zien in dit schema het leiderschap als een gesloten en sterk afgebakend geheel (gesloten cirkel). De kerkenraad is voor alle taken volledig verantwoordelijk en uitvoerend. Binnen dit leiderschap zijn drie kerntaken zichtbaar: − Visionair leiderschap; − Pastoraat; − Bestuurlijk leiderschap.

Visionair (leiderschap)

Bijbels gemeentezijn!! Maar hoe?

Pastoraat (mensen)

Bestuur (leiderschap)

Takenpakket Kerkenraad

De organisatiestructuur en de gaven staan in het beeld als invloed buiten de cirkel en geven het ondergeschikt belang aan. Verder is er nog een spanningsveld te zien tussen de organisatiestructuur en de gaven. Binnen het takenpakket van de kerkenraad zien we dat niet alle taken worden vervuld. Zo is op te merken dat aan het visionaire leiderschap geen aandacht wordt besteed. Er is dan ook slechts een gedeeltelijke samenhang en symbiose tussen de verschillende taken (zie pijlen). In het geschetste beeld zijn een aantal zaken ontspoord. Zo wordt er door het leiderschap geheerst over de gaven en diensten. De gaven vinden wel hun uitwerking in de gemeente maar op een wijze van ‘het bloed kruipt waar het niet gaan kan’. Er gaat geen stimulans uit van het leiderschap (ingegeven door de structuur) noch wordt er pastoraal onderwijs gegeven over de gaven. Door de sterk afgebakende verantwoordelijkheid van het leiderschap komen de principes van priesterschap aller gelovigen en de charismatische begaafdheid van alle leden in het gedrang. De




organisatiestructuur is niet afgestemd op deze twee principes. Er is weinig tot geen ruimte om gaven te ontplooien. De kerkenraad is het enige beslisorgaan en daarmee zwaar belast. Het geheel draagt de boodschap uit van, ‘hou vast wat je hebt’. Het handhaven van de status-quo wordt de hoogste doelstelling. De taken van de kerkenraad zijn vooral gericht op pastoraat en bestuur. Binnen deze taakvernauwing zijn dan ook nog eens accenten gelegd op het huisbezoek en prediking (éénzijdige nadruk op de dominee). Het bestuur is veeleisend omdat de kerkenraad voor het hele gemeentelijk reilen en zeilen verantwoordelijk is. Zij is zo druk met de dagelijkse gang van zaken dat ze geen tijd heeft om over de verandering van morgen na te denken (visionair leiderschap). De rol van de kerkenraad versterkt daarmee de afhankelijkheidsrelatie van de gemeente ten opzichte van de kerkenraad. Van haar wordt alles verwacht, zij moet in alles het initiatief nemen. Doordat de organisatiestructuur een hiërarchisch gestructureerde ambtsstructuur is wordt het gezag van de ambtsdrager geclaimd in de positie. Wanneer we dit alles overzien dan bekruipt ons het gevoel, er deugt werkelijk niets aan het ambt. Dit is natuurlijk niet waar. Er zijn ook vele goede geestelijke gesprekken tussen een ambtsdrager en het gemeentelid. Ook is er bemoediging en versterking van het persoonlijk geloof door de prediking te noemen. Maar het zijn positieve uitwerkingen ondanks ……… In de historie van het ambt heb ik gezien dat veel van de genoemde ontsporingen er al waren en zich tot in deze tijd hebben voortgezet. Dat doet veel verdriet en stelt mezelf de vraag: welke kerkenraad heeft het lef om zijn eigen functioneren kritisch te bezien vanuit Gods Woord in relatie tot de huidige cultuur en sociologische ontwikkelingen? Wie durft het aan om te streven naar het profetisch leiderschap dat in deze rapportage wordt voorgestaan? Wat is de relatie van dit praktijkvoorbeeld met betrekking tot de overdenking van het ambt? In de visie-leemte zie ik een algeheel functioneren van het ambt dat tekort schiet in een levensveranderend en levensvernieuwend charisma. Het gebrek aan zelfdifferentiatie laat een gebrek aan moed en durf zien. Hiermee is bedoeld het eigen “differentiëren” ten opzichte van anderen. Differentiëren is onderscheiden, het gaat er om jezelf te onderscheiden van anderen. Waar sta je voor? Dat is het waar het simpel gezegd bij zelfdifferentiatie om gaat. Dit is heel iets anders dan toegeven aan de cultuur van de kerk als ‘snackbar’. Hierin is het leiderschap volledig afgestemd op de behoefte van de mens. Voor ieder wat wils. Dit leiderschap mist de zelfdifferentiatie waardoor zij opgaat in de massa en zich niet langer meer onderscheidt als het door God ingestelde leiderschap. God roept ons op om moedig te zijn in de Here, in en met hem risico’s te nemen in het geloof. Door het overmatig belast worden met allerlei regelzaken komt het leiderschap niet toe aan een wezenlijke taakverantwoordelijkheid, de geestelijke groei. Enerzijds is het leiderschap verantwoordelijk te stellen voor haar doen en laten en anderzijds is zij slachtoffer van een cultuur die in de loop van de tijd gegroeid is.




3.2

Systematisch-theologische ecclesiologie







Bij de beschouwing van de ecclesia in theologisch perspectief heb ik mij voornamelijk laten informeren door de boeken “Gegrond geloof, Kernpunten uit de geloofsleer in bijbels, historisch en belijdend perspectief”63, “Beknopte gereformeerde dogmatiek”64 en “Van oud naar nieuw, De ontwikkelingsgang van het Oude Testament naar het Nieuwe Testament”65. In het Nieuwe Testament komen we het woord ecclesia tegen wat volksvergadering betekent. Ecclesia duidt op de kerk als een groep mensen die net als het volk Israël door God ergens uit geroepen is om burgers van Gods Koninkrijk te zijn. Het koninkrijk van God moeten we niet gaan vereenzelvigen met de gemeente. Het koninkrijk van God is het Messiaanse koninkrijk en de Messias heeft een volk dat Hem toebehoort. Ecclesia is geen kwantitatief begrip (het gaat niet om de hoeveelheid) maar een kwalitatief begrip. De kwaliteit betreft haar verhouding haar Heer, Jezus Christus. De gemeente (kerk) is niet pas gevormd op de pinksterdag maar al daarvoor zoals blijkt uit Handelingen 1. De kerk van het Oude Testament wordt op de pinksterdag verder voortgezet. Gelovigen uit het Oude Testament en zijn verbond treden door de doop in het vernieuwde verbond. Het is dus niet zo dat er op de pinksterdag bruusk afscheid genomen wordt van de kerk van het Oude Verbond. Jezus, heeft er voor die tijd reeds een aanvang mee gemaakt door het verzamelen van leerlingen om zich heen. Er waren echter andere rabbi’s die dat ook deden. Bij Jezus is er echter een specifiek kenmerk. Hij roept allen tot zijn gemeenschap die ook in Hem geloven. Waar het evangelie niet aanwezig is daar is geen kerk. De gemeenschap (koinonia) heeft de gemeente te danken aan de Heilige Geest die in haar woont. Daarom wordt de gemeente ook de tempel van de levende God genoemd.




Bij de beschouwing van de kerk worden er twee basisuitgangspunten genomen: • Geen scheiding tussen de kerk onder het oude testament en die onder het nieuwe testament. De gemeente is immers als in Israël ingelijfd. • De kerk zoals zij behoort te zijn (zoals zij God voor ogen staat) en de kerk zoals zij nu werkelijk is. Hier is sprake van een onopgeefbare spanning. Er is een bepaalde lijn te ontdekken vanuit het Oude Testament: de verkiezing van Israël, die zich toespitst op ‘de rest’. Dan nog weer op de Knecht des Heren als het ware Israël. Door hem wordt het nieuwe volk van God vergaderd uit Israël en de volken. Zo creëert de Here Zich een nieuw volk: de ware tempel, het ware zaad van Abraham, het nieuwe uitverkoren volk en met hen sluit Hij een nieuw verbond. Valt dus de gemeente onder het Oude Testament geheel of grotendeels samen met het volk Israël, in het Nieuwe Testament komt het anders te liggen. Tot de gemeente van Christus behoren wij niet krachtens afstamming van Abraham, Izak en Jacob. Het beginpunt van de Nieuwe Testamentische gemeente ligt in Jezus Christus. De verkiezing richt zich eerst op Israël. Begeeft u eerst naar de verloren schapen van het huis Israëls. We zien dan dat er slechts een gedeelte van het volk gelooft (door genade) en dat wordt het overblijfsel naar de verkiezing der genade genoemd (Rom.11). Zo is er dan een tweedeling in het volk Israël, het ware nageslacht van Abraham (gelovig) en het natuurlijk nageslacht van Abraham. Ook bij de gemeente zien we deze tweedeling. Er is een verkiezing van het collectief, de gemeente als geheel en een individuele verkiezing binnen dit collectief. Die zich laten leiden door Gods Geest zijn de ware kinderen van God (Rom.8). Enerzijds is de gemeente uitverkoren zoals bij Israël, anderzijds vormen de uitverkorenen uit Israël en de volkeren de ware gemeente of het ware Israël. De gemeenschap met Christus zal het hart zijn van de kerk in deze nieuwe bedeling. Wie zich niet houdt aan Zijn Woord wordt weggebroken, wat afscheiding van de andere leden/ranken met zich brengt. De kerk zal altijd een gemengd gezelschap zijn. Niet iedereen die door Christus wordt geroepen tot Zijn kerk, komt in gehoorzaamheid. De voortgaande bouw van Zijn kerk kan dus alleen plaatsvinden in gehoorzaamheid aan Zijn Woord. 3.2.1 De gemeente als volk van het verbond De ontwikkelingsgang van het verbond in het Oude Testament komt tot ons in drie bijbelgedeelten; Gen.15, Gen.17 en Ex.20. Eerst is het eenzijdig, er wordt nog niets van Abraham gevraagd, later wel nl. de besnijdenis. In Ex.20 komt dan de wetgeving erbij. De Jong ziet de ontwikkeling als een tweeërlei verbond; het Sinaï-verbond en het David-verbond66. Het eerste verbond is met het volk Israël gesloten en het tweede verbond met een geslacht uit het volk Israël, David. Het Davidisch verbond is het Sinaïverbond te hulp geschoten, ja zelfs komen redden. De tijd voor David was er een van grote onzekerheid. De afhankelijkheid van het slagen van het verbond hing te veel af van het handelen van de mens. Daar komt nu verandering in door het Davidischverbond. We komen dan uit bij Jer.31:33. Maar al is het waar dat het initiatief tot een verbond tussen God en mens in de bijbel altijd bij de eerste ligt, dat neemt niet weg dat de Allerhoogste met zo’n verbond steeds een relatie van wederkerigheid bedoelt te stichten. Aan de kant van de mens moest het Sinaï-verbond verstevigd worden om stand te kunnen houden. God versterkte de menselijke partij om het Sinaï-verbond te verzekeren. Hoe deed Hij dit? Door de taak van de mens binnen het verbond over te nemen in een plaatsvervanging. Zo krijgt het geheel het karakter van een verbond in een verbond. Nu betekent plaatsvervanging niet dat de rol van de mens is uitgespeeld. Er is immers nog steeds de roep om wederkerigheid maar de dragende grond onder




het verbond is de plaatsvervanger, Christus. Daarin hangt het niet meer van de mens af en zijn vermogens om het verbond te handhaven. God wist natuurlijk allang dat de mens het verbond niet zou kunnen houden. God blijft getrouw aan Zijn verbond met Zijn volk, maar de manifestatie van die trouw blijkt uit wat de Here God in en aan het huis van David doet. Daarop moet het volk zich dan ook richten om in het verbond te blijven. Zo moeten wij ons ook oriënteren op het geloof in Christus om in het verbond te blijven. Het nieuwe verbond (Jer.31: 31-34) wordt door Jezus ‘Mijn verbond’ genoemd. Hieruit kunnen we ook opmaken dat dit verbond wat God in eerste instantie alleen met zijn volk gesloten had nu het verbond van Christus met zijn gemeente is geworden. Christus is de vervulling van het Davidisch-verbond en daarom kan en mag Hij het ook Mijn verbond noemen. Een verschil tussen het Sinaï-verbond en het Davidisch-verbond is dat het eerste voorwaardelijk was en het tweede onvoorwaardelijk (Ik zal mijn wetten in jullie harten schrijven). Het oude en het nieuwe verbond heeft datzelfde verschil. Het nieuwe verbond is dus aan het Davidisch-verbond gelijk. Het nieuwe verbond brengt tot uitdrukking wat van Godswege altijd al in het oude aanwezig was. Toch ontbreekt in het nieuwe verbond met zijn onvoorwaardelijk karakter net als bij het Davidisch verbond niet de geloofsvoorwaardelijkheid. ‘In het hart schrijven’ moet verstaan worden als ‘op het hart binden’. Je zult het niet meer kunnen maken er ongehoorzaam aan te zijn, maar het blijft wel mogelijk. Belijdenis doen heeft zo ook een intentie in zich om verbondsautomatisme tegen te gaan. De nadruk bij belijdenis ligt dan ook bij het persoonlijk beantwoorden van Gods verbond met jou. Ook het opkomend gebruik van het kinderavondmaal zou onder dit punt nader bekeken moeten worden. Het goede daarin is dat men de belofte van God ten uiterste ernstig neemt. Maar anderzijds neemt men de menselijke partij in het verbond en zijn reageren op die belofte wel serieus genoeg? Van de mondige gelovige wordt gevraagd dat hij zich overgeeft aan God. De boodschap die uitgaat van het doen van belijdenis is deze, dat we als kinderen van het verbond een weg hebben af te leggen van de doop met zijn gegeven belofte door God naar het geloofsantwoord, het beamen/aanvaarden dat van ons verwacht wordt. Het verbond kent zijn spanning tussen enerzijds de angst om door je regelmatig falen buiten het verbond te vallen en anderzijds de gemakzucht van ‘leef maar raak want God brengt alles wel weer op zijn pootjes terecht’. Dit lezen we in 2 Tim.2: 12-13. Belijdenis doen is dus ‘ja’ zeggen tegen God en Zijn verbond terwijl je weet dat je uit jezelf nooit in staat zult zijn om dat verbond te houden. God zegt dan, ‘dat geeft niet want Ik heb er ook voor jou al in voorzien. Dit wil echter niet zeggen dat je dan maar kunt doen en laten wat je wilt. Als jij willens en wetens God krenkt door je ongehoorzaamheid en hem op die wijze verloochend zal God ook jou verloochenen. Let op, ik heb het hier niet over ‘door zwakheid in zonde vallen’. Het blijkt een doorlopende lijn te zijn in het Nieuwe Testament om aan te sluiten bij het Oude Verbond. Paulus ging daarom in zijn verkondiging dan ook eerst naar de jood en als zij het afwezen, naar de heiden. De heiden komt pas in beeld als de jood het afwijst. Deze tweede plaats van de heiden is geen mindere plek omdat God vanaf het begin (Genesis) al van plan is geweest om Zich ook een volk te vergaderen uit de heidenen. De kerk van het Nieuwe Testament is de vervulling van Gods kerk van het Oude Verbond. De Here gaat het spoor van Zijn kerkvergaderend werk (weer) verbreden. De kerk komt voort uit het verbondsvolk Israël. Wie echter in Christus gelooft vormt het ware Israël, de gemeente Gods. Veel namen en beloften die de Here




aan Zijn kerk van het Oude Testament gaf zien we toegepast op de huidige kerk die nu uit jood en heiden is vergaderd. Zo was het volk Israël in het Oude Testament al bedoeld om priester te zijn voor de wereld. Dit geldt nu nog steeds voor de kerk in het Nieuwe Testament. Ook de kerk van het Nieuwe Testament bestaat alleen omdat God Zich een volk uitkiest, nu uit de heidenen en de rest van Israël. Bij de zendingsprediking van het Nieuwe Testament blijft de voorrangspositie van Israël. Israël heeft dus niet afgedaan, de edele olijf is niet omgehakt. De Here vergadert alleen niet meer etnisch-nationaal. De kerk houdt wel een concreet markeerbare vorm. Zij is nu pneumatisch, christocratisch, antihiërarchisch gestructureerde kerk. Welke invloed heeft dit allemaal nu op het denken over geestelijk leiderschap? Enerzijds komt de onvoorwaardelijkheid van het evangelie naar boven waarmee de kramp van de verantwoordelijkheid in het leiderschap wordt weggenomen en anderzijds is er de geloofsverantwoordelijkheid als een verantwoording die een geestelijk leider niet over kan nemen van het individuele gemeentelid. Hij kan en moet hier echter wel op deze persoonlijke verantwoording wijzen en dit niet achterwege laten. 3.2.2 De zichtbaarheid en onzichtbaarheid van de kerk Bestaat de kerk altijd uit louter uitverkorenen? Nee, sommigen worden in de kerk geboren, blijven en sterven daarin. Anderen worden er niet in geboren, maar worden vroeg of laat tot de kerk geroepen, zoals de moordenaar aan het kruis. Zo zijn dus de verworpenen niet altijd van de kerk verwijderd, maar worden er soms in geboren, ja worden vaak lid van de kerk en scheiden dan weer van haar. Luther noemt de kerk waar het hem om gaat ook wel de onzichtbare kerk of meer nog, de verborgen kerk. Calvijn maakt onderscheid tussen de zichtbare kerk en de kerk die onzichtbaar is. Er liggen hier relaties met het Israël van het oude testament waarin het volk te onderscheiden was tussen hen die alleen deelnamen aan de cultus (tempeldienst) en zij die God werkelijk dienden met hun hart. Besnedenen van het vlees en besnedenen van het hart. Deze onderscheiding betekent niet dat er twee kerken zijn. Er is maar één kerk zoals er eertijds maar één volk was. Calvijn zegt dan ook dat er een kerk is voor Gods aangezicht en een kerk voor het oog van de mensen. De kerk kent net als in het oude testament waarachtige leden en huichelaars (naamchristenen). Bij de Nederlandse Geloofsbelijdenis gaat men ervan uit dat de kerk een vergadering is van ‘gelovigen’, mensen die het ‘ware geloof’ hebben ontvangen. Dus niet het feit dat er ambtsdragers zijn is het doorslaggevende kenmerk (vlg. de belijdenis art.27). De nadruk op het geloof is voor de belijdenis de liefdesband met Christus. Door het geloof zijn wij met Hem verbonden. Nu wordt er gesproken over ‘ware gelovigen’ in onderscheid van schijnheiligen. ‘Ware gelovigen’ wil dus niet zeggen perfecte christenen. De kerk blijft altijd Gods werk. Zij lijkt enigszins op een vereniging, die vergaderingen houdt. Het gaat er daarom ook niet om wat wij van de kerk zien maar wat wij van haar geloven. De kerk is een geloofszaak. Zij heeft haar voortbestaan niet te danken aan menselijke trouw. Er zit echter aan de kerk ook een menselijke zijde. Zij bestaat uit mensen die zondig zijn en onvolkomen. We moeten daarom de werkelijkheid van de kerk ook relativeren. De gemeente is verder geen club van gelijkgezinden en gelijkgestemden. Het is geen verzameling van mensen die elkaar allemaal lief gaan vinden maar het wel met elkaar uithouden. Het gevolg voor de houding van het leiderschap is dat zij rekening dient te houden met het feit van een “gemengde schare”. In Exodus 12: 38 zien we al dat met de uittocht van het volk Israël “een grote groep mensen van allerlei herkomst met hen meetrok”. Petrus waarschuwt later voor de valse profeten die wel in de gemeente staan maar er niet toe behoren (2 Petrus 2: 1-22) Ten koste van de voortgang van de geestelijke groei alle leden bij de




gemeente proberen te houden kon wel eens een beslissing zijn die geen rekening houdt met de “gemengde schare”. Niet allen zijn uit God geboren, er zijn er ook die uit de wil van een mens zijn geboren. In deze houding dient het leiderschap ook niet voorbij te gaan aan het feit dat er een menselijke zijde aan de kerk zit. Niet iedere dwarsligger is uit de wil van een mens geboren. Daar is ook de zondigheid en onvolkomenheid. Volwassen geestelijke leiders die geleerd hebben te onderscheiden waar het op aankomt zijn dan geen overbodige luxe. 3.2.3 De kenmerken en de eigenschappen van de kerk Een kenmerk moet gezien worden als een herkenningspunt. Zo is een ‘ware’ kerk een kerk die als kenmerk heeft dat ze zich richt naar het zuivere Woord van God en Jezus Christus erkent als enige Hoofd. Kenmerken zijn te zien voor het oog van de wereld in tegenstelling tot de eigenschappen. Er zijn drie kenmerken te noemen: een zuivere prediking, een schriftuurlijke sacramentsbediening en echte tuchtoefening. Zolang zij hierbij blijft mag de kerk nooit verworpen worden, al is ze overigens vol van fouten. Zijn wij nog bereid te lijden aan Gods kerk? De kenmerken laten zien waar de kerk is en de eigenschappen wat de kerk is. De eigenschappen van de kerk zijn vierledig; zij is één, zij is heilig, zij is katholiek en zij is apostolisch. Om kerk te kunnen zijn kan geen van deze eigenschappen gemist worden. Deze eigenschappen zijn zowel een gave als een roeping. Zij is dit alles maar zij wordt ook opgeroepen om dit steeds meer te zijn. Als dit alleen maar een roeping zou zijn bestaat er geen kerk meer. De gave gaat echter aan de roeping vooraf. De eenheid van de kerk is dus een gave omdat wij in Hem (Christus) één zijn. Dat is een feit (Joh.17). Er is geen voorwaarde vooraf om alle gelovigen één te maken. Het is een geestelijke eenheid die zich echter ook als institutie moet vertalen om gezien te worden door de wereld. Als gelovigen zijn we er toe geroepen die eenheid na te streven (Ef.4). Daarom sluit een gelovige zich ook aan bij een gemeenschap van gelovigen. Zo is het voor de wereld duidelijk dat we allen één zijn. Het is niet de verscheidenheid in de kerk die in strijd is met de eenheid maar de verdeeldheid van de kerken. Uniformiteit is geen vereiste voor eenheid. De kern van het gemeente-zijn is, zoals al eerder is aangehaald, in één woord te vangen: koinonia. Het omvat verder drie dimensies: de omgang met God, de dienst aan elkaar en de dienst aan de samenleving. Koinonia is zowel een gave als een opgave. De gave is dat we het ook mogen vieren. In de opgave zien we gemeenteopbouw naar voren komen met de relativering dat wij geen ontmoeting met God kunnen arrangeren. We kunnen wel voorwaardenscheppend bezig zijn. Kruiken met water aandragen bij Jezus opdat Hij er wijn van maakt. De kenmerken zijn er voor het leiderschap om te bewaren en te bewaken. De eigenschappen zijn er voor het leiderschap om vóór te leven en na te streven. 3.2.4 Beelden van de kerk Zoals gezegd is de kijk van het leiderschap op wie en wat de gemeente is, van grote invloed op haar handelen. Zo draagt een ieder bewust of onbewust naast een godsbeeld ook een ‘gemeentebeeld’ met zich mee. Er zijn een aantal beelden die door de bijbel zijn aangedragen voor de gemeente en die door de traditie op een bepaalde wijze zijn ingevuld. Achtereenvolgens worden de volgende beelden kort toegelicht: • De kerk als volk van God. • De kerk als lichaam • De kerk als moeder • De kerk als tempel van de heilige Geest • De kerk als bruid




• • •

De kerk als kudde De kerk als ranken in de wijnstok. De kerk als zoutend zout en lichtend licht.

De kerk als volk van God. De kerk is volgens de belijdenis een gemeenschap der heiligen. Geen collectie van individuele gelovigen maar een lichaam met lidmaten. Buiten het lichaam sterft een lidmaat langzaam af. Het is dus enerzijds een unie (samenvoeging) met Christus en anderzijds een communie (gemeenschap). Deze twee zijn uitgebeeld in doop en avondmaal als communie en unie. Wie niet blijft bij de leer van Christus is niet van de kerk. De kerk is er voor en staat in de wereld. Dit in tegenstelling tot ‘Rooms’ waarbij men aandacht vraagt voor één plaats, Rome. Christus voert echter heerschappij over heel de wereld. De kerk als lichaam De kerk als lichaam duidt de eenheid in verscheidenheid aan met Christus als hoofd. De eenheid van de gemeente ligt dus in Christus zelf. Het is een geestelijke eenheid die niet door menselijke scheuringen kapot kan worden gemaakt. In een lichaam mag en kan er geen verdeeldheid zijn. Is dat er wel dan is het lichaam ziek. Hoe wij met elkaar in de gemeente omgaan is van groot belang. Belangrijk is dat wij er van doordrongen (moeten) zijn dat Christus het Hoofd is van Zijn lichaam en dat wij in elk opzicht aan Hem zijn onderworpen. De ene kerk is ook de katholieke kerk. Juist in de eenkennigheid waarmee de kerk zich alleen aan Christus houdt en andere machthebbers en idolen verwerpt, betoont zij haar katholiciteit. De eenheid in Christus stelt echter wel grenzen. De lerende gemeente onderscheidt waarheid en leugen. De belijdenis legt verder veel nadruk op de katholiciteit van de kerk. Het universele van de kerk. De kerk is niet begrensd tot de plaatselijke gemeente. Ook in haar leer behoort zij katholiek te zijn. Hierbij gaat het om een door de Geest geleide ‘volle waarheid’. Wanneer wij de katholiciteit belijden die in overeenstemming is met het evangelie van Christus, mogen wij ons niet opsluiten in eigen kring of ons van anderen afsluiten. De kerk als moeder Bij de kerk als moeder denkt Calvijn aan de institutaire kant van de kerk, de kerk als uiterlijk hulpmiddel om mensen tot de zaligheid te leiden. Geloven doe je niet alleen maar samen. Zoals er van een moeder, in een gezonde verhouding tot haar kinderen, een verzorgende en beschermende uitstraling uitgaat, zo mag de kerk als hulpmiddel ook een beschermde plek zijn om te kunnen groeien in geloof. Het instituut blijft altijd middel en mag geen doelstelling op zich worden. De kerk als tempel van de heilige Geest De tempel van de heilige Geest. De gelovige is heilig omdat waar God is het bij uitstek heilig is. De heiligheid van de kerk is een heiligheid van geloof. Daar waar God is (woont), daar is het per definitie heilig. Dat geloven we. Daarmee is dus niet gezegd dat het er allemaal zo heilig aan toe gaat in de kerk. Heilig betekent verder toegewijd zijn aan Zijn dienst. Heilig is dus niet een moreel hoogstaand leven maar in alles in dienst staan van God. Toch heeft heilig ook een ethische of morele lading. Het niet van de wereld zijn, gij geheel anders, gij hebt Christus leren kennen.




De kerk als bruid In de kerk als bruid gaat het enerzijds om de toewijding aan de dienst van de Here en het bewaren van Zijn geboden, anderzijds de levendige toekomstverwachting. De toekomstverwachting geeft hoop en doet de gelovige beseffen dat de huidige wereld niet haar uiteindelijke bestemming is. Waar de hoop is verloren krijgt de verbittering de kans te wortelen. In de dienst en toewijding aan de Heer kan men veelvuldig aanlopen tegen de weerbarstigheid en gebrokenheid van het leven. Het is dan juist de hoop vanuit de toekomstverwachting die nieuwe kracht geeft. De kerk als kudde Bij de kerk als kudde is te wijzen op de gemeenschap der heiligen als ook op het eigendom van Christus. Een tweezijdige gemeenschap, zowel met Christus als met elkaar onderling. In par. 3.2.5. werk ik dit nog nader uit aan de hand van een metafoor of visionair beeld dat tijdens de studie bij mij is opgekomen. De gemeenschap der heiligen is niet buiten de kerkelijke gemeenschap te zoeken, al valt ze er niet mee samen. God bindt Zijn kinderen aan de kerk zonder dat Hij daaraan gebonden is. Laten we daarom voorzichtig zijn in het oordelen of God nog wel in een bepaalde gemeente aanwezig is. Het woord ‘ware’ kerk zegt echter nog niets over de kerk zelf. Dan wijzen we op de eigenschappen van de kerk. De eigenschappen geven een omschrijving van het geheim van de kerk. Een koninklijk priesterschap, een heilige natie. Voor het oog van de wereld is dit niet te verstaan of te zien. De kerk als ranken in de wijnstok. De kerk als ranken duidt een constante stuwkracht aan van Christus door Zijn Geest. Hierdoor ontstaat een vruchtbaar gemeenteleven tot eer van God. De kerk kan nooit over de Heilige Geest beschikken. Zij moet openstaan en ontvankelijk zijn voor de Heilige Geest en zijn werk. Het is een wonder van Gods genade, dat Hij ondanks alles waarmee mensen Hem bedroeven en tegenwerken, bij en in hen wil wonen. De kerk als zoutend zout en lichtend licht. De kerk als zoutend zout en lichtend licht, zij mag zich niet terugtrekken in een bastion en moet tegelijk onderscheiden blijven van de wereld. Juist in het ‘niet van de wereld zijn’ laat je aan de wereld zien dat je een Ander toebehoort. Dit heeft raakvlakken met de apostoliciteit. Het afgezant zijn van Christus. Op het fundament dat door de apostelen is gelegd mogen wij verder bouwen. In het apostel zijn zit zowel ‘leert hen onderhouden al wat Ik u geleerd heb’ als ‘en zij bleven eendrachtig bij het onderwijs van de apostelen. De apostolische kerk vertoont daarmee twee aspecten van het kerk-zijn: leerling zijn en getuige zijn. De belijdenis van de kerk beroept zich op het onderwijs van de apostelen omdat zij daar een samenvatting van is. 3.2.5 De kudde in relatie tot de herder De kerk als kudde geeft bij uitstek een typering aan van de ecclesia in relatie tot het leiderschap. Als beeld is voor de omslag van deze rapportage gekozen voor een kudde welke gesitueerd is in een zandwoestijn. In deze zandwoestijn is een klein stukje weide met groen gras zichtbaar. Een kudde kent een herder anders is zij overgeleverd aan zichzelf. Ook in dit beeld is de herder zichtbaar. Hij waakt over de kudde in tweeërlei opzicht, hij zorgt voor hun lichamelijk welzijn en mentale welzijn. Het beeld is bij mij opgekomen bij het nadenken over profetisch leiderschap. Er zit een bepaalde absurditeit in. Het is onlogisch om een kudde schapen te weiden in een zandwoestijn, ook al is daar een stukje weide te vinden. De woestijn is een vijandige omgeving waar




de omstandigheden verre van ideaal zijn voor de kudde. Overdag is het er bloedheet en s’nachts ijskoud. Er is in de woestijn een gebrek aan water en hoe lang zal het duren eer de weide is afgegrazen? Waar haalt de kudde dan haar voedsel vandaan? Is de kudde hier door de herder geleid of heeft een ander dit gedaan? Zal de herder een plan hebben waarin hij vooruit kijkt met het oog op het lichamelijke en mentale welzijn van de kudde? Hoe komt het eigenlijk dat er midden in de woestijn een stukje weide is te vinden? Kortom, het beeld roept velerlei vragen op waar geen antwoord op gegeven is. Zoals gezegd is het een beeld van de ecclesia in relatie tot het leiderschap. De vragen die het beeld oproept onderscheid ik t.a.v.: 1. de gemeente (kudde) 2. de wereld (woestijn) 3. de herder (geestelijk leiderschap) 4. God (de onzichtbare Herder) 1) De gemeente als kudde schapen, in hoeverre gaat dit beeld op voor de gemeente? Wil ik weten welke vergelijkingen er te trekken zijn tussen een kudde schapen en de gemeente dan kan ik het beste een echte herder aan het woord laten. Iemand die daadwerkelijk een kudde schapen heeft geweid. Ik richt mij dan tot Phillip Keller die een boek heeft geschreven: “Hoe een herder psalm 23 ziet”67. Deze schrijver heeft jarenlang tussen de eenvoudige herders van Oost-Afrika gewoond. Verder heeft hij als jongeman gedurende acht jaar zijn brood verdiend op een schapenfokkerij. Uit de veelheid en verscheidenheid aan ervaringen met schapen heeft hij zijn boek geschreven. Bij het nadenken over de gemeente als kudde schapen denk ik als eerste over het eigendomsrecht. Van wie is deze kudde? Is zij van de herder zelf of is er een andere eigenaar? In de huidige tijd is het in de regel zo dat de herder werkt onder een eigenaar. De herder heeft een verleende verantwoordelijkheid gekregen van de eigenaar. Ik zie hierin een parallel met de gemeente. Ook het leiderschap binnen de gemeente draagt een verleend gezag en een verleende verantwoordelijkheid voor het welzijn van de gemeente. De werkelijke eigenaar is Christus aan wie zij verantwoording schuldig zijn. Er zijn echter nog meer parallellen te trekken. Want schapen zorgen niet zondermeer voor zichzelf, zoals sommige mensen misschien denken. Ze vragen voortdurende oplettendheid en nauwgezette verzorging. Het is dan ook geen toeval dat God ons schapen heeft genoemd. De gedragingen van schapen en mensen zijn in vele opzichten volkomen identiek68. Laat er geen onduidelijkheid zijn over de vraag of er leiderschap nodig is in de gemeente. Zoals een kudde schapen niet voor zichzelf kan zorgen zonder dat de kudde uiteenvalt, zo kan een gemeente niet voor zichzelf zorgen zonder uiteen te vallen. De kudde is per definitie een gemengde kudde. Er zijn krachtige en zwakkere dieren. Er zijn rammen en ooien, jongere en oudere dieren. Maar, en dat is misschien nieuw, er bestaat ook verschil in karakter tussen de schapen. Er zijn koppige, eigenwijze schapen en volgzame, gewillige schapen en alles wat er tussenin ligt. Vanuit de traditie hebben we ook al gezien dat de gemeente bestempeld is als een ‘gemengde schare’. Ook hierbij denken we niet alleen aan demografische verschillen maar ook aan geestelijke verschillen. Niet heel de gemeente is vanzelfsprekend eigendom van de Herder. Er zijn ‘schapen’ die het eigendomsrecht van de Herder niet willen erkennen maar wel Zijn eigendom zijn. Zij laten zich niet leiden maar blijven liever staan op hun zelfbeschikking recht. Deze ‘schapen’ kunnen voor veel onrust zorgen in de ‘kudde’. Toch maken zij ook




onderdeel uit van de gemeente en staan onder de verantwoordelijkheid van het leiderschap. In zijn algemeenheid staan schapen bekend als domme en kwetsbare dieren. Totaal afhankelijk van degene die voor hen zorgt. Hier gaat het beeld met de gemeente mank. De gemeente bestaat niet uit domme en kwetsbare mensen die totaal afhankelijk zijn van het leiderschap. Zeker in deze cultuur waar er sprake is van een verregaande mondigheid. In paragraaf 2.1.7 is ook al gewezen op het gevaar een bepaalde metafoor te ver door te trekken. Wanneer dit beeld echter in een geestelijk perspectief getrokken wordt en tevens nog situationeel bepaald is zijn er wel overeenkomsten. Zo is er bij de studie over de geestelijke groei (Par. 1.2.2.) al vermeld dat er binnen de gemeente een geloofspeil aanwezig kan zijn welke als ‘geestelijke onmondigheid’ bestempeld kan worden. In deze situatie is de waardering van de gemeente laag ondanks haar culturele mondigheid. Strak en bevoogdend leiderschap is in deze situatie noodzakelijk maar mag nooit als maatgevend gezien worden. Het beeld van de kudde draagt ook het kenmerk van een gemeenschap. Geen op zichzelf staande individuen maar een gemeenschap. De ondertitel van deze rapportage is daarom welbewust gekozen: En zo vaak als de wolk van boven de tent optrok, braken daarna de Israëlieten op, en op de plek waar de wolk bleef rusten, daar legerden zich de Israelieten. (Num.9: 17). Het gehele volk trok op of het gehele volk legerde zich. Koinonia is één van de kenmerken van de gemeente. Als er binnen een kudde schapen iets erg belangrijk is dan is het rust. Een kudde, die rusteloos, ontevreden en doorlopend opgewonden is zal het nooit goed doen. Het is lang niet algemeen bekend dat schapen zo gemakkelijk in paniek raken, dat zelfs een verdwaald konijntje, dat plotseling van achter een bosje komt aanhuppelen, een kudde op hol kan doen slaan69. Een schaap gaat pas liggen als het volkomen op zijn gemak is. Als gevolg van hun sociaal gedrag binnen de kudde zullen de schapen alléén gaan liggen als hun geen wrijving met hun soortgenoten te wachten staat70. Ook in de gemeente is rust hoog gewaardeerd. We dienen niet in de valkuil te stappen die Jezus aanhaalde toen Hij de schare om zich heen vergeleek met een kudde schapen die moe en afgemat waren zonder herder. Het wijzen op de rust in de gemeente kan echter eenvoudig gebaseerd worden op valse gronden. Een gemeenschap kan veranderingen gaan zien als vijand van haar rust en haar evenwicht. De eerste reactie is dan veelal om overeind te vliegen en de veroorzaker van de onrust te verwijderen. Door moeilijkheden uit de weg te gaan en daarmee onrust in de gemeente te voorkomen heeft het leiderschap nog al eens de neiging zichzelf te weiden in plaats van de ‘kudde’. Wijzen op rust is dan gedaan uit egoïstische motieven, uit angst of onzekerheid. Velen leiders kennen de neiging om snel te beslissen en de soms moeizame beslissingstrajecten over te slaan71. Wanneer je het hebt over ‘de gemeente is er nog niet aan toe’ praat je niet alleen over een tijdsaspect, maar ook over omstandigheden en de beoordeling van deze omstandigheden. De beoordeling van de omstandigheden lijken voor een belangrijk deel het tijdsaspect te bepalen. Wat nu belangrijk is, is de vraag: welke omstandigheden zijn nu relevant in de beoordeling of een gemeente toe is aan een geloofsstap of verandering? 2) De woestijn is op het eerste gezicht geen aangename plek voor schapen met hun dikke vacht. Maar soms lijkt de schijn te bedriegen. In veel van de landen, waar de




schapenteelt een grote bron van inkomsten is zijn de weidegebieden droog en half onvruchtbaar72. Hier gedijen de meeste schapensoorten het beste. In een droog klimaat zijn ze minder vatbaar voor ziekten en parasieten. Maar in diezelfde gebieden is het niet vanzelfsprekend dat men er voldoende groene weiden vindt. De parallel met de gemeente is dat zij ook geplaatst is in een vijandige omgeving. Zoals Jezus al zei staan we als volgelingen van hem wel ín de wereld maar zijn we niet ván de wereld. Jezus zegt zelfs dat de wereld ons zal haten omdat ze Hem gehaat hebben. Daarom heb ik de kudde ook geplaatst in de woestijn. Ook voor de gemeente geldt dat het niet vanzelfsprekend is dat zij altijd voldoende geestelijk voedsel zal vinden. Hierom is de kudde in het beeld geplaatst op een klein stukje weide midden in een zandvlakte. Er zal een tijd komen dat de herder maatregelen moet nemen wil zijn kudde niet verhongeren. Groene weiden kwamen niet zo maar voor. Nee, zij waren het resultaat van bijzonder hard werken en van vakkennis in landbewerking en landgebruik. Groene weiden ontstonden daar, in dat dorre land, alleen door het ontginnen van ruwe, rotsige bodem. Door kreupelhout, stronken en wortels te verwijderen. Door grondig te ploegen en door zorgvuldige bodemontginning. Als de zorgzame herder zijn schapen groene weiden wilde bezorgen in die dorre, kale streek, betekende dat voor hem wél een zwaar zwoegen en zweten. Het vergelijk met de gemeente is niet zo moeilijk te leggen. Het geestelijk leiderschap in een gemeente vraagt veel. Dat kan iedere ambtsdrager en predikant bevestigen. Toch verbaast het mij iedere keer weer hoe slecht wij omgaan met onze selectiecriteria voor geestelijke leiders. We schijnen allang blij te zijn als iemand het überhaupt wil doen. Is onze keus van geestelijk leiders ook altijd Gods keus? Ik heb daar sterk mijn twijfels over. Een vijandige omgeving heeft ook zijn voordelen. Schapen moeten regelmatig getransporteerd worden naar hoger gelegen weidegronden. Tijdens dit transport trok men door de bergen met diepe dalen en smalle richels. Op deze tocht had de herder zeker niet alles in de hand. Hij kon de risico’s zoveel mogelijk verkleinen, maar alle risico’s wegnemen kon hij niet. Zo is het met de gemeente ook wanneer het leiderschap op weg gaat naar ‘nieuwe weidegronden’. Deze weidegronden staan voor situaties waarin de gemeente weer verder geestelijk kan groeien. Dit is niet zonder risico. De schrijver van het genoemde boek Phillip Keller heeft het zo vermeldt: “Elke keer weer moet ik mezelf eraan herinneren, als ik weer door zo’n dal ga: “O God, dit zal wel heel erg moeilijk voor me worden, maar ik ben er tevens van overtuigd, dat deze weg uiteindelijk de gemakkelijkste en beste weg voor mij zal zijn om hogerop te komen”. Als ik het dan kan opbrengen om hem voor die moeilijkheden en donkere dagen te danken, dan ontdek ik tegelijkertijd, dat Hij bij mij is in mijn ellende.” Op weg gaan is niet zonder risico en je kunt ook behoorlijk in de problemen komen. De rust voor het leiderschap mag altijd zijn dat God alles onder controle heeft, ook dát waar ik géén controle over heb. Het klinkt misschien vreemd maar problemen en moeilijkheden brengen ons dichter bij God en doen ons vertrouwen in Hem groeien. Niemand vraagt echter om moeilijkheden en problemen, toch? 3) Schapen zijn wel uitzonderlijke gewoontedieren. Wanneer ze aan zichzelf worden overgelaten, zullen ze steeds dezelfde sporen volgen, net zo lang tot het bijna diepe wagensporen zijn geworden. Ze zullen aldoor dezelfde heuvels proberen af te grazen totdat het woestijngrond is geworden en ze zullen hun eigen grond bevuilen, totdat die verzadigd is van ziekteverwekkende bacteriën en parasieten.




Veel van s’werelds beste weidegronden zijn hopeloos vernield door slecht, onverschillig of onkundig beheer73. De beste bescherming, die een herder zijn kudde kan bieden, is ze constant in beweging te houden. Dat wil zeggen, dat hij ze niet te lang op dezelfde grond moet laten grazen. Ze moeten regelmatig en periodiek van het ene naar het andere veld worden gebracht. Dit voorkomt het ‘overbegrazen’ van de weidegronden. Met andere woorden: er moet een van tevoren uitgestippeld plan zijn, een weloverwogen schema om op de juiste wijze steeds van weidegrond te wisselen74. Wie herkent hier niet het belang van visionair leiderschap in? In de trant van een schaapskudde dreigt er ook bij de gemeente een ‘geestelijke overbegrazing’. Paulus waarschuwt in de brief aan de Hebreeën voor stilstand in de geestelijke groei. Wie alleen bij de ‘melk’ blijft (grondbeginselen van het geloof) of èènzijdige voeding krijgt in de leer doet aan ‘geestelijke overbegrazing’. Zo is er ook al gewezen op de valkuil van de traditie wanneer deze alle prikkel uit de ‘beeldenstorm’ van het leven weg haalt. Dan wordt traditie immanent. Een gemeente is een volk van pelgrims, net als een schaapskudde voortdurend onderweg. De herder die zichzelf weidt blijft liever waar hij is, zekerheid voor alles. De herder die zichzelf weidt bewaakt de status quo met grote vasthoudendheid. Hoewel schapen het best floreren in een droge, minder vruchtbare streek, hebben ze niettemin water nodig. Het is bij hen anders dan bij sommige gazellensoorten in Afrika, die vrij redelijk in leven kunnen blijven met het weinige vocht, dat ze in de vegetatie vinden. Het is duidelijk dat ook hier weer de oplossing waar water gevonden kan worden bij de herder ligt. Hij weet precies waar de beste drinkplaatsen te vinden zijn. Vaak is het zelfs zo dat hij met veel moeite en inspanning gezorgd heeft voor drinken bevloeiingspunten. En daar brengt hij zijn kudde naar toe75. Wat wordt er niet een ‘dorst’ geleden in gemeenten. Dorst naar een levende relatie met God, dorst naar geestelijke groei en ervaring dat het werkelijk wat uitmaakt om in God te geloven. Veel vernieuwing wordt tegengehouden door leiders omdat men bang is voor onrust of het Godsbeeld dat men heeft niet op het spel durft te zetten. Als de dieren minder te drinken krijgen, begint een proces van langzame uitdroging, dat weer tot ernstige schade aan hun gezondheid leidt. Het beest wordt zwak en armetierig. Waar de Geest in de gemeente wordt geblust en weerstaan verandert de gemeente in een ‘armetierige kudde’. Het leiderschap denkt door de Geest te weerstaan de rust in de gemeente te bewaren. Het tegengestelde is echter het gevolg. Als schapen dorst hebben, worden ze onrustig en gaan ze op zoek naar water. Als ze dan niet naar plaatsen worden geleid, waar het water helder en schoon is, zullen ze niet aarzelen om te drinken uit troebele putten en poelen, waarbij ze allerlei parasieten en bacteriën naar binnen krijgen76. Hoeveel ‘zwakke’ gelovigen hebben hun heil niet gezocht in alternatieve geneeswijzen waarvan de bron niet zuiver is? Hoeveel gelovigen hebben het gemis aan spiritualiteit niet gezocht in onzuivere bronnen als New Age, Boedisme, occulte stromingen enz.? Al deze gelovigen brengen vreemde parasieten en bacteriën de gemeente in die voor een hoop onrust zorgen. In het Midden-Oosten droeg een herder ten tijde van David alleen een stok (soort knots) en een staf (met een haak). Het was bedoeld om de schapen te kunnen redden uit hachelijke situaties of om dwarse schapen tot de orde te roepen. De staf wordt verder gebruikt om schapen te leiden. Het aspect van leiding geven is




een kerntaak binnen het leiderschap. Hoe kan het ons benauwen. Die onzekere vraag: “Neem ik nu de juiste beslissing?”. Het kan je optreden als leider verlammen. Net als een herder heb je dan het gevoel; “ik heb alleen maar een stok en een staf, wat kan ik daar nu mee?”. De herder die echter geoefend is in het gebruik van deze twee hulpmiddelen kan er heel veel mee. Zo bestaat het leven van een christen in het algemeen niet alleen uit het onderschrijven van zekere waarheden of het geloven in bepaalde feiten. Hoe belangrijk het geloof en vertrouwen in de Bijbel ook zijn, er is aan de andere kant ook nog de levende realiteit van het directe contact met Christus, het voelen van Zijn aanraking, het besef van de inwerking van Zijn Geest op de mijne. Er is voor het ware kind van God die zeer vertrouwelijke, fijnzinnige en toch zo overweldigend grootse ervaring: de Trooster aan je zijde weten!77 Er is in de wetenschap, dat Hij er is om ons leven te besturen een grote geruststelling gelegen. Op Hem kan altijd worden gerekend om ons in elke beslissing bij te staan. Deze vorm van omgang met God is spiritueel van aard en is niet te vangen in een systeem. Toch is zij zeer reëel en noodzakelijk voor een geestelijk leider. De schrijver van het aangehaalde boek verwoordt het zo: “Telkens opnieuw heb ik mij tot Hem gewend, hardop en rechtstreeks, om Zijn oordeel over een bepaald probleem te verkrijgen. Ik vroeg gewoon: “Wat zou U in dit geval doen?”, of ook wel: “U bent hier nu bij mij; U kent de gecompliceerdheid van de zaak; zegt U mij nu, wat in dit geval de beste procedure is.” Het geweldige is, dat Hij het ook doet! De Heilige Geest draagt inderdaad Christus’ oordeel in een bepaalde zaak over op mijn gedachten. Dan worden ook vol vertrouwen de juiste beslissingen genomen.” Wij vinden deze vorm van spiritualiteit misschien maar een “stok en een staf”, en wat kun je dáár nu mee? Wie zich echter oefent zal leren. 4) Als laatste ben ik nu aanbeland bij de mystieke kant van het beeld. In het beeld is de sjechina te zien, de lichtende wolk van Gods heerlijkheid. Het welzijn van de kudde en haar voortbestaan is niet afhankelijk van de herder hoewel hij er wel invloed op heeft. De heerlijkheid van God licht over haar. Het is God die voorziet voor wie zich wil laten voorzien door Hem. God dringt zich blijkbaar niet op aan de mens maar respecteert de vrijheid van keuze die Hij ons gegeven heeft. Gewoontegetrouw beginnen schapen even voor zonsopgang al te grazen. Zelfs kunnen ze, als er helder maanlicht is, ook wel ’s nachts grazen. En juist in die vroege morgenuren is de vegetatie doordrenkt van de dauw, waardoor de schapen voorlopig voldoende vocht binnen krijgen. God voorziet, voor wie open wil staan voor Zijn onderwijzing. Voor het leiderschap betekent dit voortdurende opmerkzaamheid waarheen ‘de wolk’ zich beweegt. Het is de mystieke wandel met God die niet te beredeneren is noch te verklaren maar slechts in geloof te aanvaarden. Wordt daarin God niet verheerlijkt? Een gezonde en wel doorvoede kudde is er tot verheerlijking van God. Het grote doel van alle geestelijk leiderschap. Het kan geen kwaad er nog eens aan te herinneren, dat schapen bij slecht beheer de meest schadelijke dieren van alle levende have kunnen zijn. Op korte termijn kunnen zij een weidegrond onherstelbaar ruïneren. Maar onder goed beheer kunnen ze in volkomen tegenstelling daarmee ook de nuttigste van alle dieren zijn78. Met dit laatste beeld sluit ik de hele vóórstudie, uitgangspunten standpuntbepaling, ten opzichte van het geestelijke leiderschap af en richt ik mij op de vorming van het leiderschapsmodel.




4

Een leiderschapsmodel

Bij de inleiding van deze rapportage heb ik al aangedragen dat de subjectiviteit van mijn gedachten het noodzakelijk maakt een tweevoudige vertolking toe te passen. Een vertolking vanuit bijbel en traditie (vertolking 1) en een vertolking vanuit de gelovige in de praktijk van alle dag (vertolking 2). Uit wat bestudeerd is vanuit de praktische en systematische ecclesiologie (vertolking 1) wil ik nu komen tot een werkhypothese voor een leiderschapsmodel (par.4.2.5). Dit leiderschapsmodel is voor mij nu het model waar naar te streven is. De objectieve uitgangspunten en intersubjectieve achtergronden ‘kleuren’ mijn leiderschapsmodel. Als eerste zoek ik naar typeringen binnen het geestelijk leiderschap vanuit de praktische en systematische theologie (par.4.1.1 en 4.1.2). Als voorbeeld van deze typeringen voeg ik een intermezzo toe die bestaat uit een vrije interpretatie op het leven van David (hoofdstuk 5) “David, leider en profeet.”. David is voor mij de verpersoonlijking van het type leiderschap wat ik als profetisch leiderschap beschouw. Het staat de lezer vrij om dit intermezzo over te slaan indien zij liever inhoudelijk verder gaat met het model. Het verder inhoud geven aan de gevonden typeringen is beschreven in par.4.2.1 t/m par.4.2.4. Invloed Waarom is het nu belangrijk om te zoeken naar een leiderschapsmodel? Daar is voor mij maar één zwaarwegend antwoord op: invloed! Hoe kan ik als geestelijk leider mijn invloed het beste tot zijn recht laten komen? Een leiderschapsmodel probeert daarin te voorzien. Invloed hebben op iets of iemand doe je al vrij snel. Zodra we contact hebben met anderen, al is het maar één persoon, dan hebben we invloed. Maar je kunt ook invloed hebben op situaties of omstandigheden. Wie onder de douche staat en aan de kraan draait richting warm of koud heeft invloed op zijn eigen welbehagen. Invloed hebben is gekoppeld aan handelen. Toch kun je niet zeggen dat wie handelt invloed heeft en wie niet handelt dat niet heeft. Ook wie niet handelt heeft invloed. Geheel afhankelijk van de situatie kan handelen of niet handelen een grote invloed hebben. We zien dit bijvoorbeeld uitgebeeld bij Jezus en de overspelige vrouw. Op de aanklacht van de Farizeeën wat te doen met deze overspelige vrouw deed Jezus in eerste instantie niets. Toch ging hier een enorme invloed van uit op zowel de Farizeeën als op de omstanders. Iedereen was hoog gespannen op het antwoord van Jezus en deze spanning bouwde zich op tijdens de stilte. Of het geestelijke leiderschap van vandaag dus wel of niet handelt, is niet zo van belang met betrekking tot haar invloed. Het heeft gewoon per definitie invloed. De gemeente verwacht van hen als eerste een antwoord op prangende vragen. Paul Donders zegt in zijn boek “De leider als coach”: “Jezus gaf leiding aan mensen. Hij ging voor zijn mensen uit en zei: ‘Volg Mij!’. Een goede leider gaat vooruit en de mensen volgen hem. Zo’n stijl van leidinggeven heeft een duurzame invloed op het gedrag van de mensen die door hem geleid worden”79. Bij te Velde zie ik dat gemeenteopbouw niet beperkt blijft tot het kerkelijke erf van kerkdienst en gemeentelijke leven. Ook daarbuiten (de wereld) vindt gemeenteopbouw plaats80. Het geestelijke leiderschap maakt deel uit van de gemeenteopbouw. Analoog aan gemeenteopbouw stel ik dat het geestelijke leiderschap en zijn invloed ook niet beperkt blijft tot het gemeentelijke erf. Net als gemeenteopbouw heeft het qua invloed een grote actieradius, een grote doorwerking. Indien je je dit bewust bent dan krijgt het geestelijke leiderschap toch een heel andere lading. De invloed die je hebt als leider strekt zich niet alleen uit tot de plaatselijke gemeente waarover je als herder bent aangesteld maar vindt zijn




doorwerking tot in de wereld. Dat vraagt om krachtige leiders maar geen krachtpatsers. Een krachtpatser vertrouwt op zijn eigen kracht en kunde maar een krachtig geestelijke leider weet zich afhankelijk van God en Zijn kracht. Een krachtige geestelijke leider kent de intieme omgang met God of zoals te Velde schrijft “Vóórdat we bereid en in staat zijn om in verkondiging en onderricht aan de slag te gaan, moet er eerst de basis daarvoor in de omgang met God zijn”81. Ook bij Hendriks kom ik het besef tegen van de grote invloed die het leiderschap heeft op het al of niet aantrekkelijk zijn van een organisatie82. Bij dit alles zou je nu het gevoel kunnen krijgen dat het maar beter is je twee maal te bedenken voor je een functie als geestelijk leider aanneemt. De relativering die ik las bij te Velde is dan op zijn plaats. Hij schrijft, “De Here wil zeker wel goed leiderschap gebruiken. Maar Hij werkt ook en niet minder met onaanzienlijke, onopvallende en met modale, gemiddelde gaven en mogelijkheden. Hij verbindt zich niet per definitie aan briljante getalenteerde mensen. Juist niet! Hij geeft zijn schat in aarden vaten. Zo komt immers des te duidelijker uit, dat het zijn kracht is, die werkt en die alles te boven gaat (2Kor.4: 7)”83. Het gevaar is dus enerzijds dat we de invloed van het geestelijke leiderschap overschatten en er daarom maar niet aan beginnen, en anderzijds dat we de invloed onderschatten en genoegen nemen met slecht of middelmatig leiderschap. Vanuit mijn eigen ervaring kom ik in de praktijk veeleer het onderschatten van de invloed tegen dan het overschatten. Om voldoende ambtsdragers te vinden heeft men bij de benadering van kandidaten in mijn eigen gemeente de taak van ambtsdrager nog al eens uitgehold of gemarginaliseerd. Bij de selectie ga je dan al indirect uit van het accepteren van slecht of middelmatig leiderschap. De selectie van geestelijke leiders dient sterk gekoppeld te zijn aan de charismata. De kerk is weliswaar Gods zaak maar de mens heeft daar ook een verantwoordelijkheid in gekregen. God heeft ons ‘gereedschap’ gegeven om deze verantwoordelijkheid te kunnen dragen. Zo schrijft te Velde ook dat talenten niet automatisch functioneren. Ze moeten ontwikkeld worden en door het gebruik getraind84. Charismata dienen we te ontwikkelen door doelgerichte toerusting samen met anderen. Juist omdat de invloed van het geestelijke leiderschap zo groot is dienen we wel het ‘gereedschap’ te benutten dat God ons heeft gegeven. Als je dit ‘gereedschap’ niet wilt gebruiken of daar niet in wil investeren is het beter geen geestelijke leider te zijn. Bij te Velde kwam ik zelfs een zeer uitdrukkelijke uitspraak tegen, “In ambtsdragers zijn bepaalde gaven geïntensiveerd en toegespitst. Wie die charismata niet heeft, kan geen ambtsdrager zijn.”85. Ook bij Hendriks kom ik een soortgelijke koppeling tussen het geestelijk leiding geven en de charismata tegen86. Het sterkst kwam ik deze koppeling tegen in het boek van Floor “De gaven van de Heilige Geest in bijbels-theologisch perspectief”87. Hij schrijft daar, “Waar het charisma van de Geest bij iemand ontbreekt en hij toch in het ambt gesteld wordt, krijgen we een totaal verwereldlijkt ambt dat niet eens het woord ambt waard is”. Even verderop schrijft hij nog over het gevaar van uitholling van het geestelijke leiderschap. Floor schrijft daar, “We kunnen niet ontkennen, dat de kerk telkens weer bedreigd wordt door het dodelijke gevaar dat de ambten uitgehold worden tot ongeestelijke instrumenten, omdat het charisma (de geestelijke gave) eruit verdwenen is. Ambtsdragers worden dan ambtenaren.”88. Beseffen we wel voldoende wat een invloed je hebt als geestelijk leider? Als we dat doen dan gaan we misschien ook wat zorgvuldiger om met de selectie en vorming van onze leiders in de plaatselijke gemeente. Zijn er nu nog andere functies of charismata te noemen die ook een grote invloed hebben? En waar meet je deze invloed dan aan af? Dat is het volgende wat ik wil bezien.




Apostelen, profeten en leraars met hun invloed Indien we het leiderschap als functie zien binnen het grotere geheel van gemeenteopbouw dan is gesteld dat hier een grote invloed van uitgaat. We hebben allemaal wel dat beeld op ons netvlies staan van een charismatische leider waar veel invloed van uitgaat. Maar waar meten we deze invloed nu aan af? Wat zijn nu de ingrediënten waardoor we beducht kunnen zijn voor de invloed die er vanuit gaat? Als eerste kunnen we denken aan de taak van het leiderschap. In de taak van het leiderschap vinden we een aantal ingrediënten. Het grote doel van het leiderschap lezen we in Efeziërs 4: 13. De gemeente brengen tot geestelijke volwassenheid is één van de hoofddoelen. Hiertoe zal het leiderschap de gemeente toerusten, waken over haar identiteit in Christus en haar brengen tot het vervullen van haar apostolische opdracht. De opdracht is zowel intensief als extensief89. De actieradius van het leiderschap en zijn invloed is dus groot. Het geestelijke leiderschap is door God ingesteld om de gemeente te weiden en te verzorgen en daarbij is haar een grote verantwoordelijkheid gegeven. Zij zijn het die als eerste verantwoordelijk gesteld worden door God indien het volk (gemeente) van Hem afdwaalt. Voorbeelden daarvan zijn te vinden in Micha 3, Hosea 4 en Ezechiël 34. In Hosea 4: 9 koppelt de Here de wandel van het leiderschap (priesters) direct aan de wandel van het volk, “En het wordt: zo priester zo volk” (NBG 1951). De priesters hadden de kennis van de Here verworpen (Hosea 4: 6) en daardoor had het volk het verworpen. Dat werd hen zwaar aangerekend. Aan wie veel is toevertrouwd kan daarmee ook veel invloed uitoefenen, ten goede of ten kwade. Ook in het Nieuwe Testament horen we Jezus klacht tegen de toenmalige geestelijke leiders (lucas 11: 37-54). Het “gewicht” van invloed wordt dus mede bepaald door de actieradius (reikwijdte) en de mate van verantwoordelijkheid. Nu ik een eerste verkenning heb ondernomen op de ingrediënten van invloed wil ik gaan kijken naar functies of gaven waar een grote invloed van uitgaat. Als de actieradius en de mate van verantwoordelijkheid de ingrediënten zijn van invloed dan denk ik aan drie functies of gaven die van grote invloed zijn op de gemeente: 1. Apostelen; 2. Profeten; 3. Leraars. Deze drie zijn ook gekenmerkt door dr. L. Floor in zijn boek “De gaven van de Heilige Geest in bijbels-theologisch perspectief” 90 als zeer prominente gaven. Bij deze gaven wordt door de apostel Paulus ook uitdrukkelijk gesproken van: ‘ten eerste’, ‘ten tweede’ en ‘ten derde’ (1 Cor.12: 28). Wat maakt deze gaven dan zo prominent ten opzichte van andere gaven? Is er dan toch een hiërarchie binnen de gaven van meer en minder? Indien dat waar is is het te begrijpen dat er onderlinge jaloezie ontstaat. Niemand wil gering geacht worden om de gaven die hij/zij heeft gekregen. In het boek van L. Floor kom ik dan de uitspraak tegen dat iedere gave tot doel heeft de gemeente op te bouwen91. Er is geen onderscheid tussen de verscheidene gaven ten aanzien van hun doel. Alle gaven dragen hetzelfde doel in zich, de opbouw van de gemeente, zowel kwalitatief als kwantitatief. Er is dus geen onderscheid in meer of minder. Wat is dan wel het bijzondere aan deze gaven of functies? Bij Graafland ben ik een aspect op het spoor gekomen waar een antwoord aan ontleend kan worden. Hij zegt daarbij over de gaven van apostelschap, profetie en het leren dat bij alle verschil in gemeente en situatie het blijkbaar zo is dat deze taken vrijwel altijd op de voorgrond treden. Het welzijn van de gemeente is in het bijzonder afhankelijk van de vervulling van deze




vormen van gemeentearbeid92 (Zoetermeer 1999, 329). In deze drie functies klopt het hart van de gemeente en daar hangt dan ook veel van af. Het juist handelen of het nalaten daarvan heeft grote invloed op het welzijn van de gemeente. Er wordt door Paulus een onderscheid gemaakt tussen gaven en functies die tot de kerntaken van de gemeente behoren en gaven of functies die dat minder zijn. De inhoudelijkheid van de gaven is dus van grote betekenis. Zij bepaalt de positie, die de gaven in de gemeente innemen. Zo is de keus te verstaan van Paulus in Efeze 4: 11 waarin hij onmiskenbaar een rangorde laat zien. Het duidelijkste onderscheid zien we in de behandeling van Paulus over de gave van glossolalie en profetie. In het boek “De doop met de Heilige Geest” van L. Floor kwam ik de volgende uitleg van 1 Cor.12 – 14 tegen: “Nu wijst de apostel het spreken in tongen niet af, maar hij wijst het terug. Tongentaal is met betrekking tot de opbouw van de gemeente duidelijk van mindere orde en betekenis dan de gave van de profetie. Het spreken van talen ligt op het individuele vlak. Want wie in een tong spreekt, spreekt niet tot mensen, maar tot God, want niemand verstaat het (1 Cor.14: 12). Profetie echter ligt op het gemeenschapsvlak. Want wie profeteert, spreekt voor de mensen stichtend, vermanend en bemoedigend (1 Cor.14: 3). Daarom concludeert Paulus: Wie in een tong spreekt, sticht zichzelf, maar wie profeteert, sticht de gemeente (1 Cor.14: 4)”93. Voor mij blijkt hier ook weer de actieradius van een bepaalde gave uit en de mate van verantwoordelijkheid die er mee gepaard gaat waarmee de invloed zijn “gewicht” krijgt. Een zelfde aanwijzing zien we ook nog bij de gave of functie van het leraar zijn. Jacobus waarschuwt in Jac.3: 1: “Laat niet zovelen uwer leraars zijn, mijn broeders; gij weet immers, dat wij er des te strenger om geoordeeld zullen worden”. Het ene werk geeft blijkbaar meer verantwoordelijkheid dan het andere werk. Als laatste wil ik er dan nog op wijzen dat L. Floor in “De doop met de Heilige Geest” juist deze drie functies of gaven bestempeld als de grondslagen van de ambten in het Nieuwe Testament94. Er bestaat bij mij geen twijfel of het geestelijk leiderschap van de gemeente heeft een grote verantwoordelijkheid en een enorme invloed op het welzijn van de gemeente. De consequenties van invloed Wie invloed heeft wordt vroeg of laat geconfronteerd met de consequenties daarvan. Het is een onverbiddelijke wet: wat je zaait zul je oogsten. Wellicht is het hierom dat ik in de praktijk zoveel de neiging zie om voor de consequenties weg te lopen. De consequenties van onze invloed of verantwoordelijkheid kunnen ons benauwen en beangstigen. Ik ben hier ook iets van tegen gekomen bij te Velde. Hij schrijft op een gegeven moment “De opbouw van de gemeente kan met zich meebrengen, dat er soms afgebroken moet worden (Jer.1: 10). Dat er een steen moet worden verworpen en opzij gezet, die zich niet goed wil laten inmetselen en die voor anderen tot een struikelblok wordt.”95. Het nemen van onplezierige maatregelen kan een grote invloed hebben op individuen of groepen. Mijn eigen ervaring is dat de uitspraak “we moeten elkaar vasthouden” kan verworden tot een quasi vrome uitspraak om maar geen onplezierige maatregelen te hoeven nemen. Te Velde noemt het de verleiding om een ‘klantvriendelijke’ kerk te willen zijn96. Bij Graafland kom ik een soortgelijk wegvluchten voor de consequenties tegen “Ze doen niets aan vernieuwing van de gemeente. Ze misbruiken 1 Cor.14: 40: ‘laat alles met orde geschieden’, dat ze zo interpreteren, dat alleen mag plaats vinden wat zij zelf als regel hebben ingesteld”97. De andere zijde van invloed is ook herkenbaar, macht corrumpeert. Leiders kunnen ‘dronken’ worden van de hun gegeven macht. Invloed kan je verlammen en het kan je aantrekken. Bij Graafland las ik het voorbehoud van Calvijn om de concilies (vergadering der herders) kritisch te blijven beoordelen. Hij stond er ook op dat de




concilies geen absoluut gezag toegekend werd98. Hij zegt verder dat de concilies nuttig en nodig zijn, maar wanneer zij zich onttrekken aan het unieke gezag van de Schrift of deze Schrift verkeerd uitleggen, hebben zij hun gezag verloren99. De gemeente dient voor de consequenties evenzeer op haar hoede te zijn als het leiderschap zelf. De consequenties van het handelen of niet handelen van het leiderschap hebben nooit een gevolg voor hen alleen. Er zijn altijd anderen bij betrokken. Het meest afschrikwekkende voorbeeld daarvan vind ik bij David en de volkstelling (2 Sam.24 en 1 Kron.21). Als een geestelijk leider afdwaalt van de dingen van God, dan zijn de consequenties dikwijls verwoestend en verreikend. In zijn boek “Spiritual leadership” heeft J. Oswald Sanders de prijs voor het leiderschap als volgt verwoord: “Iemand die niet bereid is om een prijs te betalen, groter dan de prijs die zijn tijdgenoten en collega’s willen betalen, hoeft niet te streven naar leiderschap in het werk van God. Waarachtig leiderschap eist altijd een hoge tol van de mens in zijn totaliteit. Hoe effectiever het leiderschap is, des te hoger de prijs die betaald moet worden”100. Zo vind ik dan deze formule voor het effect van invloed E = (Vz * Vd) A , het effect (E) van invloed staat gelijk aan de vermenigvuldiging van het voorbeeld-zijn (Vz) en het vóórdoen (Vd). De actieradius van dit effect wordt dan nog sterk vergroot door de macht van acceptatie (A) in de omgeving. In Jezus leven zien we deze factoren ook aanwezig. Jezus leefde het zijn discipelen niet alleen vóór maar deed het hen ook vóór. De acceptatie van zijn discipelen heeft een grote actieradius gekregen. Een geringe hoeveelheid mensen maakt dan al een wereld van verschil.




4.1

Thema’s binnen geestelijk leiderschap




(Praktisch theologische theorie) Typeringen binnen geestelijk leiderschap (par.4.1)



Welke typeringen zijn er nu te vinden binnen de hele voorstudie over het geestelijke leiderschap? Het gaat mij nu eerst om het zoeken van typeringen binnen het geestelijke leiderschap waaronder ik later de afzonderlijke kenmerken en eigenschappen een plek kan geven. Over de uitwerking van de kenmerken en eigenschappen, binnen de onderscheiden typeringen, kom ik nader terug in par.4.2.1 t/m par.4.2.4. 4.1.1

Vanuit de praktische theologie

Typering “zakelijk” leiderschap Het eerste voor de hand liggende thema wat ik tegen kom binnen de praktische theologie bestaat uit een legio aan onderwerpen die ook aanwezig zijn binnen het seculiere leiderschap. Ik kom vanuit de historie in het geestelijke leiderschap onderwerpen tegen als organisatie, hiërarchie en structuren. In het begin van het geestelijke leiderschap waren er nog geen duidelijke structuren. Het leiderschap was dynamisch maar werd gaandeweg meer statisch. Ik zou dit willen bestempelen als een “verzakelijking” van het geestelijke leiderschap. Technieken en maatregelen die gewoon zijn binnen het seculiere leiderschap doen hun intrede ook in het geestelijke leiderschap. Organisatie is nodig om structuur aan te brengen. Structuur geeft overzicht en staat ten dienste van de organisatie. Met de organisatie zie ik ook de valkuilen boven komen van heerschappij voeren door de enkeling. Een gevolg hiervan is de roep om inspraak. Er zijn verder taakomschrijvingen te ontwarren en een bepaalde vorm van competentiemanagement (ruimte voor de charismata). Verder is bijvoorbeeld opleiding binnen het seculiere bedrijfsleven in de regel een eerste




maatstaf om iemand aan te nemen dan wel af te wijzen. Ook binnen het kerkelijk leven heeft opleiding een belangrijke plek gekregen. Het geheel van de historie overziend zijn er onderwerpen met betrekking tot het geestelijk leiderschap aanwezig die ook binnen het seculiere leiderschap te vinden zijn. Ik waardeer dit niet negatief. Het is niet zo dat management, organisatie, loopbaanontwikkeling, functioneringsgesprekken enz. verwerpelijk zijn omdat zij zijn toegepast binnen het seculiere leven. Deze onderwerpen dienen wel ‘geheiligd’ te worden in de dienst aan God. Als voorbeeld: een troffel om stenen mee te metselen kan gebruikt worden om een gokhuis mee te bouwen maar ook een huis van God. De eerste typering wat ik onderscheid is “zakelijk” leiderschap. Het zakelijke leiderschap heeft echter wel een geestelijk karakter, vandaar dat het tussen aanhalingstekens is gezet. Typering “spiritueel” leiderschap Voordat ik deze typering ga bezien wil ik eerst het begrip spiritualiteit definiëren. Ik maak hierbij gebruik van de omschrijving van spiritualiteit zoals ik deze gevonden heb in het boek “De pastor als reisgenoot” van dr. H.C. van der Meulen. Hij beschrijft spiritualiteit hierin als de verhouding tussen de Geest van God en de geest van de mens. De Geest van God is als scheppende en herscheppende levenskracht werkzaam in de mens. De geest van de mens is zijn geschonken leven. De ‘geest’ slaat allereerst op zijn adem en dan ook op zijn gemoedsbeweging, op zijn wil en op zijn ‘geest’ als orgaan van inzien, verstaan en oordelen. Dit vermogen is een verkregen vermogen. Ik ga er nu vanuit dat spiritualiteit in algemene zin slaat op de geestelijke dimensie van de mens, waarin hij open staat voor het transcendente, voor God.101 De tweede typering dat vrij opvallend is binnen het geestelijk leiderschap is de spiritualiteit. Ik zie de spiritualiteit bij het geestelijke leiderschap naar voren komen in het leiderschap dat zich laat gezeggen door Gods Woord. Ook het feit dat men zich als leider bewust is door God aangesteld te zijn getuigt van een spiritualiteit. De Christuspresentatie binnen het ambt duidt ook een spirituele presentie aan. Het geestelijk leiderschap houdt rekening met een metafysische werkelijkheid die haar eigen zichtbare werkelijkheid overstijgt. Men ziet zichzelf als instrument van Christus. De meest intieme vorm van spiritualiteit zie ik verwoord in “de leiding van de Heilige Geest” en “de inwoning van de Heilige Geest”. Spiritualiteit kan echter ook ontaarden wanneer zij mystiek, gnostisch wordt en zich daarmee buiten de openbaring van Gods Woord plaatst. Zo is er aan het ambt, vanuit de traditie, ook een mystieke meerwaarde toegekend die het een wel haast onaantastbare positie gaf. Binnen het geestelijke leiderschap ontkom je niet aan de ‘spiritualiteit’ anders blijft het slechts zakelijk leiderschap. Typering “visionair” leiderschap Het geestelijke leiderschap heeft vanuit de traditie meer een conserverende en verzorgende rol gekregen dan een visionaire. Deze rol is naar mijn mening wel cultureel en situationeel gevormd. Cultureel, vanuit een cultuur die gegroeid is binnen de reformatorische traditie en situationeel, als ingegeven door een laag geloofspeil van de gemeente. Ten aanzien van de functie van het leiderschap heeft men wel met visie gehandeld binnen de traditie. In de traditie kom ik mensen tegen die in hun visie verder keken dan de aandacht voor de ambten en vooral de geestelijke groei van de ecclesia op het oog hadden. Dit stuitte van begin af aan op verzet en op zijn minst op grote argwaan. De angst ‘waar gaat het naar toe?’ verlamde velen in hun moed. De verzorgende rol die het leiderschap van oudsher heeft gekenmerkt maakt het




visionaire aspect binnen het leiderschap niet populair. Maar ondanks alle tegenwerking is het er wel! Binnen de traditie is Jean Morély daar voor mij een goed voorbeeld van, net als Johannes à Lasco. Visie is er altijd geweest binnen het geestelijke leiderschap maar is niet altijd gelijkwaardig gewaardeerd. Het leiderschap moet visie hebben anders wordt het een verzorgende instantie. Er is niets mis met verzorgen op zich, maar wel als het daarbij blijft. De verzorgde leert dan niet op eigen benen te staan. Onstandvastig als hij is en blijft wordt hij heen en weer geslingerd door allerlei wind van leer. Visie hebben betekent niet slechts: gaan op paden die nog nooit iemand heeft betreden. Het kan dit wel inhouden, maar visie hebben staat niet op zichzelf. De geestelijke volwassenheid van de ecclesia is een visie die verder gaat dan een visie op het eigen functioneren. De waardering van de gemeente en het daar aan gekoppelde situationele leiderschap getuigt van een evenwichtige visie die zowel het leiderschap als de gemeente omvat. Visionair leiderschap is onontbeerlijk om te komen tot het doel waartoe God het leiderschap heeft aangesteld (Efeziërs 4: 12 en 13). Typering “profetisch” leiderschap Profetie is een aparte typering wat sterk spreekt tot de verbeelding. Profetisch is het leiderschap voor mij dáár waar zij wantoestanden aan de kaak stelt. Profetisch is het leiderschap wanneer zij vermaant, troost en bemoedigt. Er zijn binnen het geestelijke leiderschap leiders geweest die profetisch zijn opgetreden toen zij de alleenheerschappij van herders aan de kaak stelde. Maar ook nu zijn er nog leiders die profetisch in hun handelen en spreken zijn in het aan de kaak stellen van een disfunctioneren van het ambt. Leiders die het opnemen voor de mondigheid en de begaafdheid van de ecclesia. Leiders die met profetische troost de ‘leken’ bemoedigen hun gaven ten dienste van God in te zetten. Profetisch is het leiderschap dat gevoelig is voor Gods zaak, afgestemd op wat Hij belangrijk vindt. Het profetische en spirituele zijn in sterke mate met elkaar verweven. Je kunt afvragen of het niet in elkaar opgaat. Wie spiritueel is, is echter niet vanzelfsprekend profetisch. Spiritualiteit kan verworden tot vormendienst. Het kan een doel in zichzelf worden. De profeet werkt de spiritualiteit uit in de praktijk van alle dag en leidt haar op de wegen zoals God het bedoelt. Profetie kan echter ook ontaarden wanneer zij niet meer bereid is zich te laten toetsen door de gemeente. Dan krijgt profetie een gezag wat haar niet toekomt. Op de profetische gave kom ik nog uitgebreid terug in de uitwerking van de kenmerken en eigenschappen. 4.1.2

Vanuit de systematische theologie

Typering “Zakelijk” leiderschap Vanuit de traditie is er binnen de reformatorische gezindte veel aandacht gegeven aan de verbondsgedachte. Een verbond klinkt ‘zakelijk’ in de oren. De hele verbondsgedachte kan bestempeld worden als een zakelijke transactie tussen twee partijen. Het is echter niet zo maar een verbond dat te vergelijken is met wat in de seculiere wereld gangbaar is. Het is een verbond met zeer bijzondere en afwijkende bepalingen t.o.v. wat gangbaar is in de seculiere wereld. Zo gaat het verbond in eerste instantie uit van één persoon (God) en is daarom gekenmerkt als monopleurisch. Er wordt verder gesproken over het beamen of beantwoorden van het verbond door de andere partij en is daarom ook gekenmerkt als dipleurisch. Ondanks de wel zeer




bijzondere bepalingen van dit verbond blijft de mens, zakelijk gezien, zijn verantwoording houden. Het verbond wordt in eerste instantie éénzijdig gesloten maar dient wel beantwoord, geaccepteerd te worden om tot de gemeenschap van gelovigen toegelaten te zijn. Deze kant van het verbond is toch weer heel zakelijk, bijna logisch. Voor een verbond heb je toch immers twee partijen nodig? Wie het verbond niet wil beamen of accepteren over hem heeft het leiderschap geen zeggenschap. Deze persoon heeft zichzelf buiten de gemeenschap geplaatst zodat over hem/haar het leiderschap geen verantwoording verschuldigd is. Typering “Visionair” leiderschap Waar zie ik vanuit de systematische theologie vooral het visionaire in uitkomen? Bij de beelden van de kerk komt het visionaire tot uiting. In het bijzonder bij het beeld van de kerk als bruid en bij het beeld van de kerk als zoutend zout en lichtend licht. Het eerste beeld is gericht op een visie die getuigt van een rekening houden met de metafysische werkelijkheid. De gemeente heeft een uiteindelijke bestemming die niet geprojecteerd ligt binnen de huidige aardse werkelijkheid. De ecclesia wordt daarom ook wel vergeleken met pelgrims op weg naar hun stad die niet van deze wereld is (Hebr.11: 13-16). Het is een visie die haar eigen handelen overstijgt daar zij rekening houdt met Gods handelen in de wereld. Zij is daartoe ook geroepen. Er is ook nog een visie die gerelateerd is aan een opdracht en die wel binnen de huidig zichtbare werkelijkheid ligt. Deze visie is gekoppeld aan het beeld van zoutend zout en lichtend licht. De ecclesia is geroepen tot de vervulling van de opdracht het blijde evangelie te verkondigen in de wereld en te blijven bij de leer die haar is overgeleverd door de apostelen. Binnen bijbel en traditie heeft het visionaire altijd al een rol gespeeld. God zelf laat ons delen in Zijn ‘visie’. Het zijn juist de geestelijk leiders die de gemeente moeten voorgaan in het visionaire en hen daarop wijzen. Alle visies, door mensen bedacht, dienen een afgeleidde te zijn van de twee fundamentele visies zoals is verwoordt. Typering “Spiritueel” leiderschap Het spirituele van het leiderschap zie ik ondermeer gelegen in de eigenschappen van de kerk. Eigenschappen zijn niet te zien voor het oog van de wereld. Zij zijn spiritueel van aard. De éénheid van de kerk is alleen te zien in het geloof in die ene Naam van Jezus Christus. In het beeld van de kerk als lichaam van Christus is de spirituele verbondenheid met Christus uitgedrukt. Christus is daarin het “hoofd”. Er wordt gesproken over een geestelijke eenheid binnen het lichaam. Verder wordt er nog gesproken over de inwoning van de Heilige Geest. Ook deze is spiritueel van aard en als zodanig niet te zien door de wereld maar aan de vrucht van de Geest wel op te merken. De ecclesia is heilig omdat waar God woont door Zijn Geest het bij uitstek heilig is. Afgezonderd voor de dienst aan God is zij onderscheiden van de wereld maar niet uit de wereld. De dienst aan God is zowel spiritueel van aard als concreet. Wanneer het spirituele losgekoppeld wordt van het geestelijk leiderschap blijft er alleen seculier leiderschap over. Typering “Profetisch” leiderschap Is er ook een profetisch handelen op te merken binnen de traditie? Ik denk van wel en in het bijzonder is mij dit opgevallen in de aanhaling van het apostolaire elan. In de lijn van de apostelen is de gemeente afgezant van Christus en staat zij met een profetische boodschap in de wereld, “Laat u met God verzoenen!”. Waarom dan niet het apostolaire leiderschap als thema aangemerkt? Het apostolische is gekenmerkt als




grondleggend en funderend binnen de traditie. Deze bediening komt met het sterven van de vroegere apostelen ook niet meer terug. Zie hiervoor onder andere het boek van Dr. J van Bruggen, “Ambten in de apostolische kerk”. Verder is de reikwijdte van de apostelen, de wereld en van de Nieuw Testamentische profeten, de lokale gemeente. Het geestelijke leiderschap heeft qua taak en verantwoording naar de lokale gemeente toe voor mij dus een directere verbinding met de Nieuw Testamentische profeten dan met het apostelschap. Het geestelijke leiderschap richt zich als eerste tot hen die lokaal onder haar hoede zijn geplaatst. In haar taak en opdracht is het hele “lichaam” apostolisch en profetisch, maar als bediening keert alleen de profeet nog terug. Juist in de profetische gave is de sterke link met de opbouw van de gemeente aangegeven binnen de traditie. In het apostolaire elan ligt ook het profetisch handelen besloten. Profeten waren immers ook afgezanten van God die Zijn Woord brachten. Ten slotte is het beeld van de kerk als ranken aan de wijnstok een afspiegeling van een profetisch kenmerk. Het gedreven worden door Gods Geest is een kenmerk wat ik ook al zie bij de Oud Testamentische profeten. Als zoutend zout en lichtend licht kwamen de profeten op voor Gods zaak in een wereld die zouteloos was geworden en bedekt in het duister. In een onheilige leefwereld werd er opgeroepen weer heilig te leven voor God. Afgezonderd voor Zijn dienst. Deze roep mag nooit verstommen en dient ook juist binnen het leiderschap gehoord te worden. 4.2

De hypothese van profetisch leiderschap







In de vóórstudie ben ik gestuit op vier typeringen die van belang zijn voor het profetische leiderschapsmodel. Deze vier typeringen worden nu verder uitgewerkt. Per type zijn er diverse kenmerken en eigenschappen af te leiden die gelinkt kunnen worden aan een type leiderschap. In het onderscheiden van de kenmerken en




eigenschappen zit een bepaalde subjectiviteit. Zo zijn er méér kenmerken en eigenschappen aan te dragen dan welke ik uiteindelijk benoem. De kenmerken en eigenschappen die in deze rapportage zijn aangedragen worden door mij gezien als noodzakelijk voor het leiderschapsmodel. De kenmerken en eigenschappen zijn te herleiden uit de volgende onderwerpen: 1. Zakelijk leiderschap; doelstellingen, klimaat, leiderschapsteam, kwaliteit, gezag, besluitvorming, besturen, leiden en managen. 2. Visionair leiderschap; aanstekelijk, zelfdifferentiatie, spiritualiteit en noodzaak. 3. Spiritueel leiderschap; ruimte, verborgen omgang, kennen van God en leiding van Gods Geest. 4. Profetisch leiderschap; zegen, doel, valkuilen, voorwaarden, begeleiding, oefening, verscheidenheid en niveaus. Er zou voor een bepaald onderwerp ook gekozen kunnen worden het te linken aan een ander type leiderschap. De lezer dient zich bewust te zijn dat de typeringen binnen het leiderschapsmodel geen sterk afgebakende grenzen kent. Er is onderscheidt en er is overlapping. In de verdere onderbouwing dient de lezer voor zichzelf uit te maken of hij/zij het eens is met de wijze waarop ik ervoor gekozen heb het aan dit specifieke type te linken. Wat algemeen van belang is, is dat ieder onderwerp invloed heeft op kenmerken en eigenschappen van het profetische leiderschapsmodel. Om het profetische leiderschap duidelijker te onderscheiden van andere typen van leiderschap heb ik ervoor gekozen te werken met een contrast. Een contrast vormt een tegenstelling. Een contrast is nodig om duidelijker onderscheidt te krijgen tussen bijvoorbeeld de kleur zwart en grijs. In een contrast zijn echter ook overeenkomsten waar te nemen. Om in de beeldspraak van het voorbeeld verder te gaan, is de kleur grijs verkregen door een menging van de kleur zwart met de kleur wit. Er is onderscheidt als eindresultaat (kleur grijs) en er is overeenkomst (menging van kleur zwart). Het profetische leiderschap is noch “wit”, noch “zwart” ten opzichte van andere typen leiderschap. Er zijn verschillen en er zijn overeenkomsten met andere typen van leiderschap. Als contrast voor het profetische leiderschap heb ik gekozen voor het algemene type “seculier” leiderschap. Met “seculier” (wereldlijk) bedoel ik het leiderschap dat in zogenaamde prophitorganisaties te vinden is. Het is het leiderschap dat in zijn functioneren geen rekening wil houden met God. Dit in tegenstelling tot het profetische leiderschap dat wel rekening wil houden met God. In dit contrast kan het seculiere leiderschap overkomen als een karikatuur. Het is niet mijn bedoeling om leiders die werken in een prophitorganisatie af te schilderen als de meest goddeloze leiders die er bestaan. Ook in seculiere prophitorganisaties wordt naastenliefde gevonden en zijn ethische normen en waarden toegepast door het leiderschap. Toch is er verschil met het profetische leiderschap zoals ik dat voorsta en deze verschillen zijn door mij sterk uitvergroot. Ik maak voor het seculiere leiderschap gebruik van twee boeken: • “De 7 deugden van leiderschap” en “De 7 zonden van leiderschap” (T. van de Kerkhof, 2005); • “Plotseling manager, Oefeningen in leiderschap” (G.S. Topchick, 2004) Twan van de Kerkhof (1962) is directeur van het European Leadership Platform en voorzitter van de Foundation for European Leadership. Het denken over (seculier) leiderschap is de kern van zijn werk. Eerder was hij hoofdredacteur van Management




Scope. De andere schrijver G.S. Topchick is consultant en gespecialiseerd in management development. Beide schrijvers hebben een grote ervaring op het gebied van het seculiere leiderschap. Verder maak ik gebruik van mijn eigen ervaring binnen het seculiere bedrijfsleven. Ik ben 18 jaar werkzaam geweest als tekenaar/constructeur en functioneel leidinggevende binnen een ingenieursbureau en 5 jaar als seniorengineer binnen een groot aannemersbedrijf. In het aangegeven contrast komen met betrekking tot de typeringen de volgende vragen telkens terug: • Wat is de meest opvallende overeenkomst (of overeenkomsten) tussen het geestelijke en seculiere leiderschap? • Wat is het meest opvallende verschil/tegenstelling tussen het geestelijke en seculiere leiderschap? In het benoemen van de meest opvallende overeenkomst(en) en verschil(len) geef ik impliciet aan dat het geen opsomming is. De opsomming staat open voor aanvulling door de lezer. Ten slotte wil ik ieder type van het profetische leiderschap samenvatten met het beantwoorden van de volgende twee vragen: • Wat zijn de kenmerken van dit type leiderschap? • Wat zijn de eigenschappen van dit type leiderschap? Kenmerken zijn te zien voor het oog van de wereld. Het zijn herkenningspunten. Seculier leiderschap, zoals door mij als uitgangspunt genomen, laat in zijn handelen zien dat het geen rekening houdt met God en zijn geboden. Dit is te zien in het handelen waarbij werknemers uitgebuit worden ten behoeve van de winstcijfers. De kenmerken laten zien waar seculier leiderschap wordt bedreven. De eigenschappen zijn niet te zien voor het oog van de wereld. Zo is seculier leiderschap verbonden met de wereld, het heeft de wereld lief. De eigenschappen laten zien wat het type leiderschap is, wereldlijk. De eigenschappen geven het leiderschap zijn identiteit. De eigenschappen zijn meestal verborgen aanwezig en niet direct op te merken maar wel te ervaren. De kenmerken en eigenschappen van zowel het profetische leiderschap als van het seculiere leiderschap worden in een contrasterende tabel gezet en onderscheiden in: • Equivalent (gelijkwaardig) • Diametraal (tegenovergesteld, als een duidelijk verschil) 4.2.1

Zakelijk leiderschap

Doelstellingen Denkend over het thema zakelijk leiderschap in de gemeente van Christus vraag ik mij eerst af wat de doelstellingen zijn. Waartoe bestaat het leiderschap? Van oudsher is er binnen de traditie altijd verwezen naar Efeziërs 4: 11. Daarbij wordt de nadruk vooral gelegd op het herder zijn. Een aantal kernwoorden zijn daarbij genoemd: weiden, leiden vooropgaan en regeren. Binnen de traditie zijn al deze kerntaken toegespitst op het brengen van het Woord van God102. Ik vraag mij af of deze taak nu niet meer een middel is dan een doelstelling. Het Woord van God wordt dan gebracht met het oog op een bepaald doel. Het blijkt dan dat het Woord gebracht wordt met het oog op de ‘voeding’ van de gemeente. Een gemeente heeft ‘voedsel’ nodig om te kunnen groeien. Voor goede gemeenteopbouw gaat het dus niet allereerst om de zakelijke organisatie, structuur en methode, maar om de geestelijke opbouw van de




gemeente103. Deze geestelijke opbouw staat in het teken van de groei naar geestelijke volwassenheid, de volle wasdom in het kennen van Christus. Binnen de traditionele taakinvulling van het geestelijk leiderschap wordt teveel nadruk gelegd op het “leren en onderwijzen” en het “houden bij de apostolisch leer”. Dit zijn onmiskenbare taken van het leiderschap maar het legt een éénzijdige nadruk op de totaaldoelstelling. Het geeft een ondertoon van vasthouden wat je hebt en het bewaren van de status quo. Waar blijft de groei in het geloof? Voor een deel wordt dit aangereikt in het ‘voedsel’, de leer, maar niet uitsluitend. Het delen van de geloofservaringen in de wandel met God kan een enorme stimulans zijn voor jongeren die Hem niet kennen. Toch is er nog een doelstelling die hoger is. Ook de groei naar geestelijke volwassenheid is geen doel op zichzelf maar dient een hoger doel, de verheerlijking van God. De hoogste doelstelling van het leiderschap is dat God in en door haar daden verheerlijkt wordt. God moet in en door de uitvoering van het leiderschap geëerd en geroemd worden. Zo is er telkens weer die brandende vraag voor het leiderschap: “hoe komt de gemeente tot haar recht, tot gerechtigheid?” De gerechtigheid Gods is een verwijzing naar de verheerlijking van Zijn Naam. In het zoeken naar de gerechtigheid Gods kun je niet tot een éénmalig en altijddurend beleid komen. Tijden veranderen en we kunnen een gemeenschap tegenwoordig niet zo besturen als dertig jaar geleden, niet in spiritueel, niet in zakelijk, noch in groepsdynamisch opzicht. Er zijn steeds weer vernieuwende inzichten nodig.104 Niet in het laatst om de reden dat in deze tijd kerken steeds meer het karakter van een organisatie zijn gaan aannemen. Er heeft daardoor een bepaalde bureaucratisering van de kerken plaats gevonden.105 Kenmerken als het hebben van formele voorschriften, rationele deskundigheid en hiërarchische structuren kunnen de geestelijke groei belemmeren. In het slechtste geval blijft voor het leiderschap het organisatorische zelfbehoud nog de enige doelstelling. Zakelijk leiderschap binnen de gemeente van Jezus Christus betekent dus oog hebben voor de hogere doelstelling van de verheerlijking van God, oog hebben voor het feit dat we niet van de wereld zijn maar wel in de wereld staan met zijn cultuur en structuur en oog hebben voor het versterken van hen die dreigen af te vallen van het geloof. Een andere belangrijke doelstelling van het leiderschap, met het oog op de gemeenschapsvorming, is het ‘hoeden’ van de gemeente (Joh.21: 15,16). In het weiden kom ik het zorgen voor voedsel tegen. Bij het hoeden gaat het meer om ‘zorgen voor’ en ‘beschermen’. Bij het beschermen denk ik dan sterk aan het zorgen dat de kudde niet uiteenvalt. Er zijn een aantal belemmeringen voor gemeenschapsvorming te noemen zoals onverdraagzaamheid en een hiërarchische machtsstructuur van geestelijken en leken. Om werkelijk een eenheid te vormen moeten we elkaar aanvaarden zoals Christus ons aanvaard. Het leiderschap waakt hierover opdat de gemeente niet uiteenvalt doordat men elkaar onderling ‘bijt en vereet’. In dit klimaat is het niet goed verblijven in een gemeente. Hiërarchische structuren zijn lelijk, want ze zaaien verdeeldheid en benadrukken verschillen, in plaats van mensen samen te binden.106 Je mag dus verwachten dat waar mensen overheerst worden of elkaar overheersen de geestelijke groei belemmerd wordt. Het klimaat Met het klimaat bedoel ik een bepaalde sfeer in de gemeente. Het is vaak abstract en moeilijk grijpbaar. Een bepaald klimaat hangt vaak samen met een bepaalde heersende cultuur. De cultuur van de individualisering kan dan bijvoorbeeld




samengaan met een klimaat van ‘ieder voor zich en God voor ons allen’. Ten aanzien van het geestelijk leiderschap kan er een klimaat heersen in de gemeente dat bevorderend werkt, remmend, of zelfs blokkerend op de uitvoering van het leiderschap. In het boek van Hendriks “Een vitale en aantrekkelijke gemeente” is het belang van een positief klimaat al uitgebreid beschreven. In mijn eigen gemeente is de communicatie van het leiderschap naar de gemeente toe nog al eens onderwerp van discussie. Hoe open en eerlijk is het leiderschap? Zaken die verzwegen worden, of waarin de gemeente onkundig wordt gelaten, kunnen een negatief klimaat van wantrouwen veroorzaken in de gemeente. De wijze van communiceren heeft een sterke invloed op het klimaat in de gemeente. Een halve waarheid is immers ook een leugen? De mondigheid van de gemeente vraagt om serieus genomen te worden door het leiderschap en dat vraagt om een open communicatie. Hoe veel wordt er niet verzwegen door het leiderschap met het oog op het bewaren van de lieve vrede? Het voortdurend spelen op safe door het leiderschap creëert een klimaat waarin de gemeente niet meer uitgedaagd wordt om voorbij haar eigen grenzen heen te gaan. Je moet een keer over je eigen grenzen heen gegaan zijn om te weten wat je wel of niet kunt. Wie nooit zover gegaan is weet ook niet welke mogelijkheden hij heeft. Ik denk daarbij ook aan de geloofsstap van David tegenover Goliath. Maar ook het kunnen meebeslissen en meedenken in een proces van wederkerigheid met het leiderschap is vanuit de sociale wetenschappen al aangemerkt als bevorderend voor het klimaat107. De zucht naar controle werkt remmend op het klimaat van verlangen naar geestelijke groei. Tegenwoordig denken veel managers dat ze hun personeel vooral moeten controleren. Controle houden doe je ondermeer door alle ‘touwtjes’ in handen te houden en daarbij is het proces van besluitvorming invloedrijk. Maar wie alles onder controle wil houden, verliest die controle juist. Controle kan wel fouten voorkomen maar wakkert geen leven aan.108 Andere invloeden die het klimaat in de gemeente negatief kunnen beïnvloeden zijn traagheid binnen het geestelijke leiderschap en geestelijke luiheid. Traagheid kan veroorzaakt zijn door een gebrek aan geloof en vertrouwen in God. Wie onzeker is over de goede afloop van een belangrijke beslissing aarzelt en heeft de neiging deze beslissing uit te stellen. Veel mensen komen te laat uit angst voor verandering, uit angst voor de consequenties van hun beslissing. Wie leiding geeft moet duidelijk en resoluut beslissingen kunnen nemen ook als alles nog niet glashelder is. Je kunt gewoon niet in absolute termen over de weg in het geloof spreken zonder ruimte te laten voor twijfel, groei en verandering. Maak van het geloof geen sluitend en logisch systeem zoals bij de ontsporing van het functionele denken! Deze waarheid kan een leiderschap ook verlammen. Relativering van jouw verantwoordelijkheid is dan noodzakelijk. De kerk is niet allereerst onze zaak en zorg maar het leiderschap mag functioneren onder de hoede en leiding van haar Heer. Dit vertrouwen sluit onze inzet niet uit, maar in. Besluiteloosheid is de grootste blokkade voor goed leiderschap. Als in een organisatie allerlei beslissingen steeds maar uitgesteld worden, ontstaat onder de medewerkers ontevredenheid die hun elan afremt.109 Traagheid kan zo zelfs een tactiek vormen om een bepaald plan of visie teniet te doen. De aandacht en het enthousiasme ebt dan als vanzelf weg. Traagheid is een zonde die beleden moet worden. Zo kun je je ook afvragen of het spreekwoordelijke wachten op een voedingsbodem in alle gevallen oprecht is of meer een bedekte vorm van ongeloof? Anders is het gesteld met de geestelijke luiheid die meer een vorm is van egoïsme. Wanneer een gemeente aan haar leiders ziet dat ze niet zo hard lopen en andere prioriteiten in hun leven stellen dan bezig te zijn met de opbouw van de gemeente




ontstaat er minachting voor het leiderschap. Als een geestelijk leider meer bezig is met zijn eigen seculiere carrière en weinig of geen tijd wil besteden aan de gemeente is dat van zijn zijde dan geen minachting voor de gemeente? Het geestelijk leiderschap vraagt veel van onze inzet en vermogens, wie hier niet toe bereid is, of deze door omstandigheden niet kan geven, moet geen leider willen zijn. In het verlengde hiervan is ook te noemen dat er in een gemeente een klimaat kan heersen van ‘we zijn slechts een vrijwilligersorganisatie’. Men draagt dit dan aan als excuus om andere prioriteiten te stellen dan het meewerken aan de opbouw van de gemeente. Dit klimaat kan de geestelijke luiheid van de gemeente als geheel bestendigen als hier niets tegen gedaan wordt. Geestelijke luiheid kan dus zowel gevonden worden bij het leiderschap als bij de leden. Zo priester, zo volk. Gods liefdesrelatie met ons is zowel monopleurisch als dipleurisch. De verantwoordelijkheid van de mens is door God nooit gedetermineerd. Weerstanden en conflicten hebben in het algemeen geen positieve invloed op het klimaat in de gemeente. Voor het leiderschap is het daarom van het grootste belang hoe zij omgaat met weerstanden en conflicten. Het leiderschap dat een conflict alleen maar ziet als een bedreiging loopt het gevaar in een patroon te vervallen van ‘aanvallen en verdedigen’. Door conflicten leer je en scherp je elkaar aan. Wie goed weet om te gaan met conflicten kan het kwade zelfs ombuigen tot een winstpunt. Conflicten werken namelijk ook gemeenschapsbevorderend. Er wordt veel energie gestoken in een conflict en men is er in de regel sterk bij betrokken. Pas in het conflict met bijvoorbeeld de heersende structuur of de bovendrijvende theologische mening kan er een emanciperend leerproces ontstaan.110 Wie een conflict ziet als een leerproces staat open voor winst. In het conflict trekt het leiderschap echter ook haar grenzen. Een conflict dat betrokken is op de identiteit van de gelovige zal stelling tegen genomen worden. Wie bijvoorbeeld de Here Jezus loochent als de Zoon van God tast daarmee direct de identiteit van de gelovige als kind van God aan. De kernen van het geloof waarin de identiteit wordt gevonden ga je niet mee in conflict. Daar past het om duidelijk en ondubbelzinnig stelling tegen te nemen. Het leiderschap gedraagt zich hierin als profeet. Met weerstanden is het eigenlijk niet veel anders dan met conflicten. Water dat zijn weg zoekt, stuit op obstakels, weerstanden. Maar juist deze weerstanden blijken belangrijke gesprekspunten op te leveren. Zo leren we aan onszelf en aan elkaar. Laat het leiderschap hierin het klimaat bevorderen door zichzelf kwetsbaar op te stellen. Een leiderschapsteam Vanuit de traditie is op te merken dat angst voor heerschappij voeren door de enkeling een angst is dat terug te voeren is op de zwakheden van mensen. Het leiderschap is mede hierom gevormd uit meervoudig leiderschap. Collectief (meervoudig) leiderschap kan een leider binnen de gemeente de broodnodige balans bieden voor zijn zwakheden en gebreken en hem helpen deze in te zien. Er gaat dus een correctieve invloed uit van meervoudig leiderschap. Blind voor hun eigen gebreken en extreme standpunten hebben sommige getalenteerde leiders zich zelf kapotgemaakt omdat ze geen mensen om zich heen hadden om hen met zichzelf te confronteren en hen in evenwicht te houden, en dat ook eigenlijk niet wilden.111 Om deze reden alleen al ben ik van mening dat het leiderschap uit een team moet bestaan. Maar is een team een waarborg tegen heerschappij voeren als er verder niet naar de selectiecriteria voor geestelijke leiders gekeken wordt? Ik ben van mening van niet. Om de vier jaar vindt er in veel reformatorische gemeenten een wisseling plaats van




een deel van de kerkenraad. De reden hiervoor is niet alleen gelegen in de zwaarte van de taak (vier jaar is lang genoeg!) maar is ook terug te voeren op de angst voor heerschappij voeren door een dominante coalitie binnen het team. Een regelmatige wisseling van het leiderschap maakt het risico van heerschappij voeren door een dominante coalitie kleiner, zo is de redenering. Hendriks haalt daarom in zijn boek “Een vitale en aantrekkelijke gemeente” aan om kritisch naar de samenstelling van een kerkenraad te kijken.112 Aan een maatregel van regelmatige wisselingen binnen het leiderschap kleven echter ook nadelen. Zo is er met iedere wisseling het gevaar dat de continuïteit van het ingeslagen beleid verloren gaat. Ik ben er daarom een groot voorstander van om meer aandacht te besteden aan de selectiecriteria en vorming vóóraf van het leiderschapsteam. Mijn ervaring is dat er slordig wordt omgesprongen met de selectiecriteria van het leiderschap. Juist op dit gebied zien we vele gemeenten falen, met het trieste resultaat dat er ongeschikte leden worden aangewezen als herderlijke leiders en dat leden die wel geschikt zijn nooit tot ontwikkeling komen of de erkenning krijgen die hen toekomt. Een andere reden om meer aandacht te besteden aan de selectiecriteria is gelegen in de gevarieerdheid van het leiderschap. Zo kan er een dominante nadruk liggen op één aspect van het leiderschap, bijvoorbeeld besturen. Ieder mens is uniek en heeft een uniek temperament. Het temperament bepaalt voor een deel ook ons handelen en denken. Verder is er nog de invloed op onze ontwikkeling door de opvoeding en de ervaringen die we hebben meegemaakt in ons leven. Het blijkt dan dat de een meer zakelijk is ingesteld en de ander juist meer spiritueel. Weer een ander heeft het temperament van een profeet en de ander van een priester. Geen enkel type leiderschap kan in mijn ogen gemist worden. Met deze gedachte is er ook gekozen voor een leiderschapsmodel met vier typen van leiderschap, het zakelijke, het visionaire, het spirituele en het profetische leiderschap. Als God het nodig vond om een verscheidenheid aan gaven te geven aan Zijn kinderen en deze niet allemaal in één persoon te centreren, wie zijn wij dan om dit in onze invulling van de selectiecriteria tegen te spreken? Kwaliteit Over de kwaliteit van het leiderschap is veel te zeggen. Denk je aan kwaliteit dan denk je binnen het zakelijke aspect toch als eerste aan opleiding. De goed opgeleidde professional moet garant staan voor een bepaalde kwaliteit. Is om deze reden ook niet de dominee als professional met een universitaire graad in het leven geroepen? De praktijk heeft deze éénzijdige accentuering echter gelogenstraft. Ook de universitair geschoolde professional kon niet garant staan voor de zuivere leer in overeenstemming met de overlevering van de apostelen. Toch heeft opleiding wel degelijk zijn waarde en invloed op kwaliteit, maar het is niet de belangrijkste graadmeter. De basis voor kwaliteit is gelegen in de charismata en een gezonde geestelijke volwassenheid. Er is vanuit de traditie al een duidelijke link onderscheiden tussen ambt en charisma (geestelijke gave). Calvijn beschouwt de aan de gemeente geschonken ‘gaven’ als een noodzakelijke voorwaarde, waardoor het ambt mogelijk wordt gemaakt.113 Calvijn waarschuwt dan voor mensen die de gemeente binnendringen zonder gaven en zich beroemen op ‘de drijving des Geestes’ en op ‘de verborgen roeping Gods’, maar ondertussen volstrekt ‘ongeschikt en ongeleerd’ zijn. Calvijn legt dus een nauwe verbinding tussen de door de Geest geschonken gaven en het ambt. L. Floor komt in zijn boek “De doop met de Heilige Geest” tot de conclusie dat een ouderling die de gave van het leiding geven mist in het Nieuwe Testament gewoonweg ondenkbaar is.114 Hoe kun je nu kwaliteit verwachten als de basis, het fundament, ontbreekt of bestaat uit inferieure materialen? Maar er is nog een aspect




dat de kwaliteit in een hoge mate beïnvloed. De geestelijke volwassenheid heeft een aantal kenmerken die van groot belang zijn in het leiden van een gemeente (zie pagina 40 van dit verslag). Één daarvan is dat een volwassene in het geloof open staat voor de diepere goddelijke wijsheid. Deze openheid is nodig om de geestelijke gaven te erkennen en te herkennen. Je zou het ook zo kunnen zeggen dat onvolwassen leiderschap consequenties heeft voor de openheid voor de gaven. Dit heeft grote invloed op heel de gemeente en haar groei. De kwaliteit waarmee de gemeente wordt opgebouwd is dan te vergelijken met gaan voor de driewieler terwijl God een Porsche turbo heeft klaar staan. Het is niet voldoende om geestelijke leiders te hebben, zij moeten ook geestelijk gezond zijn doordat zij een grote mate van geestelijke volwassenheid vertonen anders komt de kwaliteit in het gevaar. Het is zelfs zo dat bepaalde gaven alleen kunnen functioneren in de gemeente als zij ook verzorgd en begeleid worden door het leiderschap. Als voorbeeld bij uitstek noem ik daarbij de gave van profetie. Deze gave vraagt een goed onderscheidingsvermogen van de gemeente en haar leiders om de profetieën te kunnen toetsen of zij uit de Here zijn danwel uit de mens zijn voortgekomen. Ds. M.D. Geuze haalt dit gevaar ook aan in zijn boek “Profetie, onmisbaar voor de christelijke gemeente” waarin hij schrijft: “De gave van profetie behoort alleen te worden uitgeoefend, wanneer er verantwoordelijke gemeenteleiders aanwezig zijn, die deze gave in goede banen kunnen leiden, haar door de Geest kunnen toetsen en weten hoe zij er gevolg aan kunnen geven.”115 De relativering van de verantwoordelijkheid in het leiderschap kent zijn grenzen in het feit dat God de verantwoordelijkheid van de mens niet determineert. Met het missen van kwaliteit in het leiderschap kunnen dus zelfs bepaalde gaven geblokkeerd worden. Het is overigens niet alleen de blokkade die opgeworpen wordt maar ook ontneem je hiermee de mogelijkheid voor de gemeente om te kunnen leren. In het toetsen van de profetieën zit een opbouwend en lerend effect, mits goed begeleid door het leiderschap. Gelovigen worden geprikkeld hun eigen mening te vormen en de ‘beeldenstorm’ in hun leven toe te laten. Profetie gaat het ‘leunstoel’ christendom tegen. In profetie zit het dialogisch leren wat voor de geestelijke groei van een gemeente van groot belang is. Zo schrijft Dingemans over het dialogisch leren dat het de bedoeling is dat leerlingen tot een grotere helderheid komen, die leidt tot het maken van eigen keuzen. In de dialoog worden argumenten op tafel gelegd en tegen elkaar afgewogen. Voor de dialoog heeft men principieel medemensen nodig. Het dialogisch leren is geen werkvorm om snel en doeltreffend informatie op te doen. Het is de trage vorm van bewustwording, afwegen van argumenten en komen tot beslissingen.116 Deze verwerking vergt tijd en kwaliteit. We komen hiermee weer op het terrein van opleiding en de gemeente als leerschool. De gaven moeten niet alleen in praktijk worden gebracht. Ze moeten dat ook zo goed mogelijk, met kwaliteit. Dat sluit in, dat de gaven niet alleen moeten worden uitgeoefend, maar ook worden ingeoefend (ruimte maken voor toepassing). Gaven moeten tot ontplooiing gebracht worden. De kwaliteit waarmee het leiderschap hier ruimte aan geeft heeft grote consequenties. In het ergste geval wordt de Geest bedroefd en uitgedoofd. De Geest wil ons laten delen in Zijn overvloed aan werkingen en gaven, maar is het leiderschap volwassen genoeg om dit dankbaar te aanvaarden uit Zijn hand? Naast de twee genoemde aspecten van charisma en geestelijke volwassenheid is er voor mij nog een derde invloed te noemen die ligt in de lijn van wat ik ‘onderhoud’ zou noemen. Het bereiken van kwalitatief goed leiderschap is één ding, maar het behouden van deze kwaliteit, door de tijd heen, is een ander ding. In de bestudeerde literatuur kom ik voor dit aspect het woord ‘zelfleiderschap’ tegen. Leiding geven




bestaat voor een groot deel uit zelfleiderschap. Paulus roept de oudsten van een gemeente in Handelingen dan ook op om toe te zien op zichzelf naast het opzicht over de kudde (Hand.20: 26-28). Zelfleiderschap kunnen we ontwijken door bijvoorbeeld snel te beslissen en de soms moeizame beslissingstrajecten over te slaan waarin we hadden kunnen leren over onszelf en de ander. Om je taak als leider te kunnen vervullen moet een leider eerst waken over zijn eigen geestelijke toestand. Hoe moet je het geestelijk leven onderhouden van een ander als je niet eens in staat bent je eigen geestelijk leven te onderhouden? Bill Hybels legt in zijn boek “Courageous leadership” zelfs een link met de mate van zelfleiderschap en de geestelijke volwassenheid. Hij verwijst dan naar de geschiedenis met David in 1 Samuël 30. In deze situatie maakt David een grote crisis mee in zijn leiderschap waardoor hij bijna wordt gestenigd door zijn volgelingen. Bill Hybels schrijft dan: “In this critical moment David realizes a fundamental truth: he needs to lead himself before he can lead anybody else. How can any of us lead others effectively if your spirits are sagging or our courage is wavering?”117 Zo noemt hij ook een negatieve wijze van zelfleiderschap door het sluiten van compromissen. Zelfleiderschap is niet te verwarren met ‘jezelf weiden’ waarin de leider de omstandigheden zoveel mogelijk naar zijn hand probeert te zetten voor zijn eigen gemak. Elke keer wanneer je compromissen sluit met je toewijding en gehoorzaamheid aan de Heer sluit je compromissen met de kwaliteit van het leiderschap. Dit houdt ook in dat je de bediening die je hebt als leider moet afbakenen en daarin soms mensen teleur moet stellen omdat je niet beschikbaar bent wanneer men een beroep op je doet. Aan een overspannen leider heeft niemand iets. Bewaak dus je eigen grenzen op dat wat in je macht ligt om te doen. Gezag Het uitoefenen van afgedwongen gezag kan een bedekte vorm zijn van zelfbehoud. In het boek van Dekker en Stoffels “Godsdienst en samenleving” is het belang van leiderschap in godsdienstige organisaties en bewegingen aangehaald.118 Zij stellen dat het bij leiderschap gaat om het uitoefenen van gezag. Weber definieert gezag als de kans dat bevelen door een bepaalde groep opgevolgd worden. Een religieus leider kan veel of weinig gezag ondervinden. Er zijn nu vier gezagsbasissen te onderscheiden: 1. legaal: gebaseerd op geloof in onpersoonlijke normen en regels. Deze gezagsbasis komen we veel tegen in bureaucratieën en het bedrijfsleven. Maar ook godsdienstige organisaties kennen dit soort gezag. Gezag is dan meer gegrond in de functie dan in de uitvoering. 2. traditioneel: gebaseerd op geloof in de heiligheid en onaantastbaarheid van overgeleverde normen en regels. Deze gezagsbasis komen we vooral tegen in traditionele vormen van godsdienst. 3. charismatisch: gebaseerd op geloof in de uitzonderlijke kwaliteiten van een persoon. Deze gezagsbasis komen we veel tegen bij profetische bewegingen zoals in het oude Israël. 4. functioneel of professioneel: gebaseerd op geloof in de specifieke deskundigheid van bepaalde personen. Een godsdienstige organisatie of beweging kan leiders kiezen die over kennis van zaken beschikken. Wanneer ik deze vier gezagsbasissen beschouw ben ik van mening dat het profetisch leiderschap dat ik voorsta een mengeling van gezagsbasis 2, 3 en 4 is. Gezag is enerzijds functioneel, zonder gezag kan een leider maar moeilijk functioneren. Het wordt dus verleend en toegekend vanuit een bepaalde overtuiging (gezagsbasis 2). Ik




zet er echter wel de kanttekening bij dat het alleen kan bestaan in de gehoorzaamheid aan God. Het gezag moet verder bevestigd worden door een goed functioneren en een erkenning van de begaafdheid (geestelijke gave). Hierin herken ik dan gezagsbasis 3 en 4. Bij gezagsbasis 3 moet ik dan nog vermelden dat voor een leider met charisma het niet automatisch hoeft te betekenen dat hij/zij dan ook de gave van het leiderschap bezit. De toets daarvoor blijft de gehoorzaamheid aan God. Besluitvorming In het kader van de ‘lerende gemeente’ stelt Hendriks in zijn onderzoek onder kerkenraden vast dat er een vrees leeft onder ambtsdragers om de gemeenteleden zelf de koers te laten bepalen in de gezamenlijke trektocht. In de trektocht is het lerende aspect een belangrijke factor. Dit in tegenstelling tot de georganiseerde reis waarin maar een klein deel van de gemeente het lerende aspect doorloopt.119 Er is terloops wel een randvoorwaarde genoemd. De ouderlingen moeten vertrouwen hebben in de gemeente. Dit heeft te maken met de waardering van de gemeente op haar geestelijk peil. In de gezamenlijke trektocht van Hendriks zit de positieve kant dat de mondigheid van de gemeente serieus genomen wordt en de leercyclus niet doorbroken wordt. De gemeente betrekken in de besluitvorming geeft een mogelijkheid om te leren. Dit principe van de gemeente betrekken bij de besluitvorming ben ik in meer literatuur tegengekomen. Zo schrijft G. Bilezikian in zijn boek “De kerk als gemeenschap” het volgende over de besluitvorming: “In een hiërarchische samenleving neemt degene die de leiding heeft de beslissingen voor de groep. Zo niet bij Jezus en zijn gemeenschapsmodel. Hij legde het gezag om de kerk te besturen en beslissingen te nemen zonder meer bij de gemeenschap. De beslissingen van een plaatselijke kerk worden aangemerkt als beslissingen van de Heilige Geest (Hand. 13: 3-4; 15: 22-23,28). De gedachte achter deze visie is waarschijnlijk dat de Geest, die in alle gelovigen woont, uiteindelijk spreekt met één collectieve stem, als de leden van een kerk afgestemd zijn op de Geest en op elkaar.”120 Ook hier komen we de genoemde randvoorwaarde van het geloofspeil weer tegen in het afgestemd zijn op de Geest en op elkaar. Een leiderschap dat alleen beslist heeft of een lage dunk van de gemeente of is autoritair. Er zijn situaties waarin het gerechtvaardigd is alleen te beslissen als leiderschap, maar het is zeker geen situatie om te blijven handhaven. Een éénzijdig besluit is alleen gerechtvaardigd in een crisissituatie of wanneer het geloofspeil van een gemeente dermate laag is dat het niet verantwoord is. Naar aanleiding van Hand.15: 2-28 betoogt Bilezikian dat alle competente mensen de kans moeten krijgen om deel te nemen aan de gesprekken (v.12-13), totdat er overeenkomst is bereikt (v.22). Met “competent” interpreteer ik de mensen die goed bekend staan in zowel levenswandel als geloof. Je moet hierbij denken aan gelovigen die een bepaalde groei in geestelijke volwassenheid hebben doorgemaakt. Zoals bij de aanstelling van de zeven (Hand.6:1-7) de gemeente werd ingeschakeld is ook in het bepalen van competente mensen de gemeente in te schakelen. Dat wordt dan de beslissing van de Heilige Geest (v.28), omdat de gemeenschap immers bijeen was gekomen om de wil van God te ontdekken. Dienstbaar leiderschap werkt op basis van groepsbesluiten, niet op basis van éénzijdige, autocratische, besluitvorming van bovenaf.121 De besluitvorming blijft een teer punt binnen het leiderschap, maar is voor de geestelijke groei van de gemeente niet uit te sluiten. Ontneem de gemeente niet een mogelijkheid om te leren. Ga bij de besluitvorming ook niet overhaast te werk. We zijn in zijn algemeenheid ‘doeners’. Er dient zich een probleem aan of we hebben een idee en bijna als




vanzelfsprekend gaan we direct zoeken naar een oplossing voor dit probleem of de uitwerking van het idee. In de techniek noemt men dit ‘oplossingsgericht denken’. Dit soort denken dood de creativiteit en gaat voorbij aan velerlei oorzaken, randvoorwaarden en uitgangspunten waar de oplossing aan dient te voldoen. In het boek “Een God van nabij” door H.T. Blackaby & C.V. King wordt deze oplossingsgerichtheid aan de kaak gesteld en gewezen op een groter belang: “Ik geloof dat God ons luid toeroept: “Doe niet zomaar iets. Blijf staan! Begin een liefdesrelatie met Mij. Leer Mij kennen. Pas je leven bij Mij aan. Laat Mij je liefhebben en Mijzelf aan jou openbaren terwijl Ik door je heen werk”. Er zal een tijd komen waarin we geroepen worden om te “doen”, maar wij kunnen de omgang met hem niet overslaan. Er moet eerst omgang met God zijn.”122 Het uiteindelijke besluit is niet het belangrijkste, maar hoe ben je tot dit besluit gekomen? Het proces van besluitvorming is van groter belang dan het uiteindelijke besluit. Heb je God geraadpleegd? Hoe heb je hierin rekening gehouden met Hem? De omgang met God tijdens het hele proces van besluitvorming is naar mijn overtuiging voor God belangrijker dan het besluit zelf. In de omgang met Hem leren we hem steeds beter kennen. We moeten in de hele besluitvorming beseffen dat God niet afhankelijk is van ons initiatief om Zijn raadsbesluit uit te voeren. Hij betrekt ons er wel in. Wij zijn niet de eersten die met een idee komen en naar God toe gaan om het hem voor te leggen. Nee, God is allang aan het werk en Hij wil dat wij met Hem meewerken in het werk dat Hij al lang van tevoren is begonnen. Heb ik in het verleden mijn aandacht gericht op het werk van de Vader rondom mij of heb ik volgens mijn eigen plan voor de Vader gewerkt?123 Besturen In de huidige praktijk van het leiderschap komt het functioneren meer aan op besturen. Want wat is integreren, coördineren en supervisie uitoefenen van en over de werkgroepen in wezen anders dan deze werkgroepen sturen?124 In het onderzoek van Hendriks onder kerkenraden blijkt de taakinvulling als een groot probleem te zijn ervaren. Dit komt met name tot uiting in de identiteitsvragen. Bij de vraag: “In hoeverre slaagt u er als kerkenraad in tijd te besteden aan de vraag of uw gemeente in de diepere zin van het woord werkelijk gemeente van de Heer is?”125 blijken feit en wens ver uit elkaar te liggen. Je zou hierbij kunnen constateren dat de zakelijkheid overheerst ten opzichte van het spirituele. Wordt er zo niet ten diepste de intieme omgang met God gemist? Besturen in combinatie met spiritualiteit is denkbaar als besturen gezien wordt als begeleiden. Zo noemt M.D. Geuze Nieuwtestamentische profeten ook begeleiders van de Christelijke gemeente bij de opbouw, uitbreiding en voltooiing van de gemeente.126 Het aansturen vindt dan plaats doordat aanwijzingen gegeven worden die verband houden met de omstandigheden van het ogenblik en dikwijls op toekomstige gebeurtenissen betrekking hebben. Deze begeleiding kan heel zakelijk van aard zijn en toch een volop spirituele grondslag hebben. Een profeet spreekt niet (alleen) vanuit de schriften, zoals een leraar, maar direct door de Geest geïnspireerd vanuit het hart en alleen op het moment dat de Heere God het wil. Het zakelijke besturen hoeft dus niet verstoken te zijn van het spirituele indien het profetisch handelen hierin wordt betrokken. Dingemans wijst op de rol van procesbegeleider die fungeert als hulp. De procesbegeleider ontvangt gemeenteleden om hen te helpen zelf tot een relatie tot God te komen. In deze rol als begeleider is besturen ook meer spiritueel. Het besturen is er dan slechts om de gemeente te helpen bij hun leerprocessen en bij hun zoeken




naar een goede verhouding tot God, de wereld, de medemens en zichzelf.127 In het begeleiden kom ik dan weer uit bij de wijze van besluitvorming. In het ‘algemeen gemeenteberaad’ wordt telkens weer de identiteit van de gemeente vastgesteld. Daarin hebben gemeente-leden evenveel inspraak als de geestelijke leiders ook al is de uiteindelijke beslissing genomen door het leiderschap. Ook dit is voluit besturen. Leiden Kort gesteld is leiden, mensen bewegen naar het gewenste doel. Een veel gemaakte fout is daarbij dat mensen betutteld worden door hen alle verantwoordelijkheid uit handen te nemen. We krijgen dan zoiets als de georganiseerde reis van J. Hendriks. We moeten oppassen dat er geen “is gelijk” teken geplaatst wordt tussen de verantwoording van leiders en de uitvoering van taken. Veel taken gebeuren onder eindverantwoording van het leiderschap zonder dat zij zelf al het werk doen. Alexander Strauch haalt aan in zijn boek “leiderschap in de gemeente” in dit kader het volgende aan: “Hoewel de oudsten de leiding hebben en officieel verantwoordelijk zijn voor het opzicht over de hele gemeente, vormen zij niet de totale bediening van de kerk. Zij zijn niet degene die al het werk doen. De bediening is het werk van de hele gemeente.”128 Dit betekent dus ook een gedeelde verantwoordelijkheid. Aan de mate van verantwoordelijkheid zit echter wel een randvoorwaarde. De gemeente kan zoveel verantwoordelijkheid aan als haar geestelijke groei groot is. Het is logisch dat er een omgekeerde relatie bestaat tussen volledige deelname van de gemeente aan de bediening, enerzijds, en een monopoliepositie van de leider, anderzijds. Een onmondige in het geloof kan niet dezelfde verantwoording dragen als de volwassene in het geloof. Dit heb ik al uitgebreid beschreven in de beschouwing over de geestelijke groei. Dit vraagt om een flexibele leiderschapsstructuur omdat de situatie in de gemeente, in de voortschrijding van de tijd, telkens weer anders is. G. Bilezikian komt dan tot de volgende conclusie in zijn boek “De kerk als gemeenschap”, dat we op grond van ons gezond verstand, onze levenservaring en de Bijbel kunnen vaststellen dat strakke, onwrikbare regels voor de organisiatie van de kerk leiden tot verstarring, terwijl een flexibele organisatie, die zich aanpast aan de situatie van de kerk, leidt tot meer betrokkenheid en groei.129 De mondigheid van de gemeente als cultuurkenmerk vraagt van het leiderschap flexibiliteit zonder dat zij voorbij gaat aan het geloofspeil van de gemeente. Ruimte geven aan de mondigheid wanneer het geloofspeil laag is vraagt van het leiderschap een duidelijke zelfdifferentiatie. Managen Het begrip ‘managen’ is eigenlijk een containerbegrip. Er valt een veelheid aan activiteiten onder zoals plannen, organiseren, leidinggeven en controleren. Sommige van deze begrippen heb ik binnen het thema zakelijk leiderschap al aangeroerd. Managen heeft te maken met beheersing van …… Een manager beheerst strategieën, tactieken, processen, stappenplannen, etc. Een manager is echter geen leider. Een leider heeft een langetermijnvisie. Hierin onderscheidt hij zich van een manager, die immers veel meer gericht is op het omzetten van deze visie in concrete actie.130 Samengevat gesteld is een manager meer gericht op het hier en nu. Hij zorgt voor de interne gang van zaken, en draagt er zorg voor dat de gestelde doelen daadwerkelijk worden bereikt door toedoen van de mensen die zich samen achter een visie hebben geschaard. De visie zelf, uitgewerkt in doelen en strategieën is het terrein van de leider.131 Mijn ervaring is dat er binnen het kerkelijke leiderschap veel slecht gemanaged wordt en zeer weinig leiding gegeven. Het hele idee van succesvol managen is steeds te herleiden tot zorgen dat je zoveel mogelijk van het werk door je




team gedaan krijgt, en bereiken dat je team dat wil doen.132 Belangrijk is dat de leider en de manager elkaar nodig hebben. Ze zijn niet te scheiden maar wel te onderscheiden. Wat zijn de meest opvallende overeenkomsten tussen het geestelijke en seculiere leiderschap? Er zijn veel overeenkomsten bij dit type leiderschap tussen het geestelijk en seculiere leiderschap. Geestelijk leiderschap blijkt voor een groot deel gewoon te bestaan uit seculier leiderschap. Zowel in het seculiere leiderschap als bij het geestelijk leiderschap wordt er gewerkt met doelstellingen. De aard van de doelstellingen verschilt echter. Gemeenschapsvorming kent het seculiere leiderschap ook, dit gaat meestal gepaard met de uitoefening van teambuilding. In het kader van de ontplooiing in geestelijke groei kan ik binnen het seculiere leiderschap wijzen op de gerichtheid op de ontplooiing van haar medewerkers. Het bevorderen van de groei en ontwikkeling van medewerkers is essentieel als je een geslaagde manager wilt worden.133 Het klimaat is ook een aspect dat voor het seculiere leiderschap van belang is. Het in kaart brengen van de bedrijfscultuur is niet zelden één van de inputdocumenten voor het meerjaren beleidsplan. Het veranderen van cultuur is echter een langdurig en moeizaam proces. Misleiding door managers heeft een vernietigende invloed op het arbeidsklimaat. Misleiders spreken niet de waarheid. Zij liegen erop los, smukken de waarheid op of hangen verzonnen verhalen op. Ze strooien mensen zand in de ogen omdat ze zelf niet willen zien wat er gaande is of dat eenvoudigweg niet weten.134 Misleiding geeft verlies aan vertrouwen en loyaliteit. Traagheid en luiheid is binnen het seculiere leiderschap te zien als zelfbescherming. Het is te vergelijken met het ‘weiden van zichzelf’ bij het geestelijk leiderschap. Uitstellen wat moet worden gedaan, is gemakkelijker dan het nu doen. Afleiding zoeken is comfortabeler dan aangaan wat er is. Het is verleidelijk om te doen wat gemakkelijk is in plaats van wat noodzakelijk is. De weg van de minste weerstand lonkt voortdurend.135 Meervoudig leiderschap is binnen het seculiere bedrijfsleven heel normaal. Maar ook de alleenheerser is geen ongewoon verschijnsel. Er is gesteld dat het tegenwoordig op de meeste gebieden niet realistisch is te denken dat je een expert bent in alles. Je zult op andere mensen moeten terugvallen. Vraag je teamleden om hun bijdragen en neem dan samen met hen beslissingen.136 Leiders weten vaak heel goed waar ze wel en niet goed in zijn. Ze weten haarscherp wat hun sterktes en hun zwaktes zijn. Hun sterktes weten ze effectief in te zetten. Hun zwaktes laten ze niet graag zien, maar compenseren ze wel in het team van mensen met wie ze werken.137 Het seculiere leiderschap is voortdurend bezig met Kwaliteit. Het is een aspect waarin men zich kan onderscheiden van de concurrent. Het tolereren van non-performance (slecht presteren) is dan ook een belediging van de organisatie! Het is een vorm van lafheid die ten koste gaat van de organisatie en van velen die er werken. Door mensen die slecht functioneren te laten blijven, kan een hele groep medewerkers daaromheen niet optimaal presteren.138 Mijn eigen ervaring is dat sancties in de praktijk lang niet altijd worden uitgevoerd. Het bedrijf waar ik zelf in werk kenmerkt zich nog door een zeer sociaal beleid. Misschien wel te sociaal. Managers die voor lange tijd ver onder de maat presteren wordt geregeld de hand boven het hoofd gehouden door de directie. Als medewerker kun je dan bij kritiek op je chef tegen een muur van onbegrip oplopen die leidt tot frustratie en demotivatie.




Een ander aspect van kwaliteit dat ik ook ben tegen gekomen binnen het geestelijk leiderschap is zelfleiderschap. Het zelfleiderschap binnen het seculiere leiderschap is opgevat door zelfkennis. Een beter zelfbewustzijn van de eigen essentie leidt tot effectiever leiderschap.139 Ook binnen het geestelijke leiderschap is zelfkennis van belang geacht voor een goed functioneren. Nog een overeenkomst met het geestelijke leiderschap is de invloed op de besluitvorming. Dit wordt binnen het seculiere leiderschap betrokken op de ijdelheid van leiders. De ijdelheid van leiders wordt gevoed doordat zij te weinig tegenspraak krijgen. Te vaak worden boodschappers van slecht nieuws onthoofd. Ze worden monddood gemaakt en zo verdwijnt de tegenspraak uit de organisatie. Ik heb in de vorige alinea al een voorbeeld gegeven hoe dat werkt. Leiders moeten medewerkers uitnodigen zich uit te spreken en daar goed naar luisteren. Een dominante leider verstikt het visionaire bij zijn medewerkers. Alles precies willen op jouw manier leidt tot verstikking van de creativiteit binnen het team. De ontsporing binnen de besluitvorming van het seculiere leiderschap is ook van toepassing binnen het geestelijke leiderschap. Besturen, leiden en managen zijn typische aspecten binnen het seculiere leiderschap. Hierin zie ik de grootste overlap tussen het geestelijk leiderschap en het seculiere leiderschap. Bij beide wordt er met mensen gewerkt waar doelstellingen zijn gesteld. Mensen die aangestuurd moeten worden om het gezamenlijke doel te halen. Zoals ik begonnen ben, zo sluit ik de beschouwing van de meest opvallende overeenkomsten af: geestelijk leiderschap blijkt voor een groot deel gewoon te bestaan uit seculier leiderschap. Wat zijn de meest opvallende verschillen tussen het geestelijke en seculiere leiderschap? In de vorige alinea heb ik als conclusie aangegeven dat geestelijke leiderschap voor een groot deel gewoon bestaat uit seculier leiderschap. Tegelijk beweer ik dat er een wereld van verschil is tussen seculier en geestelijk leiderschap. Als eerste verschil met het seculiere leiderschap noem ik het rekening houden met het bestaan van (een) God. De dwaas zegt in zijn hart, er is geen God. Hoewel ik weet dat er veel gelovigen in het seculiere bedrijfsleven leiding geven is het een feit, dat het rekening houden met een Schepper, niet behoort tot een standaard uitgangspunt van een beleidsplan. In de tijd dat ik nog actief was binnen de zending en werelddiakonaat-commissie heb ik ooit een boek gelezen over een farmaceutisch bedrijf. Dit bedrijf had medicijnen gemaakt die teveel onvoorziene bijwerkingen bleken te hebben en daardoor binnen de westerse wereld niet meer verhandeld mochten worden. Dit bedrijf dreigde een miljoenen strop te moeten incasseren. Om dit te voorkomen verhandelde men deze afgekeurde medicijnen voor dumpprijzen in de derde wereld waar de regels minder streng zijn. Waarom zondigt de mens? Omdat een slechte daad niet snel bestraft wordt, is een mensenhart maar al te snel tot het kwaad geneigd. Een zondaar kan wel honderd maal kwaad doen en toch vele jaren leven (Pred. 8: 11,12). Verantwoording krijgt pas inhoud als je aan iemand verantwoording schuldig bent. Uiteindelijk is ook voor het seculiere leiderschap God wel degelijk relevant!




Als tweede (wereld van) verschil zou ik het vertrouwen op, en de verheerlijking van, God willen noemen. Het vertrouwen op, en de verheerlijking van, God zijn belangrijke peilers binnen het geestelijke leiderschap. Het seculiere leiderschap is niet zonder vertrouwen en verheerlijking, het is alleen anders gericht. Bij het geestelijke leiderschap richt het vertrouwen en de verheerlijking zich op een persoon buiten zichzelf. Bij het seculiere leiderschap richt het vertrouwen en de verheerlijking zich op de persoon zelf. Seculiere Leiders vertrouwen in zichzelf. De volgers op hun beurt vertrouwen weer in de leiders. Seculiere leiders blijven geloven dat ze hun doelen bereiken, ook als anderen de hoop allang hebben opgegeven. Daarom vindt men het niet erg als de seculiere leider een tikje aan zelfoverschatting (zelfverheerlijking) lijdt.140 Is een leider dan succesvol dan gaat de eer en glorie naar de gevierde leider. Binnen het geestelijke leiderschap weet men: “zonder de Vader kan ik niets doen”. Als er dan eer te behalen is wijst men op God. Doe goede werken opdat zij, die het zien, uw Vader in de hemel verheerlijken. Dat was Jezus’ houding toen Hij op aarde rondwandelde. Als derde verschilpunt noem ik de afhankelijkheid van God. Deze kijk op afhankelijkheid zie ik bij het seculiere leiderschap verwoord in de hoop. Hoop betekent per definitie dat we iets of iemand anders nodig hebben om het gewenste doel te bereiken. Het leven vereist dat je de hoop een handje helpt. Denk hierbij aan David die Saul op een gegeven moment had kunnen vermoorden om zijn hoop op het koningschap wat te bespoedigen. Het seculiere leiderschap dat niet rekent met God zou dit gedaan hebben. Alleen maar hopen en passief afwachten of je hoop uitkomt, zal tot weinig leiden.141 Dit staat in een groot contrast met het geestelijke leiderschap dat hoopt op God, zelfs tegen alle logica in. Het geestelijk leiderschap weet dat wachten op God verre van passief gedrag is maar juist uiterst actief. Door zich afhankelijk van God te weten verwacht het geestelijk leiderschap ook meer dan het menselijk haalbare. Het seculiere leiderschap zegt dat te veel hoop lijdt tot ontevredenheid. Het is immers prima om de lat hoog te leggen, maar je moet er nog wel overheen kunnen springen. Anders bouwt de hoop zijn eigen barrière. Dit leiderschap ziet alleen maar het menselijk haalbare en rekent niet met God, voor wie alles mogelijk is. Wat zijn de kenmerken van het profetische leiderschap type “zakelijk”? Kenmerken seculier Kenmerken profetisch leiderschap type “zakelijk” leiderschap Equivalent Diametraal Ontplooiing medewerkers Geeft ruimte aan charismata en de ontplooiing ervan Invloed in besluitvorming Invloed in besluitvorming ‘weiden van zichzelf’ door Open communicatie naar beperkte communicatie gemeente toe Meervoudig leiderschap Meervoudig leiderschap Organisatorisch Geestelijke groei (gericht op zelfbehoud (gericht op jezelf verliezen) eigen voortbestaan) Duidelijke selectiecriteria Duidelijke selectiecriteria voor voor leiders leiders Besluitvorming door Besluitvorming door meerderen (bv. met gemeenteberaad ondernemingsraad)




Zelfleiderschap door zelfkennis Dominantie voortkomend uit de hiërarchie

Zelfleiderschap door zelfkennis in het licht van God Flexibele leiderschapsstructuur gericht op het geloofspeil van de gemeente

Erkenning van tegenspraak door profetie

Wat zijn de eigenschappen van het profetische leiderschap type “zakelijk”? Eigenschappen seculier Eigenschappen profetisch leiderschap type “zakelijk” leiderschap Equivalent Diametraal Zelfbehoud als leider Verheerlijking van God Misleiding van anderen uit Stelt zichzelf kwetsbaar op zelfbescherming Erkent geen God aan wie Intieme omgang met God door verantwoording schuldig is o.a. het raadplegen van Hem Vertrouwen in zichzelf Vertrouwen in God op een evenwichtige geestelijke groei gefundeerd (niet overmoedig) Zelfoverschatting Relativering van de verantwoording De hoop in de mens, met De hoop op God in het menselijk haalbare als afhankelijkheid, met het niet begrenzing menselijk haalbare als uitzicht Wat opvalt, indien we beide tabellen overzien, is dat de verschillen van het profetische leiderschap type “zakelijk” vooral gelegen zijn in de eigenschappen. Voor het oog van de wereld grotendeels verborgen. Profetisch leiderschap lijkt in zijn zakelijke typering gewoon veel op het seculiere leiderschap. Het profetische leiderschap type “zakelijk”kan in zijn kenmerken net zo ontsporen als in het seculiere leiderschap. 4.2.2

Visionair leiderschap

Een aanstekelijke visie Een visie die aanstekelijk werkt vraagt weinig inspanning om uit te dragen. Het is God Zelf die leiders in vuur en vlam zet en dat is te merken ook. Je kunt aan hen merken dat ze de visie zelf diep doorleven en er zelf volledig voor willen gaan. Het moet aan een leider te merken zijn of hij verantwoording neemt voor de visie die hij heeft gekregen. Alleen zo zal hij zijn omgeving de energie kunnen geven om hetzelfde te doen. Een leider moet ten opzichte van de visie integer zijn. Wanneer de omgeving merkt aan een leider dat hij de visie die hij uitdraagt zich niet heeft toegeëigend wordt zelfs de meest krachtige visie gelijk aan gebral in de lucht. Bill Hybels zegt hiervan: “Als God je een koninklijke visie heeft gegeven, als je het duidelijk ziet en diep voelt, kun je er maar beter de verantwoordelijkheid voor nemen. Je kunt er maar beter je leven aan geven. Daarvoor heeft God je een leider gemaakt. Dat is je unieke roeping. Daar heb je op een dag verantwoording over af te leggen.”142 Hoeveel visies stranden er niet door gebrek aan moed van het leiderschap. Het gebrek aan moed is merkbaar doordat het leiderschap, na de visie te hebben opgesteld, er niet meer over praat. Zo ebt het enthousiasme en de geestdrift langzaam weg. Het leiderschap heeft de visie zich niet toegeëigend om welke reden dan ook. Een veel voorkomende reden is dat men de risico’s te groot acht of bang is voor de moeite en de pijn die het kan opleveren. Als het leiderschap een visie heeft gekregen heeft de gemeente het recht




op duidelijkheid daarover, zeker als het gaat om de risico’s en de kosten (inzet, emotioneel, enz). Op deze wijze kan een ieder voor zichzelf beslissen of hij dan wel of niet het leiderschap wil volgen. Zo deed Jozua ook bij het volk Israël toe hij hen voor de keuze stelde om God wel of niet te dienen, “maar ik en mijn huis, wij dienen de Here”. Het is een vorm van inspraak die de ander prikkelt tot het maken van een eigen keuze. Dit is zelfdifferentiatie van het leiderschap ten opzichte van de gemeente. Hybels zegt hiervan: “Als sommige leden niet participeren met de visie, kunnen we hen onder vier ogen spreken en hen de tijd geven om te veranderen in hun mening. Als ze daarna besluiten zich niet bij ons aan te sluiten, vertrouwen we erop dat er andere kerken zijn waar ze zich meer thuis zullen voelen.”143 Zelfdifferentiatie in de visie Bij de volgende beschouwing heb ik dankbaar gebruik gemaakt van de inzichten van E. H. Friedman, Van geslacht op geslacht, Gezinsprocessen in kerk en synagoge.144 Een organisme functioneert het beste als het “hoofd” goed gedifferentieerd is. De sleutel tot succesvol leiderschap heeft daarom, als we het niet alleen opvatten als mensen in de richting van een bepaald doel bewegen, meer te maken met het vermogen van de leider tot zelfdefinitie dan met het vermogen anderen te motiveren. De sleutel voor succesvolle teamleiders is niet zozeer een zaak van hoe ze de spelers behandelen als wel hoe ze met zichzelf omgaan. De methode van “duwen en trekken”, die in het algemeen ontwikkelt worden om weerstanden te overwinnen, laat gemakkelijk “driehoeken” ontstaan (een vorm van steun zoeken) en de leiders geestelijk uitputten. Een “driehoek” is gevormd wanneer er binnen een conflict tussen twee partijen door één van de partijen een derde partij erbij wordt gehaald als medestander. In de gemeente van Christus is bij een conflict tussen gemeenteleden niet zelden het leiderschap betrokken in een poging een medestander te vinden. Maar andersom kan het ook gebeuren. Dan gaat het leiderschap medestanders zoeken en vormt zo verderfelijke “driehoeken” die de gemeente verdelen. Leiderschap door zelfdifferentiatie helpt dit soort symptomen voorkomen. Het zoeken van medestanders is niet hetzelfde als motiveren. Anderen motiveren wordt meestal gedaan vanuit de houding dat anderen niet zouden weten wat goed voor hen is en bovendien nooit zouden veranderen als de leiders zich er niet mee bemoeiden. Motiveren en het zoeken van medestanders liggen dicht bij elkaar. Als het niet lukt gaat het motiveren over in overtuigen, duwen en trekken. Dit kan plaats vinden vanuit de gemeente naar het leiderschap als ook van het leiderschap naar de gemeente. Dit resulteert alleen maar in een nog heviger verzet van met name de “afhankelijken”. De “afhankelijken” zijn zij die nooit echt een eigen geloof hebben ontwikkelt. Het is de kunst van het leiderschap zich niet te laten verleiden tot deze actieve sabotage. Het huidige leiderschapsmodel wat veelal te zien is in de gemeente beweegt zich ergens op de lijn van charisma tot consensus. Charisma is vooral gefocust op de persoonlijkheid van de leider. De focus van consensus richt zich op wat de volgelingen willen. Voor beide uitersten zijn we als gemeente bevreesd. Charisma kan leiden tot sektevorming en een sterke afhankelijkheidsrelatie. Het zoeken van consensus geeft een gevoel van “de meerderheid beslist”. Het leiderschap staat hierbij grotendeels buiten spel en een democratie willen we ook niet zijn. Bij het denken over leiderschap in termen van charisma en consensus gaan we of in de richting van een leiding die uitsteekt boven de groep, of in de richting van een leider die zelf opgaat in de groep. Leiderschap door zelfdifferentiatie kan bij tijden op een




van beide uitersten lijken. In het boek “De kerk als gemeenschap” door prof. Bilezikian vinden we een parallel met deze gedachte. In relatie tot de geestelijke groei van de gemeente beweegt de dynamiek van het leiderschap zich van institutionele controle (sterk hiërarchisch) tot het bijbels ideaal van volledige betrokkenheid door heel de gemeenschap. De vormen van charisma en consensus zijn in deze gedachte van prof. Bilezikian herkenbaar al zijn ze zeker niet hetzelfde. De nadruk bij leiderschap door zelfdifferentiatie ligt niet op de persoonlijkheid (charisma) maar in de positie die men zelf inneemt. De verantwoordelijkheid is daarom niet langer die voor het hele gezin maar voor de eigen positie van het leiderschap. Ik kom hier later nog op terug in het vormen van een visie op leiderschap. Het belang van persoonlijkheid wordt niet ontkend, maar daar ligt niet de nadruk op. Zo wordt ook het belang van een goede samenhang in de gemeente niet ontkend, zoals nagestreefd bij consensus. Maar de nadruk ligt niet op het behouden van een goede samenhang in de gemeente. Men weigert de groep intact te laten ten koste van de eigen integriteit van het leiderschap. De nadruk op zelfdifferentiatie van het leiderschap kan egocentrisch overkomen op de gemeente. Er zijn daarom twee belangrijke randvoorwaarden aan leiderschap door zelfdifferentiatie: − Het handhaven van de eigen integriteit; − In contact blijven met de gemeente. Het belang van de eerste randvoorwaarde is al aangehaald. De tweede randvoorwaarde is net zo belangrijk omdat anders het leiderschap gezien wordt als een “ivoren toren”. Dat zou pas echt egocentrisch zijn. Het gaat uiteindelijk om de geestelijke groei van de gemeente. Dat kan alleen maar in nauw contact. We moeten blijven bedenken dat succesvol leiderschap niet alleen betekent dat we een gemeente in de richting van de doelstellingen voortstuwen, maar ook maximaal laten functioneren. Dat is wat met o.a. cyclisch leren getracht wordt te bereiken. Betrokkenheid van de gemeente is net zo belangrijk als het halen van je doelstellingen. Het in contact blijven met de gemeente wordt des te moeilijker naar mate het leiderschap zich duidelijker differentieert. De gemeente zal deze zelfdifferentiatie pogen tegen te gaan. Het leiderschap moet hierbij niet proberen de gemeente te differentiëren (de ontwikkeling van een eigen geloof overnemen), maar slechts zichzelf. Als zij dat toch tracht te doen is de kans groot dat het weer gaat richting “trekken en duwen”, met alle nevenverschijnselen van dien. De zelfdifferentiatie van het leiderschap is voldoende om de gemeente te prikkelen en uit te dagen. Dat is het waar het bij bijbels leiderschap allemaal om draait. Ook Jezus was niet bezig met het constant proberen zijn volgelingen mentaal te motiveren of hun weerstanden te overwinnen. Als illustratie wil ik een voorbeeld uit het leven van Jezus aanhalen, een geschiedenis uit Johannes 6: 60-67. De principes die zichtbaar zijn in dit voorbeeld en terug te vinden in heel Jezus optreden. Zo is mijn mening. Om de context van Joh. 6: 60-67 beter te begrijpen kijk ik eerst terug naar wat aan deze gebeurtenis vooraf ging. Dit vinden we in Joh. 6: 22-59. Na de wonderbare spijziging zoeken de mensen Jezus weer op. Onder de indruk van Zijn wonder van de broodvermenigvuldiging. Je kunt dit gedeelte indelen in drie delen: − Jezus verklaart zichzelf als het echte brood des levens; − Tot Hem komen is eten van dat brood − Zijn vlees is het brood (verwijzing naar Zijn offer)




De lijn van zelfdifferentiatie door Jezus is duidelijk te zien. Hij vertelt wie Hij is, wat Hij komt doen en wat is Zijn positie in relatie tot de mensen. De mensen hadden het wonder wel gezien maar de diepere betekenis niet begrepen. Zij zochten naar het Messiaanse Rijk waarin vrede en voorspoed zou heersen. Jezus laat duidelijk zien aan de mensen wie Hij is en waar Hij voor staat. Zijn taak is de wil van Zijn Vader te volvoeren. De wil van de Vader vinden we in Joh. 6: 39,40. Die boodschap staat de mensen niet aan en zij beginnen te morren. Een dramatische gebeurtenis volgt op de duidelijke positiebepaling van Jezus, wie Hij is en wat Hij komt doen. De mensen beginnen Hem de rug toe te keren. Wat is dan Jezus’ reactie? Gaat Hij Zijn boodschap aanpassen zodat iedereen “mee kan komen”, zoals wij vaak spreken met veranderingen in de gemeente in relatie tot geestelijke groei. Nee, Jezus doet dat niet. De verantwoordelijkheid om Hem wel of niet te volgen neemt Hij niet over van de mensen. Die verantwoordelijkheid laat Hij bij hen zelf. Paradoxaal stelt Jezus dan de vraag aan “de twaalf”; gij wilt toch ook niet weggaan? Met deze vraag stelt Jezus hen voor de vrije keuze, weg gaan of blijven is een vrijwillige keuze en persoonlijke verantwoordelijkheid die Hij niet kan overnemen. Deed het Hem dan niets dat zovelen Hem de rug toekeerden? Natuurlijk wel, door Zijn boodschap niet aan te passen nam Hij Zijn boodschap serieus. Als Hij zijn boodschap had aangepast zou Hij juist het tegenovergestelde bereiken van Zijn doel, het behoud van de mensen. Omdat Hij Zijn boodschap niet aan paste liet Hij zien hoeveel Hij van de mens hield. Er is in deze geschiedenis een parallel te trekken met de weg die je als leiderschap aanwijst voor de gemeente (met bijbelse argumenten) om geestelijk te groeien en de onwil van de mensen om die weg van geestelijke groei niet te aanvaarden. Als leiderschap kun je de verantwoordelijkheid om mee op weg te gaan naar geestelijke groei (met al zijn "groeipijnen") niet van de gemeenteleden overnemen. Als leden er voor kiezen om geestelijk een "zuigeling" (Hebr.5:11-14) te blijven is dat hun keuze. Een “zuigeling” staat gelijk aan een onmondige. Als leiderschap kun je daar de rest van de gemeente, die wel wil groeien, niet mee te kort doen. Geestelijke groei is geen secundaire taak maar de hoofdtaak van het geestelijk leiderschap (Ef.4:12,13). Het komt misschien hard over, maar net als Jezus moet het leiderschap weigeren haar streven naar geestelijke groei af te zwakken voor de mensen die liever "zuigeling" willen blijven. Waarom? Omdat we anders allemaal "zuigeling" blijven in het geloof. Dat is de parallel die ik wil trekken uit Joh.6. Dat is de boodschap die scherp is als een tweesnijdend zwaard. Een beeldende uitspraak van Jacob was dat hij in zijn reis naar het beloofde land de "tred" van het "vee" en de "kinderen" wilde volgen (Gen. 33: 13,14). Niet overhaast, maar rekening houdend met de kinderen en de noden van het vee. Het mag dan langzaam gegaan zijn, maar ze gingen wel! Zo is het ook met geestelijke groei. Het leiderschap moet rekening houden met de "tred" van het "vee" en de "kinderen", maar desondanks wel blijven aansporen onderweg te gaan. In welke mate laat het geestelijke leiderschap zien aan de gemeente waar zij voor staat en wat haar taak is? In welke mate past het geestelijke leiderschap zijn streven naar geestelijke groei aan om het meer “verteerbaar” te maken voor de mensen? In welke mate past het geestelijke leiderschap zijn streven naar geestelijke groei aan zodat “iedereen kan meekomen”. Waarmee niet de "tred" van het "vee" en de "kinderen" bedoeld is maar stilstand, omdat het bij de oase in de woestijn zo goed toeven is. Maar de oase is niet het einddoel; dat is het beloofde land. Men zit nog steeds in de woestijn. Neemt het leiderschap daarbij niet veel te veel de eigen




verantwoordelijkheid over van de mensen om te blijven of weg te gaan? In hoeverre loochent zij daarbij haar taak de gemeente te helpen groeien tot geestelijke volwassenheid? In welke mate manipuleren gemeenteleden de geestelijke groei door te dreigen met weg te gaan? In welke mate schuiven individuele gemeenteleden de eigen verantwoordelijkheid, voor het wel of niet deelnemen aan mogelijkheden om geestelijk te groeien, af op de kerkenraad? Dit zijn indringende vragen die onderzocht en beantwoord moeten worden.. Een kerkenraad kan de eigen verantwoordelijkheid van de individuele leden nooit overnemen, noch die van het individuele gemeentelid afschuiven op de kerkenraad. Uit de geschiedenis van Joh.6: 60-67 kunnen we een belangrijk basisconcept voor leiderschap door zelfdifferentiatie leren: het leiderschap dient in eerste plaats de verantwoordelijkheid voor zijn eigen positie als “hoofd” op te nemen en eraan te werken om deze eigen doelen en eigenheid te definiëren en daarbij in contact te blijven met de rest van het organisme. Binnen het concept van leiderschap door zelfdifferentiatie zijn er twee valkuilen waar men rekening mee moet houden. Het leiderschap kan omwille van de saamhorigheid in het gezin de eigen wil prijs geven aan de groep (vergelijk Luc.12: 51) of het kan de eigen wil opleggen aan de gemeente waarin de emotionele onderlinge afhankelijkheid gebruikt wordt om de gemeente “bijeen te houden”. Wanneer het leiderschap blijft staan voor de zaak waar ze in gelooft, in gehoorzaamheid aan haar Heer, dwingt ze de individuele leden van de gemeente om te kiezen. Het leiderschap daagt de gemeente uit om te volgen of weg te gaan (vergelijk “de afval in Galilea Joh. 6: 60-67 Joh. 6: 60-67). In alle gevallen dient het leiderschap contact te blijven onderhouden met de gemeente. Wanneer leiders de uitdaging van het geloof accepteren door te laten zien waar zij voor staan in gehoorzaamheid aan haar Heer, dagen ze automatisch hun volgelingen uit hetzelfde te doen. Spiritualiteit en visie Het is veelzeggend dat in het onderzoek van Hendriks onder kerkenraden het onderlinge geestelijke gesprek zo gemist wordt. Er is een grote kloof te zien tussen feit en wens in de vraag of er bij besprekingen van agendapunten, bij gelegenheid, ook de eigen diepere overtuigingen ter sprake komen145 Bij het onderlinge geestelijke gesprek moet je denken aan de eigen dromen over de kerk, de eigen twijfel, het beeld van de gemeente in de samenleving. In het samen delen van je dromen kan het verlangen van God ‘zomaar’ boven komen. Ook M. Noorloos pleit in zijn boek “Groeien bij de bron” voor het van tijd tot tijd extra aandacht besteden aan geloofsgesprekken. Het geloofsgesprek dient binnen de kerkenraad regelmatig en intensief geoefend te worden.146 Het krijgen van een visie is niet alleen iets spiritueels maar ook gewoon praktisch van aard. Je kunt er aan werken, je er voor open stellen wat God je wil laten zien. Wanneer het leiderschap erover klaagt geen visie gekregen te hebben kun je de volgende vragen stellen (overgenomen van Bill Hybels uit “Courageous leadership”147): • Heb je jezelf volledig toegewijd aan God? • Heb je aan God gevraagd Zijn visie voor jouw leven te tonen, of heb je Hem alleen maar gevraagd je al bestaande plannen te zegenen? We moeten bij God




• • • • • •

komen met lege handen en een open hart en Hem vragen, “Wat is Uw visie voor mijn leven?” Heb je gevast? Heb je gebeden? Ben je stil geweest voor God in afzondering? Heb je zondige gewoonten in je leven opgeruimd? Heb je de afleidingen, die je afhouden van het kunnen horen van Gods stem, uitgeroeid? Heb je regelmatig gelezen over anderen met visie? Heb je gereisd, conferenties bezocht, notie genomen van visies die God anderen heeft gegeven? Nee? Doe er dan wat aan! Aanschouw wat God aan het doen is!

Leiders moeten zowel spiritueel zijn als praktisch door keihard te werken voor het ontvangen van een visie. Zo krijgen we een visie die niet alleen ons eigen hart in vuur en vlam zet met passie maar ook anderen op een grootse wijze kan inspireren. Een visie kan echter ook stuiten op een wereld van onbegrip. In mijn eigen gemeente heb ik dit meegemaakt. Een kleine dominante coalitie binnen de gemeente wist de hele gemeente te beïnvloeden en de visie krachteloos te maken. Ik heb dit zeker als een geestelijke strijd ervaren. Wat kun je dan nog doen? Belangrijk is je frustratie uit te spreken naar God. Je schreeuwt en je huilt als je dat wil, maar loop God niet vooruit. Zo heb ik in mijn frustratie de pijn en teleurstelling los moeten laten doordat God tegen mij zei, “Ik zal het doen!”. De visie van God blijft altijd Zijn eigendom, Zijn zaak. Wie mee wil werken aan Gods visie moet bereid zijn daar ook onder te lijden. Noodzaak van visie In de alinea over het verlangen en de visie heb ik al aangehaald dat een gemeente die geen visie kent geestelijk wegteert. In het boek van Graafland kom ik een zelfde ernstige waarschuwing tegen. Een gemeente die zich afsluit voor de uitdaging die op ons afkomt in een visie loopt schade op. We moeten niet in een conserverend defensief terecht komen. Vooral kerkenraden lopen dit gevaar. Vanuit de traditie is er al door anderen op gewezen dat ouderlingen het gevaar lopen maar op één ding bedacht te zijn, namelijk om alles te laten blijven zoals het was.148 Visie is een offensief wapen, geen defensief. Mijn ervaring is dat een visie in de gemeente niet bepaald rust brengt. Toch kan een leider niet zonder visie. Als de gemeente, in het beeld van de schaapherder in de woestijn, zich bevindt in een vijandige omgeving kan het niet stil blijven staan bij de oases van het leven. Daarom moet een leider visie hebben. Een visie zet mensen in beweging en het is de brandstof voor een leider. Zonder visie verliest niet alleen de leider zijn vitaliteit, maar met hem ook de hele gemeente. Wie zich alleen maar bezig houdt met alledaagse problemen motiveert mensen niet en brengt geen wezenlijke veranderingen tot stand. Er is visie voor nodig om in deze wereld iets in beweging te zetten. Visie kan mensen motiveren en boort in mensen nieuwe krachten aan. Visie is echter geen doelstelling in zichzelf. Net als bij de geestelijke groei van de gemeente dient ook de visie er te zijn tot verheerlijking van God. Dit is een waarachtige toetssteen: wordt in onze visie God ook verheerlijkt of is hij er slechts tot eer en glorie van de mens? Wat zijn de meest opvallende overeenkomsten tussen het geestelijke en seculiere leiderschap? Kent het seculiere leiderschap visie? Jazeker en ik durf zelfs wel te stellen dat het seculiere leiderschap vaak meer met visionair leiderschap bezig is dan het geestelijk




leiderschap. De jaarlijkse ‘hei-sessies’ van het management komen mij hierbij duidelijk voor ogen. Twan van de Kerkhof zegt in zijn boek “De zeven deugden van leiderschap” dat het een van de belangrijkste taken van een leider is om een aantrekkelijk vergezicht te schetsen waar medewerkers graag mee naartoe willen. Dit alles wordt geplaatst onder het thema ‘hoop’. Hoop is een belangrijke component van de visie waar een leiderschap naar toe wil. In de hoop ligt een verwachting besloten op een verbetering ten opzichte van de huidige toestand. Een visie kan worden gedefinieerd als een samenhangend, haalbaar toekomstbeeld van de organisatie in haar maatschappelijke context.149 De hoop is binnen het seculiere leiderschap als ook bij het geestelijke leiderschap nodig om mensen de energie te geven. Het gevoel van haalbaarheid draagt bij aan een zekere veiligheid. Er mag spanning zitten in een visie tussen haalbaarheid en onhaalbaarheid. Wanneer mensen het idee hebben dat een doel onbereikbaar is verlamt het hen binnen het seculiere bedrijfsleven. Bij het geestelijke leiderschap is dezelfde spanning tussen haalbaarheid en onhaalbaarheid in de visie van toepassing. De onhaalbaarheid van een visie binnen het geestelijke leiderschap verlamt echter niet maar blijft staan in het teken van het “reeds en nog niet” wat vooralsnog een kenmerk is van het Koninkrijk van God. Je kunt binnen het seculiere leiderschap net zo goed worden als de organisatie die de maatstaf is, maar niet beter. Het geeft de rek aan van een visie binnen het seculiere leiderschap. Het geestelijke leiderschap kent ook een rek in haar visie en is sterk afhankelijk van de mate van geloof. Binnen het seculiere leiderschap is visieloosheid verder een teken van luiheid. Een organisatie dat niet op zoek gaat naar een aanstekelijke visie wordt lui en zelfvoldaan, met alle gevolgen van dien. Deze luiheid is ook van toepassing op het geestelijke leiderschap. Luie leiders zijn herkenbaar aan het strak navolgen van regeltjes. Een duidelijk kader ontbreekt, ruimte voor eigen initiatieven is er niet, niemand durft af te wijken van wat gangbaar is. Dergelijke organisaties met luie leiders zijn meer dood dan levend.150 Wat zijn de meest opvallende verschillen tussen het geestelijke en seculiere leiderschap? De meest opvallende verschillen in het omgaan met visie zie ik gelegen in de kijk op ‘hoop’ en het doel van een visie. Het gevoel van haalbaarheid moet een zekere veiligheid geven aan de medewerkers. Binnen het geestelijke leiderschap is de vraag naar haalbaarheid geen item. Een door God gegeven visie is per definitie niet haalbaar vanuit menselijk oogpunt. Zij moet ook niet haalbaar zijn opdat voor iedereen duidelijk zal zijn dat het God is die hier werkt en niet de mens. Een geestelijke leider vertrouwt op God en Zijn kunnen en niet op het kunnen van zichzelf of de organisatie. Het toe-eigenen van een visie doet een geestelijke leider door zijn geloof in God te stellen. Een seculiere leider eigent zich de visie toe door te geloven in zichzelf. Een wereld van verschil. Verder heeft een visie binnen het seculiere leiderschap vooral tot doel het opbouwen van een duurzame organisatie. Het instandhouden van de organisatie voor de lange termijn heeft iets droevigs in zich. De organisatie wordt voortdurend opgejaagd door de zorg om haar eigen behoud. Wie dit niet wil houdt op den duur op te bestaan. Het doel van een visie binnen het geestelijke leiderschap is niet de instandhouding van de kerk. Daar zorgt God voor en dat is niet onze zorg. De poorten van het dodenrijk zullen haar niet overweldigen is beloofd. Het doel is eeuwig, de bouw van Gods Koninkrijk, dat er zal zijn tot verheerlijking van Gods Naam. In het najagen en meewerken aan de visie kan het geestelijke leiderschap heel ontspannen zijn.




Gehoorzaamheid aan God is hierin de belangrijkste zorg, niet de zorg over de duurzaamheid van de kerk. Daarmee is niet gezegd dat een plaatselijke gemeente geen grote schade kan oplopen of zelfs kan sterven. Maar de universele kerk zal altijd blijven bestaan. Wat zijn de kenmerken van het profetische leiderschap type “visionair”? Kenmerken seculier Kenmerken profetisch leiderschap type “visionair” leiderschap Equivalent Diametraal Visionair met een Visionair met een gerichtheid op Visionair met een gerichtheid gerichtheid op het het menselijk haalbare voorbij het menselijk haalbare menselijk haalbare Visie wordt uitgedragen Visie wordt uitgedragen Is moedig en durft risico’s Is moedig en durft risico’s te nemen te nemen Kent zelfdifferentiatie Kent zelfdifferentiatie Ruimte voor inspraak bij Ruimte voor het onderlinge de totstandkoming van geloofsgesprek (delen van je een visie droom) Wat zijn de eigenschappen van het profetische leiderschap type “visionair”? Eigenschappen seculier Eigenschappen profetisch leiderschap type “visionair” leiderschap Equivalent Diametraal Haalbare visie door geloof Haalbare visie door geloof (vertrouwen) in zichzelf (vertrouwen) in God Doelstelling visie gericht Doelstelling visie gericht op op duurzame organisatie verheerlijking van God Zorg om eigen behoud Richt zich op het verlangen van God Kent een visie Kent een visie voortkomend uit voortkomend uit een een verlangen door de wil van verlangen door de God begeerten van het eigen hart Wat opvalt, indien we beide tabellen overzien, is dat de verschillen van het profetische leiderschap type “visionair” vooral gelegen zijn in de eigenschappen. Voor het oog van de wereld grotendeels verborgen. Profetisch leiderschap lijkt in zijn visionaire typering net als bij de zakelijke typering veel op het seculiere leiderschap. Het profetische leiderschap type “visionair” kan in zijn kenmerken volledig gelijk worden aan het seculiere leiderschap en daarmee ontsporen. 4.2.3 Spiritueel leiderschap Populair gezegd staat de spirituele mens open voor de hele metafysische werkelijkheid. Hij heeft een ‘geestelijke antenne’ waardoor hij meer ziet en ervaart dan het tastbare en zichtbare. Deze spiritualiteit richt zich in het bijzonder op zijn omgang (relatie) met zijn Schepper zoals deze verstaan is volgens de traditie. Deze gerichtheid op God als de Schepper onderscheidt zich duidelijk van andere vormen van spiritualiteit.




Ruimte voor spiritualiteit Ruimte voor spiritualiteit moet gegeven worden of gecreëerd. Binnen het zakelijke leiderschap kan de spiritualiteit verdrongen worden doordat er geen rekening wordt gehouden met de metafysische werkelijkheid (functionele denken). In de klassieke organisatiestructuur van de gemeente heeft Hendriks ook al geconstateerd dat er geen aandacht gegeven wordt aan spiritualiteit.151 Het gaat slechts om een zakelijke leidingstructuur. Het is dus al mogelijk om aan de structuur te zien of er in het leiderschap rekening gehouden wordt met de spirituele dimensie. Er leeft veelal onderhuids wel een verlangen naar een meer spiritueel leiderschap zoals al gebleken is in het onderzoek van Hendriks onder kerkenraden. Spiritualiteit vraagt om het er op te wagen en niet voortdurend te wegen. De spiritualiteit gaat uit van het vertrouwen dat het tenslotte niet onze zaak is, en dat we er niet alleen voor staan. Deze relativering schept ruimte en geeft ons de moed om op weg te gaan. Ten diepste is dit het vertrouwen waartoe God ons altijd weer roept: “Vrees niet, Ik zal je niet verlaten”. Anselm Grün noemt het in zijn boek “Bezielend leidinggeven” één van de belangrijkste opdrachten van deze tijd om de spirituele dimensie van leiderschap met nieuwe ogen te bekijken.152 Hij koppelt dit aan de term overgave. Ruimte geven aan spiritualiteit vraagt om overgave. Overgave aan een God die te vertrouwen is en die in zijn handelen met het volk Israël ook betrouwbaar is gebleken. Ruimte geven aan spiritualiteit betekent ook ruimte geven aan het geestelijk duiden van de veranderingen die gaande zijn in de maatschappij en de gemeente. Het is het aanleren van een spirituele houding. Juist binnen het geestelijke leiderschap mogen we deze houding toch verwachten? Laat van het leiderschap toch niet gezegd kunnen worden dat het blinde wachters zijn omdat ze de spirituele houding nooit hebben willen aanleren. Een leider moet spiritueel zijn. Vervuld met Gods Geest. Zonder zelf spiritueel te zijn kan hij geen spiritueel leiderschap geven. Ook hier geldt weer: “zo priester zo volk.” Als de leiders de spirituele omgang met God niet kennen, hoe zou de gemeente dan een voorbeeld aan hen moeten nemen? In het boek “Groeien bij de Bron” van ds. Marius Noorloos kom ik dit pleidooi voor een spiritueel leiderschap ook tegen wanneer hij zegt: “Een spirituele kerkenraad wil leven en werken in de geest van Christus, omdat Hij de Heer van de kerk is en dus ook in de kerkenraad de leiding behoort te hebben. Leven en werken onder Zijn leiding ofwel onder leiding van de Heilige Geest houdt in, dat de leden van de kerkenraad zich persoonlijk en samen leren afstemmen op Zijn bedoeling en daarop positief antwoorden. Dit van harte beluisteren en beantwoorden van de beloften en opdrachten van het Evangelie is nodig voor alle gemeenteleden, maar voor ambtsdragers is het vanwege hun leidinggevende taak des te méér nodig.”153 Interessant in dit kader vind ik ook de link die ds. Noorloos legt tussen het ontbreken van spiritualiteit in de kerk en de groei van randkerkelijkheid. Hij zegt daarvan dat de spiritualiteit nodig is om de nog meelevende leden bij het christelijk geloof te behouden als ook om de randleden weer meer bij geloof en kerk te betrekken. Ruimte geven aan spiritualiteit is direct verbonden met de groei naar geestelijke volwassenheid in een innige omgang met God. We volgen toch immers een persoon en niet slechts een leer? Verborgen omgang met God De omgang met God is niet iets waar je mee te koop loopt. Jezus schreeuwde of riep niet op de pleinen en de straten, maar de invloed van de omgang met Zijn Vader was wel merkbaar. De geestelijke leiders ten tijde van Jezus’ omwandeling op aarde pronkten wel met hun omgang met God. Zij wilden er om gezien worden en geëerd. Daarom dient de omgang met God voor het oog van de mensen verborgen te zijn




maar niet onzichtbaar. De ware vroomheid uit zich in een intieme relatie met God en niet in alles wat we voor Hem doen. De hemelse Vader heeft ons geroepen een relatie met Hem te hebben. Hij wil dat deze relatie gebaseerd is op Zijn genade, niet op onze vrome daden.154 De noodzaak van de intieme relatie met God is de kern van het boek “Een God van nabij” (Blackaby en King). In dit boek wordt onomwonden gewezen op het feit dat God ons geschapen heeft voor een liefdesrelatie met Hem. De kern van de intieme omgang met God heb ik voor mij verwoord gezien in een uitspraak van ds. Geuze in zijn boek over profetie. Hij zegt daarin: “Het is noodzakelijk te horen wat God op Zijn hart heeft, en de enige die dat kan meedelen is degene die dicht bij zijn hart leeft.”155 Dat is voor mij de kern in de intieme omgang met God, dicht bij Zijn hart leven en zodoende Gods verlangen kennen. De intieme omgang met God kenmerkt ook het profetische leiderschap. De eerste verandering die een gebed kan teweegbrengen betreft God Zelf. Denk aan Mozes in zijn pleidooi voor het volk Israël of de kleine profeten. De tweede omslag voltrekt zich bij de bidder, opstandigheid kan al worstelende plaats maken voor overgave. Denk aan Jezus in Gethsemane. De derde omslag kan plaats vinden in de omstandigheden. Denk aan Hizkia in II Koningen. Samenvattend zou ik willen stellen dat geloof en gebed de twee ‘riemen’ zijn waarmee geroeid wordt in de intieme omgang met God. Ik wil besluiten met het noemen van zeven aspecten die ervaarbaar zijn in een intieme omgang met God voor wie het wil horen en zien. “Wie oren heeft om te horen die hore.” De onderstaande aspecten heb ik ontleend aan het boek “Een God van nabij” (Blackaby en King)156: 1. God is altijd om u heen aan het werk. 2. God streeft naar een blijvende liefdesrelatie met u die reëel en persoonlijk is. 3. God nodigt u uit om betrokken te raken in Zijn werk. 4. God spreekt door de Heilige Geest in de Bijbel, in gebed, door omstandigheden en in de kerk, om Zichzelf, Zijn bedoelingen en Zijn wegen te openbaren. 5. Gods uitnodiging aan u om met Hem samen te werken, leidt u altijd tot een geloofscrisis die vertrouwen en actie vereist. 6. U moet u geheel bij God aanpassen om met Hem te kunnen samenwerken. 7. Terwijl u God gehoorzaamt en Hij Zijn werk door u volbrengt, begint u God door ervaring te kennen. In deze zeven aspecten zien we weer het traditionele standpunt terug komen dat God altijd in alles de eerste is. Verder is er de relativering te zien dat de bouw van het Koninkrijk der hemelen Gods werk is en niet ons werk. Ook het traditionele standpunt van belofte en eis is terug te zien in deze aspecten. God nodigt ons uit met Hem mee te werken in het geloof dat Hij het maken zal (belofte) maar vraagt daarin wel gehoorzaamheid (eis). De omgang met God vraagt naast gehoorzaamheid ook veelal een loslaten van onze eigen inzichten. Inderdaad brengt dit ons wel eens in een zware crisis zoals ik zelf al heb ervaren in de terechtwijzing van God in ‘Ik zal het doen’ (zie de inleiding op pag.5). Wees bereid van God te leren en te ervaren dat Hij betrouwbaar is. Het kennen van God Het kennen van God staat in een nauwe relatie met de verborgen omgang met Hem. Hoe moet je iemand leren kennen als je geen omgang met Hem hebt. Het kennen van




God vindt toch voor een belangrijk deel ook plaats door ervaring. In zijn boek “Hoe een christengemeente tot bloei kwam” schrijft M. Harper over het leren kennen van iemand: “De beste manier om iemand te leren kennen is, met hem samen te wonen. En de enige manier om zichzelf te leren kennen en zichzelf te zijn, ligt in de relaties met anderen. Hoe nauwer die zijn, hoe veelzijdiger we worden, maar dit proces gaat altijd gepaard met veel pijn en aanpassing.”157 Is dit geestelijk gezien ook niet van toepassing op het leren kennen van God? Natuurlijk leren we God het eerst kennen door Zijn Woord. Maar de ervaring moeten we daarbij niet verachten uit vrees voor een ‘ervaringsgeloof’. Dit is het geloof waarin men zegt, ‘Ik geloof alleen dát wat ik ook kan ervaren’. Binnen de reformatorische traditie is men daar zeer beducht voor. We kunnen veel leren van het volk Israël in het Oude Testament en hoe het God heeft leren kennen. Wat was nu het karakter van Israëls geloof in het Oude Testament? De kennis van God die omschreven kan worden als een realiteit van een directe geestelijke gemeenschap van God met de mens en de wereld. Om gemeenschap te kunnen hebben met God is het echter belangrijk hem te kennen. De kennis van God is wezenlijke gemeenschap met God en tevens geloofsvertrouwen. Het is een kennis van het hart, een erkennen van God als God, de totale overgave aan God als Heer. Een westerling zegt dat hij iets kent als hij het heeft geanalyseerd, het opgenomen heeft in zijn begrippenwereld. Bij de oosterling en in het Oude Testament is het veel meer in een nauwe relatie leven met iemand. De kennis van God is heel iets anders dan het wezen van God kunnen omschrijven. Het kan dit ook omvatten maar existentieel is het leven in een rechte verhouding tot God. Het Oude Testament komt nooit met een leer over God maar vertelt steeds weer over zijn handelen en openbaringswoorden. God heeft gemeenschap met de mens en zo mogen we Hem leren kennen met ons hart. Iedere poging om een logisch sluitend geheel, een rationeel verantwoorde leer samen te stellen moet vermeden worden. 158 Heden ten dage kom ik veel christenen tegen die wel veel over God weten maar Hem slecht kennen. Er is om het populair te zeggen veel bijbelkennis maar weinig Godskennis. Er kan een diepe kloof zitten tussen kennis en kennen. Kennis kan verworden tot het aanleren van een kunstje, terwijl kennen veel dieper gaat. Het kennen van God speelt een belangrijke rol in de geestelijke groei van de gelovige. Met dit kennen bedoel ik dus niet een verstandelijk kennen. Verschillende voorbeelden uit Gods woord kunnen hiervoor aangehaald worden. Het eerste voorbeeld haal ik uit Mattheüs 5:17-48. Dit handelt over Jezus optreden in relatie tot de wet. Jezus zegt daarin duidelijk dat Hij de wet van Zijn Vader niet onderuit haalt maar de interpretatie van de wet verdiepen wil. De wet is slechts een hulpmiddel om God beter te leren kennen. Als een weerkerend refrein zegt Jezus: “Gij hebt gehoord, dat tot de ouden gezegd is ……” en dan volgt er een interpretatie van de wet. Jezus, gaat dan dieper in het tonen van het Vaderhart van God en laat zo zien dat men Zijn Vader alleen maar oppervlakkig kent. Hij toont hierin Zijn gezag. Ook bij het plukken van de aren op sabbat laat Jezus doordringend weten aan de Farizeeën dat zij God niet kennen (Mattheus12: 1-8). Door de wet stipt na te leven is nog niet gezegd dat je God dan ook met je hart kent. De wet zegt iets over het Vaderhart van God maar lang niet alles. Jezus lag over het kennen van de wil van de Vader vaak in de clinch met de Farizeeën. In hun ijver de wet van God na te leven zijn de Farizeeën compleet voorbijgeschoten aan het kennen van Gods Vaderhart (Mattheus 15: 1-9). Het gebod wordt belangrijker dan de persoon die het geboden heeft. Jezus berispt de wetgeleerden omdat zij de ware kennis van God hebben weggenomen door het beeld van Gods Vaderhart te vertroebelen met het opleggen van ondraaglijke lasten aan de mensen (Lucas 11: 45-




52). Als laatste voorbeeld haal ik de gelijkenis aan van de Farizeeër en de tollenaar (Lucas 18: 9-14). Beide bidden tot God maar er is een groot verschil in de hartsgesteldheid. De Farizeeër is zelfvoldaan, denkende God te kennen denkt hij zichzelf te kennen als een rechtvaardige. De tollenaar kent zichzelf zoals hij is en ziet van daaruit naar God. In deze waarachtige zelfkennis gaat Gods Vaderhart open. Toch zijn niet alle godsdienstige leiders in Jezus’ tijd mensen die God niet kennen. Soms zie ik dat het dieper gaat en denk ik; “ja, nu heb je het begrepen”. Zo’n voorval zie ik in Marcus 12: 32-34. Hier zien wij Jezus in gesprek met een schriftgeleerde die vraagt naar het grote gebod. Jezus wijst dan op het liefhebben van God met heel je hart, ziel en verstand en je naaste als jezelf. Uit één van de tien geboden pakt Jezus dit gebod. Dan doet de schriftgeleerde een opmerkelijke uitspraak die mij verrast: “Hem lief te hebben met geheel je hart, je verstand en je kracht, en de naaste lief te hebben als jezelf, is meer dan alle brandoffers en slachtoffers.” Waren de brandoffers en slachtoffers ook niet een uitdrukkelijk gebod van God? Toch gaat het eerste dieper dan het letterlijk opvolgen van het gebod op de offers. Ik proef hier bij de schriftgeleerde een diepere gevoeligheid voor het Vaderhart van God. Jezus bevestigt dit in Zijn uitspraak dat hij niet ver van het koninkrijk Gods is. Het kennen van Gods Vaderhart loopt als een rode draad door heel Jezus optreden in relatie tot de godsdienstige leiders van Zijn tijd. Gericht zijn op het werkelijk kennen van God getuigt van een gerichtheid op geestelijke groei naar de volwassenheid. Geestelijke volwassenheid is onvervangbaar voor goed geestelijk leiderschap. Leiders moeten er daarom ernst mee maken God beter te leren kennen door studie enerzijds en ervaring anderzijds. God werkelijk kennen komt alleen in de bevestiging van de ervaring dat Hij zich aan jou openbaart. Ook hierin is God weer de eerste. Het blijft afhangen van Gods wil en genade om zich aan jou te openbaren maar wel met de belofte dat wie zoekt zal vinden. Het horen van Zijn stem en het kennen van Zijn wil is een levenslang leerproces. De innige omgang kenmerkt zich in een liefdevolle relatie en is de weg naar het kennen van Zijn wil. Leiding van Gods Geest, Zijn stem verstaan De leiding van Gods Geest ervaren getuigt niet alleen van het kindschap Gods maar is ook een noodzaak (Rom.8: 14). In Rom.8: 13 roept Paulus ons op om onze eigen zondige wil te doden door de Geest. Wie zich door zijn eigen wil laat leiden komt bedrogen uit. De Heilige Geest helpt ons als geen ander Gods stem te verstaan. Daartoe worden we opgeroepen telkens weer vervuld te zijn met Gods Geest. Over de vervulling met de Heilige Geest bestaan veel misverstanden. Ik heb dit al eerder aangehaald (pag.45). In het boek “Spiritual leadership” van Bill Hybels vond ik nog een mooie omschrijving van de vervulling met de Heilige Geest. Vervuld zijn met de Heilige Geest betekent simpelweg dat de christen vrijwillig zijn leven overgeeft aan de Geest. Door geloof, is de persoonlijkheid van de gelovige beheerst en gecontroleerd door de Geest. De betekenis van ‘vervullen’ is niet het vullen van een passief vat maar het bezit nemen van je wezen.159 In de vervulling met de Heilige Geest staat de wil van de gelovige niet buitenspel. Je bent net zo vol van Gods Geest als je zelf wil zijn. Wat is de invloed van Gods Geest in het leven van een gelovige? Ik volg hierin de traditie die zegt dat de Heilige Geest is gegeven als de gave van Gods liefde, die in ons bewerkt dat we ons afscheiden van de liefde voor de wereld en ons richten op God. Deze invloed is fenomenaal en direct door de omgeving te merken. Voor Calvijn is het de heilige Geest die een mens ertoe brengt te geloven in het Woord. Dat is het getuigenis van de Heilige Geest. De Heilige Geest getuigt ervan dat Gods Woord waarheid is. De




gelovigen worden in hun situatie door Gods Geest geleid tot gehoorzaamheid aan het Woord. Wat is de samenhang tussen Woord en Geest? Het Woord van God is wel als een zon, die toestraalt allen, aan wie het gepredikt wordt; maar het is zonder enige vrucht temidden van blinden. En wij zijn allen van nature ‘blind’, daarom kan het in ons hart niet doordringen, tenzij de Heilige Geest dit mogelijk maakt.160 De gemeente is de woonstede van Gods Geest (Ef.2:22). Dit wil echter niet zeggen dat nu ook in ieder lid de Geest woont. Het persoonlijk werk van de Geest moet blijken uit de vrucht van de Geest. Een eerste voorwaarde daarvoor is het geloof. Zonder geloof geen inwoning van de Geest. Met de inwoning van de Geest wordt niet de eigen persoonlijkheid of verantwoordelijkheid van de mens uitgeschakeld. De heilige Geest werkt in de gelovige en schakelt de mens met zijn gaven en verantwoordelijkheden in. De mens wordt in zijn totale functioneren een ander mens, maar deze verandering gaat niet buiten hem zelf om. Hij wordt geroepen, niet overmeesterd. De vrucht van de Geest is de vernieuwing van de mens naar het beeld van Christus. Je gaat steeds meer op Christus lijken. Dit is zowel een gave (vrucht groeit) als een opdracht. Het zal duidelijk zijn dat, wil een geestelijk leiderschap werkelijk tot zijn doel komen, de vervulling met de Heilige Geest een noodzaak is. Hoe zou je deze taak anders op je durven nemen? De verantwoordelijkheid is groot, maar de Heer wil ons dan ook bekleden met grote kracht. Door de Heilige Geest sticht de Here gemeenschap. Alleen wie vervuld is met deze Geest kan die gemeenschap leiden. De geestelijke gemeenschap in Christus vereist voorgangers die zelf doortrokken zijn van de Geest, door Wie alleen deze gemeenschap bestaat.161 Gods Geest helpt ons ook ons te richten op God en Zijn wil. Kunnen en willen we Zijn stem ook horen? Het spreken van de Geest is voor veel christenen onduidelijk als men er überhaupt al in gelooft. Het horen van Zijn stem vraagt om een spirituele luisterhouding. Om te kunnen horen, kijken we naar boven en buiten onszelf naar de bron van alle zijn – de Ongeschapene, de Objectieve werkelijkheid.162 Je kunt het leren een gevoeligheid voor Gods stem te ontwikkelen. M. Harper vertelt in zijn boek “Hoe een christengemeente tot bloei kwam” het volgende over het luisteren: “Deze gemeenschap van christenen leerde van het begin af aan te luisteren en hoe ze de wil van God moesten horen en weten, zodat ze voldoende ernst met Hem gingen maken om Hem ook te gehoorzamen. Voor het grootste deel hebben wij de kunst van het luisteren verloren. In Houston kwamen ze ertoe om te luisteren en te horen en soms kregen ze vreemde en eigenaardige aanwijzingen. Niet zo, dat er hoorbare stemmen waren. Maar diep in hun eigen hart en als gemeenschappelijk organisme van mensen, werden ze ervan overtuigd dat God hun zei dingen te doen, soms geheel buiten alle logika en verstandsoverweging.”163 Hebben wij binnen de reformatorisch traditie, met onze nadruk op het Woord, deze vorm van leiding door Gods Geest niet veronachtzaamd? De Bijbel kan tot ons spreken en doet dat ook, maar Gods Woord, geënt op de situatie, reëel en persoonlijk, komt ook tot ons langs andere wegen. Als kerk is de gemeenschap in Houston heel gevoelig geworden in het zoeken en ontdekken van Gods wil, ook als dat betekent dat ze lange tijd moeten wachten tot die geopenbaard is. Zonder de ervaring van de Geest kan het leiderschap en de kerk in het algemeen, nooit anders zijn dan zwak en ondoelmatig.




Wat zijn de meest opvallende overeenkomsten tussen het geestelijke en seculiere leiderschap? Is er binnen het seculiere leiderschap ook sprake van spiritualiteit? Jazeker, dit is zelfs steeds meer in opkomst. Een recent artikel uit de Telegraaf van 4 0ktober 2006 vertelt ons over de oud-premier Lubbers die op de spirituele toer gaat. Voor Lubbers betekent spiritualiteit tot rust komen in ‘deze doelgerichte, snelle, rush-rush maatschappij’. “Even nadenken, afstand nemen en zo weer tot harmonie in jezelf te komen.” Innerlijke harmonie is voor Lubbers een sleutelwoord. Het spirituele in het seculiere leiderschap wordt verbonden met bezonnenheid. Externe snelheid vereist interne stilte. Stilte scherpt het inwendige oor, zo staat geschreven in het boek van T van de Kerkhof. Alleen dan zijn leiders in staat om voor zichzelf en hun organisatie mogelijke richtingen te bepalen. Deze spiritualiteit richt zich op de mens zelf. Binnen het geestelijke leiderschap is ook sprake van een spiritualiteit die zich richt op de mens zelf in de vorm van zelfonderzoek. Dit zelfonderzoek staat echter wel in het licht van Gods openbaring aan de mens. Wat zijn de meest opvallende verschillen tussen het geestelijke en seculiere leiderschap? Een wereld van verschil met de spiritualiteit van het seculiere leiderschap is die van een christen die zich in zijn spiritualiteit juist richt op een persoon buiten zichzelf. De seculiere leider keert terug tot zichzelf, het profetische leiderschap tot God. Er zit dus een belangrijk en kenmerkend verschil tussen het seculiere en geestelijke leiderschap wat betreft de spiritualiteit. T. van de Kerkhof heeft dit in zijn voorwoord treffend weergegeven zonder zich daar zelf van bewust te zijn. Voor hem gaat het bij leiderschap om wie je als mens bent. De kern ervan is het maken van verbinding met je eigen essentie (wezen) en van daaruit verbinding maken met anderen, met de intentie gezamenlijk gedefinieerde doelen te bereiken. De eigen essentie dient naar zijn smaak het vertrekpunt te zijn voor elke leider. Een werkelijke verbinding met de ander is immers alleen mogelijk wanneer deze verankerd is in de eigen essentie. Vanuit je eigen menszijn kun je de ander als mens gaan zien en verbinding maken. Je maakt als het ware een “T” in jezelf en met de ander. De staande poot van de “T” is het contact met je eigen essentie. Pas als je zelf hoofd, hart en buik verbindt, kun je echt contact maken met de ander, aldus T. van de Kerkhof. De liggende poot van de “T” is de verbinding met de ander. Beide poten zijn nodig. Zonder het contact met jezelf verdwaal je in de verbinding met de ander. Het geheel draagt een boodschap uit van trouw blijven aan jezelf en je eigen essentie. Zei Jezus niet wat anders, “Wie zijn leven tracht te behouden, die zal het verliezen.” In het beeld van het seculiere leiderschap ontbreekt er een “streep”. Deze “streep” geeft nu juist de wereld van verschil aan met het geestelijk leiderschap. De verbinding met de mens hoort absoluut bij het leiderschap, maar de verbinding met God maakt het pas echt compleet. Indien ik het beeld van T. van de Kerkhof compleet maak krijg ik het beeld van geestelijk leiderschap “†”.




Wat zijn de kenmerken van het profetische leiderschap type “spiritueel”? Kenmerken seculier Kenmerken profetisch leiderschap type “spiritueel” leiderschap Equivalent Diametraal Innerlijke harmonie en Verborgen omgang met God (o.a. bezonnenheid (meditatie) door gebed en meditatie) Keert in het luisteren terug Heeft geleerd te luisteren naar tot zichzelf God De eigen essentie is het Gods openbaring is het vertrekpunt vertrekpunt Door studie en ervaring Door studie en ervaring God leren leren over zichzelf kennen en daarbij zichzelf Organisatiestructuur geeft Organisatiestructuur geeft ruimte ruimte aan spiritualiteit aan spiritualiteit Wat zijn de eigenschappen van het profetische leiderschap type “spiritueel”? Eigenschappen seculier Eigenschappen profetisch leiderschap type “spiritueel” leiderschap Equivalent Diametraal Spirituele luisterhouding Spirituele luisterhouding Omgang en oog voor Omgang en oog voor andere Omgang met God andere mensen mensen Intieme relatie met Intieme relatie met mensen Intieme relatie met God mensen Is vervuld van zijn eigen Is vervuld met Gods Geest essentie Wat opvalt, indien we beide tabellen overzien, is dat de verschillen van het profetische leiderschap type “spiritueel” niet groot zijn met het seculiere. Het Profetisch leiderschap heeft in zijn spirituele typering alleen een dimensie meer, een dimensie dieper dan het seculiere. Juist deze dimensie meer maakt het verschil zo groot. 4.2.4 Profetisch leiderschap Profetie bestempel ik ook wel als gemeenteopbouw met onberekenbare uitkomst. Het is in de bijbel bij uitstek de gave genoemd voor de opbouw van de gemeente. Om die reden wil ik dan ook speciaal aandacht besteden aan de gave van profetie en de rol van de Nieuw Testamentische profeten in onderscheidt van de Oud Testamentische profeten. Naar mijn vaste overtuiging dient profetie weer een prominente rol te krijgen binnen het geestelijk leiderschap en in de gemeente. Er bestaan veel misverstanden en vooroordelen ten aanzien van Nieuw Testamentische profetie. Temeer reden om hier ruim aandacht aan te besteden. Ik maak hierbij in het bijzonder gebruik van twee boeken: • Wayne A. Grudem, The gift of prophecy, 1988 • Mike Bickle, Groeien in de profetische bediening, 1998 Wayne A. Grudem geeft in zijn boek een uitgebreide theologische onderbouwing van ouden nieuwtestamentische profetie terwijl Mike Bickle in zijn boek meer de praktische toepassing van nieuwtestamentische profetie beschrijft. Profetie in de gemeente, een zegen? Wanneer ik mijzelf de vraag stel: kan profetie tot zegen zijn in de gemeente, besef ik dat je eerst moet weten wat profetie inhoudt. Ik kijk daarbij eerst naar de definitie van Blad Datum Auteur Versie



Schwartz. De gave van profetie is een bijzondere bekwaamheid, die God aan sommige leden van het lichaam van Christus geeft, waardoor ze in staat zijn een boodschap van God voor zijn volk rechtstreeks van de Heilige Geest te ontvangen en door te geven. Het valt mij op dat Schwartz hier spreekt over drie kernpunten: sommige leden, een boodschap van God en rechtsreeks van de heilige Geest. Als ik deze definitie plaats naast de definitie van Mike Bickle in het genoemde boek, dan zien we enige overeenkomsten. Profetie is in de meeste gevallen een verslag ‘in menselijke woorden van hetgeen God in onze gedachten brengt’. God geeft gedachten in ons hoofd die wij overbrengen in de hedendaagse taal. Zij zijn een vermenging van Gods woorden en de woorden van de mens. Ook Mike Bickle spreekt van het ontvangen van een boodschap van God. Schwartz geeft nog aan dat dit rechtstreeks, zonder menselijke tussenkomst gebeurt. Dit komt weer terug bij Mike Bikcle in de vorm dat God het is die ons rechtstreeks bepaalde gedachten geeft in ons hoofd. We zien echter ook een toevoeging die we bij Schwartz niet terug vinden. Een vermenging van Gods woorden en woorden van de mens. Mike Bickle gaat er vanuit dat profetie niet altijd 100% Gods woord hoeft te zijn. Dit is een onderscheid wat we bij Schwartz niet terug vinden. Verder is de vorm waarin men een boodschap krijgt niet genoemd bij Schwartz. In het boek van Mike Bickle gaat men uit van ‘indrukken’, of gedachten, alhoewel visioenen en openbaringen niet uitgesloten worden. In de meeste gevallen zal het echter gebeuren door ‘sterke indrukken’ die men heeft. Verder staat hier niet vermeld dat sommige leden dit krijgen. Door het aanhalen van een gedeelte uit het boek van Dr. C. Graafland “Gedachten over het ambt” kunnen we licht werpen op deze zaak. Vanuit het vervulde en voltooide profetische werk van Christus gaat nu de gemeente in dit profetische werk delen. Ze is niet alleen een koninklijk priesterdom maar ook een profetische gemeente. Of beter: een profeterende gemeente en als zodanig een gemeente van profeten. Het blijkt in de samenkomsten van de gemeente niet zo toe te gaan, dat één speciale ambtsdrager als profeet optreedt, die de boodschap van God aan de gemeente ambtelijk doorgeeft. Nee, de gemeente zelf profeteert. De een na de ander komt aan de beurt. Natuurlijk niet allemaal tegelijk, want dan komt er wanorde. Maar ze komen wel allen aan de beurt, al is het niet in dezelfde samenkomst. De gemeente oefent dus de profetie uit. Eigenlijk is de hele gemeente profetisch begaafd. Profetie kan in principe door ieder lid van de gemeente tot de gemeente komen. Er bestaat dus een algemene profetische bediening van heel de gemeente. In het boek van Mike Bickle wordt dit ook onderkend als hij het volgende zegt, “Wij moeten plaats maken voor deze uitingen, want de Heilige Geest leeft in een ieder van ons en beweegt Zich over ieder lid van het lichaam. Een ieder van ons is een potentieel vat voor een op de juiste tijd gegeven belangrijk woord van onze Heer Jezus, Hoofd van de kerk”. Als laatste wil ik nog een citaat aanhalen uit het boek van Dr. L. Floor “De doop met de Heilige Geest”. Daarin zegt hij het volgende over profetie: “Profetie is een bijzondere uiting van de Heilige Geest, die in de gemeente van het Nieuwe Testament woont en werkt. Zo’n profetie wordt een openbaring genoemd. Wat moeten we onder dit openbaringskarakter van de profetie verstaan? Het houdt in de eerste plaats in dat het spreken van de profeet onder de directe aandrang van de Heilige Geest geschiedt. In de tweede plaats heeft het ook betrekking op de inhoud van het gesprokene. De profeet ontvangt een inzicht in de verborgenheden van God. Ten derde ontvangt de profeet inzicht in de bedoeling en de voortgang van de heilsgeschiedenis”. Ook hier vinden we weer het ontvangen van een inzicht, een gedachte, van God door zijn Heilige Geest. Een extra aspect, dat ik bij de anderen niet ben tegen gekomen, is dat de Heilige Geest iemand ook ‘dringt tot spreken’. Je kunt letterlijk je mond niet houden wanneer de Heilige Geest je dringt om iets te zeggen.




Persoonlijk trek ik de volgende conclusie over de inhoud van profetie: 1. Profetie is het ontvangen van inzichten door de Heilige Geest, gegeven in gedachten, indrukken of visioenen (bovennatuurlijke vorm), omtrent Gods wil voor de gemeente. Dit kan voor het heden zijn of voor de toekomst. 2. Er is een algemene (gemeente breed) profetische gave uitgeoefend door alle leden en er is een bijzonder specifieke profetische gave uitgeoefend door sommige leden waar met name Schwartz op doelt in zijn definitie. 3. Het verschil tussen algemeen en specifiek ligt in de wijze waarop de boodschap van God tot iemand komt. ‘Indrukken’ zijn algemeen van aard, visioenen, hoorbare stemmen en andere bovennatuurlijke vormen zijn niet algemeen van aard. Als je mij vraagt of profetie van zegen kan zijn voor de gemeente ben ik sterk geneigd daar volmondig, ja op te zeggen. Door middel van profetie leidt God zijn gemeente. Natuurlijk niet alleen door profetie, maar het is wel een belangrijk middel. Dr. L Floor zegt hiervan, “Het charisma van de profetie neemt in het Nieuwe Testament een bijzondere plaats in”. En Mike Bickle zegt het nog stelliger, “God heeft bepaald dat de kerk profetische invloed nodig heeft om op de juiste wijze bemoedigd te worden om zodoende het ongeloof en de verveling, waar zovele van de kerken vandaag aan de dag mee te maken hebben, tot een minimum te beperken”. Nu kun je en moet je hier wel enig voorbehoud bij maken. In het boek van Mike Bickle worden vele valkuilen genoemd waardoor de zegen van profetie om kan slaan naar wanorde, afgunst en partijschappen in de gemeente. In hoofdstuk 4 wil ik verder ingaan op deze valkuilen voor gemeente en profeet. Voordat ik dat doe kijk ik eerst in hoofdstuk 3 nog wat verder naar het doel van profetie. Het doel van profetie In 1 Cor.14 : 3 komen we deze drie aspecten, troost, bemoediging en correctie tegen als een drieledige doelstelling van profetie. In het Grieks worden de woorden oikodome (opbouw), paraklesis (bemoediging) en paramuthia (vertroosting) gebruikt. Interessant is het commentaar bij dit vers dat vermeld staat in de “Studiebijbel”. Daar staat geschreven, “In tegenstelling tot degene die in tongen/talen spreekt, richt degene die profeteert zich wel tot mensen. Daarom is de gave van profetie bij uitstek geschikt voor toepassing in de gemeente. De profetie bewerkt ‘opbouw’ – zowel in de zin van versterking van het individuele geloofsleven als in de zin van versterking van de gemeenschap – en ook ‘bemoediging’ en ‘vertroosting’. Het woord paraklesis heeft een brede betekenis, o.a. ‘oproep’, ‘vermaning’, ‘bemoediging’ en ‘vertroosting”. Troost brengen doe je in de regel aan iemand die verdriet heeft. Deze betekenis is bij ons het bekendst. Dat heeft iets van aanmoediging in zich en opbeuring. Iemand is verdrietig om wat voor reden dan ook, dit kan zijn omdat hij of zij iemand verloren heeft. Maar het kan net zo goed zijn dat iemand teleurgesteld is in een ander en daar verdriet over heeft. Meestal is het zo dat die persoon op dat moment even het zicht op God en zijn beloften kwijt is. Paulus troost de Corinthiërs in 2 Cor.4:16 met betrekking tot het sterven van gemeenteleden door hen te wijzen op Gods beloften in zijn Woord. Dat gebeurt nu nog net zo vandaag. Er is iemand verdrietig, terneer geslagen of onzeker en op dat moment ‘schiet’ jou een belofte uit Gods Woord te binnen waardoor je hem of haar opbeurt, troost. Je helpt hem weer zicht op God te krijgen en Zijn werkelijkheid. Je bent jezelf er dan misschien niet van bewust geweest, maar je hebt door Gods Geest een profetisch woord mogen spreken. Een woord van troost. Dit kan dus op individueel niveau, maar ook op groepsniveau. Het eerste gebeurt veelal onopgemerkt en achter de schermen. We hebben daar niet zoveel moeite mee. Maar Blad Datum Auteur Versie



wat als iemand een woord van troost heeft voor de hele gemeente? Als het een dominee betreft die dit woord brengt staan we daar wel open voor. Maar een ‘gewoon gemeentelid’, een ‘leek’, dat kan toch niet?! Mike Bikcle zegt hiervan: “Door profetie worden de harten van de kinderen verfrist en vernieuwd, temidden van vermoeidheid en wanhoop”. Het woord bemoedigen heeft veel raakvlakken met vertroosten. Bij vertroosting geef je weer zicht op Gods beloften als Zijn trouw en genade. Bij bemoediging ‘trek je iemand er weer bij’. Het heeft de betekenis van ‘aansporen’, ‘(vriendelijk) aanmoedigen’ en ‘erbij roepen’. Door iemand te troosten bemoedig je hem of haar. Je trekt hem of haar weer terug in de kring van hen die vast houden aan Gods beloften. Eigenlijk is het een direct vervolg op de vertroosting. Twijfel niet langer maar geloof zei de Here Jezus tegen Thomas en daarmee moedigde Hij hem aan los te komen uit zijn mogelijke depressie. Ook dat is profetie, een door Gods Geest gestuurd woord ter bemoediging voor het individu of de gemeenschap als geheel. Correctie of vermaning moet opbouwend zijn voor de gemeente. Dat geldt natuurlijk ook voor de andere aspecten, vertroosten en bemoedigen. Maar bij correctie ligt dit nog veel gevoeliger. Niemand vindt het leuk om terechtgewezen te worden. We hebben dan gauw het gevoel vernederd te worden. Op geloofsgebied komen dan gevoelens boven van, jezelf minder heilig voelen of minder geestelijk dan die ander. Paulus gebruikt hier het woord ‘opbouwen’. Dit woord is dan bedoeld in overdrachtelijke zin en slaat op de geestelijke groei. Correctie of vermaning heeft tot doel dat belemmeringen weggenomen, gecorrigeerd worden, opdat er weer groei kan plaats vinden. Als gemeente moet je hier uiterst voorzichtig mee omgaan. Er is sneller iets stuk gemaakt dan geheeld. Mike Bikcle zegt het volgende hiervan; “Groeiden onze harten in tedere liefde voor Jezus? Groeiden wij in ons vermogen om moeilijkheden in liefde te verdragen? Konden wij onze vijanden met liefde zegenen? Dit zijn de zaken waarvan God wil dat de profetische bediening ze met succes zal meedelen”. Door profetie openbaart God de dingen in ons hart waardoor wij struikelen. Voorbede is een van de belangrijkste doelen van de profetische bediening. Juist door profetie wordt een mens aangezet tot gebed. Profetie staat niet op zichzelf maar verwijst altijd ergens naar toe. Als God de dingen in ons hart openbaart door profetie brengt ons dat op de knieën. Dit kan persoonlijk zijn maar ook gelden voor de gemeente als geheel. De Heer kan bepaalde misstanden in de gemeente laten zien door een profetisch woord. Zouden wij ons dan niet verootmoedigen en voorbede doen voor de gemeente? Hier komt tevens één van de schaduwkanten naar voren van een profetische gave. Wat als iemand met een profetische gave de misstanden ‘ziet’, maar er luistert niemand? Zou zo iemand niet verteerd worden door pijn en verdriet? We kunnen in dit opzicht een vergelijk trekken met de oudtestamentische profeten. Ook daar is pijn, verootmoediging en voorbede. Het zoeken naar Gods wil heeft alles met profetie te maken. Door profetie openbaart God ons zijn wil voor het persoonlijk leven en het leven van de gemeente als geheel. Maar toch niet enkel door profetie? Nee, de meest algemene wijze waardoor God ons zijn wil openbaart is door zijn Woord, de bijbel. Op talloze wijzen kan God ons echter zijn wil openbaren. Het is niet wijs om daarin ook maar enige grens of beperking aan te geven. Profetie is een zeer directe manier waardoor de Heer ons zijn wil openbaart. Mike Bikcle zegt daarvan dat Gods Woord ons zijn wil openbaart voor en door alle




eeuwen heen. Profetie is met name betrokken op Zijn wil in actuele situaties. Hij zegt, “Het opent onze ogen voor de wil en het plan van God voor ons in deze tijd – wat Hij speciaal nu in en door ons wil doen”. Profetie helpt een gemeente ook te zien wat van haar verlangd wordt in de plaats en samenleving waar zij nú in is geplaatst. Welke kant moeten we als gemeente op? Wat is goed om te doen en goed om te laten? Je kunt niet alles aanpakken als gemeente. Schwartz (schrijver van de gaventest) gaat er dan ook vanuit dat God aan verschillende gemeenten verschillende roepingen schenkt. Dit stemt weer overeen met wat Mike Bikcle zegt in zijn boek, “Profeten dienen in de kerk om te helpen de functie die ze heeft te vervullen. Zij zijn een van de “leden die voorzien” (Ef.4:16) voor de kerk, en deze in staat stellen de profetische stem te zijn op de aarde”. Het doel van profetie is veelomvattend. Het heeft betrekking op wellicht alle gebieden van gemeenteopbouw. Paulus raad ons dan ook (sterk) aan om te zoeken naar -, te verlangen naar - en te bidden om -, de gave van profetie. Uiteindelijk zal een vurige liefde tot God en Jezus Christus het resultaat zijn van profetische openbaring. Door misbruik of lichtvaardige toepassing kan het omgekeerde ook gebeuren. Daarom wil ik nu gaan kijken naar enige valkuilen van een profetische toepassing in de gemeente. De valkuilen van profetie Zijn de valkuilen van profetie nu zoveel meer en anders dan bij andere geestelijke gaven? Ik denk dat het er niet méér zijn, wel ánders. Een onjuist gebruik is algemeen geldend voor alle geestelijke gaven. Een gave die op een onjuiste manier gebruikt wordt brengt verwarring en ten slotte veroordeling. Een duidelijk voorbeeld daarvan is de gave van tongentaal. Tongentaal is alleen geschikt om gebruikt te worden in de gemeente als er een uitlegger bij is. Zonder uitlegger verstaat niemand het en wordt de gemeente er niet door opgebouwd. Zo moet profetie ook op een goede en juiste manier toegepast worden in de gemeente. Maar het moet ook op een juiste wijze behandeld worden door de gemeente en op waarde geschat. Wat is de waarde van profetie voor de opbouw van de gemeente? Wat kunnen we ermee en wat kunnen we er niet mee? Het zijn vragen waar je als gemeente een bijbels antwoord op moet vinden wil je niet terecht komen bij een onjuist gebruik van profetie en het uiteindelijk afwijzen. Profetie is één van de geestelijke gaven die God heeft gegeven om de gemeente op te bouwen. Wij mogen dit niet zomaar afwijzen omdat wij zelf een onjuist gebruik maken van de gave door onkunde of een verkeerde inschatting. Een specifieke valkuil van profetie betreft een verkeerde inschatting. Profetie wordt nogal eens gezien als een woord wat absolute autoriteit zou hebben (overschatting). Dit is een verkeerde inschatting en berust niet op een bijbelse waarheid. Althans, niet indien we het hebben over nieuwtestamentische profetie. Dit misverstand wordt enerzijds veroorzaakt door onwetendheid en anderzijds door de manier waarop gemeenteleden, die menen een profetie ontvangen te hebben, dit aan de gemeente overbrengen. Indien iemand begint met de aanhef “zo zegt de Here” geeft men indirect de boodschap door dat dit geen tegenspraak duldt. Zoals we weten moet profetie altijd beoordeeld worden en is tegenspraak mogelijk. Op het verschil tussen oudtestamentische- en nieuwtestamentische profetie wordt nog kort ingegaan. Profetie kan ook onderschat worden. Mike Bickle zegt hiervan “als inspirerende profetie te vaak voorkomt in de gemeente wordt het gewoon en schenkt men er geen aandacht meer aan”. De gemeente zal zich moeten oefenen in het herkennen van profetie en het onderscheiden van de eigen gedachten. Als onechte profetie te vaak




voorkomt in de gemeente gelooft de gemeente er niet meer in. We moeten dieper ingaan op de vraag: wanneer is het profetie en hoe weet ik dat? Open staan voor de leiding van Gods Geest vraagt meer dan alleen feitenkennis. Het vraagt om geloof en onderscheiding van de geesten. Een goede (strakke) begeleiding en verzorging van deze gave door de leiders van de gemeente voorkomt veel onjuist gebruik. Daarbij komt nog eens het feit dat de meeste “profeten” ook niet de gave van het leiderschap hebben. Ten aanzien van de valkuil van een “onjuist gebruik” ligt een grote verantwoordelijkheid bij de leiders van de gemeente. Zij moeten zorgen dat de bakens er zijn opdat het schip van profetie niet aan de grond loopt. Dit kan door onderwijs, beheer en strakke begeleiding. Een van de grootste valkuilen binnen de toepassing van profetie en eigenlijk binnen de hele toepassing van de geestelijke gaven zijn wel de valkuilen van trots, jaloezie en afgunst. Nu zijn deze valkuilen al zo oud als de mens. De zondeval is in zekere zin voortgekomen uit jaloezie en afgunst. Het gelijk willen zijn aan God. Ontevredenheid met de positie die God je heeft gegeven. Een duidelijk voorbeeld in de bijbel is te vinden in de geschiedenis van Korach, Datan en Abiram. We vinden deze geschiedenis beschreven in Numeri 16: 1-50. Jaloezie en afgunst op Mozes en zijn bijzondere positie waren de oorzaak van veel ellende. Door het bijzondere van de gave van profetie is het gevaar van jaloezie etc. groter dan bij andere gaven. Profetie heeft een grote invloed in de gemeente en treedt daarom sterk op de voorgrond. Het feit dat iemand visioenen krijgt of dat God tot iemand spreekt door een droom kan al het gevoel geven geestelijker te zijn dan een ander. Natuurlijk wekt dit wrevel bij de overige gemeenteleden. Dit gevaar is heel reëel en de Heer weet dit. Om de bijzondere openbaringen van God was Paulus dan ook een doorn in het vlees gegeven, opdat hij ‘zich niet te zeer zou verheffen’. Maar zelfs al zou iemand die de gave van profetie heeft zich daar niet trots op laten voorstaan dan nog kan er jaloezie zijn en afgunst om het bijzondere van profetie. De leiders van de gemeente moeten voorkomen dat er grote druk op mensen ontstaat door de indruk dat je minder geestelijk bent als je deze gave niet hebt. Verder zal de mystiek en het verlangen om “supergeestelijk” te zijn weggenomen moeten worden door juist onderwijs. Mike Bickle schrijft: “Wij moeten ons best doen de mentaliteit van ‘hebben’ en ‘niet hebben’ ten koste van alles te vermijden. Dit zal de Geest van God werkelijk bedroeven (zie Rom.14 en 1Kor.12-14). Liefde voor God en elkaar moet het belangrijkste blijven in onze gemeente”. De grootste valkuil blijft het praktiseren van de geestelijke gaven zonder liefde!! Een totaal andere valkuil is de volwassenheid van de gemeente. Hoever is de geestelijke groei van de gemeente? Dit is een aspect dat nogal wat weerstand oproept. Het suggereert dat de een verder is in zijn geestelijke groei dan de ander. Toch spreekt de bijbel hier heel helder over. In de brief aan de Hebreeën (Hebr.5:11-14) vinden we een duidelijke aanwijzing voor dit aspect. Een belangrijk kenmerk van geestelijke volwassenheid is het kunnen onderscheiden van goed en kwaad. Binnen de toepassing van profetie in de gemeente een zeer belangrijke voorwaarde. De gemeente moet profetie kunnen toetsen. Daarin mogen fouten gemaakt worden. Vers 14 geeft ook aanleiding tot deze stelling waarin er gesproken wordt over twee termen, ‘gebruiken’ en ‘oefenen’. Je moet ‘het doen’ (gebruiken in de praktijk) en je moet ‘het oefenen’ (leren door het te doen). Als er geoefend wordt, worden er in de regel ook fouten gemaakt. Geestelijke volwassenheid wil dus niet zeggen dat er geen fouten meer gemaakt zullen worden. Het betekent wel dat men een bepaalde groei heeft bereikt waarin men in staat is goed en kwaad te onderscheiden. Toch blijft de vraag staan waar de geestelijke groei aan af te meten is? Dit is een vraag die moeilijk te




beantwoorden blijkt. In het genoemde bijbelgedeelte wordt gesproken over mensen die hun zintuigen geoefend hebben. Dit moeten we dan zien als het bevattingsvermogen van de gelovigen. De volwassen gelovigen zijn in staat goed en kwaad te onderscheiden, d..w.z. te proeven of een bepaalde soort van onderwijs waar en opbouwend is, of dat zij leidt tot dwaalleer (uit commentaar Studiebijbel). De leiders van de gemeente zullen t.a.v. dit aspect een inschatting moeten maken of de gemeente daartoe in staat is of een speciale groep mensen moeten selecteren die zij tot toetsen in staat acht. Een aantal toetsingscriteria is genoemd door Mike Bickle: • Brengt het eer aan de persoon van Jezus Christus? • Brengt het een grotere haat tegen de zonde en een grotere liefde voor gerechtigheid teweeg? • Brengt het een grotere eerbied voor de bijbel? • Leidt het de mensen in de waarheid? • Brengt het een grotere liefde voor God en de mensen? Een ander kenmerk van geestelijke volwassenheid is de groei in geloof. Hoever is ons geloof gegroeid? Het ontvangen van profetie wordt direct gekoppeld aan geloof. Een verwijzing daarvan vinden we in Rom.12:7. In dit vers gaat het om het geloof van de profeet zelf. In het commentaar van de Studiebijbel staat vermeld, “Zij (degenen met de gave van profetie) moeten deze gave uitoefenen ‘overeenkomstig’ of ‘in overeenstemming met’ het geloof. Deze uitdrukking herinnert aan de ‘maat van geloof’ (vs3) en zal ongeveer hetzelfde moeten betekenen. Het gaat dus niet om de geloofsbelijdenis, maar om de geloofsovertuiging van de profeet, d.w.z. de zekerheid dat God spreekt. De profeten moeten in hun spreken rekening houden met de beperkingen van hun bediening. Die beperking wordt bepaald door de ‘maat van hun geloof’. Zij mogen dus niet méér verkondigen dan datgene, waarvan zij overtuigd zijn, dat het hen door de Geest is geopenbaard”. Wat geldt voor de profeet als enkeling geldt ook voor de gemeente als gemeenschap. Voor het ontvangen van profetie heb je geloof nodig, schiet je daarin te kort bid daar dan om. Een gemeente met een klein geloof zal zeer argwanend, sceptisch en zelfs afwijzend staan tegenover profetie. Het is daarom ook een bescherming van de leden die de gave van profetie ontvangen hebben. Het voorkomt dat zij hun gave iedere keer weer opnieuw moeten bewijzen omdat de gemeente er geen geloof aan hecht. Dit betekent natuurlijk niet dat iedereen die van zichzelf denkt dat hij of zij deze gave gekregen heeft ook direct erkend wordt als zodanig. Er mag zeker een proces van erkenning zijn door langdurige observatie en evaluatie. Maar als dit heeft plaats gevonden kan er geen reden meer zijn voor twijfel. De leiders zullen moeten inschatten of een gemeente er aan toe is om zich in te laten met profetie. Als er onvoldoende geestelijke groei is is het niet verstandig. De valkuilen met betrekking tot toepassing van de profetische gave in de gemeente zijn niet omvangrijker dan bij andere gaven. De valkuilen van trots, jaloezie en afgunst kunnen net zo goed in relatie staan tot andere geestelijke gaven. Hetzelfde geldt voor de geestelijke groei van de gemeente. Ook voor het ontvangen en toepassen van de overige geestelijke gaven is geestelijke groei een belangrijke voorwaarde. Wat een specifieke valkuil bij de profetische gave is is het gevaar van misbruik. Profetie is niet onfeilbaar, er blijft een menselijke interpretatie en toetsing nodig. Profetie mag dus niet gebracht worden alsof er geen tegenspraak meer mogelijk zou zijn. We moeten ons echter als gemeente niet laten afschrikken door wat fout kan gaan. Laten we bereid zijn om door het leerproces van onderscheiding te gaan. Ik sluit mij daarbij van




harte aan bij een citaat uit het boek van Mike Bickle: “In weerwil van de gevaren en de historische en mogelijke toekomstige misbruiken in de profetische bediening, is het nog steeds van het grootste belang om het in de gemeente van God de juiste plaats te geven. Paulus moedigt ons aan om de Geest niet uit te doven, en de uitingen van de Geest niet te verachten (1Thess.5:19). De Heilige Geest zal noodzakelijke en belangrijke bemoedigingen brengen in de harten van de gelovigen als zij het woord van God horen, gesproken door de “wie dan ook’s” – jong, oud, man, vrouw, opgeleid of niet opgeleide leden van het lichaam”. Voorwaarden voor de gave van profetie? Zijn er voorwaarden te noemen voor de toepassing van profetie in de gemeente? Ik ben geneigd om deze vraag met ja te beantwoorden. In het vorige hoofdstuk zijn twee belangrijke voorwaarden naar voren gekomen, te weten: • Gaven dienen uitgeoefend te zijn in liefde. • De geestelijke groei van de gemeente moet zodanig zijn dat de gave van profetie toegepast kán worden (in geloof toegepast en in geloof ontvangen). Zijn dit de enige voorwaarden of zijn er nog meer te noemen? Met betrekking tot de toepassing van profetie is er denk ik nog één voorwaarde te noemen, gehoorzaamheid. In de brief van Jacobus (Jac.1:22-25) wordt gesproken over gehoorzaamheid. We moeten niet alleen hoorders zijn maar ook daders anders misleiden wij onszelf. Dit geldt ook voor de toepassing van profetie in de gemeente. Als wij ons openstellen voor profetie dan moet de intentie van ons hart zijn om te gehoorzamen. Wat de Heer ons ook door zijn Geest gebiedt, we zullen daaraan gehoorzaam moeten zijn. God wil de gemeente mede door profetie opbouwen tot volwassenheid. Als zij niet de intentie heeft om te gehoorzamen is op ons van toepassing wat de Heer gezegd heeft tegen zijn volk Israël in Zacharia 7:11-13, “Maar zij weigerden te luisteren, zetten hun schouder er dwars tegenin en stopten hun oren toe om niet te horen.; hun hart maakten zij als diamant, om niet te horen naar de onderwijzing en de woorden die de Here der Heerscharen door zijn Geest, door de dienst van de vroegere profeten, had doen overbrengen. Daarop kwam er een grote toorn van de Here der Heerscharen. En gelijk Hij riep zonder dat zij gehoor gaven, zo ook zullen zij roepen zonder dat Ik gehoor geef, zeide de Here der Heerscharen”. Indien de intentie van ons hart is, wanneer de profetie ons niet aanstaat, om niet te gehoorzamen moeten we niet menen dat er profetie komt in de gemeente. In de vorige alinea ben ik ingegaan op de voorwaarden voor toepassing van profetie in de gemeente. Nu wil ik gaan kijken naar de vraag of er ook voorwaarden te noemen zijn voor het ontvangen van profetie. Is het ontvangen van profetie afhankelijk van een bepaalde methode. Zoiets als “indien je maar het juiste knopje vindt”. Mike Bickle zegt hiervan dat we niet moeten proberen om spontane ervaringen te systematiseren. Nee, er bestaat geen methode om een profetie te krijgen We hebben hier te maken met de soevereiniteit van de Geest. Daar zit iets van bevrijding in. We kunnen onszelf een ingebeelde methode opleggen in de vorm van een aantal voorwaarden als heiligheid en de juiste mate van geestelijke gesteldheid. Ik bedoel dit, we hoeven niet eerst supergeestelijk of super heilig te zijn om een profetie te ontvangen. Dat te weten werkt bevrijdend. Het is niet in de eerste plaats onze inspanning of ons zoeken, maar Gods soevereiniteit waardoor we profetie ontvangen. Er bestaat dus geen methode voor het ontvangen van profetie. Profetie wordt ontvangen door genade, niet door goede werken. Het is geen teken van persoonlijke godsvrucht, een promotie of




waardering van God. Ook geen bewijs van goed gedrag of grotere toewijding. Nee, profetie wordt geven door de Heilige Geest uitsluitend om anderen tot zegen te zijn. Wat is de motivatie? De motivatie kun je niet echt onder de voorwaarden scharen. Want wie durft te beweren dat hij /zij zeker is over de zuiverheid van zijn/haar motivatie? Arglistig is het hart, wie zal het doorgronden? Alleen God kent de ware motivatie van het hart. Daarom moeten we er wel om bidden of God de motivatie van ons hart wil toetsen. Ik wil verder wat betreft de motivatie om te profeteren een gedeelte aanhalen uit het boek van Mike Bickle; “De profetische bediening moet gekenmerkt en bezegeld zijn met een liefde voor en een opmerkzaamheid naar het hart van God toe. Het is een bediening die gepassioneerd het hart van God voelt en openbaart aan de kerk en de wereld. Profetische bediening heeft niet alleen te maken met informatie, maar ook met de mogelijkheid om in zekere mate de bewogenheid, het verdriet en de vreugde van God te ervaren. Vanuit dat ervaren van God zal de openbaring komen wat betreft sommige van zijn toekomstige plannen en doelen. Als u ‘oprecht verlangt te profeteren’ (1 Kor.14:39) door alleen maar informatie te zoeken vanuit de gedachten van God, bent u aan de hoeksteen en de essentie van de profetische bediening voorbijgegaan – de openbaring van zijn hart”. Onze motivatie moet niet zijn om het “buitengewone” van profetie of eer en bewondering te ontvangen. Liefde tot God en de wereld is de enige motivatie. Er zijn voorwaarden te noemen voor de toepassing van profetie wil het niet uitmonden in afbraak in plaats van opbouw. Liefde en gehoorzaamheid zijn wel de belangrijkste daarin. Er zijn voor het ontvangen van profetie geen speciale methoden of eisen waaraan we moeten voldoen. Iedere christen kan van God horen, het toetsen en worden geleid door de Heilige Geest. Begeleiding van de profetische gave Bij het toepassen van de profetische bediening in de gemeente wordt er veel gevraagd van de geestelijke leiders. Er kan veel mis gaan wanneer een gemeente besloten heeft ruimte te geven aan de profetische bediening. Maar eigenlijk ook weer niet meer dan bij de toepassing van andere charismata. Zo is bijvoorbeeld de gave van leraar (dominee) verworden tot een universitair niveau. Uit angst voor fouten en dwaling hebben we de eisen opgeschroefd. Wat mij betreft zijn we hierin doorgeslagen. Want zoals de geschiedenis leert is het hebben van een universitaire graad in de theologie geen garantie voor een zuivere leer. Het is dus niet vreemd dat we als gemeente huiverig zijn voor de toepassing van een gave waarin veel mis kan gaan. Toch moet ons dat niet ontmoedigen en in het bijzonder geldt dat de geestelijke leiders. God heeft ons niet de gave van profetie gegeven om ongebruikt te laten liggen. Omdat er veel mis kan gaan zijn de selectiecriteria voor geestelijke leiders van groot belang. Mike Bickle constateert vanuit zijn ervaring dat de kerk gebrek heeft aan wijze/volwassen herders en leraars om de profetische bediening in de gemeente te besturen en te verzorgen. Je zou kunnen zeggen dat er een grote behoefte is aan bekwame leraars. Dit hoeven niet uitsluitend mensen te zijn met universitair niveau en klinkende titels. Het moeten mensen zijn die onderscheid weten te maken tussen een door de Heilige Geest geïnspireerde ervaring en eigen onderwijs of opinie. Herders en leraars die hebben geleerd hoe ze de profetische bediening op effectieve wijze kunnen leiden om ze in te voegen in het werk van de bediening van de kerk. Er zijn leiders nodig met visie voor een team met een verscheidenheid aan gaven om de profetische bediening te besturen en te verzorgen. Nu zou je kunnen denken, wie is tot zoiets in




staat? Deze eisen zijn te hoog, daar voldoet niemand aan. In zekere zin is dit waar. Maar er wordt dan ook niet gezegd dat alle capaciteiten in één persoon aanwezig moeten zijn. Er wordt gesproken over een team waarin mensen met verschillende gaven en capaciteiten zitten. Daar bovenop zegt Mike Bickle in geloof en vertouwen, “God zelf verwekt leiders die zijn toegerust door de Heilige Geest en die hard hebben gewerkt om zichzelf toe te rusten”. Onze bekwaamheid is altijd Gods werk. In bovenstaande paragraaf is gesproken over het besturen en verzorgen van de profetische bediening. Als eerste wil ik nu wat dieper ingaan op het besturen van de profetische bediening. Besturen is vrij vertaald “zorgen dat je op de juiste weg blijft, de juiste koers houdt”. Besturen heeft iets met management te maken. Dat betekent niet alleen controleren en sturen naar het doel zoals jij voor ogen hebt. Het houdt veel meer in, denk maar eens aan stimuleren, beheren en verzorgen. Profeten moeten geholpen worden en ondersteund door de gemeente en met name door het leiderschap. Als de gave van profetie niet bestuurd wordt is het vragen om problemen. Het is wellicht daarom dat men in het algemeen zo terughoudend is met de gave van profetie. Bij toepassing van de gave in de gemeente wordt hij veelal niet bestuurd. Het leiderschap speelt een grote rol in het besturen van de profetische gave. Er hangt veel vanaf of de gave op een juiste manier bestuurd wordt. Een profetie die niet goed wordt uitgelegd of geïnterpreteerd is zeer gevaarlijk. Daarom is het noodzaak dat de profetie in de gemeente blijft binnen de juiste geestelijke autoriteit. Een van de redenen waarom we kunnen eisen dat alle richtinggevende profetieën via het leiderschap moeten gaan is, omdat het omslachtig is om in een openbare bijeenkomst door het proces van de juiste uitleg van het woord te gaan. Er dient eerst een grondige toetsing plaats te vinden alvorens een richtinggevende profetie in de gemeente wordt ingebracht. Mike Bickle waarschuwt in zijn boek met name voor twee typen profetieën, hij zegt: “Wees dubbel voorzichtig met richtinggevende profetieën of corrigerende profetieën”. Als advies neem ik de drie punten over van Mike Bickle voor geestelijke leiders wanneer zij te maken krijgen met richtinggevende profetieën of corrigerende profetieën: 1. Bespreek de openbaring met een meer volwassen leider om zijn of haar inzicht hierin te verkrijgen, zonder noodzakelijkerwijs de identiteit van de persoon of personen in kwestie bekend te maken. 2. Bid voor de persoon en situatie, en vraag God om u inzicht te geven en het juiste moment om het te delen. 3. Als u het woord brengt, doe het dan in een niet-autoritaire stijl, zodat hij of zij zich niet voor het blok gezet voelt en u niet hoeft te verwerpen als hij of zij de boodschap niet kan ontvangen. Als het een waar woord is, en zijn of haar hart is recht voor God, zal het zijn invloed uitoefenen, zelfs als u het op een nietautoritaire manier brengt. Ga nooit zomaar in op een richtinggevende profetie of corrigerende profetie maar wacht op de bevestiging van twee of drie getuigen. Zo doen we aan goed en verstandig “management” en vindt er geen veronachtzaming van profetie plaats door slecht bestuur. Bij het bestuur van de profetische gave is al gesproken over het verzorgen van deze gave. Dit wil ik nu wat meer concreet maken. Als eerste betekent verzorgen dat er ruimte gegeven is om fouten te maken zonder direct op de vingers te tikken. Deze ruimte staat in het kader van verstandig “management” door de geestelijke leiders




zoals onder besturen van de profetische bediening is aangegeven. Veronachtzaam de profetieën niet zegt Paulus in de brief aan de Corinthiërs. Indien gemeenteleden geen ruimte krijgen om te streven naar de gave van profetie, geen stimulans krijgen om hun gave te gebruiken ten dienste aan de gemeente, is dat dan geen veronachtzaming? Zeker wel, de Geest dooft uit en wij zondigen tegen God. Samen met de gemeente moeten de leiders energie stoppen in zaken waar ze samen in gelooft, zodat hun bestaan niet langzaam aan verdwijnt. Als tweede betekent verzorgen een klimaat, creëren waarin correctie plaats kan vinden. Geen terechtwijzing ‘en plein public. Een profeet die op zichzelf opereert mist de correctie. Hetzelfde geldt voor herder, leraar of evangelist. Gemeenteleden met dezelfde gaven kunnen elkaar leren en aanscherpen. In een kleine kring kan de gave groeien of “aanwakkeren” zoals Paulus zegt tegen Timotheüs. Het gevaar is dat een profeet of een profetie op zichzelf blijft staan. Profetie op zichzelf is niet voldoende: het behoeft uitleg en toepassing. Waar kan dit beter plaats vinden dan in een kleine kring? De begeleiding van de profetische gave is van essentieel belang voor de toepassing en continuering ervan. In het ergste geval verdwijnt de profetische bediening in de gemeente. De Geest is gedoofd, met alle geestelijke armoede van dien. Dit vraagt veel van het leiderschap in de gemeente. Geestelijke leiders die een grote mate van geestelijke volwassenheid in het geloof bereikt hebben zijn hierbij een voorwaarde. Als deze leiders er niet zijn is het nog onverstandig om de profetische bediening ruimte te geven in de gemeente anders dan in de kleine kring. De lerende gemeente, oefening van profetie Een relatie hebben met de levende God is verre van voorspelbaar. Zoals een bekende spreuk zegt: “God heeft ons geen kalme reis beloofd, maar wel een behouden aankomst in Christus Jezus”. Er gebeurt van alles onderweg, we moeten dingen leren als vertrouwen hebben en afleren alles in de hand trachten te houden. Veelal is ook het beeld van de pelgrimsreis in de woestijn aangehaald. Wandelen met God in de woestijn met al zijn gevaren en schoonheden in een telkens veranderend landschap. Een relatie hebben met God is dynamisch. God heeft ons in Christus vrijheid gegeven. En juist die vrijheid kan ons zo benauwen. Liever kaderen we onze vrijheid weer in zodat we weten waar we aan toe zijn. Zo geeft profetie ook veel onrust en angst om te zondigen tegen God. Wat komt van God, en wat komt uit onszelf? Is deze gedachte die ik heb gekregen, dit inzicht, wel uit God of ben ik mijzelf voor de gek aan het houden? We weten er eigenlijk geen raad mee. Dan er maar liever niet aan beginnen, dan kunnen we ook niets verkeerd doen. Een dwaze gedachte. Oprecht christendom is een dynamische relatie met een levende God, en dat kan niet worden gereduceerd tot formules en droge orthodoxie. De leiding van de Heilige Geest, bij velen de schrik van het hart. De Geest waait immers waarheen Hij wil? Je weet nooit van tevoren waar je uitkomt! Voor anderen is het een dynamisch avontuur waarin veel geleerd kan worden over God en over jezelf. De Heilige Geest overtuigt immers van zonde (leren over jezelf), oordeel (leren over God) en gerechtigheid (leren over God’s wil voor je leven). De leiding van de Heilige Geest heeft alles te maken met de vrijheid die we hebben gekregen in Christus. Door de leiding van de Heilige Geest kunnen we weten waar de nieuwe grenzen liggen van onze vrijheid. Profetie is daarbij een gave van God waardoor Hij mede Zijn gemeente wil leiden, versterken en bemoedigen. God verlangt van ons dat we opmerkzaam zijn op de leiding van de Heilige Geest. Dooft de Geest niet uit en veracht de profetieën niet, zijn dat geen directe verwijzingen om open te staan voor de leiding van Gods




Geest? Dit gaat zelfs veel verder doordat Paulus spreekt in Romeinen 8 vers 14: “Want allen, die door de Geest Gods geleid worden, zijn zonen Gods”. De leiding van Gods Geest staat tegenover de leiding door het “vlees”, dat is je eigen begeerten en verlangens (Gal.5). Open te staan voor de leiding van Gods Geest moet je leren en betekent tijd nemen om te luisteren, stappen in geloof nemen met vallen en opstaan. Laten we daarbij niet ontmoedigd raken. Het ontmoedigd raken door Gods bevrijdende terechtwijzing spreekt van een geestelijke onvolwassenheid waar je overheen moet groeien. Gods zwijgen of niets doen op een moment dat wij wanhopig willen dat God zal spreken of handelen, dient er toe om de geestelijke volwassenheid te openbaren, zowel van de mensen als van de profeet. Iedere gelovige moet door de strijd heen om met God te leren wandelen, zelfs als Hij zwijgt. Profetie maakt daar een onmisbaar onderdeel van uit. Juist omdat in profetie het toetsen zit van het gesprokene brengt het je in een nauwe relatie en afhankelijkheid van God, want hoe zou ik kunnen toetsen zonder Zijn hulp? Profetie doet ons bidden en zoeken naar Gods wil voor ons persoonlijk en voor ons als gemeente. En als God zwijgt? Raken we dan in paniek of weten we ons te beheersen en te wachten op de “tijden en gelegenheden Gods”. Het is een onontkoombaar deel van geestelijke groei en in de profetie moet een gemeente Gods strategie van stilte begrijpen. Door onze vooropgezette mening trekken we soms de verkeerde conclusie dat Gods liefde voor ons is afgenomen, of dat wij onwaardig zijn om zijn aandacht te krijgen of misschien dat wij voor iets worden gestraft. Wandelen met God in profetie is een levenslange leerschool van het vinden van de balans tussen wat jezelf moet doen en wat je aan God moet overlaten. Profetie helpt ons daarbij. Profetie vraagt om een open houding naar de leiding van Gods Geest. Dat gaat met vallen en opstaan. Het brengt je in grote afhankelijkheid van God en Zijn hulp. Dat maakt het ook zo dynamisch en vreugdevol ook al kun je jezelf wel eens behoorlijk stoten. Dit is mijn verlangen, dat we als gemeente een lerende gemeente durven zijn die open staat voor ongekende wegen omdat de Geest ons daarheen leidt. Verscheidenheid aan bedieningen Er zijn nog al eens wat onterechte gavencombinaties verondersteld. Gavencombinaties zijn gaven waarvan verwacht wordt dat ze logisch bij elkaar horen. Één van de meest genoemde gavencombinaties is wel die van herder en leraar. Met name voor een dominee wordt verwacht dat beide gaven in hem aanwezig zijn. Dat dit niet vanzelfsprekend is en zelfs uitzonderlijk is te noemen zegt ook Dr. C Graafland in zijn boek “Gedachten over het ambt” (pag.331): “De gave van herder en leraar moeten niet als (vaste) combinatie worden gezien. Behalve in 1 Tim.5:17 komt deze nergens voor. Ze vormen aparte taken, die verbonden zijn met aparte gaven en die een volledige werkzaamheid omvatten. Niet de combinatie maar de spreiding is kenmerkend. Een samengaan van beide moet dus als uitzonderlijk worden beschouwd en ook zo worden gewaardeerd”. Voor profetie is veelal verondersteld dat aan deze gave ook de gave van leiderschap gekoppeld is. Dit hoeft zeker niet zo te zijn. We moeten dus oppassen met verkeerde of valse verwachtingen te creëren door onterechte gavencombinaties toe schrijven aan een persoon. In het geval van de dominee verwachten sommigen zelfs alle gaven in hem aanwezig. God werkt in de regel niet door één persoon alleen. Veel mensen in het lichaam van Christus kunnen veel bijdragen in Gods gemeente, wij moeten ons realiseren dat we elkaars inzicht en bijdrage nodig hebben om iedere gave effectief te laten functioneren. Mike Bickle schrijft in zijn boek: “Iedere kerk heeft een evenwichtig inspreken nodig om zowel de




stabiliteit alsook de ijver en motivatie in de kerk te bewaren. Wij hebben allemaal de profeten nodig met de meer ongebruikelijke bovennatuurlijke manifestaties, maar wij hebben ook de toegewijde leraars, bewogen herders en al de andere bedieningen nodig”. Het is duidelijk wat hij hiermee wil zeggen, creëer geen “eilanden” door verkeerde vooronderstellingen! De ‘eenling’ is een uitzondering, want de Heilige Geest brengt het gehele lichaam in het proces van het geven en ontvangen van een profetisch woord. Profetie is voor en kan door alle mensen geschieden. Dit sluit niet uit dat er ook mensen zijn die meer regelmatig dienen in profetie. God wil dat alle gaven werkzaam zullen zijn in een groep mensen en niet slechts in een of twee leiders. Wij hebben veel teweeggebracht door een status te verbinden aan de verschillende bedieningen en gaven. Trots en afgunst zijn mede oorzaak van deze status (zie ook “Valkuilen van profetie” pag.152) . Het is de grote en verdrietige fout die al gemaakt is door Korach, Datan en Abiram (Numeri 16:1-50). Jaloezie en afgunst zijn de twee zonden waardoor Gods oordeel over hen werd afgeroepen. Het is God die kiest in welke bediening en met welke gaven een ieder Hem in het bijzonder mag dienen. Juist de gave van het dienen, welke in de ogen van de wereld het minst is, is in de ogen van God het meest. Meestal geven we niet bewust een status aan de gaven, maar op een bedekte manier in ons hart. Zo krijgen bedieningen die op de voorgrond treden al snel een hoge status. De dominee is daarbij het bekendste voorbeeld. Het is een valkuil waarvoor we allen gewaarschuwd zijn. Juist de gave van die ander is nodig om mijn eigen gave effectief en tot volle ontplooiing te laten komen. Er zijn geen meerdere of mindere gaven zoals Paulus zegt, er is wel verschil in de uitwerking op gemeenteopbouw. Het is belangrijk de gemeente te leren dat er geen verschil is in “meer en minder” (belangrijkheid) tussen de gaven. Er is echter wel verschil in invloed op gemeenteopbouw. Daar is wel onderscheid in “meer en minder”. In het boek van dr. L. Floor “De doop met de Heilige Geest” staat hierover: “Bij de beoordeling van de verschillende gaven en bij de beantwoording van de vraag welke gaven vandaag nog noodzakelijk zijn, is de doorslaggevende factor de vraag welke gave of gaven het beste een bijdrage leveren tot de opbouw van de kerk. (J.C. Coetzee, 1979, 18)”. En in het boek van dr. J. van Bruggen “Ambten in de apostolische kerk” is een zelfde strekking te lezen: “Door de weg van de zelfverloochenende liefde te gaan, worden wij rijp voor het streven naar de profetie, omdat deze het meest de opbouw van anderen kan dienen”. Mike Bickle is tot de volgende veelzeggende conclusie gekomen: “Het grootste effect van de kerk wordt gerealiseerd als de verscheidenheid van gaven en personen samenwerken als een bedieningenteam. Maar er is veel geduld en onderling respect nodig om om te gaan met de spanningen die voortkomen uit het verzorgen en leiden van een kerk met een verscheidenheid aan gaven. Tenzij wij leren om elkaar en het unieke werk van de heilige Geest in het leven van iedere persoon te respecteren, zullen wij terechtkomen in een heilige oorlog”. De Geest deelt de gaven uit zoals Hij wil, het is niet aan ons om hier vraagtekens bij te zetten. Net zoals de gemeente bestaat uit een “veelkleurigheid” aan persoonlijkheden zo bestaat er ook een grote variatie in de profetische bediening. Bij profetie denken we in eerste instantie aan “voorspellende” toekomstprofetie. Iemand die een visioen of droom krijgt over een toekomstige situatie. Er zijn echter allerlei vormen van profetie, zoals een woord van bemoediging of een corrigerende profetie en de richtinggevende profetie. Het is goed dit onderscheid te erkennen willen we profetie ook herkennen. Ons beeld van profetie is nog veelal gebaseerd op het beeld van het oude testament, er is echter een veel groter onderscheid gekomen. Dit is mede veroorzaakt doordat profetie niet alleen maar gelimiteerd is tot de geroepen profeten (door God zelf




geroepen en bekend gemaakt) maar bestemd voor alle gelovigen, geheel zoals Petrus al verkondigd heeft bij het ontstaan van de gemeente (Hand.2:14-22). In onderscheid van profetie wil ik één gave in het bijzonder naar voren halen, het profetische leiderschap. Er is niets wat meer profetisch is dan de kerk van Jezus Christus ‘die de wolk’ volgt, dat wil zeggen, de leiding van de Heilige Geest en waar Hij de nadruk op legt. Dit is een profetische dimensie die zich volkomen onderscheidt van dromen, visioenen of de manifestaties van de geest van profetie. Het is een uitdrukking van profetisch leiderschap. Dit profetisch-type leiders, die op juiste wijze de beweging van de wolk onderscheiden, zijn heel belangrijk voor de kerk. De leiders van verschillende nieuwe bewegingen zijn niet noodzakelijkerwijs degenen die de gave van profetie in werking stellen, zoals beschreven in 1Kor. 12, maar zijn in plaats daarvan mensen die duidelijk de richting onderscheiden waarin de wolk zich beweegt. Deze vorm van profetie is moeilijk te herkennen en is in de regel veracht in de gemeente, juist omdat zij verstrekkende gevolgen kan hebben. Het zijn de “richtingwijzers” voor de gemeente en een gemeente doet er verstandig aan deze vorm van profetie niet te verachten maar te toetsen of zij uit God is dan wel uit de mens. Als een gemeente serieus aan de slag wil met de gaven dan heeft zij gekozen voor een hoop “heilige onrust”. De gave van profetie geeft daarbij wellicht de meeste onrust. Het vraagt veel van het leiderschap en veel van de gemeente. Onderlinge wedijver en afgunst zijn de meest gevaarlijke pijlen die de boze op ons afstuurt in een poging Gods werk te frustreren. Toch is het alles waard voor wie met God op pad durft te gaan en niet bang is te vallen. We zijn door Jezus Christus aan elkaar verbonden en hebben alle gaven die God de gemeente heeft gegeven nodig. Zonder aanzien des persoons. Profetie in het oude en nieuwe testament In het boek van Wayne A. Grudem, “The gift of prophecy, in the new testament and today”, is uitgebreid beschreven wat de kenmerkende verschillen zijn van profetie in het oude en nieuwe testament. De primaire functie van de oudtestamentische profeten was “boodschapper van God” te zijn, om de werkelijke woorden van God aan mensen door te geven. Daar ontleende zij ook haar autoriteit aan. Het waren letterlijk Gods woorden die gebracht werden. Iedere profetie in het oude testament is uitgekomen of zal nog uitkomen. Dat gegeven maakt de oudtestamentische profetie ook zeer “eng” (beperkt). Of je bent een profeet van God en dan blijkt dat ook in de vervulling van de profetie, of je bent geen profeet omdat je profetie niet in vervulling gaat. Er waren maar twee mogelijkheden, je spreekt woorden namens en van God of je spreekt woorden namens en uit jezelf. De straf op valse profetie was dood door steniging. De profetie in het oude testament is een woord van God, het gaat daarbij om gehoorzaamheid of ongehoorzaamheid. Wat voor de oudtestamentische profeten geldt, geldt ook voor de apostelen in het nieuwe testament. Voor wie hier meer over wil weten verwijs ik naar hoofdstuk 2 van het boek van Wayne A. Grudem, “The gift of prophecy, in the new testament and today”. De woorden die de apostelen gesproken hebben en de boodschap die zij brachten is dezelfde autoriteit als de profeten in het oude testament, het zijn woorden van God zelf. De groep van de apostelen onderscheid zich van de profeten in het nieuwe testament. Het is uitermate belangrijk dit onderscheidt in het oog te houden bij de toepassing van profetie in de hedendaagse tijd. Apostelen hebben gesproken met de absolute autoriteit van Christus zelf. Bij de huidige profetie is dit zeker niet zo. Dit is één van de meest kenmerkende verschillen tussen de oudtestamentische en nieuwtestamentische profetie. De




theologische onderbouwing van deze stelling is uitgebreid beschreven in het boek van Wayne A. Grudem, “The gift of prophecy, in the new testament and today”. “Alledaagse” profetie van vandaag heeft niet dezelfde autoriteit als die van de oudtestamentische profeten of de nieuwtestamentische apostelen. Een tweede kenmerkend verschil is de beoordeling van profetie vandaag. Als profetie vandaag niet dezelfde autoriteit heeft als van de oudtestamentische profeten of de nieuwtestamentische apostelen dan moet het beoordeeld worden. In de brief aan de Corinthiërs roept Paulus de gemeente dan ook op om profetie te toetsen (1 Cor.14: 29). Dit toetsen houdt in een “wegen van” de profetie voor ieder persoonlijk, accepterend wat goed is en opbouwend en afwijzend wat fout is of misleidend (niet in overeenstemming met de Schrift). Hierbij wordt dus de profetie beoordeeld, niet de profeet zelf! Dit in tegenstelling tot de oudtestamentische profeten die wel beoordeeld werden of zij door God gestuurd waren of niet. Zo kan het dus zijn dat een profetie in de huidige tijd zowel ware als valse elementen in zich heeft. De gemeente moet over de profetie haar mening vormen waarbij er waardevolle en minder waardevolle of geen waardevolle aspecten in kunnen zitten. Dit toetsen was in de oudtestamentische tijd slechts beperkt tot één aspect, men sprak namens God en dan was de hele profetie aanvaardbaar of men sprak niet namens God en dan was de hele profetie verwerpelijk. Het was zwart of wit, geen mengeling. Een derde kenmerkend verschil is de wijze waarop vandaag profetie tot ons komt in vergelijk met de oudtestamentische tijd. In plaats van de directe, hoorbare-stem-vanGod openbaring, wordt veel profetie nu meegedeeld door de impressie van de heilige Geest in ons eigen hart. Hoewel directe openbaring nog steeds kan voorkomen is dit zeker geen regel maar uitzondering. Meer algemene vormen van openbaring zijn indrukken van de Heilige Geest – de kleine zachte stem, zo te zeggen – als tegenstelling tot de altijd onmiskenbare, hoorbare stem van God. De nieuwtestamentische profetie bestaat bovenal uit menselijke woorden van iets wat God die persoon in gedachten brengt. Daar zit dus altijd een interpretatieslag tussen van de mens en dat maakt de profetie feilbaar, onzuiver. Dit kan één van de redenen zijn waarom profetie in de gemeente op de achtergrond is komen te staan. Wanneer een profeet zijn status niet begreep en zich opstelde als een oudtestamentische profeet, met dezelfde autoriteit, dan kan er gemakkelijk een afwijzing van profetie in het algemeen komen. Profetie vandaag draagt immers niet de autoriteit als in de oudtestamentische dagen. Er dient altijd toetsing plaats te vinden door de gemeente, een profeet moet zich dat realiseren. Een algemene reden voor het op de achtergrond raken van profetie in de gemeente kan zijn dat profetie en andere charismata alleen floreren in een gemeente waarin een sfeer is van verwachtend geloof! Samengevat kun je zeggen over de priesterlijke en profetische bediening in het Oude Verbond dat: 1 de roeping slechts voor een enkeling was; 2 de criteria duidelijk en onmiskenbaar bepaald waren (de profeten ontvingen directe openbaring); 3 het oordeel over hen streng was. Profeten werden gedood als zij vals (niet door God geroepen) bleken te zijn. In plaats van een beperkt aantal is iedereen een priester, en de gave van profetie is verbreid door het gehele lichaam. In plaats van de profeten te stenigen wordt ons gezegd om hetgeen zij profeteren te beoordelen en te toetsen, om te zien of het van God komt. Daarom moeten wij de Oudtestamentische stijl van bediening achter ons laten, voor de meer subtiele manier van de Nieuwtestamentische openbaring.




De niveaus van profetie of bekwaamheid Is iedereen een profeet? Eigenlijk kun je bevestigend antwoorden op deze vraag. Ja, iedere gelovige kan van tijd tot tijd een profeet zijn. Iedere gelovige kan een profetie ontvangen van God. Hierover spreekt Petrus heel duidelijk in zijn toespraak die ook al is aangehaald in de paragraaf “Verscheidenheid aan bedieningen”. Toch is hier niet alles mee gezegd. Mike Bickle zegt hier het volgende over: “Er is een groot verschil tussen de profetische gaven, niveau van ervaring, volwassenheid en geloofwaardigheid van de verschillende mensen”. Er is verschil in geloofsgroei, gelovigen zijn meer of minder volwassen in het geloof. Zo kun je dit ook zeggen van de gaven. Een gave moet ontwikkeld worden, moet groeien. Schwarz zegt over deze ontwikkeling: “Als God u een bepaalde gave heeft gegeven, dan betekent het niet dat er op dit gebied niets te verbeteren zou zijn. Integendeel: U moet veel moeite doen deze gave ook te ontwikkelen (2Tim. 1:6)”. Zo bestaat er dus onderscheid afhankelijk van groei en ontwikkeling. Maar er is nog een onderscheid aan te geven onder de noemer bediening. Indien een gelovige een bediening heeft als profeet dan zal hij/zij in de regel meer profeteren dan een gelovige die daar geen bediening in heeft. Mike Bickle heeft het onderscheid in drie globale niveaus benoemd (zie onderstaande tabel).

Sterk profetisch

Gemiddeld profetisch

Zwak profetisch (onvolwassen)

Zoals Grudem ook verklaart, is profetie in de meeste gevallen een verslag ‘in menselijke woorden van hetgeen God in onze gedachten brengt’. God geeft gedachten in ons hoofd die wij overbrengen in de hedendaagse taal. Zij zijn een vermenging van Gods woorden en de woorden van de mens. Hierom dient een profetie ook altijd getoetst te worden door de gemeente. Koppel je dit gegeven aan de drie globale niveaus zoals in bovenstaande tabel is weergegeven dan krijg je het onderstaand beeld. Woorden van God Woorden van de mens

Sterk profetisch

Gemiddeld profetisch

Zwak profetisch (onvolwassen)

Praktisch iedereen die vervuld is met Gods Geest is in staat om op inspirerend niveau te profeteren (niveau 1 profetie).Een gelovige die een zwak profetische gave heeft zal echter in de regel minder accuraat profeteren dan een gelovige waarbij de gave sterk ontwikkeld is. De vermenging van menselijke woorden en wat van God is kan sterk uiteen lopen. Dat is simpelweg gezegd wat de tabel wil aangeven. Mike Bikcle zegt hierover: “Omdat er vele niveaus zijn van persoonlijke openbaring in de Nieuwtestamentische kerk (van een zwakke indruk tot hoorbare stemmen en visitatie van engelen), moet de boodschapper duidelijk zijn aangaande hetgeen hij of zij heeft ontvangen. Een zwakke indruk hoeft niet op dezelfde manier benadrukt te worden als




een open visioen”. Er is verschil in de mate van profetische gave. Er zullen gelovigen zijn in de gemeente die met vrij grote regelmaat profeteren. Gelovigen die visioenen krijgen of dromen met een profetisch karakter en gelovigen die ‘slechts’ een bepaalde indruk krijgen van Gods Geest. Als gemeente en als gelovige moet je kennis hebben van deze ‘niveaus’. Al te makkelijk zou een gemeente de sterk profetische gave wel erkennen en de zwak profetische gave verachten.. Wel open staan voor de openbaring met een ‘bijzonder’ karakter (droom of visioen) en niet open staan voor de subtiele openbaring van de Heilige Geest. De schaduwkanten van een profetische gave De gave van profetie heeft duidelijke schaduwkanten. Men spreekt ook wel over de valkuilen van profetie. Ik doel nu niet op de toepassing van profetie maar met het oog op de persoon. Zo noteert Schwarz als gevaar: “Wie een profetische gave heeft, is daardoor niet boven alle kritiek verheven. Integendeel: De bijbel zegt dat profetieën door de gemeente beoordeeld moeten worden (1Cor. 14:29)”. Een tweede gevaar valt binnen de categorie van onderscheiding. Vooral mensen die de profetische gave nog niet lang hebben, valt het vaak zwaar te onderscheiden tot wie hun boodschap gericht is: zij zelf, hun gemeente of een andere groep. Beide gevaren staan echter niet als belangrijkste gevaar op de ranglijst. Profetie begint met gehoorzaamheid aan de Zender. Als dat er niet is houdt een profeet op te bestaan. Mike Bickle zegt hierover: “Een belangrijke test voor een profeet is zijn gewilligheid om een moeilijk woord van God te brengen, en zijn gewilligheid om als gevolg daarvan de smaad en vervolging die de normale last van de profetische bediening is, te aanvaarden”. Gehoorzaamheid aan God brengt je soms in grote problemen, mensen die je verachten of bespotten, juist binnen de gemeente. Het is een last die een profeet moet dragen en die hem/haar veel verdriet en pijn kan bezorgen. In het aanvaarden van deze schaduwkant gaat een lang proces van leren en afsterven aan jezelf vooraf. Toeschouwers realiseren zich niet, hoe vaak profetische mensen worstelen en strijden met de ‘moeilijke tijden’ in hun eigen leven en bediening. Als een persoon het verlangen heeft om betrokken te zijn bij de profetische bediening, moet dat niet zijn omdat het opwindend lijkt. De pijn, de verbijstering en de aanvallen op deze mensen zijn veel groter dan op de meeste anderen. Mike Bickle schrijft: “Ik heb nooit een profetisch persoon ontmoet wiens leven bijzonder gelukkig was geworden vanwege zijn of haar gave. Het is heel gebruikelijk dat zij demonische aanvallen ervaren, tegenstand van godvrezende mensen en grote verwarring in hun eigen ziel hebben”. Iedere profeet of gelovige die een profetie uitspreekt dient zich bewust te zijn dat luisteraars de boodschap kunnen verwerpen. Dat maakt het zo moeilijk en frustrerend. Het gevolg van deze verwerping kan zijn dat een profeet zich de autoriteit gaat toe-eigenen van de oudtestamentische profeet om zijn/haar boodschap meer gezag te geven. Of zijn/haar boodschap niet meer brengt met liefde en bewogenheid. Zo heeft een profeet altijd te strijden met de verleiding van verbittering en hoogmoed. Profeten schijnen meer teleurstellingen met God te verduren te hebben dan de gemiddelde persoon. Zij zien vaak duidelijk hoe de dingen zouden moeten zijn, of hoe Gods plan voor hen is. Maar zij moeten langer wachten in geloof omdat zij verder vooruit zien. Omdat hun verwachtingen typisch hoger zijn, zijn zij dieper teleurgesteld. Het is gemakkelijker voor andere mensen om te genieten van het leven zoals het is, omdat zij niet zo gebukt gaan onder de wetenschap hoe de dingen zouden moeten zijn, en zij hoeven niet altijd in de pijn daarvan te leven. Dat dit ook bij de oudtestamentische profeten al zo was kunnen we lezen in Jeremia 15: 16-21. Daar




staat het volgende beschreven: “16 Als u tot mij sprak, verslond ik ieder woord; blij werd ik daarvan, diep gelukkig; want ik hoor bij u, Heer, almachtige God. 17 Vrolijk gezelschap zocht ik niet, ik had geen plezier. U maakte mij eenzaam, Heer, want uw woede was op mij overgeslagen. 18 Waarom moet dit maar blijven duren? Waarom zijn mijn wonden ongeneeslijk? Gaan ze nooit meer dicht? Ik durf werkelijk niet meer op u te rekenen, Heer, zomin als ik reken op water uit een beek die telkens droogvalt.’ 19 Toen zei de Heer: ‘Neem je woorden terug, dan zal ik je weer ontvangen, je weer bij mij toelaten. Besteed je woorden aan wat waarde heeft, en niet aan je overmoed. Dan zal het zijn of ik het zelf ben, als jij spreekt. Het volk moet zich tot jou keren, jij moet hun niet naar de mond praten 20 Als je zo kunt spreken, zal niemand je kunnen deren. Al trekken ze tegen je ten strijde, ik maak je tot een koperen muur, onneembaar. Want ik ben bij je, om je te helpen, om je te beschermen. Dat beloof ik. 21 Ik zal je bevrijden uit elk gevaar, je beschermen tegen elk geweld.” Vers 16 laat zien hoe Jeremia zicht van God heeft gekregen in hoe het zou moeten zijn. Jeremia is blij met dit zicht, deze visie. Het is alsof hij zegt, ja Heer, zo zou het moeten zijn, dat is goed en mooi. Dan komt de ontgoocheling (vers 17) want de werkelijkheid is anders en de droom is nog geen realiteit. God weet dit en is er boos over, de boosheid slaat over op Jeremia. God maakt Jeremia zogezegd deelgenoot van Zijn boosheid. Als er na verloop van tijd maar geen verandering komt in de situatie slaat bij Jeremia de verbittering en de twijfel toe (vers 18). Hij wordt zelfs opstandig naar God toe en zegt dat hij tevergeefs rekent op God. In vers 19 tot 21 volgt dan de terechtwijzing en bemoediging van God. Dit bijbelgedeelte laat iets zien van de worsteling en teleurstellingen van een profeet. God staat toe dat wij op de proef worden gesteld, en Hij ziet uit naar onze reactie van vertrouwen in Hem en vergeving voor degenen die ons verkeerd hebben behandeld. Profetische mensen hebben soms (of juist vaak?) ook moeilijkheden die door het leiderschap worden veroorzaakt. Als een gemeente geen leiderschap kent dat bestaat uit volwassen geestelijke leiders om de gave van profetie te besturen dan is het indirect vragen om problemen. Juist het leiderschap heeft in het besturen van de gave een grote verantwoordelijkheid. Zijn er geen volwassen geestelijke leiders bidt er dan om. Zonder deze leiders is het namelijk niet verstandig de gave van profetie toe te passen in de gemeente. De profeet staat dan immers alleen en zal door de gemeente afgewezen worden en de profetie veracht. Mike Bickle komt tot de volgende conclusie: “Als profetische mensen die verkeerd begrepen, verwond en afgewezen zijn, toegeven aan hun vrees en verleidingen, zullen zij grote moeite doen om geloofwaardigheid en aanvaarding te krijgen. Hun moeite hiervoor zal altijd een terugslag hebben op hen zelf!!”. Deze aanvaarding verwacht een profeet in eerste instantie van het leiderschap. Krijgt hij/zij deze aanvaarding niet dan bestaat de mogelijkheid dat hij wordt afgedwongen met alle schade die daarmee gepaard gaat. De gave van profetie kent vele valkuilen voor de profeet zelf. De belangrijkste is ongehoorzaamheid aan zijn Zender. Maar ook het verlangen naar erkenning is een groot gevaar. Krijgt hij/zij deze niet dan bestaat er de verleiding van afdwingen, waarbij de liefde op de achtergrond raakt. Eigenlijk is de gave van profetie helemaal niet zo ‘leuk’ als het misschien wel lijkt. Toch roept Paulus de gemeente op om in het streven naar de gaven het meest te streven naar de gave van profetie. Juist omdat deze gave zo waardevol is voor de opbouw van de gemeente. Deze ‘waarde’ maakt dat het daarmee ook de gave is met de meeste kwetsbaarheid.




Profetisch handelen Een profetisch leider draagt het verlangen van God in zijn hart. Dit zie ik in David verpersoonlijkt door zijn zorg voor de ark van God. David gaf om de dingen waar God om gaf. Sommige christenen kijken als volgt naar het leven: “Soms win ik, soms verlies ik. Ik probeer er maar het beste van te maken. Geen mens is volmaakt.” Wanneer gelovigen met deze houding een leiderschapstaak op zich nemen houd ik mijn hart vast. Anderen zeggen: “Als God het zegt, dan zal ik het doen, ongeacht de consequenties die dit heeft.” De publieke opinie werkt hierin meestal niet bevorderlijk voor het profetisch handelen. Het profetisch handelen wordt, volgens de publieke opinie, niet begrepen en zelfs gezien als onverantwoordelijk gedrag. Bij de bespreking van de cultuur heb ik al aangegeven dat mijn uitgangspunt het functionele denken is als de vigerende fase (pag.10). In het functionele denken stelt men de vraag of het profetisch handelen ook werkt om een doel te bereiken. Het is goed deze vraag te stellen, maar het ontspoort als we hiermee proberen onze omstandigheden te controleren. God is soeverein en we kunnen Zijn leiding niet in een schema vatten en het zo beheersen. Wij moeten ons echter niet zo’n zorgen maken om de publieke opinie maar de opinie van God van groter belang achten. Jezus zei het ook al in relatie tot Hem en het volk. Het is zelden goed in de ogen van de publieke opinie (Mat.11: 1619). Zowel Johannes als Jezus voldeden niet aan wat de publieke opinie van hen verwachtte. Zo kan God ‘nee’ zeggen als de publieke opinie ‘ja’zegt en andersom. Het voornemen van David om bijvoorbeeld een tempel te bouwen was weliswaar niet verkeerd, maar toch zei God ‘nee’. Wat in ons hart leeft kan op zichzelf goed zijn, maar is het de tijd om het ten uitvoer te brengen? In onze wandel met God moeten wij iedere dag opnieuw aandachtig luisteren. We moeten niet terug grijpen naar één beslissing en zeggen: “Dat was voor eens en altijd”. We moeten er iedere dag naar kijken; het vuur heet houden en zeggen: “Heer is dit Uw plan? Zo niet, maak me dan gevoelig voor Uw stem. Misschien geeft U mijn leven en het leven van de gemeente een nieuwe richting.” Dit is voor mij profetisch leiderschap ten voeten uit , handelen met zakelijk verstand, visionair van inslag, spiritueel in de gerichtheid op God en gevoelig voor Zijn stem als een profeet. Wat zijn de meest opvallende overeenkomsten tussen het geestelijke en seculiere leiderschap? Het betonen van moed is één van de kenmerken binnen het profetische leiderschap. Twan van de Kerkhof noemt drie terreinen waarop seculiere leiders moed kunnen betonen.164 Ten eerste hebben zij de moed om tijdens hun loopbaan in het diepe te springen. Ten tweede hebben zij de moed hun eigen koers te varen. Ten derde hebben zij de moed om de werkelijkheid onder ogen te zien. Algemeen kun je hiervan zeggen dat ze niet kozen voor de makkelijke weg. Indien ik deze terreinen overzie zie ik daar zeker parallellen in met de Oud Testamentische profeten. Ook van hen werd vaak gevraagd in het ongewisse te springen zonder de uitkomst te weten. Ook zij moesten maar al te vaak tegen de publieke opinie ingaan en zo pal staan voor hun boodschap. Als laatste moesten ook de profeten in het Oude Testament de werkelijkheid onder ogen zien hoe erg deze ook was. Het profetische leiderschap als de Oud Testamentische profeten zijn kwetsbaar en moeten soms zware kritiek verduren. Wat profeten verder doen is richting geven aan het volk. Hierbij wijzen ze geestelijk de weg, in het geval dat het volk van God is afgedwaald. Seculiere leiders wijzen ook de weg. Succesvolle managers hebben geleerd dat als medewerkers worden aangemoedigd om te leren zich te ontwikkelen en zelfstandiger te gaan werken (of




zelfstandig samen met andere teamgenoten), ze zich veel prettiger voelen over zichzelf, waardoor de kwaliteit, kwantiteit en snelheid van het werk toenemen.165 Zelfstandig beslissingen kunnen nemen is een belangrijke graadmeter in de groei naar zelfstandigheid. Wat zijn de meest opvallende verschillen tussen het geestelijke en seculiere leiderschap? Moedige, seculiere leiders, hebben dus wel wat van de Oud Testamentische profeten en toch is er een wereld van verschil. De fundering waarop de moed is gebaseerd, is voor de seculiere leider het geloof in zichzelf en voor de profeet het geloof in God. Wie op God vertrouwen putten nieuwe krachten en waar put de seculiere leider uit? Is dat niet uit de begrensde mogelijkheden van de mens? Het richting geven van de seculiere leider is vooral gericht op de zelfstandigheid van de werknemer in het belang van de organisatie. Dit staat in schril contrast met de afhankelijkheids relatie waarin een gelovige staat. ‘Zonder Mij kunt gij niets doen’, zegt Jezus. ‘Soms lijkt een weg recht, maar het einde ervan voert naar de dood’, staat er in de Spreuken. ‘Mijn gedachten zijn niet Uw gedachten’, zegt God ons in Zijn Woord. De profetisch leider wijst daarom van zichzelf af naar God. Hij steunt niet op eigen inzicht alleen. De seculiere leider wijst naar het autonome en individualistische in zichzelf, als voorbeeld voor het collectief. Zelfstandigheid is daarbij zijn god. Wat zijn de kenmerken van het profetische leiderschap type “profetisch”? Kenmerken seculier Kenmerken profetisch leiderschap type “profetisch” leiderschap Equivalent Diametraal Weet richting aan te geven Weet richting aan te geven Commitment binnen het De gave van geloof is aanwezig team in het team (profetie, in geloof ontvangen en in geloof toegepast) Bereidheid tot volgen van Bereidheid tot gehoorzaamheid het team aan God ongeacht de consequenties Kritische selectiecriteria Kritische selectiecriteria naar naar competente leiders leiders op geestelijke volwassenheid Onderscheidingsvermogen Onderscheidingsvermogen op de op risico’s weg van God Moedigt aandragen van Moedigt het profeteren aan ideeën aan Weet ideeën te verzorgen Weet de gave van profetie te en te besturen verzorgen en te besturen




Wat zijn de eigenschappen van het profetische leiderschap type “profetisch”? Eigenschappen seculier Eigenschappen profetisch leiderschap type “profetisch” leiderschap Equivalent Diametraal Staat open om te leren Staat open om te leren Is bereid smaad, laster en Is bereid smaad, laster en kritiek te kritiek te verduren verduren Heeft liefde voor en een Heeft liefde voor en een opmerkzaamheid naar zijn opmerkzaamheid naar het hart eigen inzicht van God Kan schuilen in tijden van Kan schuilen in tijden van nood bij Kan schuilen in tijden van nood nood bij zijn netwerk zijn netwerk (collega’s, familie enz.) bij God (collega’s, familie enz.) Wat opvalt, indien we beide tabellen overzien, is dat de verschillen van het profetische leiderschap type “profetisch” niet sterk verschillen met het seculiere. Het Profetisch leiderschap heeft in zijn profetische typering alleen een totaal andere gerichtheid. Het is een gerichtheid die van zichzelf afwijst in tegenstelling tot het seculiere. Juist deze gerichtheid maakt het verschil toch weer sterker. 4.2.5 De werkhypothese De werkhypothese gaat uit van mijn leiderschapsmodel zoals ik dit in de vorige paragraaf heb beschreven. Dit leiderschapsmodel benoem ik als ‘profetisch leiderschap’. Waarom benoem ik het model als ‘profetisch leiderschap’? Het profetische leiderschap is immers één van de typeringen binnen het complete model. Daar zijn een tweetal redenen voor. Als eerste is profetie van alle gaven aangegeven als de gave bij uitstek voor de opbouw van de gemeente. Geen enkele gave kan gemist worden in de kerk en God geeft er zoveel als nodig zijn. Profetie heeft echter prioriteit in ons streven omdat zij tot opbouw van de gemeente als geheel dient.166 De opbouw van de gemeente in de groei naar geestelijke volwassenheid is ook één van de kerntaken binnen het geestelijke leiderschap. Ten tweede komt bij de Oud Testamentische profeten de innige omgang in een liefdevolle relatie met God zo treffend tot uitdrukking. Deze innige omgang in een liefdevolle relatie met God zet zich voor alle gelovigen door in het Nieuwe testament. Het gericht zijn op Gods zaak is een waar kenmerk van profeten. Zien met de ogen van het hart vormt een belangrijk deel van het kennen van God. Deze twee kenmerken zijn voor mij van zo’n wezenlijk belang naast andere kenmerken dat ik daarom mijn model heb benoemd als ‘profetisch leiderschap’. Het profetische leiderschapsmodel moet tot iets méér leiden dan andere typen leiderschap. Naar aanleiding van alles wat ik tot nu toe overdacht en beschreven heb stel ik dat er een grotere geestelijke groei merkbaar moet zijn in de gemeente. In andere bewoordingen; er is een hoger geloofspeil in de gemeente aanwezig. Dit sluit aan bij de bijbelse opdracht van Gods Woord voor het geestelijk leiderschap verwoord in Efeziërs 4: 11-14. De kernopdracht van het leiderschap is de groei naar geestelijke volwassenheid. Als het waar is dat het volk af te spiegelen is aan het leiderschap (zo priester, zo volk) dan moet de geestelijke volwassenheid van de gemeente als geheel af te meten zijn aan de geestelijke volwassenheid van haar leiders. In het boek van Alexander Strauch “Leiderschap in de gemeente” kwam ik deze zelfde gedachte tegen: “Mensen worden zoals hun leiders zijn. Zoals Hosea zei: “Zo priester, zo volk”(4:9). Jezus zei: “Al wie volleerd is, zal zijn als zijn meester” (Lucas 6: 40). De




bijbelse geschiedenis laat zien dat mensen maar zelden het geestelijk niveau van hun leiders overstijgen’. Omdat mensen beïnvloedbaar zijn kunnen herderlijke oudsten vanuit hun positie een geweldige grote invloed hebben op het gedrag, de houding en het denken van mensen. Een groot deel van de zwakheid en de eigenzinnigheid van onze huidige gemeenten kon wel eens een direct gevolg van het niet hebben vastgehouden aan de eis dat oudsten voldoen aan Gods maatstaven voor het ambt. “Als wij willen dat onze plaatselijke gemeenten geestelijk gezond zijn, moeten we van onze herders eisen dat ze geestelijk gezond zijn.”167 Er blijft echter altijd een eigen verantwoordelijkheid bestaan van het individu welke het leiderschap niet over kan nemen. Het leiderschapsmodel van Profetisch leiderschap geeft nu de pretentie aan van een directe relatie tussen de wijze van leiding geven en de mate van geestelijke groei. De waarheid van deze pretentie dient wel aangetoond te worden in een godsdienstsociologisch onderzoek. Het profetische leiderschapsmodel leidt tot nog iets meer. Ik stel dat er naast een grotere geestelijke groei ook meer kennis is van God. Een kennen niet met het verstand, maar met het hart. Het is de erkenning van Job toen hij zei, “Eerder had ik slechts over U gehoord, maar nu heb ik U met eigen ogen aanschouwd.” (Job 42:5 NBV). De geestelijke volwassenheid van het leiderschap en het kennen van God is een dynamisch gebeuren. Door externe of interne omstandigheden en invloeden fluctueert het leiderschap tussen ‘onmondigheid’ en ‘geestelijke volwassenheid’. Aan de geestelijk volwassen christenen kan ten volle de wijsheid van God (vaste spijs) doorgegeven worden, aan geestelijke zuigelingen (onmondigen) echter alleen wat voor hen makkelijk te verteren is (melk). Onder melk is verstaan de dingen die betrekking hebben op het eerste onderwijs, de basis. Deze geestelijke gesteldheid is te vinden in een leiderschap dat hoofdzakelijk als ‘zakelijk leiderschap’ getypeerd kan worden. Naar mate er ook kenmerken van de andere typen leiderschap gevonden worden gaat de geestelijke gesteldheid steeds meer naar de volwassenheid. Bij het type ‘profetische leiderschap’ is de meest complete vorm van leiderschap bereikt. Er is, zoals al eerder is gesteld, een vooronderstelde relatie tussen de geestelijke volwassenheid en het kennen van God met het hart. Dit is ook aannemelijk omdat de geestelijke volwassene open staat voor de volle wijsheid Gods en Hem daardoor ook beter leert kennen. Ook hier kunnen echter fluctuaties in te zien zijn. Wanneer het leiderschap als geestelijk volwassene weer gaat handelen als een onmondige loochent zij daarmee de kennis van God met het hart. Hij weet wat goed en aangenaam is voor God maar hij handelt er niet naar.




De werkhypothese kan nu als volgt geformuleerd worden: Profetisch leiderschap bevat de kenmerken en eigenschappen die nodig zijn om een gemeente van geestelijk onmondigen, die de Heer slechts kennen van horen zeggen, te leiden naar geestelijke volwassenen, die de Heer kennen met het hart. In onderstaande figuur is de kern van mijn werkhypothese schematisch weergegeven als piramide.

ZAKELIJK VISIONAIR SPIRITUEEL PROFETISCH

Het kennen van God

Geestelijk Onmondig

Slechts van horen zeggen had ik van U vernomen, (Job 42: 5a)

maar nu heeft mijn oog U aanschouwd. (Job 42: 5b)

Geestelijk volwassen Model van ‘Profetisch leiderschap’

Het profetische leiderschap staat in de piramide onderaan als benadrukking van het dienende aspect. Leiderschap is en blijft dienen. Het profetische leiderschapsmodel is antihiërarchisch. Het laat verder zien dat geen enkel type leiderschap gemist kan worden. De kwaliteiten en kenmerken van het ene type leiderschap heeft de kenmerken en eigenschappen van het andere type nodig om vruchtdragend te kunnen zijn naar Gods wil. Zo besteedt het profetische leiderschapsmodel aandacht zowel aan de ‘zaak’ (zakelijk) als aan de ‘gemeenschap’ (visionair). Visionaire leiders zonder managers worden ‘dromers’ en leiders zonder visie zijn alleen managers. Visie hebben is niet genoeg, je moet ook de moed en de gehoorzaamheid hebben om er aan te werken! De moed en de gehoorzaamheid vragen om de kenmerken van de profeet. En wat is geestelijk leiderschap zonder spiritualiteit? Is het niet een ‘hol vat’ dat alleen maar kan rekenen met het menselijk haalbare? Gericht op zichzelf wijst hij de weg tot hoever hij zelf kan komen. Het kennen van God laat de mens steeds meer in Zijn licht staan. Wie in het licht staat van Gods genade kan als geestelijke leider alleen maar komen tot de nederige uitroep, “Wat is dan de sterveling dat U aan hem denkt, het mensenkind dat U naar hem omziet.” (Psalm 8: 5). Hiermee ben ik aan het einde gekomen van mijn hypothese voor het ‘Profetisch leiderschap’.




4.2.6

Het model en de integratie van de verschillende disciplines




(Praktisch theologische theorie) Aspecten van geestelijk leiderschap (par.4.1)



In deze paragraaf kijk ik terug naar de vóórstudie en stel mezelf de vraag in hoeverre er in het leiderschapsmodel rekening gehouden is met de inzichten uit de praktische theologie, de systematische theologie en de sociale wetenschappen. In bovenstaand schema is dit aangegeven door de “rode pijlen”. Zakelijk Praktische theologie handelt over het praktisch handelen in de praktijk. In de beschouwing van de praxis is al gebleken hoe weerbarstig de werkelijkheid is. Geestelijk leiderschap is spiritueel van aard maar beweegt zich ook in de alledaagse werkelijkheid van het weerbarstige leven. Zo kenmerkt zakelijkheid zich als nuchter, berekenend en gericht op deze werkelijkheid. In het model is hier rekening mee gehouden door management voluit te erkennen binnen het geestelijke leiderschap. Verder is in het voorstaan van een situationele stijl van leiding geven het feit van een constant veranderende cultuur geaccepteerd. Zo wordt er ruimte gegeven aan inspraak om de antihiërarchische en anti-institutionele tendens in de cultuur tegemoet te komen. Hoever deze inspraak gaat hangt af van het geestelijke geloofspeil (groei) van de gemeente. Net zoals in het bedrijfsleven een leerling minder verantwoordelijkheid krijgt dan een vakman. Uitgangspunt van handelen voor het leiderschap is uit principe gelijkwaardigheid tussen leider en leek. Hierin herkennen we één van de markeerbare vormen van de kerk die gevonden is bij de beschouwing van de ecclesia binnen de systematische theologie. De kerk is antihiërarchisch. Verscheidenheid wordt niet ‘weggepoetst’ maar krijgt ruimte door enerzijds rekening te houden met de verscheidenheid als voldongen feit en anderzijds gehoorzaamheid aan God in het erkennen van alle gaven die deze verscheidenheid heeft geschapen.




Visionair Om niet te vervallen in operationalisme van het geloof is visie nodig. Hoe kunnen we de intieme relatie met God vóórleven zonder van het geloof een systeem te maken? Een visie die het menselijk haalbare te boven gaat roemt tegen elk menselijk systeem. In het model wordt uitdrukkelijk opgeroepen te ‘dromen’ waar God van ‘droomt’. De traditie speelt in het ‘dromen’ geen ondergeschikte rol. We mogen ‘dromen’, ja moeten ‘dromen’, maar laat het dan wel afgestemd zijn op het verlangen van God. Daarin treden we in de voetstappen van onze voorouders, we zijn immers niet de eersten die de bijbel lezen en omgang hebben met God. Het gebruik en benutten van de traditie moet echter niet leiden tot een immanente houding. Hierbij stelt het model ook indirect de vraag of we een nieuwe eigentijdse belijdenis nodig hebben om niet van de huidige cultuur te vervreemden. Binnen de systematische theologie is van de ecclesia als verbondsvolk gezegd dat de geloofsvoorwaardelijkheid niet is vervallen. Het leiderschapsmodel vraagt in haar handelen een gelovige houding, zowel in het visionaire als in het spirituele raadplegen van God. In het zakelijke zien we mede de verantwoordelijkheid van de mens uitkomen. Doen wat in je vermogen ligt om te doen behoort mede tot ónze verantwoordelijkheid. Sociologisch gezien is er in de samenleving meer ruimte gekomen voor het individu. Zelfontplooiing en zelfbewustzijn van de eigen persoonlijkheid kunnen als bedreigend voor het begrip koinonia gezien worden, maar het schept ook kansen. Het model biedt de mogelijkheid aan het individu zich te ontplooien in de kerk en een bewuste identiteit aan te nemen door oog te hebben voor de charismata. Ieder individu (gelovige) heeft op zijn minst één charisma gekregen om te ontplooien en waarin ook een deel van zijn identiteit verkregen wordt. Een andere sociologische ontwikkeling is het open gezin. Een open gezin in een open samenleving vraagt om een andere vorm van kerk-zijn. Is dit niet altijd Gods ‘droom’ geweest, een open kerk in een open samenleving? Het model roept op om hierin te durven ‘dromen’. Toch weer richting de volkskerk? Dit vraagt veel van het leiderschap. Interne opbouw zal en moet zijn uitwerking naar buiten hebben. Het model roept het leiderschap op te blijven bij haar taak en zich niet door allerlei randzaken af te leiden. Spiritueel De streefwaarde binnen de praktische theologie heb ik aangegeven als de verheerlijking van God. Deze streefwaarde is bij uitstek spiritueel. Het model geeft voluit ruimte aan deze spiritualiteit. Het roept ook op om als leiderschap daar een voorbeeld in te zijn. De functionele fase, waarin wij volgens van Peursen verkeren, roept t.o.v. het leiderschap de vraag op in hoeverre het een voorbeeld is voor de gemeente. Wat heb ik er aan om God eerst te raadplegen vóór ik die ene beslissing neem? Hoe werkt dat dan? Het is maar een voorbeeld van hoe de gemeente het leiderschap het wil zien doen! Raadplegen we God nog wel bij het tot stand komen van beslissingen? Het model roept tot deze spiritualiteit op en dit vraagt openheid van het leiderschap over haar handelen in en met de gemeente. Zo wordt in het model ook ruimte gegeven aan de Geest door niet langer vast te houden aan de structureelfunctionele benadering maar wel verbonden te blijven met de Geest om niet te vallen in een institutionele benadering. In het spirituele beleven roept het model op met Christus verbonden te blijven (christocratisch). De streefwaarde is de verheerlijking van God en dat kan alleen indien we met Christus verbonden blijven.




Profetisch Gezien de huidige cultuur is de authenticiteit van het leiderschap van groot belang in het model. Nog meer dan vroeger is het voorbeeld van de leider van invloed op de individuele gelovige. Zie ik de passie voor God in zijn ogen? Juist omdat de cultuur voorhoudt dat er geen vaststaande waarheden meer bestaan komt het profetisch handelen van het leiderschap naar voren in het model. Zij staat voor haar boodschap en getuigt daarvan met profetische kracht. Zelfdifferentiatie is een vorm van profetisch leiderschap en verbonden met het visionaire. De zelfdifferentiatie komt tegemoet aan de cultuur van het autonome. Laat maar zien waar jij staat als individu, “maar ik en mijn huis wij dienen de Here.” Het model logenstraft echter ook de cultuur van het geloof als een privé-zaak. Het logenstraft het geloven zonder deel uit te maken van een gemeente door het leiderschapsteam als voorbeeld van een gemeenschap in het klein. Het model roept in dit verband de gemeenschap op om de beweging van de Geest op te merken. De ‘wolk’, waar gaat hij heen? Het model geeft ruimte om te leren Gods stille stem te verstaan, te beginnen bij het leiderschap. Dit verwoordt de pneumatisch markeerbare vorm van de ecclesia zoals deze gevonden is binnen de systematische theologie. De ecclesia die geleidt wordt door de Geest. De zelfdifferentiatie van het leiderschap binnen het model houdt verder rekening met een verkiezing van het collectief (God heeft de gemeente als geheel verkozen), en een individuele verkiezing binnen dit collectief. Ieder mens blijft persoonlijk verantwoordelijk voor de keuzen die hij/zij maakt. 4.2.7

Toetsing van het model aan de nieuwe leiderschapsbenadering

In het boek van A.J. Remmelzwaal “Actief en afhankelijk” is een overzicht gegeven vanuit de praktische theologie op de ontwikkeling van leiderschap. “In de historische ontwikkeling van het nadenken over leiderschap zijn verschillende accenten te zien. Zo is er tot het eind van de 40e jaren van de 20e eeuw een accent gelegd op de persoonlijke kenmerken van een leider”168. Tegenwoordig gaat men uit van een nieuwe leiderschapsbenadering waarin het accent gelegd wordt op visie. Leiders moeten visie hebben. “Kort samengevat kun je zeggen dat het er in de nieuwe leiderschapsbenadering om gaat dat leiders in staat moeten zijn om andere bronnen van motivatie aan te boren dan louter extrinsieke beloningen”169. De nieuwe leiderschapsbenadering gaat uit van: • Visie • Overdragen van visie • Empowerment (delen van macht) • Organisatiecultuur (cultuur moet passen bij visie) • Vertrouwen in leiders • Motivatiemanagement Op het aangehaalde punt van de nieuwe leiderschapsbenadering wil ik mijn model toetsen. Ik stel mezelf daarbij de vraag in hoeverre de punten van de nieuwe leiderschapsbenadering herkenbaar of zichtbaar zijn in mijn model. In het boek worden verder nog een aantal aspecten genoemd die ik voor mijn model ook van belang acht. Deze aspecten wil ik ook nog kort beschouwen en het model daaraan toetsen. Deze aspecten zijn, het gedrag van leiderschap, de beïnvloedingsstrategie en de leiderschapsstijl.




Visie Het aspect visie is in mijn model een apart beschreven onderwerp. Het is zelfs als één van de normatieve thema’s aangehaald voor mijn model. In dit opzicht sluit ik volledig aan bij de nieuwe leiderschapsbenadering. De nadruk op de enthousiasmerende werking van een uitdagende visie wordt ook wel transformationeel leiderschap genoemd. In dit opzicht is mijn model ook transformationeel te noemen. Het model is gericht op verandering, transformatie. Het model streeft een bepaalde dynamiek in het gemeenteleven na. Als kanttekening bij het aspect visie is in het boek gesteld dat het hebben van een visie alleen niet voldoende is. De inhoud van de visie speelt ook een belangrijke rol170. In mijn model is hier aandacht aan besteed in de vorm van het gericht zijn op Gods visie als ook de aanstekelijkheid van de visie. Wat de haalbaarheid van de visie betreft sluit het model minder aan. Het model ziet de haalbaarheid van een visie wel als van belang maar stelt deze niet normgevend. Een door God gegeven visie kan het menselijk haalbare wel eens verre te boven gaan maar hoeft daarmee nog niet verkeerd te zijn. Overdragen van visie Het model geeft duidelijk aan dat een visie overgedragen moet worden op de gemeenschap. In dit verband spreekt het model van het uitdragen door toe-eigenen van de leiders. Verantwoordelijkheid nemen voor de visie is in het model als van grote invloed aangehaald. Deze verantwoordelijkheid vindt met name zijn uitwerking in de zelfdifferentiatie van het leiderschap. Empowerment (delen van macht) Het delen van de macht zit in het model vooral verweven in het thema “zakelijk leiderschap”. De antihiërarchische insteek van het model trekt geen scherpe lijnen tussen verantwoordelijkheden. In de beschouwing over het gezag van de leiders is paal en perk gesteld aan de macht die men heeft. Macht is in het model indirect gekoppeld aan gezag, gehoorzaamheid aan God en een goed functioneren. Een belangrijk aspect in het model is verder de besluitvorming. Juist in de wijze waarop de besluitvorming plaats vindt komt het delen van de macht aan de orde. Als kanttekening bij het delen van de macht is het gevaar van alleenheerschappij door de enkeling genoemd. De nieuwe leiderschapsbenadering zou onvoldoende aandacht hebben voor het team. In mijn model wordt daar wel aandacht aan besteed en is het zelfs één van de uitdrukkelijke uitgangspunten (een leiderschapsteam). Organisatiecultuur (cultuur moet passen bij visie) Een van de zaken die aan de orde wordt gesteld in de nieuwe leiderschapsbenadering is dat het leiderschap een cultuur moet scheppen die past bij de visie. Dit zou de acceptatie van de visie ook bevorderen. De organisatiecultuur komt in het model niet uitgebreid aan de orde. Dit past in mijn beleving ook meer in de praktische uitwerking van het leiderschapsmodel (hoofdstuk 7). Wel wordt er binnen het model iets gezegd over het klimaat binnen het “zakelijk leiderschap”. Zo is gesteld dat een bepaald klimaat samenhangt met een bepaalde cultuur. Van groot belang binnen het model is de informatie- en communicatiecultuur. Ook is er gesproken over de mondigheid van de gemeente als cultuurkenmerk. Een gemeente moet de ervaring hebben dat zij gericht invloed kan hebben en betrokken wordt bij de totstandkoming van een visie.




Vertrouwen in leiders Als een leiderschap geen vertrouwen heeft kan het zijn visie ook niet uitdragen, zo is gesteld in de nieuwe leiderschapsbenadering. In het model is dit aangedragen als de integriteit van het leiderschap bij het uitdragen van haar visie. Een leiderschap dat gewantrouwd wordt in de ‘omarming’ van haar eigen visie verliest haar integriteit. Verder is er in het model aangehaald dat de gehoorzaamheid aan God een belangrijke graadmeter is voor het vertrouwen. In de uitwerking van die gehoorzaamheid mogen en kunnen verschil van mening bestaan tussen de geestelijke leiders en de gemeente. Conflicten worden hierin gezien als leermogelijkheden voor allebei. Motivatiemanagement Hierbij moet gedacht worden aan bijvoorbeeld het enthousiast maken van mensen voor de organisatie of haar doelen en aan mensen het vertrouwen geven dat ze meer aankunnen dan ze denken. In het model is hier onder meer aandacht aan besteed in de openheid voor alle geestelijke gaven. De ontplooiing van de gaven en het stimuleren daarvan is een belangrijk aspect in het model. Het model vraagt ruimte voor mensen om te leren, het spoort daartoe aan. Het dialogisch leren is hiertoe een middel. Kanttekeningen bij de nieuwe leiderschapsbenadering Er zijn in het genoemde boek ook een aantal kanttekeningen geplaatst bij de nieuwe kijk op leiderschap. Zo zou veel van de literatuur gericht zijn op leiders in de top van de organisatie. In het model is hier ook sprake van. In eerste instantie richt het model zich op het formele leiderschap. Je zou dit kunnen bestempelen als de top binnen een kerkelijke organisatie. In de praktische uitwerking van het model is het mogelijk door de organisatiestructuur aan te passen aandacht te geven aan andere niveaus van leiderschap. Ook is gesteld dat er weinig aandacht is voor de omgevingsfactoren. Hierbij is één stijl van leiding geven als de beste aangegeven. In het model is wel degelijk rekening gehouden met wisselende omgevingsfactoren. Zo is het geloofspeil van de gemeente van grote invloed op de stijl van leiding geven. Gesproken wordt in het model over een flexibele leiderschapsstructuur. Verder is er het gevaar van willen veranderen om het veranderen. In het model is er sprake van het gericht zijn op de beweging van “de wolk”. Deze metafoor staat voor het gericht zijn op de leiding van Gods Geest. De verandering als beweging wordt in het model niet opgeroepen door het autonome leiderschap maar is ten diepste gelegen in de leiding door Gods Geest. Van het leiderschap wordt gevraagd de beweging van de Geest op te merken en afhankelijk daarvan een verandering wel of niet toe te staan. Als laatste wordt er gesproken over een rationele benadering binnen het nieuwe leiderschap. In het model is er echter naast een zakelijke en rationele benadering ook sprake van een spirituele benadering. In het model is een duidelijke mystieke kant aanwezig die verre van rationeel is. Samenvattend Alle punten van de nieuwe leiderschapsbenadering overziend kan ik stellen dat het model op alle punten overeenkomsten vertoont met de nieuwe leiderschapsbenadering. Niet alles is even expliciet aan de orde gekomen maar de punten zijn wel herkenbaar en zichtbaar in het model aanwezig. De kanttekening die het model zich mag aantrekken is de éénzijdige aandacht voor de top van het leiderschap.




Gedrag van leiders Het gedrag van leiders is in het boek van Remmelzwaal aangehaald als de levensgerichtheid van het leiderschap171. Het gaat er bij levensgerichtheid om dat mensen in alles steeds meer gaan leven vanuit hun relatie met Christus. In een tabel zijn zeven aspecten aangegeven van levensgericht leiderschap; helen, bijstaan, begeleiden, verzoenen, vermanen, versterken en toerusten172. Deze aspecten vind ik met name terug in de profetische typering van het model. Het zijn de drie aspecten, opbouwen, bemoedigen en vertroosten die als doelstelling zijn aangehaald voor het profetische in het model. De vier samenvattende dimensies voor de levensgerichtheid zijn in het boek onderscheiden volgens onderstaande tabel173. In deze tabel is tevens een vergelijk gemaakt met de typeringen in het model. Dimensie levensgerichtheid Taakgerichtheid Mensgerichtheid

Veranderingsgerichtheid

Levensgerichtheid

Korte verklaring Gerichtheid op het uitvoeren van de taken waar een groep voor staat Gerichtheid op het helpen en ondersteunen van groepsleden en het bevorderen van de onderlinge relaties Gerichtheid op aanpassing in het functioneren van de groep aan veranderende omstandigheden Gerichtheid op het gestalte doen krijgen van een leven vanuit de relatie met Christus in alle aspecten van het leven van de groepsleden

Typering in het model Zakelijk Zakelijk

Visionair

Profetisch en spiritueel

Samenvattend Het gedrag van de leider binnen het profetische leiderschapsmodel vertonen op alle dimensies overeenkomsten. Met de dimensie levensgerichtheid is echter een verschil in accent te bespeuren. Het leiderschapsmodel kent een nadrukkelijker accent op de levensgerichtheid door de typering van het spirituele en het profetische. Beïnvloedingsstrategie Bij beïnvloeding gaat het om veranderingen in het gedrag van een ander. Voor beïnvloeding is macht nodig en de wijze waarop deze wordt toegepast174. Emans haalt nu vier verschillende soorten van machtsgebruik aan; coöperatief machtsgebruik, confronterend machtsgebruik; zakelijk machtsgebruik en onzakelijk machtsgebruik. Coöperatief machtsgebruik betekent dat iemand een ander een verzoek doet en daarbij de inwilliging van dat verzoek aantrekkelijk maakt voor de ander. Bij een confronterende benadering wordt juist de niet-inwilliging van een verzoek onaantrekkelijk gemaakt. Bij zakelijk machtsgebruik laat iemand pressie uitgaan van objectieve zaken als voldongen feiten of vastgestelde regels. Hierbij kunnen bestaande situaties worden benut, maar het is ook mogelijk nieuwe te creëren. Bij zakelijk machtsgebruik blijft de machtsgebruiker zelf op de achtergrond. Bij onzakelijk machtsgebruik, tenslotte, wordt ingespeeld op gevoelens van mensen, collegialiteit, solidariteit, vriendschap, medelijden, schuld of trots175. Indien ik deze verschillende strategieën overzie dan gaat het model uit van drie strategieën; Coöperatief; Confronterend en Zakelijk machtsgebruik. Coöperatief machtsgebruik, omdat het




model rekening wil houden met de huidige cultuur van het mondige gemeentelid. De samenleving is meer open geworden. Men treedt in de samenleving meer naar buiten, men wil gezien en gehoord worden en dit vraagt geen behandeling van de gemeente als ‘kleuterklas’. Betrokkenheid vraagt om coöperatief leiderschap. Het confronterende machtsgebruik zit vooral in het profetische aspect van het model. Als leiderschap kom je niet alleen óp uit de gemeente maar je staat met de gehoorzaamheid aan Gods Woord ook tegenover de gemeente. De ‘profeet’ in het model is de verpersoonlijking van de confrontatie die plaats vindt wanneer de gemeente een weg gaat die aan de toewijding aan Christus voorbij gaat. De profeet differentieert zichzelf ook als het gaat om de toewijding en gehoorzaamheid aan God. Het zakelijke machtsgebruik zit uiteraard verweven in het zakelijk thema. Bij dit thema komt het rationele meer aan bod. Toch is in het model het spirituele en rationele niet sterk gescheiden. We dienen God immers niet alleen met ons hart maar ook met ons verstand. Het redelijke en rationele heeft echter niet vanzelfsprekend het laatste woord. De gehoorzaamheid aan God kan het rationele wel eens totaal te boven gaan. Samenvattend Ik zou samenvattend willen stellen dat het model toch vooral uitgaat van een coöperatieve en een confronterende beïnvloedingsstrategie. Het zakelijke wordt meer gezien als ondersteuning voor het vinden van Gods weg dan een voorkeurstrategie. Leiderschapsstijl Bij de leiderschapsstijl gaat het ten diepste om de vraag of er leiding gegeven wordt176. Er zijn vijf stijlen van leidinggeven onderscheiden op basis van mens en taakgerichtheid (zie onderstaand schema). Country-club leiderschap

Zorg voor mensen

Team leiderschap

Status-quo leiderschap

Verschraald leiderschap

Autoritair leiderschap

Zorg voor de taak




De leiderschapsstijlen onderscheiden zich van een sterke gerichtheid tot de mens en zijn behoeften en geringe aandacht voor de taak (country-club leiderschap), tot een sterke gerichtheid op de taak en een geringe aandacht voor de mens (autoritair leiderschap). Het verschraalde leiderschap is een stijl waarin eigenlijk geen leiderschap gegeven wordt. Er is niet één juiste stijl van leiderschap (aan te duiden) geldend voor alle omstandigheden. Ook het model van ‘profetisch leiderschap’ geeft dit aan in de term ‘situationeel leiderschap’. De leiderschapsstijl in het aangedragen model is afhankelijk gemaakt van het geloofspeil (geestelijke groei) van de gemeente en de verantwoordelijkheid die de gemeente, in relatie tot het geloofspeil, kan dragen. Op basis hiervan en het schema van de leiderschapsstijlen is er een schema te maken met de uitgangspunten van het geloofspeil en afgedragen verantwoordelijkheid als basis. Volwassen Team leiderschap

Status-quo leiderschap

Geloofspeil gemeente

Onmondig

Autoritair leiderschap

Sterk controlerend

Grote mate van vrijheid Afgedragen verantwoordelijkheid

Te zien is in het schema dat het model zich richt op drie leiderschapsstijlen. De normatieve leiderschapsstijl beweegt zich van het autoritaire naar het teamleiderschap. De leiderschapsstijl van de status –quo is van toepassing in een crisissituatie in de gemeente. Deze leiderschapsstijl gaat uit van het standpunt dat er in een crisis eerst rust gebracht moet worden in de gemeente. Afhankelijk van het dan gevonden geloofspeil beweegt het zich weer van de autoritaire stijl naar het teamleiderschap of omgekeerd. Er is nog een andere theorie voor de leiderschapsstijl. Deze theorie legt een verband tussen de stijl van leidinggeven enerzijds en de inzet en de tevredenheid van groepsleden anderzijds. Dit is de zogeheten ‘path-goal’ theorie177. Volgens de theorie is een stijl van leidinggeven voor een groepslid aanvaardbaar als die direct of indirect bijdraagt aan de vervulling van zijn eigen behoeften. Het effect van het leiderschap wordt volgens deze theorie bepaald door de stijl van leidinggeven, situationele




factoren en de verwachtingen van de groep. Deze theorie valt onder de contingentiemodellen (een model waarbij verschillende factoren op elkaar zijn afgestemd). Één van de theorieën die valt binnen de contingentiemodellen is de ‘Situational leadership theorie’. Deze theorie vertoont grote overeenkomsten met de leiderschapsstijl die het ‘profetisch leiderschapsmodel’ voorstaat. In de Situational leadership theorie wordt de beste stijl van leidinggeven bepaald op grond van het niveau van “volwassenheid” van de groepsleden. De volwassenheid wordt afgemeten aan kennis, vaardigheden en de mate van zelfvertrouwen. De volwassenheid van groepsleden is in de theorie geen onveranderlijk gegeven. Een leider kan werken aan de ontwikkeling van die volwassenheid. Een eenvoudige methode daartoe is door een stijl van leidinggeven te gebruiken die past bij een iets hoger niveau van volwassenheid dan het groepslid in kwestie heeft. Als het groepslid hier positief op reageert, moet de leider hem ondersteunen en prijzen. Een complexere methode is dat de leider en groepslid duidelijke afspraken maken over beider rol en verantwoordelijkheid met betrekking tot een taak. Volwassenheid kan overigens ook afnemen, bijvoorbeeld als gevolg van ingrijpende persoonlijke gebeurtenissen178. Samenvattend De leiderschapsstijlen welke impliciet in het model verweven zitten zijn de autoritaireen de team-leiderschapsstijl. De status-quo leiderschapsstijl is alleen van toepassing in een situatie van crisis waarin het brengen van rust de hoogste doelstelling is. Net als bij de nieuwe leiderschapsbenadering gaat ook het model niet uit van één leiderschapsstijl geldend voor alle situaties. Het geloofspeil van de gemeente is de belangrijkste factor waarop de stijl bepaald wordt. Normatief is de geestelijke volwassenheid van de gemeente waarin iedere gelovige voor een belangrijk deel zelf de verantwoording neemt voor zijn verdere geloofsgroei. Leiderschap blijft echter altijd nodig. De leiderschapsstijl van het model valt onder de zogenaamde contingentiemodellen en is binnen de geldende theorieën het meest gelinkt aan de theorie van het Situational leadership. Er is echter wel een kenmerkend verschil. Binnen de oorspronkelijke theorie speelt de behoefte van de mens een navenante rol. Binnen het model van profetisch leiderschap is de behoefte van de mens omkaderd door en verweven met de verheerlijking van God. In de verheerlijking van God vindt de mens ook de vervulling van al zijn behoeften. Dit is een wezenlijk andere gerichtheid. Machtbases “Macht is noodzakelijk voor het functioneren van leiderschap”, zo is gesteld in de nieuwe leiderschapsbenadering. Een machteloze leider kan zijn taak niet vervullen. In de voorstudie van mijn leiderschapsmodel is macht ook aan de orde gekomen en gekoppeld aan gezag. Een leider heeft gezag nodig anders kan hij niet functioneren. Ik vraag mij af of macht gelijk te stellen is aan gezag? Kijkend naar Jezus voorbeeld is het opmerkelijk dat van hem gezegd werd dat Hij de mensen leerde als gezaghebbende en niet als de Farizeeën. De Farizeeën hadden macht zonder gezag, maar Jezus had gezag en daarom macht. De macht die Jezus had op aarde was Hem gegeven door zijn intieme relatie met de Vader. Het model gaat ook uit van gezag door kwalitatief goed functionerend leiderschap en een zichtbare liefdesrelatie met God. Het uitoefenen van macht in een vrijwilligersorganisatie, zoals de gemeente is, sorteert in de regel maar weinig effect. Hierom is de zelfdifferentiatie van het leiderschap zo belangrijk. Het roept iedere individuele gelovige telkens weer op te kiezen. Het is de zelfdifferentiatie van Jozua die tot het volk Israël zei: “Kiest dan heden wie gij dienen zult. Maar ik en mijn huis, wij dienen de Here.”




De nieuwe leiderschapsbenadering maakt onderscheidt tussen vier machtbases: 1. Legitieme macht 2. Referentiemacht 3. Belonings- en sanctiemacht 4. Deskundigheidsmacht 5. Informatiemacht Als eerste de legitieme macht. Bij legitieme macht gaat het om een door de organisatie toegekende en volgens formele regels vastgelegde macht. In mijn model is hier zeker sprake van. Geestelijke leiders zijn aangesteld door de gemeente na verkozen te zijn. In formele regels is de positie vastgelegd. De macht die hiermee gepaard gaat is sterk gekoppeld aan gezag dat door respect ondersteund wordt. De vraag hoe het leiderschap functioneert is een belangrijke voorwaarde voor het respect dat men heeft voor een leider. Ten tweede de referentiemacht. Hierbij gaat het ten diepste om een voorbeeldfiguur. Dit kan dus ook een leider zijn met uitstraling. Uitstraling speelt in mijn model echter geen of geringe rol. De bevestiging van het leiderschap door God is van groter belang geacht dan de uitstraling die een leider heeft. Dit is ingegeven door het subjectieve standpunt dat God op basis van roeping juist lijkt te kiezen voor degene die totaal geen uitstraling heeft, het zwakke. Paulus roept dan ook uit: “in mijn zwakheid, ben ik sterk.” In mijn model neemt het voorbeeld zijn een grote plaats in. Mensen moeten kunnen zien en merken dat je leven als leider is toegewijd aan Christus en Zijn zaak. Voor de gelovige roept dit respect op en voor de ongelovige ergernis. Ten derde belonings- en sanctiemacht. Dit is de macht die iemand heeft om sancties op te kunnen leggen of om iemand te belonen. In mijn model speelt deze machtsbasis niet of nauwelijks een rol. Sancties opleggen is in een vrijwilligersorganisatie weinig effectief. Ook het belonen wordt niet gezien als een positief machtsmiddel of het moet gaan om waardering en erkenning. Beloning kan zo echter al snel de richting op gaan van manipulatie. Wanneer waardering en erkenning oprecht gegeven kan worden maar niet gegeven is, worden mensen ontmoedigd en is het wel degelijk een machtsmiddel. Ten vierde deskundigheidsmacht. Hierbij gaat het om kennis en kunde om je rol als leider uit te voeren. Binnen mijn model is er ook sprake van deskundigheidsmacht. Het leiderschap moet kwaliteit hebben en opleiding heeft daar zeker ook een rol in. Deskundigheid is nodig maar niet allesbepalend. Daar is ook de werking van Gods Geest die ons bekwaamt en toerust met Zijn gaven. Speciale aandacht vraag ik in dit verband nog om het belangrijke uitgangspunt in mijn model voor teamleiderschap. Als laatste en vijfde machtsbasis is daar de informatiemacht. Uit eigen ervaring weet ik hoe er van deze machtsbasis misbruik kan worden gemaakt. Het onthouden van informatie aan de gemeente is een belangrijk machtsmiddel gebleken in het ‘sturen’ van een gemeente. Praktijk is dat deze wijze van sturen vroeg of laat weer als een ‘boemerang’ zich keert tegen het leiderschap. In mijn model is openheid naar de gemeente toe een belangrijk gegeven, zeker in het kader van de gemeente als leerschool. Samenvatting Mijn model kent vier van de vijf machtsbases. De belangrijkste daarin zijn de referentiemacht en de deskundigheidsmacht geworteld in een team. Beide machtsbases zijn sterk afhankelijk van de relatie met God. Uiteindelijk is het God die het leiderschap bevestigt of niet waardoor het door hen die Hem willen volgen geaccepteerd wordt of verworpen. Mijn schapen kennen Mijn stem.




5

Intermezzo “David, leider en profeet”

David, leider en profeet. Een voorbeeldfiguur voor mij als het aankomt op geestelijk leiderschap. Wat kenmerkte deze man nu in zijn dubbelrol? David was immers niet alleen leider over Israël (koning) maar ook profeet (Hand.2: 29-31). Het begint met de roep van het volk om een leider (1 Sam.8). Tot dan toe werd Israël geleid door richters die God had verwekt om het volk te richten. Het volk wilde zijn als de andere volken rondom hen. In dit roepen om een koning staat hen ook voor ogen wat voor soort leider dit moet zijn. Een man met vóórkomen, een man waar je tegenop ziet. God geeft hen dan de leider die ze zoeken, een leider naar hun hart. Ik heb me vaak afgevraagd waarom God Saul had gekozen als leider? Wist Hij dan niet dat het gedoemd was te mislukken? Kende God het hart niet van Saul? Later begreep ik pas dat God het volk gaf wat hun hart begeerde, waarvoor zij Hem zo aandringend hadden gevraagd. God gaf hen de begeerte van hun hart, maar hun ziel leed er schade door (Ps.106:15). De mens ziet aan wat voor ogen is maar kan het hart niet doorgronden. De verkeerde keus van de mens was niet alleen tot schade voor heel het volk maar ook voor de gekozene persoonlijk. Zo staat er dat God uiteindelijk een man uitkiest naar Zijn hart (1 Sam.13: 13,14). Slectiecriteria en de vorming van God Wat voor mensen kiest God? God noemt David een man naar Gods hart. Maar wat is dat dan, ‘naar Gods hart’? “Er is jou, mens, gezegd wat goed is, je weet wat de heer van je wil: niets anders dan recht te doen, trouw te betrachten en nederig de weg te gaan van je God” (Micha6: 8). In dit vers uit de bijbel komen vier eigenschappen aan de orde die ‘naar Gods hart’ zijn: • Recht doen; • Trouw zijn; • Nederig te zijn; • De weg gaan met God. Recht doen staat tegenover onrecht maar ook tegenover geveinsd. God wil dat we oprecht zijn ten opzichte van Hem, niet geveinsd. Trouw staat tegenover ontrouw en vraagt volharding. Ook als het moeilijk wordt en offers gevraagd worden. Nederigheid staat tegenover trots en eigenzinnigheid. Ben je bereid je eigen inzichten ondergeschikt te maken aan Gods weg? Als laatste, de weg gaan met God staat tegenover je eigen weg gaan, autonomie. Is God “het vijfde wiel aan de wagen” of is Hij degene “die de kar trekt”? De weg gaan met God doe je wandelend. In het wandelen met God komt ook de intieme omgang met Hem naar voren. Dit uit zich in een hart dat gevoelig is voor de dingen van God. Wat Hij belangrijk vindt, vind jij belangrijk. Recht doen of recht staan voor God kan ook betrokken worden op oprechtheid. Ben je oprecht in je wandel met God of geef je je slechts gewonnen aan ‘toom en bit’? Voor de mensen kunnen we een oprechte levenswandel nog veinzen, maar voor God? Zou Hij die het oog plantte niet zien? David was trouw. Ik zie dit in heel zijn leven en dat werd ook van hem gezegd. David was God zijn hele leven toegewijd, behalve die ene keer in zijn overspel met Batseba (1 Kon.15: 5). Trouw zijn is voor veel koningen een breekpunt geworden in hun relatie met God. Hoe vaak heb ik dat niet gelezen van de koningen van Israël dat zij verslapten in hun toewijding (2 Kron.26: 16)? Wandelen met God wordt dan handelen




in autonomie. Een consequentie daarvan is dat de Heer niet meer geraadpleegd werd in de beslissingen van het leven. God wil echter geraadpleegd zijn. Het is een aspect van de intieme relatie met God. God wil betrokken zijn in het leven dat Hij ons heeft gegeven. David deed dit. Nederigheid of ootmoed staat tegenover trots. Wie trots is kan vervallen tot hoogmoed. Ik hoor dan Nebukadnessar de koning van Babel snoeven: “Is Babel niet indrukwekkend, de koningsstad die ik door mijn grote macht heb gebouwd tot eer van mijn majesteit?” (Dan.4: 27). In heel Davids leven zie ik hoe hij zich afhankelijk van de Heer weet. In vele situaties heeft hij dit ook moeten ondervinden en beaamd. Deze vier kenmerken zijn dan bij David gevonden door God. Was dit nu een verdienste van David? Naar mijn stelligste overtuiging moet ik zeggen, nee. Dit was geen verdienste van David. Het is God die het mensenhart vormt. Een belangrijke geestelijke les is voor mij dat God Zelf voorziet. Jahweh voorziet. God zal Zichzelf voorzien van leiders (Ezech.34: 1 – 16) zoals Hij zich in zijn hele raadsplan al voorzien heeft. Van Abraham af tot Jezus toe. “God zal Zichzelf voorzien van een brandoffer”, sprak Abraham op de berg Moria tot zijn zoon (Gen.22: 1 – 19). Dit geldt voor mij nu nog steeds. Ook voor David geldt immers wat Paulus schrijft in de Romeinenbrief (Rom.3: 10 – 18): “Er is geen mens rechtvaardig, zelfs niet één, er is geen mens verstandig, er is geen mens die God zoekt.” De genoemde kenmerken waren niet Davids verdienste. Zo is David door God gevormd en geroepen. Wordt hier nu niet de eigen verantwoordelijkheid van de mens gedetermineerd? Als de kenmerken van David toch komen uit Gods hand, wat voor verantwoording draagt David dan nog? Ik zou zeggen velerlei. In Handelingen 2 worden leiders bij monde van Paulus opgeroepen toe te zien op de kudde en op zichzelf. David draagt de verantwoordelijkheid van zelfleiderschap. Toezien op jezelf is toezien dat de relatie met God bestendigd wordt en blijft. Hier komt de tweeslag ‘belofte’ en ‘eis’ weer terug zoals ik deze zo treffend tegenkom in het verbond. Het verbond gaat helemaal van God uit maar dient door de mens wel beaamd te zijn of is anders verworpen. Hoe heeft God David gevormd? Als ik kijk naar Davids vóórgeschiedenis, voordat hij tot koning werd gezalfd, dan is dit een bewogen geschiedenis. David heeft vele situaties gekregen van God om aan zichzelf af te sterven. David moest leren bij God te schuilen, hij moest leren op Gods tijd te wachten, hij moest leren het recht aan God over te laten, hij moest leren God te betrekken in zijn leven en de beslissingen van zijn leven. Verder leerde David afhankelijk te zijn. In al deze leringen kreeg hij passie voor God, werd zijn vertrouwen in God versterkt en kreeg hij de intieme relatie met God lief. Als God iemands karakter vormt, dan werkt Hij daar een leven lang aan. Hij heeft nooit haast. Zoals ik al eerder aangehaald heb, God voorziet zichzelf van leiders naar Zijn hart. Wat is daarin de verantwoordelijkheid van de gemeente? Bij de verkiezing van David liet Samuël zich leiden door de Heer. Ook Samuël had de menselijke neiging om af te gaan op dat wat voor ogen was (1 Sam.16: 17). De charismatische leider, de imponerende man of vrouw krijgt al snel aandacht om de simpele reden dat hij/zij opvalt. De onaanzienlijke valt niet op tussen de massa. Samuël liet zich uiteindelijk leiden door God en daar ligt de verantwoordelijkheid van de gemeente bij het verkiezen van haar leiders. Leiders die God al lang van tevoren heeft gevormd. De discipelen zochten bij de aanstelling van gemeentelijke leiders ook mannen die vol waren van de Geest. Het wijst op een bepaalde opmerkzaamheid en secuurheid die veraf staat van willekeur of verlegenheids keuzes. Uit al de zonen van Isaï die waren voorgesteld had God geen leider gekozen. Raakt Samuël dan in paniek? Vraagt Hij zich af of God zich misschien heeft vergist? Gaat Samuël nu dan maar een verlegenheids keuze doen? Nee, hij vraagt aan Isaï; “zijn dit al je zonen?”. Er moet een verklaring zijn




want God vergist zich niet. “Oh ja, dat was ik vergeten”, lijkt Isaï te zeggen, “ik heb nog een zoon, maar die kan toch onmogelijk van belang zijn? Bij voorbaat heb ik hem er dan ook maar niet bijgehaald.” Juist deze heeft God verkoren. Deze wijze van selectie heeft voor mij een diepere grond en strekking. Het was zowel voor de omstanders als voor de persoon in kwestie overduidelijk dat het hier om Gods leiding ging. Wie nu zeker is van zijn roeping hoeft bij tegenslag nooit te twijfelen aan zijn bediening. David heeft slechts éénmaal getwijfeld aan de bestendiging van zijn roeping. Dat gebeurde tijdens de machtsovername van zijn zoon Absalom (2 Sam.16: 512). Als David zich echter had herinnerd wat de profeet Natan tegen hem had geprofeteerd, n.a.v. zijn zonde met Batseba, dan had hij deze situatie geestelijk kunnen duiden (2 Sam. 12: 11-12). Afgestemd zijn op God Het bijzondere van Davids roeping was dat hij nog lang heeft moeten wachten voordat zijn roeping door God werd bevestigd. Toen hij door Samuël was gezalfd ging hij gewoon weer terug naar zijn schapen. Natuurlijk zal hij zich hebben afgevraagd wat die zonderlinge profeet bedoelde om hem tot koning te zalven over Israël? En wanneer zal dat dan zijn? Hij grijpt echter niet vooruit op de tijden en gelegenheden Gods. Dat kenmerkt ook de profeet. Vele profeten hebben mogen profeteren over tijden en gelegenheden die zij zelf nooit hebben mogen meemaken. Een profetisch leider als David was grijpt niet op de zaken vooruit maar wacht op God. In de tussentijd deed hij wat zijn hand vond om te doen. Ik heb daar grote bewondering voor gezien mijn eigen ongeduld. David bleef open staan voor Gods belofte, klaar staan in het vertrouwen dat God doet wat Hij heeft beloofd. Zijn geestelijke antenne stond op scherp. Het tegenovergestelde kan dus ook. God roept, zegt dat de tijd nu gekomen is, maar wij zijn traag om te gehoorzamen. Dit is voor mij kenmerkend uitgebeeld in de verovering van het land Kanaän door Jozua. Het volk Israël is traag met het veroveren van het land dat God hen beloofd had en de Heer spreekt hen, bij monde van Jozua, daarop aan (Jozua18: 3). Leiders dragen een grote verantwoordelijkheid in het verstaan van de tijden en de gelegenheden Gods. Zij trekken op aan de spits. Als zij besluiteloos zijn of het af laten weten heeft dat zijn invloed op heel het volk. Ik zie dat treffend in de geschiedenis van de eerste inval van Kanaän. Het waren de leiders van het volk (Num.13: 1-3) die zich lieten afschrikken door wat voor ogen is in plaats van te vertrouwen op Hem. De invloed op het volk was verwoestend (Num.14: 1-4). God bevestigd de keuze naar Zijn hart Dan is de tijd dáár voor David om door God groot gemaakt te worden. Het gezag dat een leider heeft kan een afgedwongen gezag zijn. Het kan voortkomen uit charisma of een verleend gezag zijn. Bij verleend gezag zie ik dat God David groot maakt. Hij hoeft zich niet in allerlei bochten te wringen of zich tot allerlei sluwe spelletjes te wenden om dit gezag af te troggelen bij mensen. Zijn gezag is Gods zaak. Zo begint God David groot te maken in de situatie met Goliath (1 Sam.17: 1 – 18: 5). Het is misschien wel één van de meest bekende verhalen uit de bijbel. De kleine David tegen de oppermachtige Goliath. Hier is dan al direct één van de hoofdlijnen zichtbaar in dit verhaal. Een geestelijk leider is zich bewust van de twee werkelijkheden die er zijn. De werkelijkheid vanuit menselijk perspectief bezien (subjectief) en de werkelijkheid vanuit Gods perspectief bezien (objectief). Het menselijke gezichtspunt ziet een oppermachtige vijand. Deze strijd kan niet anders eindigen dan in de dood van David. Dit is de ene werkelijkheid. Deze werkelijkheid wordt niet gebagatelliseerd. Tot in




detail staat beschreven hoe Goliath eruit zag, een boom van een kerel tot de tanden toe bewapend. David was een kleine herdersjongen die niet eens een wapenrusting kon dragen of een zwaard kon hanteren. Dit grote contrast is door de bijbelschrijver breed uitgemeten. Nee, deze werkelijkheid wordt niet gebagatelliseerd. David laat in zijn gedrag en houding zien zich nog bewust te zijn van een andere werkelijkheid. Deze werkelijkheid is alleen maar te zien met de geestelijke ogen van het geloof. God is vele malen groter dan Goliath. Dit zet het hele tafereel in een ander perspectief. Nogmaals wil ik benadrukken dat het eerste perspectief niet ontkend wordt of gebagatelliseerd. Nee, de echte geestelijk leider staat open voor beide werkelijkheden en trekt dan ten strijde. Het optreden van David in de geschiedenis met Goliath heeft mij altijd geïmponeerd. Waar haalde David de moed en het geloof vandaan om deze geloofsstap te doen? Ik ben ervan overtuigd dat David dit niet uit zichzelf haalde maar door de Geest werd gedreven. Het moet de Heilige Geest geweest zijn die hem opwekte. Het gedreven worden door de Heilige Geest is een verschijnsel dat meer voorkwam bij profeten en richters in het Oude Testament. Het wordt verder niet expliciet vermeld, maar het is niet zo vreemd dit te vooronderstellen. Deze vooronderstelling is belangrijk omdat anders de geloofsdaad van David alleen bestempeld kan worden als een daad voor de “superhelden” in het geloof. Het wordt voor de gewone gelovige onbereikbaar. Een ieder die in volle overgave in een intieme relatie met God leeft kan vanuit dezelfde kracht leven als David deed. De kracht verleend door de Heilige Geest. Dit wil niet zeggen dat God het van ons allemaal vraagt om in Zijn naam grote dingen te doen, maar Hij vraagt van ons wel er open voor te staan. Het is ook, naar mijn vaste overtuiging, de Heilige Geest geweest die David heeft gewezen op Gods belang. David ergerde zich dat Gods Naam gelasterd werd. Hierin zie ik een profetische trek in David die zo treffend overeenkomt met wat de profeet Jeremia heeft ervaren toen hij zei: “Vrolijk gezelschap zocht ik niet, ik had geen plezier. U maakte mij eenzaam, Heer, want uw woede was op mij overgeslagen.” (GNV Jeremia 15: 17). Zo las ik in het boek “David een man van passie en bestemming” en zinsnede die mij erg aansprak: “Doe het op Mijn manier en Ik zal je eren. Doe het op jouw manier en je bent gedoemd te falen. De strijd, is van Mij.” 179 De geloofsstap die David gemaakt had miste zijn uitwerking niet. Hij werd opgemerkt door Saul die hem direct aan zijn hof toevoegde. Stel je voor, van schaapherder bevorderd tot vertrouwenspersoon aan het hof van koning Saul. Een reuze stap in je carrière. David blijft echter gewoon zichzelf. Hij zal zich wellicht iedere keer weer voorgehouden hebben dat de kracht en de eer aan God toekomt, niet aan hem. Het zijn sterke benen die de weelde kunnen dragen. Wie geleerd heeft zichzelf te kennen wordt zich steeds meer bewust van Gods genade. De profetie van Samuël lijkt uit te komen. David in het verborgene tot koning gezalfd zal het nu ook wel spoedig in het openbaar worden. Het tegendeel is echter waar. Waar heb ik dat meer gezien? Staan op de toppen van je geestelijke ‘carrière’ om vervolgens in het dal van de duisternis terecht te komen. Ik denk daarbij aan Elia na zijn geloofsstap op de berg Karmel (1 Kon.18 en 19), of aan Simson na het glorieus verslaan van de filistijnen met een ezelskaak (Richteren 15: 15-20). Het lijkt wel of God het gevaar van hoogmoed van tevoren al wil beteugelen omdat hij weet hoe kwetsbaar wij daar voor zijn. De ‘doorn’ van Paulus is daar ook een sprekend voorbeeld van (2 Kor.12: 6-9). David komt ‘van een koude kermis thuis’ zoals later zal blijken en heeft veel moeten lijden onder jaloezie en verdachtmakingen. Ook bij de Oud Testamentische profeten komen we veel lijden




tegen omwille van de keuze door God in tegenstelling tot de keuze van de mens. David blijkt daar geen uitzondering in te zijn. Alles verliezen om Christus wil In het dal van de diepe duisternis heeft David moeten leren al zijn eigen zekerheden op te geven. Hij verloor zijn eervolle positie (1 Sam.19: 1,2), zijn vrouw Mikal die door Saul aan een ander was weggegeven, zijn steun van Samuël die stierf (1 Sam. 25) en op het laatst zijn zelfrespect (1 Sam.21: 11-16). Alles wat David als eigen zekerheid of toevlucht kon hebben werd hem afgenomen. Zo vormde de Heer hem door alle eigen gemaakte stokken om op te leunen weg te nemen. De Heer handelt vaker op deze wijze zoals ik lees over het volk Israël wanneer zij steunt op de legermacht van Egypte in plaats van op de Heer. De Heer noemt het steunen op Egypte als het steunen op een rietstaf die zodra je op hem steunt je hand doorboort. De Heer wil dat we in alles op Hem steunen. Nog een voorbeeld is het steunen van het volk Israël op de koning van Aram. Daarbij wijst de Heer op het verleden waarin Hij betrouwbaar is gebleken (2 Kron.16: 7-9). ‘Krukken’ worden plaatsvervangers van God. Deuteronomium 33: 27 verwoord het zo: “De eeuwige God is u een woning en onder u Zijn eeuwige armen.” Alleen God kan onze kracht en toevlucht zijn; als het erop aankomt moeten we leunen op Zijn eeuwige armen. Gezegend is de leider die weet dat de Heer zijn hulp en sterkte is. Dit ontslaat ons niet van onze verantwoordelijkheid dát te doen wat in ons vermogen ligt om te doen. Leiders die al te gemakkelijk roepen: “De Here zal er wel in voorzien.”, kunnen wel eens meer gedreven worden door gemakzucht dan door de Geest van God. Geestelijk leiding geven vraagt alles van onze vermogens maar het is er niet van afhankelijk. Doen wat in je vermogen ligt om te doen en de rest aan God overlaten is een houding die ik ook terug zie bij de profeten in het Oude Testament. Hoe heeft Jeremia niet geleden onder zijn onvermogen om het volk te bekeren tot God? Zijn leven lang heeft hij het volk in Gods Naam mogen vermanen zonder enkele vrucht te zien. Ook bij Elia zien we de ontgoocheling na zijn hoogtepunt op de Karmel. De tijden en gelegenheden aan God overlaten kan de leider in grote mentale en emotionele problemen brengen. Het loslaten van zaken waar je geen grip op hebt of kunt hebben blijkt vaak de moeilijkste opgave te zijn in de wandel met God. Wachten op God? God had David groot gemaakt. Uiteindelijk heeft hem dit in grote moeilijkheden gebracht. David moet met grote twijfels en onzekerheid hebben rondgelopen. Het enige wat hij nog aan zekerheid heeft is de belofte van God uitgesproken door Zijn profeet Samuël. Het komt nu aan op volharding. Gaat David God een handje helpen Zijn belofte waar te maken of blijft hij wachten op God? David kreeg meerdere mogelijkheden om God ‘een handje te helpen’ door Saul te vermoorden. Hij deed dit niet. Deze keuze om God een handje te helpen is niet zo irreëel als wij misschien denken. Welke grote held in het geloof had ook al weer een andere keuze gemaakt? Was dat niet Abraham? Aan hem was een zoon van de belofte beloofd, Isaäk. Toen deze belofte maar niet vervuld werd besloot Abraham ten slotte maar om God een handje te helpen en verwekte een nakomeling (Ismaël) bij de slavin van Sara. Sara was immers onvruchtbaar gebleken. God was Zijn belofte echter niet vergeten, ook aan David niet. David hield volhardend vast aan Gods belofte en nam het recht niet in eigen hand. Zo leerde hij in de tijd van vervolging bij God te schuilen en op Hem te wachten. Onthoud dat de bekering van de ziel het wonder is van een moment, maar




de vorming van een heilige een levenslange taak180. De werkelijk geestelijke leider heeft geleerd in moeilijke tijden te schuilen bij God. Dit wil niet zeggen dat David ieder keer maar weer wegkroop in een hoekje om de slagen van Saul op te vangen. David werd onrechtvaardig behandeld en als wij onrechtvaardig behandeld worden dan is het noodzakelijk dat we de waarheid bekend maken, ongeacht wie de vijand is (1 Sam.24). Wij kunnen misschien de vijand niet veranderen, maar er wel voor zorgen dat hij de feiten begrijpt zoals ze zijn. De profeet in David houdt omwille van de lieve vrede zijn mond niet. Onrecht dient aan de kaak te zijn gesteld. Het vraagt veel moed en geduld om om te gaan met onrecht. In een verdere uitwerking van profetie zal ik hier nog op ingaan. God zegt in Zijn Woord: “Voor zover het van u afhangt, houdt vrede met alle mensen.” Met andere woorden, ik kan die ander niet veranderen. Ik kan alleen mijn deel doen in de kracht van God. Als je onrechtvaardig behandeld wordt geef het dan over aan Hem en loop er niet langer mee rond. David betoonde zich hierin zowel een leider die navolging oproept als een profeet die door een intieme relatie zich in alles op God richt. Een apart voorval in het kader van het wachten op God is de confrontatie van David met Nabal (1 Sam.25: 2-39). Nabal was een zeer vermogend man met een eigen veehoudersbedrijf. Bij het uittrekken van het vee in het veld was de kans dat roversbenden vee stalen groot. David, met zijn manschappen, beschermde Nabal door deze roversbenden op een afstand te houden. Ook David zelf bezondigde zich niet aan diefstal. Omdat David geen eigen inkomsten had om voor zichzelf en zijn volgelingen te zorgen was hij voor een groot deel afhankelijk van wat familie en vrienden hem als teerkost gaven (dit is kort geschetst de situatie). Nu vroeg hij aan Nabal een gunst voor de ongevraagde dienst die David aan Nabal had bewezen en die door Nabal ook stilzwijgend was aanvaard. Dat David dit deed was al bekend bij Nabal en wel overgebracht door zijn personeel. Nabal was echter bot en asociaal en liet David stikken. Toen David hoorde van dit ‘onrecht’ en de botte wijze waarop deze man hem bejegende verloor hij zijn zelfbeheersing. Geheel in tegenstelling tot wat ik eerder schreef over David laat hij dit onrecht nu niet aan God over maar wil zelf verhaal halen met het zwaard. Ook leiders laten steken vallen. Wanneer een mens moe is, getergd of onder hoge en langdurige stress staat is het vertrouwen op God wel eens ver te zoeken. David laat in deze situatie voor mij vooral zien dat ook hij gewoon mens is. De vraag is of deze mens anderen om zich heen heeft staan die hem kunnen corrigeren wanneer hij zwak is. Een andere vraag is of hij bereid is zich door anderen te laten corrigeren. Is de leider zelf nog wel leerbaar? Deze hele situatie laat voor mij het belang zien dat het leiderschap gedragen wordt door een team. Op zijn minst bestaat het team uit twee personen zoals de Prediker al zegt (Prediker 4: 7-12), maar beter is uit meerdere personen. Terugkerend naar de vragen die ik gesteld heb kan ik bevestigend antwoorden wat David betreft. David liet zich corrigeren al was het “een dubbeltje op zijn kant”. Het bijzondere is dat deze correctie op Davids handelen niet kwam uit zijn eigen kring van vertrouwelingen maar uit een ‘vreemd kamp’. Zo kan God het leiderschap corrigeren van een kant waarvan je het nooit had verwacht. Gods stem hoeft niet persé te komen van een geloofsgenoot maar kan evengoed gesproken worden door een ongelovige. David stond open voor Gods correctie waar deze ook vandaan kwam. Als we wachten op God dat Hij ons recht verschaft, verandert er misschien wel niets aan onze situatie, maar wijzelf veranderen wel.




Twijfel door ‘de tand des tijds’ Na lange tijd van vluchten begint de twijfel bij David toe te slaan (1 Sam.27:1). Is het allemaal wel waar wat Samuël mij heeft toegezegd namens God? Ik zie nog steeds geen verbetering, nog altijd ben ik op de vlucht. Hoe lang zal dit nog voortduren? Het is het geredeneer van een mens die de andere werkelijkheid, Gods perspectief, kwijt is geraakt. Een mens die alleen nog maar de werkelijkheid ziet die voor ogen is laat zich leiden door de omstandigheden. Hoeveel leiderschapteams heb ik niet gezien die enthousiast begonnen maar zich gaandeweg hebben laten intimideren door de omstandigheden? Men lijkt dan op Petrus die op bevel van Jezus uit een boot stapt en op het water gaat lopen. Wanneer Petrus echter zijn blik afwendt van Jezus en naar het diepe donkere water begint te staren, zinkt hij. De omstandigheden kunnen ingaan tegen alle logica. Wanneer we deze omstandigheden dan alleen bezien vanuit de rede, het verstand, en niet ook vanuit het geloof, dan ontsporen we. Zo maakt David voor mij een heel vreemde beweging. Het lijkt wel of hij het opgeeft en nog wat van zijn leven probeert te maken wanneer hij zijn toevlucht neemt tot het land van de Filistijnen. Een periode van leugen en bedrog volgt. Aan de ene kant is deze stap van David begrijpelijk omdat hij zo menselijk is. Voortdurend opgejaagd worden gaat je niet in de koude kleren zitten. David zoekt verlichting, een eigen stok om op te steunen, even onder het juk vandaan, even geen stress. David creëert zich een eigen toevluchtshaven die echter gebouwd is op leugen en bedrog. Deze zelf gecreëerde haven geeft weer zijn eigen specifieke problemen en rust krijgt hij niet. Hier is David voor mij de leider die compromissen sluit, het op een akkoordje gooit voor zijn eigen rust. Toen David koos voor deze levensstijl van compromissen begonnen de winden en stormen toe te nemen in een snelle opeenvolging van gebeurtenissen. Dubbelhartigheid begon David te kenmerken. Het is de misleiding van het doen alsof. Het doen alsof je bepaalde gevoelens koestert, maar in werkelijkheid opereer je vanuit compleet andere gevoelens. Als voorbeeld verwijs ik naar Davids dubbelhartige samenwerking met de vijand van Israël. Deze dubbelhartigheid zie ik bij de Oud Testamentische profeten totaal niet. Er zijn profeten die hebben geklaagd tegen God zoals Jeremia of die zijn gevlucht voor God zoals Jona, maar onduidelijk in hun boodschap waren ze nooit! Zij hebben in het brengen van Gods Woord nooit compromissen gesloten en erg populair zijn ze daar nooit van geworden. Je zou kunnen concluderen dat twijfel uiteindelijk vaagheid tot gevolg heeft. In het boek van Charles R. Swindoll “David, Een man van passie & bestemming” kwam ik de volgende vier vruchten tegen van vaag leiderschap: • Dubbelhartigheid (niet integer) • Vaagheid (b.v. in de communicatie) • Verlies aan identiteit (waar sta je voor?) • Wantrouwen (door omgeving) Deze vier vruchten zijn door mij herkend in de dagelijkse praktijk van het leiderschap gedurende de acht jaren waarin ik zelf een leidende positie heb bekleed. Wanneer compromissen gesloten worden waar ze niet gesloten hadden mogen worden is veelal het raadplegen van God achterwege gelaten (Jozua 9). Het leiderschap dat blijft volharden in vaagheid stompt af. Zij maken zich druk om de mening van anderen zonder zich af te vragen wat God denkt of zegt. Bij de profeten in het Oude Testament zie ik een andere houding. Zij hadden zich zonder uitzondering vereenzelvigd met Gods zaak. Zo schreef David ook in één van zijn psalmen: “Mijn ziel is aan U verkleefd, o Here.” Wanneer het leiderschap gaat schipperen en daarmee ongehoorzaamheid in




hun leven toelaat is het getuigenis teniet gedaan, wordt er leiding gegeven in middelmatigheid en kiest men voor de makkelijke weg. In psalm 78: 70-72 wordt van David anders getuigd, David weidde Gods volk, hij weidde hen naar de oprechtheid van zijn hart en hij leidde hen met kundige hand. Naar aanleiding van deze woorden wil ik een tussenbalans opmaken over de leiderschapsaspecten die ik bij David als leider en profeet tegen kom. Ik zie een viertal ‘rode draden’ lopen door het leiderschap van David: 1. David weidde Gods volk met visie; 2. Hij handelde in oprechtheid naar God en naar de mensen; 3. Hij was gericht op God met zijn hele hart; 4. Hij leidde het volk met kundige hand, gedegen leiderschap. Deze aspecten zou ik willen samenvatten in ‘zakelijk’, ‘visionair’, ‘spiritueel’ en ‘profetisch’. Het zakelijke is de kundige hand die spreekt van bekwaamheid. Het visionaire is verbeeld in het weiden, zoals een herder zijn schapen weidt met visie in verband met het voortbestaan van de kudde. Het spirituele staat in verband met het rekening houden met de metafysische werkelijkheid, de gerichtheid op God en de omgang met God. Het profetische is voor mij bovenal gekenmerkt door de intieme relatie met God (oprecht, niet geveinsd) waardoor Hij God kende met het hart. De profeet die staat voor de zaak van de Heer, ook al brengt dat persoonlijk lijden met zich mee. Het is tijd om te handelen Ten langen leste gaat Samuëls voorzegging in vervulling. David was vanaf zijn zeventiende tot zijn dertigste jaar op de vlucht geweest voor Saul. Nu was Saul dood en David krijgt dit te horen. Hoe neemt hij de troon in bezit? Neemt hij die functie met geweld? Nee, David gaat naar God en vraagt Hem : “Heer is het nu de tijd?” (2 sam.2: 1). Daar krijg ik nu de koude rillingen van. De omstandigheden zijn ineens totaal gewijzigd. Er is een machtsvacuüm ontstaan door de dood van Saul. Menselijk gezien moet je nu snel handelen eer het moment voorbij is. En wat doet David? David lijkt op zijn ‘dooie akkertje’ naar de Heer te gaan om Hem te raadplegen. Dat kenmerkt ook de spiritualiteit van de profeet in hem, die nauwe relatie met God. Op de kruispunten van je leven je niet laten leiden door de omstandigheden maar de Here raadplegen. David had gedurende zijn leven geleerd om de omstandigheden niet alleen praktisch in te schatten maar ook geestelijk. Hij was zich bewust van de twee werkelijkheden. De werkelijkheid die voor ogen is blijkt voor David niet maatgevend te zijn om tot een besluit over zijn handelen te komen. De werkelijkheid die God zag kon wel eens een heel andere zijn dan hij kon inschatten. David had geleerd om te wachten op God. David besefte dat God hem had verkozen om koning te zijn over Israël maar hij weigerde om dat buiten Gods tijd om te doen. Spiritueel zijn is niet voldoende, je moet ook de passie en de moed hebben om te gaan tot het uiterste zoals David als profeet in het Oude Testament laat zien. Dan is het tijd om te handelen. God bevestigt het handelen van David door zijn koningschap te bevestigen (2 Sam.5: 6-12). Wanneer de zegeningen voor het leiderschap toenemen is het op zijn zwakst. Ik weet dat dit vreemd klinkt. Een doorgewinterde voorganger sprak eens een groep predikers toe. Hij waarschuwde hen dat er een bepaald temperament, charisma en een bepaalde innemendheid nodig zijn om een dynamisch geestelijk leider te kunnen zijn. Maar zulke leiders, door God gevormd, krijgen ook te maken met een aantal simpele valstrikken. Opdat ze het niet te snel zouden vergeten gebruikte hij vier woorden die




allemaal met de letter ‘S’ begonnen: Silver, Sloth, Sex en Self 181. Vertaald in het Nederlands kun je zeggen: geld, traagheid, seks en ego. In drie van de vier valstrikken is David gekomen. Zo lag de traagheid gelegen in het optreden in zijn gezin. Er groeiden scheve verhoudingen in zijn gezin die ongezond werden en David had er geen oog voor. Toen de problemen met Amnon en Tamar aan het licht kwamen was David te laat. Hij had niet opgetreden als hoofd van het gezin voor de tijd. We kunnen hier ook iets over lezen in 1 Kon.1: 5,6 waar staat geschreven dat David zijn kinderen geen verwijt maakte. Wat de valstrik van seks betreft denk ik aan het overspel met Batseba. Als laatste en derde is er de volkstelling waarin David zijn ego streelde (2 Sam.24: 1-3). Deze misstap van David koste het volk 70.000 man!




6

Een godsdienstsociologisch onderzoek




(Praktisch theologische theorie) Aspecten van geestelijk leiderschap (par.4.1)



De gevonden hypothese van het profetische leiderschap dient getoetst te worden op haar juistheid en daarmee ook op haar bruikbaarheid. Indien de hypothese juist is dient dit te meten te zijn aan het effect bij toepassing. Wanneer profetisch leiderschap bij de leiders zelf is af te meten aan een mate van geestelijke volwassenheid zal dit ook zijn uitwerking hebben op de gemeente die zij leidt. Je mag dus veronderstellen dat profetisch leiderschap een grotere mate van geestelijke groei zal brengen in de gemeente. Binnen dit onderzoek moet dan ook een meetinstrument (een tool) gemaakt worden om de mate van profetisch leiderschap te kunnen meten ten opzichte van de geestelijke groei (geloofspeil) van de gemeente. 6.1

Strategie van het onderzoek

In dit document relateer ik vooral aan het praktijkgericht onderzoek. Het is onderzoek waarin ik wil weten hoe de werkelijkheid in elkaar zit. Het begint met de probleemstelling. Er zijn drie verschillende soorten van probleemstelling: 1. de ‘wat is …….’ (beschrijvingsprobleem) 2. de ‘hoe komt het dat ……..’ (verklaringsprobleem) 3. de ‘wat is er aan te doen ………’ (ontwerpprobleem) De probleemstelling is niet het doel van het onderzoek. We zoeken alleen kennis waarmee het probleem opgelost kan worden. De eerste probleemstelling is de meest simpele. Hier vraag je naar bepaalde feitelijkheden. Bijvoorbeeld de vraag: “Wat is de mening over het geestelijk leiderschap binnen de Advent kerk te Veenendaal?” Het is de meest concrete vraag. Het onderzoek doorloopt hier dan ook de minste stappen. De




tweede probleemstelling is al moeilijker. We krijgen dan de vraag naar een verklaring in bijvoorbeeld: “Hoe komt het dat er slecht geestelijk leiderschap wordt gegeven in de Advent kerk te Veenendaal?” Deze vraagstelling leidt tot het opzetten van een veronderstelling over hoe dit verklaard kan worden. Je zoekt naar aspecten die hier invloed op hebben (b.v.: wat is slecht geestelijk leiderschap?). Je stelt dus een bepaalde theorie op om dit probleem te verklaren. Dit wordt ook wel reconstrueren (van de werkelijkheid) genoemd. Deze veronderstelling moet wel getoetst worden op haar waarde. Als blijkt dat je veronderstelling (hypothese) niet klopt dan stel je weer een andere of bijgestelde theorie op en begint het hele proces opnieuw. Je geeft in de tweede probleemstelling dus geen oplossingen! De verklaring geeft wel een duidelijke richting aan waarin de oplossing gezocht moet worden. De derde categorie problemen zijn het meest ingewikkeld. Binnen deze problematiek zoek je naar een oplossing en is het probleem al bekend. Je weet hoe het probleem is veroorzaakt maar nog niet wat je eraan kunt doen. Hier is te denken aan een vraag: “Wat is er aan te doen om kwalitatief hoogwaardig geestelijk leiderschap te krijgen in de Advent kerk te Veenendaal?” Het onderzoek in deze rapportage betreft een onderzoek van de 2e categorie. Het is een verklaringsprobleem met een zekere relatie naar de oplossing van het probleem (ontwerpprobleem). De verklaring van het probleem voert in het onderzoek echter de boventoon. 6.1.1 Probleemstelling Een probleemstelling is de zo precies mogelijk geformuleerde vraag waarop de onderzoeker een antwoord moet geven. Probleemstellingen kunnen van de onderzoeker zelf komen of van een ‘klant’. In mijn geval komt de probleemstelling van de onderzoeker zelf. Soms vraagt een bepaalde probleemstelling eerst een onderzoek of beschrijving van het probleem vooraf voordat we kunnen gaan verklaren. Een probleemstelling kan dus eerst uiteengerafeld moeten worden in verschillende subprobleemstellingen. Bij het beschrijven van een probleem lopen we al wat vooruit op latere verklaringsproblemen. In dit onderzoek is de beschrijving van het probleem al uitgebreid aan de orde geweest vanuit de praktische theologie (§2.1). Ik zal nu dan ook direct overgaan op het beschrijven van de probleemstelling. Probleemstellingen moeten omwille van de precisie sober geformuleerd worden. In de probleemstelling moeten zowel het domein (doelgroep, plaatsen tijdsbepaling) als de te meten variabele(n) worden vermeld. Verklaringsproblemen worden ook wel verschilproblemen genoemd. Wanneer we ons in een onderzoek afvragen wat de gevolgen van iets zijn, gaat het ook om oorzaak-gevolgrelaties. In mijn beschrijving van het probleem zijn oorzaak-gevolgrelaties aangegeven als: 1. goed geestelijk leiderschap staat in relatie tot een grote mate van geestelijke volwassenheid (geestelijke groei) bij het leiderschap en in de gemeente. 2. de geestelijke groei staat in een directe relatie tot de eigenschap van het kennen van God met het hart. 3. goed geestelijk leiderschap staat in relatie tot de kenmerken die gevonden worden in de vier leiderschapsaspecten, zakelijk, visionair, spiritueel en profetisch. Probleemstelling: “Hoe komt het dat het geloofspeil binnen een christelijk kerkgenootschap laag (onmondig) blijft, of laag is geworden?”




In de aangegeven probleemstelling is het domein aangegeven in de vorm van christelijke kerkgenootschappen. De christelijke kerkgenootschappen zijn de doelgroep voor dit onderzoek. De plaats waar dit onderzoek wordt uitgevoerd is niet van belang. Het gaat immers om ieder willekeurig kerkgenootschap, waar dan ook. Er is ook geen specifieke tijdsbepaling aan te geven. Het geloofspeil is een tijden situatieafhankelijke opname welke een signaal afgeeft. De variabele is aangegeven als ‘het geloofspeil’. Het geloofspeil is direct gerelateerd aan de geestelijke volwassenheid waarop een kerkgenootschap als geheel is gewaardeerd. Het hoog of laag zijn van een geloofspeil in de gemeente is te meten aan het wel of niet aanwezig zijn van een aantal kenmerken zoals gepreciseerd in paragraaf 1.2.2. De geestelijke volwassenheid van het leiderschap is af te meten aan dezelfde kenmerken en een aantal kenmerken specifiek gericht op het geestelijk leiderschap. In de probleemstelling zitten een aantal vooronderstellingen, die terugkomen in de werkhypothese. Als eerste is er voorondersteld dat er zoiets bestaat als een geloofspeil. Een geloofspeil moet dus aangetoond kunnen worden door middel van een meetinstrument. Zo is er voorondersteld dat het geloofspeil in een gemeente laag kan zijn. Het geloofspeil moet dus te meten zijn anders kun je deze beoordeling niet geven. Verder is er voorondersteld dat het geloofspeil kan wijzigen. Het geloofspeil kan laag zijn en blijven, maar ook hoog zijn en weer laag worden. De laatste vooronderstelling die er achter zit is het streven naar een hoog (volwassen) geloofspeil. Het is dus niet gewenst als een kerkgenootschap een laag geloofspeil heeft of krijgt. De probleemstelling gaat uit van een omgekeerd evenredig verband. Voor een laag geloofspeil kan dus ook een hoog geloofspeil ingevuld worden. Als “laag geloofspeil” hanteer ik de gemeten waarde, volgens het meetinstrument, liggend beneden het gemiddelde. 6.1.2 Kenmerk van het onderzoek Een kenmerk van dit onderzoek is dat er gewerkt wordt vanuit een hypothese. Een hypothese kan de vraagstelling zelf zijn waarbij men al het antwoord geeft. De hypothese in dit onderzoek is echter niet de probleemstelling zelf maar gericht op de mogelijke verklaring van het probleem. Deze werkwijze is typerend voor mijn toetsende aanpak van het onderzoek. Op de aangegeven probleemstelling geeft de hypothese al een vooruitlopende verklaring. De verklaring dat de wijze waarop er leiding wordt gegeven aan de gemeente een grote invloed heeft op het geloofspeil van de gemeente. In de hele onderbouwing van de werkhypothese is beargumenteerd dat het geloofspeil van de gemeente te meten is aan de geestelijke volwassenheid. Een hypothese is een heel precieze bewering, een hypothese heeft niets vaags. Door de toetsing (bv. door een enquête of interview) is het niet ongewoon als de hele cyclus weer opnieuw gedaan moet worden omdat de theorie niet blijkt te kloppen of mijn vooronderstellingen niet uitkomen. Er is nog een kenmerk dat dit onderzoek typeert en verband houdt met de haalbaarheid. In de volgende paragraaf, over de kwaliteit van het onderzoek, kom ik hierop terug. 6.1.3 De kwaliteit van het onderzoek Voor de kwaliteit van het onderzoek zijn een aantal richtlijnen. Een onderzoek moet weerlegbaar zijn. Dit wil zoveel zeggen dat je het moet kunnen aanvallen, kunnen bekritiseren. Een onderzoek naar het bestaan van marsmannetjes kan niet geverifieerd worden. Ook normatieve uitspraken zijn niet te verifiëren. “De kleur rood is de mooiste kleur” is een normatieve uitspraak, daar kan je dus geen onderzoek naar




doen. Je kunt wel onderzoek doen naar hoeveel mensen deze mening zijn toegedaan. Een onderzoek moet dus gecontroleerd kunnen worden door een andere onderzoeker. De uitspraak over het geloofspeil in een gemeente, in termen als hoog of laag, neigt nu naar een normatieve uitspraak. De maatstaven voor deze hoog/laag beoordeling zijn echter onderbouwd en te verifiëren. Een onderzoek moet ook precies zijn. Het onderzoek moet afgebakend zijn, niet te algemeen. Vaagheid is uit den boze! Deze kwaliteit heeft een directe relatie met de opstelling van je probleemstelling. Wees in je probleemstelling niet vaag. Gebruik daarin geen vage termen als “hoe komt het dat er zo weinig geloofspeil is?” Wat is ‘weinig’ in deze vraagstelling? Dat is vaag, tenzij je het weer preciseert. De term ‘laag’ is in mijn vraagstelling gepreciseerd met ‘onmondig’ en gekoppeld aan een bepaalde score vanuit een meetinstrument. Om vaagheden te voorkomen gaat de voorkeur eerder uit naar een kwantificerend onderzoek (enquête, vragenlijsten) dan naar kwalificerend onderzoek (interview). De belangrijkste stelregel is dat de resultaten van het onderzoek onafhankelijk van de onderzoeker moeten zijn. Niet afhankelijk van het subject. Wil ik de oorzaakgevolgrelatie aantonen die er ligt tussen de geestelijke volwassenheid van de gemeente en de geestelijke volwassenheid van het geestelijk leiderschap dan zal ik eerst de geestelijke volwassenheid van de gemeente moeten meten. Het meten van het geloofspeil is een complexe zaak. Veel factoren zijn hierop van invloed. In mijn onderbouwing over de kenmerken van een onmondig gelovige en een meer volwassen gelovige heb ik de basis gelegd bij het kennen van God met het hart. Vanuit deze basis vloeien andere kenmerken van een volwassen gelovige als vrucht voort. De meting krijgt zo de eigenschap van een ‘graadmeter’ zoals je bij een patiënt de temperatuur opneemt en daaruit kunt afmeten of het lichaam reageert op een verstoring. Deze graadmeter fungeert dan als signaalfunctie. Hiermee krijgt dit onderzoek nog een ander kenmerk erbij. Het kan in eerste instantie niet meer zijn dan explorerend of verkennend. Ik kan een inschatting maken over het geloofspeil van de gemeente maar dit blijft een indicatie. 6.1.4 Verantwoording Ieder onderzoek kent een verantwoordingsplicht. Je moet je bij je onderzoek en over de resultaten kunnen verantwoorden bij je collega’s. Je moet bereid zijn je eigen resultaten te weerleggen. Deze verantwoording doe je aan de hand van een aantal kwaliteitscriteria: 1. Betrouwbaarheid; zegt iets over de situatie en het moment van onderzoek. Dit om toevalsfouten te voorkomen. Het onderzoek moet herhaald worden op andere tijdstippen of situaties. Zoals gezegd is de meting van het geloofspeil in de gemeente of bij het leiderschap een tijden situatieafhankelijke meting. Gezien in de tijd kan het geloofspeil veranderen en daarmee ook het gevolg. De betrouwbaarheid van dit onderzoek neemt toe indien het in een andere situatie en op een ander tijdstip nog eens wordt herhaald. Daarmee is aan te tonen of de gestelde verwachtingen ook uitkomen. Ook in dit verband is het onderzoek niet meer te waarderen dan een eerste verkenning. 2. Oorzaak – gevolg conclusies; met het bestuderen van één geval is het niet valide om een conclusie te trekken die geldend is voor allerlei andere gevallen. Een algemeen geldende conclusie trekken uit één geval is gewoon niet houdbaar. Binnen dit onderzoek moeten meerdere gevallen bekeken worden van




verschillende denominaties. Binnen de tijd van mijn afstuderen kan ik dus geen algemeen geldende conclusie trekken omdat ik maar één gemeente onderzoek. 3. Generaliseerbaarheid; dit probleem heeft te maken met het voorgaande. Als een conclusie niet als algemeen geldend beschouwd kan worden is het natuurlijk ook minder interessant. Ga echter niet generaliseren als dit niet kan. De probleemstelling is in dit onderzoek wel generaliserend gesteld. 4. Begripsvaliditeit; dit is een belangrijk criterium omdat het hier om de kern van het onderzoek gaat. Meet je wat je ook werkelijk wil meten? Bij het opstellen van enquêtevragen is dit uitermate belangrijk. Je zult dus moeten zoeken naar een goed meetinstrument om je onderzoek aan te kunnen meten. Dit geldt in het bijzonder bij abstracte onderwerpen. Een abstract onderwerp moet je operationaliseren, meetbaar maken. Dit meetbaar maken doe je aan de hand van literatuuronderzoek en zo je meetinstrument op te stellen of door bestaande meetinstrumenten te gebruiken (via eerder onderzoek). In dit onderzoek is gebruik gemaakt van een uitgebreide literatuurstudie aan de hand waarvan ik een meetinstrument wil maken. Het operationaliseren van abstracte begrippen als geestelijke groei, geestelijke volwassenheid en profetisch leiderschap gebeurt aan de hand van het toekennen van bepaalde kenmerken aan deze begrippen. 6.1.5 Modelleren In het streven naar kennis en inzicht over de werkelijkheid proberen we structuur aan te brengen. Deze structuur kunnen we schematiseren in een model. Zo kunnen bijvoorbeeld de parameters die invloed hebben op profetisch leiderschap in een model (schema) gebracht worden, zoals gedaan is in paragraaf 3.2.5. Dit kun je natuurlijk doen voor een bestaande situatie of voor een gewenste situatie. Deze modellen kun je op verschillende niveaus bedenken (micro-, meso- en macroniveau). De bouw van een dergelijk model voeren we uit bij het nadenken over een theorie voor ons probleem. Een dergelijk model is altijd gebouwd op vermoedens die we gekregen hebben na de bestudering van allerlei informatie. Om dit model te toetsen (je theorie) organiseer je een enquête. In mijn onderzoek is het profetische leiderschapsmodel het model dat gebouwd is na de theoretische voorstudie. Modellen ontwikkelen zich door geleidelijk te leren. Ze zijn vaak niet stabiel, ze veranderen onbewust en ze zijn onvolledig en subjectief (afhankelijk van het subject). Naast het model van de theorie die we bedacht hebben maken we ook een model van de uitkomsten van de enquête die we uitgezet hebben. We moeten ons model dus confronteren met deze data. Het gaat dan ook vooral om afleidingen van onze theorie, als dit ….., dan gebeurt dat ………. Het gaat er om bepaalde samenhangen (oorzaak-gevolg relaties) te modelleren. In de opzet van de enquête is het modelleren dus erg belangrijk. Door middel van slimme vraagstelling kun je je theorie toetsen. We houden een model altijd zo eenvoudig mogelijk en zo moeilijk als noodzakelijk. De opbouw van de enquêtevragen kent verder de volgende invalshoeken: 1. De kenmerken en eigenschappen van profetisch leiderschap; 2. De voorwaarden waarin profetisch leiderschap kan groeien; In de mate waaraan voldaan is aan deze twee invalshoeken is een waarde toe te kennen in hoeverre het leiderschap beantwoordt aan het leiderschapsmodel. Des te hoger de waarde des te meer beantwoordt het aan het leiderschapsmodel. Qua model is het leiderschapsmodel ook te vergelijken met een “vrucht” waarnaar je op zoek bent. De invalshoeken kunnen dan als volgt benaderd worden:




1. Waaraan herkennen we de vrucht? (kijkend naar de kenmerken en eigenschappen) 2. Wat is de oorzaak voor de vrucht? (kijkend naar de voorwaarden) 3. Wat is de mate van groei van de vrucht? (kijkend naar de verwachtingen) Pas ik dit beeld bijvoorbeeld toe op het geloofspeil (geestelijke groei) van de gemeente dan krijg ik het onderstaande beeld, waarbij de geestelijke groei de “vrucht” is.

Het gevolg gaat over hoe groot is de vrucht? De mate van groei naar de tijd gerekend?

De kenmerken en eigenschappen gaan over de vrucht zelf. Is er vrucht aanwezig?

De oorzaak gaat over de wortels van de vrucht. Verkeerd de vrucht in een omstandigheid waarin het kan groeien?

In bijlage A is de modellering aangegeven van de oorzaak- gevolgrelaties per gevonden leiderschapsthema. Het laatste gevolg is iedere keer weer betrokken op de onderzoeksvraag. Uiteindelijk leiden alle oorzaken en gevolgen tot een eindgevolg ofwel een stagnerend of teruglopend geloofspeil in de gemeente. Bij de hantering van een model dient altijd in het achterhoofd gehouden te zijn dat een model een sterk vereenvoudigde weergave is van de werkelijkheid. Het is dus nooit zo “zwart-wit” als in een model wellicht gesteld is. Een oorzaak is een eerste aanleiding tot een gevolg. Wat bedoel ik hiermee? Ik probeer hier eigenlijk niet meer mee te zeggen dan wat een natuurkundige wetmatigheid stelt: actie geeft reactie. De oorzaak is in deze wetmatigheid de acterende factor en het gevolg de reagerende factor. Zo is er een “domino-effect” te onderscheiden in oorzaak-gevolg relaties. In beeldspraak uitgedrukt: ergens valt er een




“steen” (acterende factor) in een hele keten van “stenen” (reagerende factor) die een veelvoud van reacties in gang zet. Er zijn nu door mij acterende factoren te onderscheiden die als eerste “vallende steen” bestempeld kunnen worden en een belangrijk stempel drukken op het geheel van de reacties. Ik denk hierbij aan factoren die bij meerdere leiderschapstyperingen terug zijn te vinden. De eerste acterende factor zet niet alleen de reacties binnen de eigen leiderschapstypering in gang maar hebben ook een interface (overlap) met andere leiderschapstyperingen. Zo zijn er door mij acterende factoren onderscheiden (kolom1 in onderstaande tabel) die interfacerelaties hebben met de leiderschapstyperingen. De acterende factor is zo een algemene noemer geworden waarvan de invloed in meerdere leiderschapstyperingen merkbaar is. Aan de hand van de vier modelleringen in bijlage A heb ik de volgende interfacerelaties onderscheiden: 1

Interfacerelaties Kennen van God

Relatie met God Omgang met God Leren in geloof

2 Zakelijk Kennen van God met het hart

3 Visionair Wat is Gods visie voor de gemeente?

Intieme relatie met God Ervaring met God

De lerende gemeente

Handelen in geloof

4 Spiritueel Afstemmen op Zijn bedoelingen

5 Profetisch Zoeken naar Gods wil

Liefdesrelatie met God Innige omgang met God

Intieme relatie met God Opmerkzaamheid naar hart van God Oefenen in profeteren en toetsen Ongeloof in Gods directe spreken

Samen delen van je dromen

Spirituele luisterhouding

Uitgaan van het menselijk haalbare

Ongeloof in Gods tegenwoordigheid

Interfacerelaties over de vier thema’s

De genoemde interfacerelaties in de aangegeven tabel zullen apart beschouwd worden bij de analyse van de onderzoeksresultaten. 6.2

Meetinstrumenten

Met behulp van de toegekende kenmerken in het leiderschapsmodel en de modellering van de oorzaak-gevolg relaties kan ik nu een meetinstrument gaan opstellen. Dit meetinstrument bestaat enerzijds uit het opstellen van enquêtevragen en anderzijds een instrument om een bepaalde gradatie te kunnen toekennen aan de uitkomsten van de enquête. Het laatste instrument heb ik benoemd als de “krachtenveelhoek”.




6.2.1 Enquêtevragen thema “Zakelijk” 1) Bij het nemen van verstrekkende beslissingen raadpleeg ik God in b.v. gebed en meditatie totdat ik rust ervaar over het besluit. 2) Ik begeef mij geregeld in (risicovolle) situaties waarin een vertrouwen op God gevraagd wordt. 3) Ik durf moedig te handelen in het geloof zonder te weten waar ik uitkom. 4) Ik ken de ervaring van Gods handelen in mijn eigen leven en weet deze ook aan te duiden. 5) De ervaring van Gods handelen heeft mij gesterkt verder te leren handelen in geloof. 6) Ik ben niet besluiteloos wanneer ik een situatie niet overzie. 7) Als ik overtuigd ben van Gods weg en wil dan sta ik daar “pal” voor. 8) Saamhorigheid in de gemeente ontstaat door duidelijk leiderschap 9) Een positief klimaat in de gemeente draagt bij aan de geestelijke groei van de gemeente. 10) Moedig handelen in het geloof draagt bij aan een actief en dynamisch geloofsleven. 11) Ik ben een levend voorbeeld van een actief en dynamisch geloofsleven. 12) Wanneer er geen heerschappij gevoerd wordt door de enkeling komt dit ten goede aan de saamhorigheid van de gemeente. 13) Ik vind dat de gemeente moet meebeslissen in zaken die de hele gemeente betreffen maar dat dit afhankelijk is van de geestelijke groei van de gemeente. 14) Ik ben, behalve voor het pastoraat, een voorstander van een open communicatie naar de gemeente. 15) Ik wil mijn geloofservaringen, indien ik die heb, delen met anderen in de gemeente. 16) Ik heb voldoende theologische kennis om anderen te leren. 17) Ik heb de discipline om mezelf op te voeden in het geloof door studie en zelfbeschouwing. 18) Indien er vacatures zijn vul ik die pas in als er ook gaven aanwezig zijn. 19) Ik vind dat de kerkelijke organisatie niet gericht moet zijn op zelfbehoud maar op de geestelijke groei van de gemeente. 20) Het leiderschap dient duidelijke selectiecriteria te hebben voor nieuwe leiders. 6.2.2 Enquêtevragen thema “Visionair” 1) Ik bidt tot God of Hij zijn visie voor de gemeente aan mij wil openbaren. 2) Ik hou ervan om samen met anderen te dromen over wat de gemeente zou kunnen zijn of zou kunnen doen. 3) Als ik naar de gemeente kijk ervaar ik geen bepaald gemis. 4) Ik koester een duidelijke en heldere visie voor de gemeente. 5) Ik wordt uitgedaagd en geprikkeld door een aanstekelijke visie voor de gemeente. 6) Ik ben algemeen geen voorstander voor het handhaven van de status quo in de gemeente. 7) Ik heb mij in mijn leiderschap nooit hoeven verantwoorden voor een ander in zake de juistheid van een bepaalde beslissing. 8) De visie die ik heb wil ik ten overstaan van iedereen verantwoorden. 9) Er wordt van mij grote geloofsmoed verlangd vanwege mijn uitdagende visie. 10) De gemeente wordt door mij als leider uitgedaagd en geprikkeld door een heldere en duidelijke visie die ik niet onder stoelen of banken steek.




11) Bij het opstellen van een visie ga ik niet uitsluitend uit van wat menselijk haalbaar is. 6.2.3 Enquêtevragen thema “Spiritueel” 1) Ik ervaar de leiding van Gods Geest in mijn leven waardoor ik niet alleen maar doe wat ik zelf wil. 2) Er zijn aanwijsbare situaties in mijn leven geweest waarin ik heb ervaren dat God betrouwbaar is. 3) In het geloof durf ik het erop te wagen stappen te zetten die ik niet overzie. 4) Ik hou ervan om samen met anderen te brainstormen over Gods bedoelingen voor de gemeente. 5) Ik hou ervan om in gezamenlijk beraad te filosoferen over maatschappelijke ontwikkelingen en deze te betrekken op Gods Woord. 6) Ik weet zaken die spelen in de gemeente of maatschappij geestelijk te duiden of te onderscheiden op hun invloed. 7) In mijn leven zijn er aanwijsbare situaties waarin ik mij heb moeten aanpassen aan Gods plan voor mijn leven. 8) Ik weet wat het is om te moeten “worstelen” met God waardoor ik Hem ook beter heb leren kennen. 9) Ik ben bereid mijn eigen inzichten los te laten in een proces van zoeken naar Gods wil. 10) De geboden van God zijn één van de manieren waarop God Zich laat kennen. 11) Wanneer er in een beslissingssituatie de wil van de Heer voor mij onduidelijk is wacht ik met het nemen van de beslissing totdat ik Gods leiding duidelijk ervaar. 12) Ik ervaar in de omgang met God een liefdesrelatie die reëel en persoonlijk is. 13) De innige omgang met God door gebed en bijbelstudie leert mij het verlangen van Gods hart kennen. 6.2.4 Enquêtevragen thema “Profetisch” 1) Ik kan duidelijke selectiecriteria aangeven voor het vinden van geestelijke leiders, in aanvulling op de traditionele formulieren. 2) In het zoeken naar Gods wil ervaar ik de intieme relatie met God. 3) Ik kan in een bepaalde mate, de bewogenheid, het verdriet en de vreugde van God ervaren. 4) Om te komen tot een verantwoorde beslissing voor mijn leven, of dat van de gemeente, zoek ik Gods wil. 5) Ik besteed iedere dag tijd aan voorbede en meditatie. 6) Ik heb een goed ontwikkeld onderscheidingsvermogen t.a.v. Gods weg. 7) Er bestaat bij mij ruimte om fouten te maken. 8) In de beoordeling in wat een ander te berde brengt heb ik leren toetsen aan Gods wil en Woord. 9) Ik bemerk bij mij een geestelijke groei in het kennen van God. 10) Mijn geloof blijkt uit mijn daden en houding waardoor ik verder ga dan anderen durven gaan. 11) Door niet open te staan voor alle gaven van de Geest wordt de Geest gedoofd. 12) Door de leiding van de Heilige Geest weet ik steeds beter wat mijn christelijke vrijheden zijn. 13) Ik moedig andere gelovigen aan hun gaven van de Geest te ontdekken en in te zetten.




14) Ik sta een leiderschapsteam voor met een verscheidenheid aan gaven. 15) Ik streef naar de gave van profetie in het belang van de opbouw van de gemeente. 16) Ik ken het onderscheid tussen OudTestamentische en NieuwTestamentische profetie. 17) Ik zie het belang van de gave van profetie voor de gemeente. 18) Ik oefen mezelf in het profeteren in samenwerking met anderen. 19) Wanneer er een profetie wordt uitgesproken herken ik dit in meer of mindere mate. 20) Ik zou het bestuur wel willen hebben over de profetische gave.




6.2.5 “Krachtenveelhoek” De “krachtenveelhoek” maakt onderdeel uit van het totale meetinstrument en is alleen betrokken op het leiderschap. Meningen en attitudes zijn weer te geven als een “krachtenveld”, net als weerstanden. Zo zijn weerstanden in beeld te brengen door een krachtenveld van stimulerende en remmende krachten182. Dit krachtenveld werkt op elkaar in en beïnvloedt elkaar. Dit principe vinden we terug in de mechanica. Wanneer meerdere krachten vanuit één punt werken is er een zogenaamde resultante te bepalen. De resultante is een kracht, die als vervanger van de gegeven krachten mag optreden en daarbij dezelfde invloed op een voorwerp uitoefent als de gegeven krachten samen. Met de resultante bepalen we niet alleen de samenvattende invloed maar ook geeft de resultante de richting aan waarin het voorwerp zich zal bewegen (zie onderstaand voorbeeld).

Op elkaar inwerkende krachten

De resultante als vervanger

Ik ga nu het principe uit de mechanica toepassen op mijn meetinstrument. Zoals al aangehaald zijn de verschillende invloeden aan te merken als “krachten”. Een team dat vooral bestaat uit relatiegerichte leden i.p.v. taakgerichte leden zal in haar besluitvorming meer neigen naar een besluit dat vooral de relatie op het oog heeft. Zo zijn in dit voorbeeld de relatiegerichte en taakgerichte houding aan te merken als twee te onderscheiden “krachtenvelden”. Doordat er meer relatiegerichte dan taakgerichte leden zijn is de resultante meer in de richting van een relatiegericht beleid te verwachten. Hoe sterk de richting is en hoe groot de resultante wordt bepaald door de sterkte van de autonome krachten. In mijn meetinstrument onderscheid ik nu vier autonome krachtenvelden. Deze worden gevormd door een zakelijke, een visionaire, een spirituele en een profetische houding. Al deze verschillende houdingen werken op elkaar in. Hoe sterker bij een teamlid een bepaalde houding, des te groter is de invloed verondersteld. De enquêtevragen dienen om deze reden gewaardeerd te worden (een waarde te krijgen) om de grootte van de invloed zichtbaar te maken. Omdat alle vier de houdingen binnen het totale geestelijk leiderschap van gelijk belang zijn, dienen de minimale en maximale score ten opzichte van elkaar gelijk te zijn. De waardering per krachtenveld is als volgt bepaald: Houding Zakelijk: 20 enquêtevragen Houding Visionair: 11 enquêtevragen Houding Spiritueel: 13 enquêtevragen Houding Profetisch: 20 enquêtevragen Totaal: 64 enquêtevragen




Dit geeft een gemiddelde van 16 enquêtevragen dat tevens de maximale score is per “krachtenveld”. De waardering per houding in de enquêtevragen wordt nu: Houding Zakelijk: 16 / 20 = 0,8 punten per enquêtevraag Houding Visionair: 16 / 11 = 1,4 punten per enquêtevraag Houding Spiritueel: 16 / 13 = 1,2 punten per enquêtevraag Houding Profetisch: 16 / 20 = 0,8 punten per enquêtevraag Hiermee zijn we er echter nog niet. Iedere enquêtevraag kent een onderverdeling naar de Likert-schaal van “Volledig mee oneens” tot “Volledig mee eens”, in totaal een vijfpunt schaal. Dit geeft de volgende waarderingen:

Houding

Volledig mee oneens

Mee oneens

0,1

0,275

0,181

0,5

0,153

Niet mee eens noch oneens 0,45

Mee eens

Volledig mee eens

0,625

0,8

0,818

1,136

1,4

0,423

0,692

0,961

1,2

0,1

0,275

0,45

0,625

0,8

2 punten

5,5 punten

9 punten

12,5 punten

16 punten

Zakelijk Houding

Visionair Houding

Spiritueel Houding

Profetisch Maximaal

Als laatste wil ik nu een fictieve uitslag van een enquête geven ter illustratie van het meetinstrument. De waarden stellen de uitslag voor van één teamlid. Gevonden waarden: Totaal binnen de houding zakelijk: • 5 vragen à 0,8 punten = 4 punten • 3 vragen à 0,625 punten = 1,875 punten • 7 vragen à 0,275 punten = 1,925 punten • 5 vragen à 0,1 punten = 0,5 punten Totaal 8,3 punten

Totaal binnen de houding visionair: • 2 vragen à 1,4 punten = 2,8 punten • 4 vragen à 1,136 punten = 1,4444 punten • 5 vragen à 0,818 punten = 4,09 punten Totaal 11,434 punten

Totaal binnen de houding Profetisch: • 7 vragen à 0,8 punten = 5,6 punten • 2 vragen à 0,625 punten = 1,25 punten • 2 vragen à 0,45 punten = 0,9 punten • 5 vragen à 0,275 punten = 1,375 punten • 4 vragen à 0,1 punten = 0,4 punten Totaal 9,525 punten

Totaal binnen de houding Spiritueel: • 2 vragen à 1,2 punten = 2,4 punten • 2 vragen à 0,961 punten = 1,922 punten • 1 vragen à 0,692 punten = 0,692 punten • 5 vragen à 0,423 punten = 2,115 punten • 3 vragen à 0,153 punten = 0,459 punten Totaal 7,588 punten




De gevonden waarden geven een beeld van de sterkte per krachtenveld maar nog geen richting. Om dit laatste zichtbaar te maken gebruik ik een grafische “klokmeter” zoals onderstaand is weergegeven. 8 10 6 4

12

16

14

2

0

16

0 Grafische klokmeter

De schaalverdeling van de klokmeter is afhankelijk van de grootte van het team dat geënquêteerd wordt. Hebben we een team van 5 leden dan is de maximale score uiteraard hoger nl. 5 x 16 = 80 punten en de minimale 5 x 2 = 10 punten. Vanuit de “klokmeter” kan nu de krachtenveelhoek worden uitgezet om de resultante te bepalen. Profetisch Resultante

Visionair

Zakelijk

Spiritueel

De krachtenveelhoek




De resultante bedraagt ongeveer 38 punten en geeft ook de richting aan. Deze resultante wordt weer grafisch uitgezet in onderstaande klokmeter. De schaalverdeling op de klokmeter is nu gewijzigd omdat per krachtenveld een totale minimale score van 4 x 2 = 8 punten gehaald kan worden en maximaal 4 x 16 = 64 punten. Ook deze schaalverdeling is weer afhankelijk van de grootte van het team. Gemiddeld Profetisch 32 40

24 16

64

48

56

8

Zwak Profetisch

0

64

0

Sterk Profetisch

Grafische klokmeter ter illustratie van leiderschapshouding

6.2.6 Enquêtevragen “Geloofspeil gemeente” Er is nu een meetinstrument ontwikkeld waarmee de leiderschapshouding zichtbaar en meetbaar is te maken. Hiermee is echter nog geen antwoord gegeven op de eigenlijke onderzoeksvraag: “Hoe komt het dat het geloofspeil binnen een christelijk kerkgenootschap laag (onmondig) blijft, of laag is geworden?”. In mijn hypothese heb ik gesteld dat dit voornamelijk veroorzaakt wordt vanuit het geestelijk leiderschap. Indien het geestelijk leiderschap “zwak profetisch” is zal het geloofspeil van de gemeente daar navenant aan zijn (zo priester, zo volk). De gemeente zal dus ingeschat moeten worden op haar geloofspeil. Het inschatten van het geloofspeil wordt gedaan met de studie over de geestelijke volwassenheid als achtergrond. Voor de geestelijke volwassenheid zijn een aantal kenmerken en eigenschappen gevonden die weer kunnen dienen als basis voor mijn enquêtevragen. Om een vergelijk te kunnen maken met het geloofspeil van het geestelijk leiderschap zullen de vragen, voor zover van toepassing, overgenomen worden uit de enquêtevragen van het leiderschap. Ook voor het geestelijk leiderschap is immers gesteld dat geestelijke volwassenheid een belangrijk aspect is. Hierbij is geen direct onderscheidt gemaakt wat betreft de verschillende krachtenvelden zoals bij het leiderschap. De krachtenveelhoek wordt hierbij niet gemaakt. De gemeente is immers geen organisatorisch team zoals een kerkenraad dat is. Natuurlijk is er onderlinge beïnvloeding zoals in iedere situatie waar mensen samenkomen. Maar de gemeente is niet het uiteindelijke beslisorgaan die het beleid uitzet. Daarom zijn de krachten er nog wel in de gemeente, maar meer individueel werkend en veel minder als team. Het is de kerkenraad die de individuele krachten stuurt. Op het krachtenveld “visionair” wordt de gemeente verder niet geënquêteerd omdat ik dit niet beschouw als een voorwaardelijk onderdeel van het




algemene geloofspeil. Dit wil overigens niet zeggen dat er vanuit de gemeente geen visie kan komen. 1) Bij het nemen van verstrekkende beslissingen raadpleeg ik God in b.v. gebed en meditatie totdat ik rust ervaar over het besluit. 2) Ik begeef mij geregeld in (risicovolle) situaties waarin een vertrouwen op God gevraagd wordt, of ik wordt er door anderen in geleid. 3) Ik durf moedig te handelen in het geloof zonder te weten waar ik uitkom. 4) Ik ken de ervaring van Gods handelen in mijn eigen leven en weet deze ook aan te duiden. 5) De ervaring van Gods handelen heeft mij gesterkt verder te leren handelen in geloof. 6) Ik heb de discipline om mezelf op te voeden in het geloof door studie en zelfbeschouwing. 7) Ik ervaar de leiding van Gods Geest in mijn leven waardoor ik niet alleen maar doe wat ik zelf wil. 8) Er zijn aanwijsbare situaties in mijn leven geweest waarin ik heb ervaren dat God betrouwbaar is. 9) In het geloof durf ik het erop te wagen stappen te zetten die ik niet overzie. 10) In mijn leven zijn er aanwijsbare situaties waarin ik mij heb moeten aanpassen aan Gods plan voor mijn leven. 11) Ik weet wat het is om te moeten “worstelen” met God waardoor ik Hem ook beter heb leren kennen. 12) Ik ben bereid mijn eigen inzichten los te laten in een proces van zoeken naar Gods wil. 13) De geboden van God zijn één van de manieren waarop God Zich laat kennen. 14) Wanneer er in een beslissingssituatie de wil van de Heer voor mij onduidelijk is wacht ik met het nemen van de beslissing totdat ik Gods leiding duidelijk ervaar. 15) Ik ervaar in de omgang met God een liefdesrelatie die reëel en persoonlijk is. 16) De innige omgang met God door gebed en bijbelstudie leert mij het verlangen van Gods hart kennen. 17) In het zoeken naar Gods wil ervaar ik de intieme relatie met God. 18) Ik kan in een bepaalde mate, de bewogenheid, het verdriet en de vreugde van God ervaren. 19) Om te komen tot een verantwoorde beslissing voor mijn leven of dat van de gemeente zoek ik Gods wil. 20) Ik besteed ieder dag tijd aan voorbede en meditatie. 21) Ik heb een goed ontwikkeld onderscheidingsvermogen t.a.v. Gods weg. 22) Er bestaat bij mij ruimte om fouten te maken. 23) In de beoordeling in wat een ander te berde brengt heb ik leren toetsen aan Gods wil en Woord. 24) Ik bemerk bij mij een geestelijke groei in het kennen van God. 25) Mijn geloof blijkt uit mijn daden en houding waardoor ik verder ga dan anderen durven gaan. 26) Door de leiding van de Heilige Geest weet ik steeds beter wat mijn christelijke vrijheden zijn. Het puntensysteem voor deze enquêtevragen en het meetinstrument zijn hetzelfde als bij de vragen die betrekking hebben op het geestelijk leiderschap. Als mijn hypothese




waar is zal de sterkte en de richting van beide beschouwingen elkaar niet veel ontlopen. Indien we ter illustratie een fictieve uitslag bepalen voor het geloofspeil van een kleine gemeente van ca. 200 volwassenen van 20 jaar en ouder, dan krijgen we het volgende beeld. Het ene krachtenveld “geloofspeil” heeft een zelfde maximale score als de som van de vier krachtenvelden bij het leiderschapsmodel (64 punten). Dit is gedaan om een gelijkwaardig vergelijk te kunnen maken. Voor het bepalen van de puntenscore per vraag wordt de maximale score gedeeld door het aantal vragen 64 / 25 = 2,56 punten per vraag.

Geloofspeil Maximaal

Volledig mee oneens

Mee oneens

0,32 8 punten

0,88 22 punten

Niet mee eens noch oneens 1,44 36 punten

Mee eens

2 50 punten

Volledig mee eens 2,56 64 punten

Gevonden waarde na de enquête is gelijk aan: • 1e; 9e; 15e vraag 150 leden x à 0,32 punten = 48 punten 150 leden x à 0,88 punten = 132 punten 300 leden x à 1,44 punten = 432 punten • 2e; 18e vraag 50 leden x à 0,88 punten = 44 punten 50 leden x à 1,44 punten = 72 punten 280 leden x à 2 punten = 560 punten 20 leden x à 2,56 punten = 51,2 punten • 3e; 23e vraag 20 leden x à 0,32 punten = 6,4 punten 50 leden x à 1,44 punten = 72 punten 260 leden x à 2 punten = 520 punten 70 leden x à 2,56 punten = 179,2 punten • 4e; 11e; 12e vraag 15 leden x à 0,32 punten = 4,8 punten 225 leden x à 0,88 punten = 198 punten 360 leden x à 1,44 punten = 518,4 punten • 5e; 20e vraag 40 leden x à 0,32 punten = 12,8 punten 100 leden x à 0,88 punten = 88 punten 260 leden x à 1,44 punten = 374,4 punten • 6e; 13e; 16e vraag 30 leden x à 0,88 punten = 26,4 punten 45 leden x à 1,44 punten = 64,8 punten 300 leden x à 2 punten = 600 punten 225 leden x à 2,56 punten = 576 punten • 7e; 10e; 14e; 17e vraag 60 leden x à 0,32 punten = 19,5 punten 100 leden x à 1,44 punten = 144 punten 360 leden x à 2 punten = 720 punten 280 leden x à 2,56 punten = 716,8 punten • 8e; 19e; 21e; 22e; 24e; 25e vraag 450 leden x à 0,32 punten = 144 punten 30 leden x à 0,88 punten = 26,4 punten 720 leden x à 1,44 punten = 1036,8 punten Totaal 7387,9 punten Nu dient het verschil in geënquêteerden nog verwerkt te worden om tot een juiste schaalverhouding te komen. Er is immers maar 1 leiderschapslid geënquêteerd en 200




gemeenteleden. De gevonden waarde moet daarom nog in verhouding gebracht worden met het aantal geënquêteerden leiderschapsleden. De maximale score van 1 leiderschapslid is gelijk aan 64 (1 x 64) en de maximale score van 200 gemeenteleden is gelijk aan 12800 (200 x 64). Dit verhoudt zich als 64 : 12800 = 0,005. De totale score van de gemeenteleden op het geloofspeil bedraagt met de verhouding verdisconteerd 7387,9 x 0,005 = 36,9 punten. Deze score zetten we uit in de grafische klokmeter van de leiderschapshouding. Gemiddeld Profetisch 32 40

24 16

Leiderschap 38 Gemeente 36

8

Zwak Profetisch

48

64

0

56

64

0

Sterk Profetisch

Grafische klokmeter ter illustratie van de leiderschapshouding inclusief het geloofspeil van de gemeente

In deze illustratie loopt het geloofspeil van het leiderschap en de gemeente niet ver uit elkaar. Indien de beide scores ver uit elkaar liggen dient er een plausibele reden voor gezocht te worden zoals bijvoorbeeld een sterke wisseling van het leiderschap die kort geleden heeft plaats gehad of een sterke wijziging in de samenstelling van de gemeente. Indien er een plausibele reden is aan te dragen ga ik uit van de juistheid van mijn hypothese. Indien er geen plausibele reden is aan te dragen is de hypothese gefalsificeerd. 6.3

Analyse data

Bij de analyse van de data komt de vraag op, “hoe betrouwbaar is de gemeten waarde voor het geloofspeil van de gemeente?”. Er zijn namelijk een aantal factoren waar je bij een enquête met grote groepen rekening moet houden. Zo kunnen we te maken krijgen met non-response en met een over- of onderdekking van een bepaalde groep binnen de hele populatie. Het betrouwbaarste is om 100% response te krijgen met een werkelijke verdeling van alle verschillende groepen die aanwezig zijn binnen een gemeente. Dit is echter een ideaal dat niet haalbaar is. Voor de enquête van het leiderschap ga ik wel uit van het ideaal omdat het daar om een kleine groep gaat en een evenwichtige verdeling van verschillende groepen niet van toepassing is. Het geloofspeil van het leiderschap is gezien als een gegeven waarmee het geloofspeil van de gemeente vergeleken wordt. De samenstelling is dan niet interessant. Ik zal voor grote groepen (als een gemeente) echter concessies moeten doen waarmee de




betrouwbaarheid wordt aangetast. Anderzijds kan ik ook zoveel mogelijk maatregelen treffen om de aantasting van de betrouwbaarheid te minimaliseren. In dit kader pas ik de volgende maatregelen: 1. Het toepassen van een betrouwbaarheidsinterval; 2. De gemeente opdelen in groepen (segmenten) die een wezenlijke invloed kunnen hebben op de waarde van het geloofspeil; 3. Het rekening houden met een over- of onderdekking van een bepaald segment; 4. Het rekening houden met non-response. Het toepassen van een betrouwbaarheidsinterval Dit wil niet veel meer zeggen als dat de uitkomsten van de meting een bepaalde bandbreedte heeft. Ik heb deze bandbreedte voor dit onderzoek gesteld op + of – 5%. De gemeten waarde van het geloofspeil kan dus 5% lager liggen of 5% hoger. Bij een kleine gemeente en een minimale respons van 40% zal de betrouwbaarheidsinterval breder zijn dan bij een grote gemeente. Het betrouwbaarheidsinterval dient dus per situatie weer opnieuw bepaald te worden afhankelijk van de grootte van de gemeente en de hoeveelheid respons. Hiermee geef ik direct al aan dat de waarde van het geloofspeil geen absolute waarde is. Er zit een bepaalde waarschijnlijkheid in. De minimale percentage respons is gebaseerd op een praktische haalbaarheid van de respons. Zie hiervoor verder de onderbouwing van het rekening houden met de nonrespons. De gemeente opdelen in groepen (segmenten) Door de gemeente op te delen in groepen die een wezenlijke beïnvloeding kunnen hebben op het geloofspeil breng ik een verdere nuancering aan in de gegevens. Zo stel ik dat er een wezenlijk verschil is tussen mannen en vrouwen. Niet alleen fysiek, maar ook in het open staan voor geestelijke zaken. De vrouw staat in zijn algemeenheid meer open voor geestelijke zaken dan mannen. Dit maakt dat de vrouw opener staat om geestelijk te groeien dan mannen. Dit kan echter ook een negatieve invloed hebben in de zin van een verwijdering van God. Deze stelling is vooralsnog een aanname welke in een breder uitgezet onderzoek bekrachtigd of ontkracht moet worden. Een ander segment welke ik onderscheid is leeftijd. Een jongeling met weinig levenservaring zal normaliter minder ervaring hebben opgedaan met God dan een ouder persoon die al heel wat godsbeelden achter de rug heeft. De oudere heeft gewoon meer tijd gehad om geestelijk te groeien. Ook hier kan er weer negatieve beïnvloeding van uitgaan als de oudere is stil blijven staan in zijn groei. Dit betreft weer een aanname en geen stelregel. De volgende leeftijdsgroepen zijn onderscheiden: • 16 – 25jr • 26 – 40jr • 41 – 65jr • 65jr en ouder Bij de indeling van de leeftijdsgroepen is gekeken naar belangrijke ontwikkelingen in de levensfase van de mens.




Over- of onderdekking van een bepaald segment Als binnen een segment een ondervertegenwoordiging is in de respons van de enquête krijg je een vertekening van het geloofspeil die je zoveel mogelijk wil voorkomen. Het is dus belangrijk om te controleren bij de respons of er binnen een segment over- of ondervertegenwoordiging is. Als weging hanteer ik hierbij de verhouding 70% / 30% (een verschil van 40%). Wanneer er binnen een segment een scheve verhouding is wil ik deze corrigeren. De verhouding dient beschouwd te zijn vanuit de totale samenstelling van de gemeente. Bij een vergrijzende gemeente is het logisch dat er meer leden in de leeftijd van 65jr en ouder zijn dan jongelingen in de leeftijd van 16 – 25jr. Stel in een gemeente zijn 50 ouderen en 20 jongeren. Bij de response hebben 40 ouderen gereageerd en slechts 5 jongeren. Van de jongeren heeft dus 5/20 *100% = 25% gereageerd en voor de ouderen is dat 40/50 *100% = 80%. De jongeren zijn dus ondervertegenwoordigd en de ouderen oververtegenwoordigd. Rekening houden met non-response Voor de respons hanteer ik een percentage van 40% als een haalbaar percentage. Ik wil dit als een minimum percentage stellen. Dit is enerzijds een weging op basis van gevoel en verder niet onderbouwd. Haalbaarheid is echter wel een belangrijke factor voor dit percentage. Indien er gekeken wordt naar de aantallen die voor een steekproef benodigd zijn dan is dit aantal sterk afhankelijk van het betrouwbaarheidsinterval. Zo is in een voorbeeld, uit het boek “Basisboek sociaal onderzoek”, aangegeven dat bij een kleine gemeente een steekproef geen zin heeft183. Zelfs bij een vrij breed betrouwbaarheidsinterval (5%) is bij een kleine gemeente van 500 leden al 40% respons nodig voor een steekproef184. De toegepaste correctiefactoren Het betrouwbaarheidsinterval is een percentage die op het totale geloofspeil in meerdering of mindering wordt gebracht. Stel het geloofspeil heeft een waarde van 40 punten dan is de bandbreedte 40 + 1,2 = 41,2 punten of 40 – 1,2 = 38,8 punten. Voor de bepaling van de correctiefactoren binnen een segment liggen de zaken wat gecompliceerder. Stel ik heb een respons van totaal 150 leden waarvan 120 mannen en 30 vrouwen. Op basis van de totale samenstelling van de gemeente blijkt er nu een onderdekking te zijn van de vrouwen. Om de correctiefactor te bepalen dient er dus een compensatie plaats te vinden om de werkelijkheid dichter te benaderen. Hiertoe dien ik eerst het geloofspeil van de mannen (120 leden) te bepalen en dan van de vrouwen (30 leden). De mannen hebben bv. 300 punten gescoord en de vrouwen 99 punten. Gemiddeld hebben de mannen dus 300/120 = 2,5 punt per persoon gescoord en de vrouwen 99/30 = 3,3 punt per persoon. De verhouding van de gemeten aantallen is gelijk aan 120 : 30. Op basis van de totale samenstelling van de gemeente zou een verdeling van 100 : 50 een evenwichtiger resultaat geven. Ik ga hierbij uit van een gelijke (50% - 50%) verdeling. De vrouwen zijn ondervertegenwoordigd en op basis van de totale score zou de score hoger moeten liggen bij een meer gelijke verdeling. De totaal werkelijk gemeten score is namelijk gelijk aan 399 punten en de score die het zou kunnen zijn is gelijk aan (100*2,5) + (50*3,3) = 415 punten. De correctiefactor moet dit nu zoveel mogelijk repareren. Ik wil daarom de score van de evenwichtiger verhouding verrekenen met de werkelijk gevonden score. De verhouding in de score die werkelijk is gemeten bedraagt 300 : 99 en de score die de werkelijkheid meer benadert bedraagt 250 : 165. Bij een gelijkstelling van de beide verhoudingen is de nieuwe waarde voor de vrouwen te berekenen: 300 : “X” = 250 : 165 waarbij “X”




berekend kan worden en gelijk is aan 198 punten. Het overgrote deel van de mannen heeft gereageerd (minimaal 70%) en dus is daar geen correctie voor nodig. Voor de vrouwen is de gemiddelde score echter verhoogd tot een waarde, die naar alle waarschijnlijkheid, dichter bij de werkelijkheid ligt indien een gelijke verhouding geënquêteerd was. Toch is ook in deze correctiefactor weer een aanname gedaan. Deze bestaat uit de verwachting dat de gemiddelde gevonden score zich verder doorzet in de gemeente. Bij een onder- of overdekking van een bepaalde leeftijdsgroep is de zelfde correctiewijze toe te passen. De bijzonderheid hierbij is echter dat er meer dan twee groepen binnen een segment zitten. Indien er bv. twee groepen binnen het segment afwijken, dienen zij beide afzonderlijk gecorrigeerd te worden ten opzichte van het geheel binnen dat segment. Ook hier is weer te bepalen wat de score werkelijk is en wat hij zou kunnen zijn bij een gelijke verdeling. Er is geen correctiefactor voor de non-respons in rekening gebracht. Bij de onderbouwing van de non-respons is al aangegeven dat een minimale respons van 40% een goede algemene basis vormt voor een steekproef. De correctie zit verweven in de betrouwbaarheidsinterval. Bij een kleine populatie zal het betrouwbaarheidsinterval, bij dit percentage respons, breder gekozen moeten worden dan bij een grote populatie. De analyse In de analyse van de data staat de onderzoeksvraag centraal: “Hoe komt het dat het geloofspeil binnen een christelijk kerkgenootschap laag (onmondig) blijft, of laag is geworden?” Zoals al eerder is aangehaald is de definitie van “laag geloofspeil” een score op het meetinstrument die lager ligt dan het gemiddelde (par.6.1.1). In de analyse van de data wordt vooral gezocht naar een mogelijke verklaring van het probleem. Gekeken wordt naar het geloofspeil van het team en niet naar individuele personen. Dit wil niet zeggen dat de invloed van het individu buiten beeld is gehouden. De invloed van de individuele geneigdheid om voorrang te geven aan zijn/haar persoonlijke voorkeur is meegenomen in het meetinstrument. De analyse kent de volgende onderverdeling: 1. Ik beschouw de gemeten waarde van het geloofspeil binnen het leiderschap; 2. Ik beschouw de aangenomen interfacerelaties 3. Ik beschouw de invloed van de ervaring in het geloof op het geloofspeil 4. Ik beschouw de gemeten waarde van het geloofspeil in de gemeente; Na de analyse van de data is een voorlopige conclusie getrokken aan de hand van de onderzoeksvraag. Per beschouwing zijn minimaal de volgende onderdelen weergegeven: • Weergave van de feitelijke gegevens (voor zover van toepassing als kolomdiagram) • Opmerkingen n.a.v. de gegevens • Conclusie n.a.v. de feitelijke gegevens • Persoonlijk commentaar (indien door auteur noodzakelijk geacht) Voor een totaal overzicht van de feitelijke gegevens in de vorm van aantallen en scores verwijs ik naar de bijlage C.




6.3.1

Het geloofspeil binnen het leiderschap

De respons van het leiderschap is weergegeven in onderstaand diagram.

Response leiderschap 27%

Respons Niet respons

73%

Een respons van 73% is een voldoende percentage om een beeld te krijgen van het team. Geloofspeil leiderschap Gemiddeld 512,00 384,00

256,00

128,00

Zwak 0,00

640,00 1024,00 921,60 819,20 716,80 614,40 512,00 409,60 307,20 204,80 102,40 0,00

768,00

622,3 896,00

Sterk 1024,00

Figuur 1; Weergave feitelijke gegevens “Geloofspeil leiderschap”

Opmerkingen n.a.v. de gegevens Binnen het meetinstrument is een geloofspeil gemeten met een waarde van 622,3 punten. Volgens het meetinstrument een meer dan gemiddeld geloofspeil. Ten opzichte van het gemiddelde is de waarde 10% meer. Binnen het leiderschap is dus een geloofspeil gevonden dat volgens het meetinstrument niet te waarderen is als een laag geloofspeil.




Conclusie n.a.v. de feitelijke gegevens Gezien de maximale score is er, volgens het leiderschapsmodel, nog een duidelijke groei in het geloofspeil naar een sterk profetisch leiderschap. Afzonderlijk krachtenveld 128,00 96,00

64,00

32,00

0,00

160,00

256 230,4 204,8 179,2 153,6 128 102,4 76,8 51,2 25,6 0 score per krachtenveld zakelijk visionair spiritueel profetisch 178,825 136,662 174,047 150,650

192,00

224,00

256,00

Figuur 2; Weergave feitelijke gegevens “Geloofspeil afzonderlijk krachtenveld”

Opmerkingen n.a.v. de gegevens Te zien in figuur 2 is dat het krachtenveld binnen het thema “visionair” en “profetisch” achterblijft bij de andere twee thema’s “zakelijk” en “spiritueel”. Het sterkst vertegenwoordigd is het thema “zakelijk”. Het thema “spiritueel” is nagenoeg even sterk vertegenwoordigd als het thema “zakelijk”. Conclusie n.a.v. de feitelijke gegevens Het visionaire en profetische krachtenveld is niet afwezig maar lijkt ten opzichte van de andere twee thema’s minder op de voorgrond te treden. Dat het aanwezig is blijkt o.a. uit de vraag of men bereid is de visie die men heeft aan anderen te willen verantwoorden. 69% van de leiders is daartoe bereid. 50% is zeker over zijn visie en 19% twijfelt hierover. Er is dus visie aanwezig binnen het team. Men durft daarin ook uit te gaan van wat menselijk gesproken niet haalbaar is (69% binnen het team). De visie’s die leven binnen het team lijken echter een ‘onderhuids’ bestaan te leiden. Voor het uitwerken van een visie is een sterk verlangen, ingegeven door een gemis, een belangrijke ‘motor’. 62% binnen het team ervaart soms een gemis binnen de gemeente. Dit is voor mij een aanleiding om aan te geven dat het visionaire krachtenveld wel aanwezig is maar niet sterk naar buiten treedt. Dit wordt versterkt door het feit dat slechts 6% binnen het team ervaart grote geloofsmoed nodig te hebben vanwege de visie. Binnen het profetische krachtenveld is de grondhouding aanwezig voor het profetische optreden. Het zoeken van Gods leiding is daar een belangrijke factor in. De meerderheid van het team (62%) zegt dat het meestal waar is dat zij voor een verantwoorde beslissing Gods wil zoeken en 12% zegt dat dit voor hen absoluut waar is. Hierbij laat men zich niet weerhouden door fouten die gemaakt kunnen worden.




87% van het team geeft aan, in algemene zin, ruimte te willen geven voor het maken van fouten. Ook het profetische krachtenveld lijkt een ‘onderhuids’ bestaan te leiden. De uitwerking van het krachtenveld in de vorm van het profeteren blijft immers ver achter. Slechts 6% zegt te oefenen in het profeteren en er is niemand binnen het team die het bestuur over de profetische gave wil hebben. Opmerkelijk is verder te noemen de zeer hoge score binnen het krachtenveld “zakelijk” en de ervaring van Gods handelen. 81% van het team zegt de ervaring van Gods handelen te kennen en er door gesterkt te zijn om persoonlijk verder te leren handelen in geloof. Toch leidt dit feit niet tot meer situaties waarin dat geloof beproefd wordt. Op de vraag of men zich ook geregeld in (risicovolle) situaties begeeft, waarin een vertrouwen op God gevraagd wordt, zegt 56% dat dit soms gebeurd. Hierin is een relatie te leggen met het ‘onderhuidse’ bestaan van het visionaire en profetische. Het is er wel, maar meer als een ‘bevroren devies’. Over de communicatie naar de gemeente toe is men het unaniem eens. Naar de gemeente toe moet er een open communicatie zijn. Dit lijkt een makkelijke uitspraak als je toch niet echt van plan bent om risicovolle acties in het geloof te ondernemen. Bij de beschouwing van het spirituele krachtenveld is bijna het hele team (94%) het eens of men de leiding van Gods Geest ook ervaart in zijn leven. Men heeft God ook leren kennen als betrouwbaar. 62% is hier absoluut van overtuigd. Het delen van ervaringen op het gebied van spiritualiteit lijkt niet sterk gedaan te worden. Slechts 25% binnen het team zegt ervan te houden om te filosoferen over maatschappelijke ontwikkelingen in relatie tot Gods Woord en 31% zegt dit soms te willen. Er is geconstateerd dat de leiding van Gods Geest wordt ervaren door het overgrote deel van het team, maar men blijkt moeilijk te kunnen wachten op God in situaties waarin Zijn leiding niet duidelijk is. 44% van het team zegt dit soms te doen en 25% twijfelt hierover. Ook hier zie ik weer een bepaald dubbel beeld tussen enerzijds het aanwezig zijn van de vereiste grondhouding en anderzijds niet weten hoe deze grondhouding in de praktijk uit te werken. Persoonlijk commentaar Tijdens de analyse ben ik tot het inzicht gekomen dat twee vragen binnen het thema “visionair” verkeerd gesteld zijn (vraag 3 en 7). De vragen zijn allen ‘positief’ gesteld. Voor de aangehaalde vragen geldt echter dat zij ‘negatief’ gesteld zijn wat een lichte vertekening geeft van de score. Kort na de enquête van het geestelijk leiderschap (kerkenraad) heeft er een wisseling plaats gevonden van een zevental ouderlingen. De samenstelling van het team is dus verandert. Dit maakt het geschetste beeld van het geloofspeil direct al weer verouderd. Voor een kerkenraad is het raadzaam om bij nieuwe leiders eerst te bezien binnen welk(e) krachtenveld(en) er leiders worden gezocht die het profetisch leiderschap ten goede komen.




6.3.1.1Interfacerelaties Hier worden de verschillende interfacerelaties bezien zoals deze zijn aangegeven in subparagraaf 5.1.5. De volgende vragen zijn aangenomen met elkaar in een direct verband te staan (onderstaande tabel):

Interfacerelaties 1) Kennen van God

2) Relatie met God

3) Omgang met God

4) Leren in geloof

5) Handelen in geloof

Zakelijk a) Bij het nemen van verstrekkende beslissingen raadpleeg ik God in b.v. gebed en meditatie totdat ik rust ervaar over het besluit. a) Ik begeef mij geregeld in (risicovolle) situaties waarin een vertrouwen op God gevraagd wordt. a) Ik ken de ervaring van Gods handelen in mijn eigen leven en weet deze ook aan te duiden.

Visionair b) Ik koester een duidelijke en heldere visie voor de gemeente.

a) De ervaring van Gods handelen heeft mij gesterkt verder te leren handelen in geloof.

b) Ik hou ervan om samen met anderen te dromen over wat de gemeente zou kunnen zijn of zou kunnen doen

a) Ik durf moedig te handelen in het geloof zonder te weten waar ik uitkom.

b) Bij het opstellen van een visie ga ik niet uitsluitend uit van wat menselijk haalbaar is

Spiritueel c) Ik weet zaken die spelen in de gemeente of maatschappij geestelijk te duiden of te onderscheiden op hun invloed. b) Ik weet wat het is om te moeten “worstelen” met God waardoor ik Hem ook beter heb leren kennen. b) De innige omgang met God door gebed en bijbelstudie leert mij het verlangen van Gods hart kennen c) Wanneer er in een beslissingssituatie de wil van de Heer voor mij onduidelijk is wacht ik met het nemen van de beslissing totdat ik Gods leiding duidelijk ervaar. c) Er zijn aanwijsbare situaties in mijn leven geweest waarin ik heb ervaren dat God betrouwbaar is

Profetisch d) Ik heb een goed ontwikkeld onderscheidingsvermogen t.a.v. Gods weg

c) In het zoeken naar Gods wil ervaar ik de intieme relatie met God c) Ik kan in een bepaalde mate, de bewogenheid, het verdriet en de vreugde van God ervaren d) Ik oefen mezelf in het profeteren in samenwerking met anderen.

d) Wanneer er een profetie wordt uitgesproken herken ik dit in meer of mindere mate

Interfacerelaties over de vier thema’s

Een interface wil zoveel zeggen als een raakvlak of een bepaalde overlap. Een onderdeel uit het ene thema raakt het onderdeel uit een ander thema(s). Dit betekent




dat de scores van de vragen in de tabel verondersteld zijn dicht tegen elkaar aan te zullen liggen. Ik ga nu de verschillende interfacerelaties beschouwen over de thema’s heen binnen de enquête van het geestelijk leiderschap.

Interface "Kennen van God"

Percentage t.o.v. maximale score

100,0% 69,3%

80,0% 60,0%

48,0%

76,8%

49,2%

40,0% 20,0% 0,0% 1a) Zakelijk

1b) Visionair 1c) Spiritueel 1d) Profetisch Thema's

Enquêtevragen: 1a) Bij het nemen van verstrekkende beslissingen raadpleeg ik God in b.v. gebed en meditatie totdat ik rust ervaar over het besluit. 1b) Ik koester een duidelijke en heldere visie voor de gemeente. 1c) Ik weet zaken die spelen in de gemeente of maatschappij geestelijk te duiden of te onderscheiden op hun invloed. 3d) Ik heb een goed ontwikkeld onderscheidingsvermogen t.a.v. Gods weg Opmerkingen n.a.v. de gegevens Bij de interface “Kennen van God” liggen vraag 1a en 1b dicht tegen elkaar aan qua percentage. Ten opzichte van de andere twee vragen is er een groter verschil te zien. Vraag 1c en 1d liggen qua percentage verder uit elkaar dan vraag 1a en 1b. Conclusie n.a.v. de feitelijke gegevens Bij het kennen van God is de omgang met hem van cruciaal belang. Het raadplegen van God is een vorm van God leren kennen welke als belangrijke determinant geldt. In het voortdurend zoeken en tasten leer je steeds beter Gods wil kennen (wie zoekt zal vinden). Het kan dan niet anders of dit moet invloed hebben op je visie voor de gemeente. Mijn verwachting lijkt hierin nu uit te komen. Verder is het mijn verwachting dat wie God beter leert kennen ook beter zal weten te onderscheiden waarop het aankomt. Hier is echter in percentage een groter verschil te zien met de vorige twee determinanten. Zaken die spelen in de maatschappij of gemeente, of een wat algemener onderscheidingsvermogen, krijgen hun reflectie door het kennen van God met het hart. Men reflecteert aan dát waarvan men overtuigd is dat het aangenaam is voor God. Hier komen mijn verwachtingen niet uit. Dit kan voortkomen uit een reflectie die meer gegrond is in het subject zelf dan in het kennen van God. Dit zou je echter ook kunnen beweren over de visie die iemand heeft voor de gemeente. Zo kun je zonder God te kennen, visie hebben en een (naar subjectieve normen en waarden gemeten) goed onderscheidingsvermogen. Om meer duidelijkheid te krijgen wil ik nu de samenstelling op aantallen van de onafhankelijke scores bezien. Blad Datum Auteur Versie



Interface "Kennen van God" 10 8 Aantallen

8

7

7

Helemaal niet, nooit

7

6

Soms, af en toe

4

3

2 0 1a) Zakelijk

1b) Visionair

1c) 1d) Spiritueel Profetisch

Dit weet ik niet, of ik twijfel Dit is meestal waar Dit is absoluut waar

Thema

In bovenstaand diagram is te zien dat de aantallen van de geënquêteerden die met “meestal waar” of “absoluut waar” binnen vraag 1a, 1b en 1c nagenoeg gelijk zijn. Uitzondering daarop is vraag 1d. Te zien is dat, in het onderscheiden van Gods weg, een aantal minder zeker zijn geworden. Blijkbaar blijft het moeilijk om het praktische gevolg van het kennen van God in concrete stappen om te zetten. Zij die soms of, af en toe, hebben aangegeven vertonen een grotere fluctuatie in het geheel. Men is duidelijk minder stabiel over de thema’s heen. Persoonlijk commentaar In de analyse van de interfacerelaties ben ik tot de conclusie gekomen dat het instrument waarmee ik ben begonnen te onnauwkeurig is om mee verder te gaan. In het verdere vervolg van de interfacerelaties zal ik alleen nog kijken naar de samenstelling van de aantallen.




Interface "Relatie met God" 10

9

Aantallen

8


7

6

5

Soms, af en toe

4 4

3 2

2

1

0 2a) Zakelijk

2b) 2c) Spiritueel Profetisch


Thema

Enquêtevragen: 2a) Ik begeef mij geregeld in (risicovolle) situaties waarin een vertrouwen op God gevraagd wordt. 2b) Ik weet wat het is om te moeten “worstelen” met God waardoor ik Hem ook beter heb leren kennen. 2c) In het zoeken naar Gods wil ervaar ik de intieme relatie met God Opmerkingen n.a.v. de gegevens Vraag 2b en 2c laten een evenwichtig beeld zien op de uitkomst of men deze vragen voor zichzelf als waar beschouwd. Wel is er een verschuiving in zekerheid te constateren. Vraag 2a wijkt af van dit beeld. Deze vraag is het meest beantwoord met “soms, af en toe”. Conclusie n.a.v. de feitelijke gegevens De relatie met God intensiveert in moeilijke en dreigende situaties. In tijden van nood weet je veelal wat je aan een ander hebt. De relatie komt in tijden van nood niet zelden “op scherp” te staan. Zij die hebben geworsteld met God kunnen ook de intieme relatie met God meer ervaren. De aantallen hiervan liggen in de lijn van de verwachting. Echt afwijkend is vraag 2a. Er lijkt nu geen direct verband te bestaan met het je begeven in risicovolle situaties. Een verklaring hiervoor zou kunnen zijn dat men ook Gods wil kan zoeken, of te moeten worstelen met God, zonder je direct in een risicovolle situatie te begeven. Er is wel een relatie te veronderstellen, maar deze is dan niet sterk te waarderen. Persoonlijk commentaar Om een meer gefundeerde conclusie te trekken is het noodzakelijk om te zien of dezelfde personen die in het ene thema met “waar” of “absoluut waar” hebben geantwoord dit ook gedaan hebben in het andere thema. Het kan immers zo zijn dat dit verschillende personen zijn. Hier dienen de enquêteformulieren nog op getoetst te worden. Dit zal ik doen aan het slot van de analyses op de interfacerelaties.




Onafhankelijk hiervan vraag ik mezelf af of de interfacerelaties waarde in zichzelf hebben voor het team. Ik bedoel dit, wie de ervaring van het worstelen met God kent, maar in veel mindere mate de intieme relatie ervaart, kan gesterkt worden door een andere persoon binnen het team die het omgekeerde ervaart. Voorwaarde is wel dat ervaringen gedeeld worden met elkaar. Het ene heeft invloed op het andere, en als team vul je elkaar zo aan.

Interface "Omgang met God" 10 Aantallen

8


7 6

6

55

Soms, af en toe

4

3

3 2

2 0 3a) Zakelijk

3b) 3c) Spiritueel Profetisch


Thema

Enquêtevragen: 3a) Ik ken de ervaring van Gods handelen in mijn eigen leven en weet deze ook aan te duiden. 3b) De innige omgang met God door gebed en bijbelstudie leert mij het verlangen van Gods hart kennen 3c) Ik kan in een bepaalde mate, de bewogenheid, het verdriet en de vreugde van God ervaren Opmerkingen n.a.v. de gegevens Velen (10x) hebben aangegeven de ervaring van Gods handelen te kennen. Een zelfde aantal, in een andere verhouding, hebben aangegeven ook het verlangen van Gods hart te kennen. Op vraag 3c geeft de helft, ten opzichte van de vorige twee vragen, een positief antwoord. Bij deze vraag wordt er meer getwijfeld binnen het team. Conclusie n.a.v. de feitelijke gegevens Om iemand beter te leren kennen heb je omgang met hem nodig. In de omgang leer je wie hij is, hoe hij handelt en hoe niet. Het handelen van een persoon vertelt ook iets over de persoon zelf. In een intieme omgang komt de kennis met het hart naar boven. Moeite, pijn en vreugde wordt gedeeld, ook zonder woorden. Emoties worden gedeeld. Een verlangen drukt een emotie uit. Het is voor mij dan ook verrassend dat velen binnen het team wel Gods verlangen leren kennen maar dat er over de eigen ervaring meer twijfel is. Tussen het kennen van de omgang en zelf ervaren is blijkbaar nog een afstand te overbruggen.




Interface "Leren in geloof" 10 10 Aantallen

8

7


7

6

6

6

5

5

Soms, af en toe

4 4

3 2

2

2 1

0

22 1

0

1 0

0

0 4a) Zakelijk

4b) Visionair



Thema

Enquêtevragen: 4a) De ervaring van Gods handelen heeft mij gesterkt verder te leren handelen in geloof. 4b) Ik hou ervan om samen met anderen te dromen over wat de gemeente zou kunnen zijn of zou kunnen doen 4c) Wanneer er in een beslissingssituatie de wil van de Heer voor mij onduidelijk is wacht ik met het nemen van de beslissing totdat ik Gods leiding duidelijk ervaar. 4d) Ik oefen mezelf in het profeteren in samenwerking met anderen. Opmerkingen n.a.v. de gegevens De ervaring van Gods handelen maakt je zekerder in het geloof. Wie geleerd heeft in geloof te handelen durft ook meer te dromen. Wie de ervaring van Gods handelen kent staat in de regel ook meer open om met dit handelen rekening te houden. Zo is het raadplegen van God voor koning David een gewone zaak geworden. Het profeteren is een vorm van het zoeken naar Gods leiding. Wat nu opvalt in bovenstaand diagram is dat er neergaande tendens is waar te nemen. Op vraag 4a is door 13 personen binnen het team positief geantwoord met “meestal waar” of “absoluut waar”. Dit zwakt in vraag 4b af naar 8 personen, in vraag 4c naar 4 personen in vraag 4d naar 1 persoon. Tegenover de afzwakking van de beaming staat een toename van de twijfel, tot een resolute ontkenning (helemaal niet, nooit). In vraag 4a is de twijfel of ontkenning nog niet ter sprake, in vraag 4b betreft dit 3 personen, in vraag 4c is dit opgelopen tot 5 personen en tenslotte in vraag4d tot 15 personen. Conclusie n.a.v. de feitelijke gegevens De ontwikkeling van deze interfacerelatie lijkt een mooi voorbeeld te zijn van hoe een overtuigd geloof kan verzanden in het missen van een praktische uitwerking. Er wordt dan ook niet verder meer instrumenteel geleerd in het geloof en de groei stagneert. Als we in Gods timing durven gaan leven en handelen komt er ontspanning en orde. We houden dan op in moeilijke situaties dingen te gaan forceren. We duwen en trekken niet langer aan onze omstandigheden en raken niet in paniek als iets een beetje anders loopt als wij gedacht hadden. Dit ontdekken van de “tijden en




gelegenheden Gods” is een levenslange leerschool. Het wachten op God maakt een wezenlijk onderdeel uit van de geestelijke groei. Ik moet echter ook rekening houden met het feit dat mensen hier hebben gedacht vanuit een adhoc-situatie, een situatie waarin geen tijd is om lang te wachten. Persoonlijk commentaar Het profeteren is een handeling die in de loop van de traditie verloren is gegaan of alleen nog geprojecteerd is op de woordverkondiging. Onwetendheid over de inhoud van het profeteren zal zeker bijgedragen hebben aan de ontkenning van de oefening van het profeteren. Binnen het visionaire thema is de toename van het soms willen dromen met anderen over wat de gemeente zou kunnen zijn, wellicht te wijten aan schroom. Niet alle dromen zijn als haalbaar of realistisch bestempeld en sommige worden wel eens ronduit ‘belachelijk’ genoemd. Dromen kun je niet altijd met iedereen delen.

Interface "Handelen in geloof" 11

12

10

Aantallen

10 8 6

5

6

Soms, af en toe 3

4 2


8

1

1

0 5a) Zakelijk

5b) Visionair



Thema

Enquêtevragen: 5a) Ik durf moedig te handelen in het geloof zonder te weten waar ik uitkom. 5b) Bij het opstellen van een visie ga ik niet uitsluitend uit van wat menselijk haalbaar is 5c) Er zijn aanwijsbare situaties in mijn leven geweest waarin ik heb ervaren dat God betrouwbaar is. 5d) Wanneer er een profetie wordt uitgesproken herken ik dit in meer of mindere mate Opmerkingen n.a.v. de gegevens Leren in geloof en handelen in geloof zijn aan elkaar gerelateerd. Je leert door te handelen. Het geloof is een belangrijke voorwaarde voor dit handelen. Door het geloof stijg je uit boven wat menselijk haalbaar is. De ervaring uit eigen leven dat God betrouwbaar is moedigt dit aan. Het helpt je ook het meer risicovolle pad te gaan van de profetie. Ongeveer de helft (7x) van de geënquêteerden zegt moedig te durven handelen in het geloof, zonder dat je vooraf weet waar je uitkomt. Een iets lager




aantal (5x) zegt dit soms te durven. De meerderheid van de geënquêteerden (11x) beaamt dat zij niet slechts uit willen gaan in hun visie van wat menselijk haalbaar is. Het is dan opvallend dat een nog groter aantal ook ervaren heeft dat God betrouwbaar is. Slechts een zeer gering aantal (1x) herkent in meer of mindere mate een profetische uitspraak, terwijl de meeste van de geënquêteerden zegt dit niet te kunnen. Conclusie n.a.v. de feitelijke gegevens Het kennen van God door de ervaring is sterk aanwezig binnen het team (vraag 5c). Dit komt overeen met het geloof om dan ook moedig te handelen in het geloof. Toch zie je hierin wel wat meer aarzeling komen. Het leidt dus niet tot overtuigd meer handelen in het geloof wanneer je de uitslag van het zakelijke thema beschouwd. Wat zou hier een wederhouder voor kunnen zijn? Om deze vraag te kunnen beantwoorden wil ik twee andere enquêtevragen raadplegen: 1. Ik vind dat de gemeente moet meebeslissen in zaken die de hele gemeente betreffen maar dat dit afhankelijk is van de geestelijke groei van de gemeente. 2. Moedig handelen in het geloof draagt bij aan een actief en dynamisch geloofsleven. Op de 1e vraag zegt 69% van de geënquêteerden dat de geestelijke groei van de gemeente invloed heeft op de mate waarin je hen betrekt in het beslissingstraject en 31% twijfelt of weet het niet. Hiermee beaamt men indirect het belang van situationeel leiding geven. Nagevraagd zou moeten worden hoe men de geestelijke groei dan bepaald? Het ligt niet aan de overtuiging of moedig handelen in het geloof bijdraagt aan een actief en dynamisch geloofsleven. 75% van de geënquêteerden is dit van mening en 25% twijfelt of weet het niet. De geestelijke groei van de gemeente is een invloed die logisch gezien een wederhouder kan zijn zoals ook in mijn onderbouwing al is aangedragen van het situationeel leidinggeven. Persoonlijk commentaar Je leert door te handelen. Omgekeerd lijkt dit niet automatisch zo te zijn. Door te leren in geloof ga je niet ook vanzelfsprekend meer handelen in geloof. Externe invloeden kunnen een barrière vormen. De vraag is dan, wat ga je er aan doen? Zo is mijn eigen ervaring dat de uitspraak “de gemeente is er nog niet aan toe” weliswaar legitiem kan zijn maar dat het veelal blijft bij deze constatering. 6.3.1.2de invloed van de ervaring Ik heb in mijn onderbouwing van het profetisch leiderschapsmodel gesteld dat er naast een grotere geestelijke groei ook meer kennis is van God. Een kennen niet met het verstand, maar met het hart. Het kennen van God dat gepaard gaat met een diepere en intiemere ervaring met Hem. Door de omgang met God groeit de relatie. Het is de erkenning van Job toen hij zei, “Eerder had ik slechts over U gehoord, maar nu heb ik U met eigen ogen aanschouwd.” (Job 42:5 NBV). Grotere geestelijke groei leidt ook tot een beter kennen van God. De ervaring in het omgaan met God lijkt als voorwaarde een belangrijke factor te zijn voor het kennen van God. Dit verband ben ik op het spoor gekomen bij het bestuderen van het boek “Ik geloof het wel.” van R. Nauta. Hij schrijft over de praktijk van de ervaring het volgende: “De religieuze ervaring lijkt op de ervaring die mensen opdoen als zij langer met elkaar omgaan. Meestal is er sprake van een intensivering van het persoonlijk contact wanneer mensen elkaar langer kennen en vaker hebben ontmoet. De omgang wordt dan intenser en intiemer. Ook in




de relatie tussen God en mens is er sprake van een steeds persoonlijker, dieper contact naarmate er meer, en over een langere tijd, religieuze ervaringen zijn geweest.”185 Om deze reden wil ik de enquêtevragen waarin ervaring een rol speelt nader beschouwen op hun score.


Ervaringsgegevens 100,0% 83,5% 85,5% 90,0% 79,5% 79,5% 80,0% 71,3% 69,7% 67,2% 63,1% 70,0% 57,6% 56,3% 53,1% 60,0% 50,0% 38,5% 40,0% 30,0% 20,0% 10,0% 0,0% 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Zakelijk Visionair Spiritueel Profetisch

Vraagstelling

Enquêtevragen: 1). Bij het nemen van verstrekkende beslissingen raadpleeg ik God in b.v. gebed en meditatie totdat ik rust ervaar over het besluit.. 2). Ik ken de ervaring van Gods handelen in mijn eigen leven en weet deze ook aan te duiden. 3). De ervaring van Gods handelen heeft mij gesterkt verder te leren handelen in geloof. 4). Ik wil mijn geloofservaringen, indien ik die heb, delen met anderen in de gemeente. 5). Als ik naar de gemeente kijk ervaar ik geen bepaald gemis. 6). Ik ervaar de leiding van Gods Geest in mijn leven waardoor ik niet alleen maar doe wat ik zelf wil. 7). Er zijn aanwijsbare situaties in mijn leven geweest waarin ik heb ervaren dat God betrouwbaar is. 8). Wanneer er in een beslissingssituatie de wil van de Heer voor mij onduidelijk is wacht ik met het nemen van de beslissing totdat ik Gods leiding duidelijk ervaar. 9). Ik ervaar in de omgang met God een liefdesrelatie die reëel en persoonlijk is. 10). In het zoeken naar Gods wil ervaar ik de intieme relatie met God. 11). Ik kan in een bepaalde mate, de bewogenheid, het verdriet en de vreugde van God ervaren. 12). Ik bemerk bij mij een geestelijke groei in het kennen van God. Opmerkingen n.a.v. de gegevens Binnen het zakelijke thema is een gemiddelde score van 69% te berekenen ten opzichte van de maximale score (100%). Bij het visionaire thema geeft 61,5% aan wel een gemis te ervaren in de gemeente. Zoals al eerder gezegd is de vraag binnen het visionaire thema verkeerd gesteld en is het percentage dus omgekeerd. Spiritueel gezien is de gemiddelde score gelijk aan 73%. Wat opvalt binnen dit thema is enerzijds de hoge score op de ervaring van leiding door Gods Geest en de betrouwbaarheid van God en anderzijds de veel lagere score als het gaat om het wachten op deze leiding




wanneer hij niet duidelijk is. Bij het profetisch thema is de gemiddelde score 66%. Wat hier opvalt, is de sterke overtuiging dat men bij zichzelf een geestelijke groei ervaart in het kennen van God. Conclusie n.a.v. de feitelijke gegevens Eigenlijk kan ik nog geen conclusie trekken ten aanzien van deze ervaringscijfers. Zijn de gemiddelde scores nu hoog of laag ten opzichte van het geloofspeil? Ik heb ook geen gegevens van andere gemeenten waarmee ik kan vergelijken om zo een bepaalde trendlijn te bepalen. Ik zal eerst meerdere gemeenten moeten onderzoeken om iets met deze ervaringsgegevens te kunnen doen. Over alle thema’s bezien is de gemiddelde score ten opzichte van het maximum 67%. Indien ik dit percentage vergelijk met het geloofspeil dan is de verhouding 67% : 61%. Beide percentages liggen niet ver uit elkaar. Dit zou de aangegeven relatie kunnen bevestigen, maar zoals gezegd is deze conclusie nog te prematuur. Ten aanzien van de hoogte van het percentage is iets te zeggen over de intensiteit van de ervaring. In het boek van prof. Dr. R. Nauta “Ik geloof het wel” is gesproken over vier verschillende intensiteitservaringen: • Confirming experience: het goddelijke wordt als aanwezig ervaren (grote afstand ervaren). • Responsive experience: Gods handelen wordt persoonlijk ervaren (positief of negatief, de afstand is kleiner ervaren). • Ecstatic experience: je ervaart een doorleefde wederzijdse liefdesband (de afstand is als een echte relatie ervaren). • Revelational experience: je ervaart een persoonlijke en intiem contact met God. In deze intensiteitservaringen klinkt de geestelijke groei van het kennen van God met het hart door. Het is het onderscheidt van wat ik noem “slechts van horen zeggen” tot “nu heb ik U aanschouwd”. Het kennen van God gaat gepaard met een diepere en intiemere ervaring met Hem. Hierin, de intieme relatie met Hem, mogen we groeien. Door de omgang met God groeit de relatie. In de ervaringsgegevens van de enquête zie ik binnen het team een mengeling van de tweede en derde ervaringsintensiteit. De vierde ervaringsintensiteit is nu nog slechts door een enkeling ervaren. Persoonlijk commentaar Het wachten op Gods leiding kan in sommige gevallen niet. Er zijn situaties waarin er een adhoc beslissing genomen moet worden. Binnen het leiding geven aan de gemeente komt dit echter maar weinig voor. Laten we de les uit de geschiedenis van Saul met Samuël niet vergeten waarbij Saul zich door bedreigende omstandigheden liet leiden i.p.v. door God.




6.3.1.3Oorzaak / gevolg relaties In mijn analyse is al aangegeven dat de oorzaak / gevolg relaties nader bekeken moeten worden om getoetst te kunnen worden op hun relevantie. In een tabel zijn nu de resultaten weergegeven per vraag en per geënquêteerde. De vraag is of de oorzaak / gevolg relaties, zoals aangegeven, herkenbaar zijn in het patroon van stemmen. Hoe is er door dezelfde persoon gestemd over de thema’s heen? Ieder nummer in de tabel staat voor 1 persoon, er is dus genummerd van 1 t/ m16 (in totaal zijn 16 personen van het leiderschap geënquêteerd).

Interfacerelaties

Zakelijk

Visionair

Spiritueel

Profetisch

1) Kennen van

a) Bij het nemen van verstrekkende beslissingen raadpleeg ik God in b.v. gebed en meditatie totdat ik rust ervaar over het besluit.

b) Ik koester een duidelijke en heldere visie voor de gemeente.

c) Ik weet zaken die spelen in de gemeente of maatschappij geestelijk te duiden of te onderscheiden op hun invloed.

d) Ik heb een goed ontwikkeld onderscheidingsvermogen t.a.v. Gods weg

God

Helemaal niet, nooit Soms, af en toe Dit weet ik niet, of ik twijfel Dit is meestal waar Dit is absoluut waar

3 ; 11 ; 13

3

2 ; 5 ; 6 ; 9 ; 12 13 ; 16

4;6

7 ; 9 ; 11 ; 13

3 ; 4 ; 6 ; 11 13 ; 15

11

8 ; 9 ; 10

4 ; 5 ; 10 ; 15

2 ; 5 ; 8 ; 9 ; 10 12 ; 14

1 ; 3 ; 4 ; 7 ; 8; 10 14 ; 15

1 ; 2 ; 5 ; 7 ; 12 14 ; 16

1 ; 2 ; 6 ; 8 ; 12 14 ; 16

1 ; 7 ; 16

15

Uit bovenstaande tabel blijkt dat wie God raadpleegt in gebed niet ook vanzelfsprekend een duidelijke visie koestert voor de gemeente. In 19% van de gevallen is deze relatie waar. Het wel of niet hebben van een visionaire instelling kan hier van invloed op zijn. Het is zelfs zo dat wie God soms raadpleegt toch een heldere en duidelijke visie kan koesteren voor de gemeente (25%). Ik wil hierbij wel de vraag stellen waar deze visie dan op is afgestemd? Is deze meer afgestemd op het eigen inzicht of op een inzicht opgedaan uit het kennen van God? Het percentage dat een heldere visie koestert en daarnaast ook maatschappelijke en gemeentelijke zaken geestelijk weet te onderscheiden is 31%. Een zekere relatie is hier niet uit te sluiten maar hoeft niet direct gekoppeld te zijn. Een visie voor de gemeente kan ingegeven zijn door maatschappijkritische factoren maar ook door theologische factoren. Slechts 12% zegt door het raadplegen van God ook een goed onderscheidingsvermogen te hebben inzake Gods weg. 19% zegt dit daarbij soms, af en toe en 19% twijfelt hierover. Het raadplegen van God leidt niet structureel tot een beter onderscheidingsvermogen t.a.v. Gods weg. Het is wel opvallend dat wie zegt




God te raadplegen in gebed meer geneigd is te wachten op Zijn leiding, dan wie dat niet doet. Wie God maar soms raadpleegt lijkt geen goed ontwikkeld onderscheidingsvermogen t.a.v. Gods weg te hebben. 6% beweert dat hij door God maar soms te raadplegen toch Zijn weg weet te onderscheiden. Nu kan ik dit zeker niet uitsluiten. Wie God met zijn hart kent hoeft hem ook niet veel meer te raadplegen omdat hij in zijn hart weet wat de Vader wil. Het geheel overziend concludeer ik dat de aangegeven oorzaak / gevolg relaties binnen de interfacerelatie “Kennen van God” niet sterk aanwezig zijn. Alleen op het gebied van visie en geestelijk onderscheidingsvermogen is een zekere relatie te onderscheiden.

Interfacerelaties

Zakelijk

2) Relatie met God

a) Ik begeef mij geregeld in (risicovolle) situaties waarin een vertrouwen op God gevraagd wordt.


Visionair

Spiritueel

Profetisch

b) Ik weet wat het is om te moeten “worstelen” met God waardoor ik Hem ook beter heb leren kennen.

c) In het zoeken naar Gods wil ervaar ik de intieme relatie met God

5

3 ; 13

3

2;3;4;6;7 9 ; 11; 14 ; 16

5 ; 6 ; 11 ; 16

4 ; 6 ; 7 ; 11

1 ; 10

5

8 ; 12 ; 13

4 ; 9 ; 10 ; 14

1 ; 2 ; 8 ; 9 ; 10 12 ; 14 ; 16

15

1 ; 2 ; 7 ; 12 ; 15

13 ; 15

Wie zegt geregeld in risicovolle situaties te zitten waarin een vertrouwen op God gevraagd wordt kent ook de intieme relatie met God in het zoeken naar zijn wil. In een risicovolle situatie is de neiging om je tot God te wenden voor hulp en leiding groot. Deze relatie is ook zichtbaar in de tabel. Ook wie zich maar soms in een risicovolle situatie begeeft ervaart in 25% van de gevallen de intieme relatie in het zoeken naar Gods wil en 25% soms, af en toe. In het “worstelen” met God is geen duidelijke relatie met de eerste determinant zichtbaar. Een risicovolle situatie leidt niet per definitie tot een ervaring van het moeten “worstelen” met God. Er ligt wel een relatie met de intieme relatie die men ervaart in het zoeken naar Gods wil. Het zoeken naar Gods wil is veelal een “worsteling” waarin geoefend moet worden met vallen en opstaan. 44% van de geënquêteerden hebben deze relatie aangegeven. Het geheel overziend concludeer ik dat de aangegeven oorzaak / gevolg relaties binnen de interfacerelatie “Relatie met God” sterker aanwezig zijn. Met name de relatie tussen het je geregeld in risicovolle situaties bevinden en de intieme relatie met God is aanwezig als ook de ervaring van het “worstelen” met God en de intieme relatie met God.




Interfacerelaties

Zakelijk

3) Omgang met

a) Ik ken de ervaring van Gods handelen in mijn eigen leven en weet deze ook aan te duiden.

God


Visionair

Spiritueel

Profetisch

b) De innige omgang met God door gebed en bijbelstudie leert mij het verlangen van Gods hart kennen

c) Ik kan in een bepaalde mate, de bewogenheid, het verdriet en de vreugde van God ervaren 3 ; 6 ; 11

3 ; 4 ; 8 ; 11

3 ; 12

2;9

6 ; 10

2 ; 7 ; 8 ; 11

1;4;5;8 10 ; 16

5 ; 7 ; 9 ; 12 ; 15

1;4;5;6;9 10 ; 16

7 ; 12

1 ; 2 ; 13 ; 14 ; 16

13 ; 14 ; 15

13 ; 14 ; 15

Wie soms het handelen van God in zijn leven weet aan te duiden is ook onzekerder over wat God “aan het hart” gaat. Jeremia zegt bijvoorbeeld “Uw boosheid was op mij overgeslagen” (Jer.15: 17). Wie in een nauwe relatie met God leeft leert steeds beter zien wat God “aan het hart” gaat. Dit schept ook verantwoordelijkheid. Van hen die zeggen dat zij Gods handelen in hun leven kunnen aangeven zegt 37% dat zij ook het verlangen van Gods hart leren kennen door gebed en bijbelstudie. Hier is een relatie aan te geven, hoewel niet in een sterke mate. Met de ervaring van gevoelens over wat God “aan het hart” gaat is de relatie nog zwakker. 31% zegt dat zij ook in een bepaalde mate de emoties van Gods hart kunnen ervaren. Ik denk dat velen dit te hoog, te verheven achten om dit voor zichzelf te durven beamen. Dat het ervaren van Gods emoties niet onwaarschijnlijk is kunnen we leren uit het leven van Jezus die in zo’n nauwe relatie met zijn Vader leefde dat Zijn emoties in Jezus zichtbaar waren. Het kan dus vrome bescheidenheid zijn wat mensen weerhoudt. Wie twijfelt over Gods handelen in zijn leven weet toch het verlangen van Gods hart te leren kennen door gebed en bijbelstudie. De relatie is dus niet omgekeerd evenredig. Het geheel overziend concludeer ik dat de aangegeven oorzaak / gevolg relaties binnen de interfacerelatie “Omgang met God” aanwezig zijn, maar niet in een sterke mate. Wie Gods handelen in zijn leven herkent weet vaak ook Gods verlangen door gebed en bijbelstudie te leren kennen. Slechts 19% van alle geënquêteerden geeft over alle determinanten de relatie weer. Tussen kennen en ervaren is een afstand mogelijk.




Interfacerelaties

Zakelijk

Visionair

Spiritueel

Profetisch

4) Leren in geloof



c) Wanneer er in een beslissingssituatie de wil van de Heer voor mij onduidelijk is wacht ik met het nemen van de beslissing totdat ik Gods leiding duidelijk ervaar.

d) Ik oefen mezelf in het profeteren in samenwerking met anderen.

11 ; 13

6

1;3;4;5;8 11 ; 13 ; 14 ; 16

3 ; 5 ; 7 ; 9 ; 16

2 ; 3 ; 4 ; 8 ; 10 14 ; 16

10

5 ; 9 ; 11 ; 12

2 ; 6 ; 7 ; 9 ; 10 ; 12

1 ; 2 ; 5 ; 8 ; 10 ; 12

1;2;4;6;8 12

1;7

15

3 ; 7 ; 9 ; 13 ; 14 15 ; 16

14 ; 15

13 ; 15


4 ; 6 ; 11

Uit de gegevens blijkt dat wie de ervaring van Gods handelen kent en er door gesterkt is in zijn geloof, of wie dit soms ervaart, ook meer durft te dromen over wat de gemeente zou kunnen zijn of doen. Deze relatie is als sterk te bestempelen. In het zoeken en wachten op Gods leiding is men echter minder zeker. 25% zegt ook te willen wachten totdat men Gods leiding duidelijk ervaart. Blijkbaar is dit weer een stap verder in de geloofsgroei waar velen nog niet aan toe zijn. De vraag kan echter ook verstaan zijn in noodsituaties. In noodsituaties is het niet mogelijk om te wachten op Gods leiding. Dit zou de onzekerheid en twijfel kunnen verklaren. Over het profeteren is de meerderheid het eens dit niet te oefenen met anderen. Onwetendheid over wat dit inhoudt kan hier mee te maken hebben. Toch wil ik wel een relatie aanduiden met wie Gods handelen kent in zijn leven en er door gesterkt is. Zij lijken ook meer open te staan voor het risicovolle profeteren. Het geheel overziend concludeer ik dat de aangegeven oorzaak / gevolg relaties binnen de interfacerelatie “Leren in geloof” meer aanwezig zijn. In het bijzonder de ervaring van Gods handelen in zijn eigen leven geeft de moed om verder te leren in geloof.




Interfacerelaties

Zakelijk

Visionair

Spiritueel

Profetisch

5) Handelen in


b) Bij het opstellen van een visie ga ik niet uitsluitend uit van wat menselijk haalbaar is

c) Er zijn aanwijsbare situaties in mijn leven geweest waarin ik heb ervaren dat God betrouwbaar is

d) Wanneer er een profetie wordt uitgesproken herken ik dit in meer of mindere mate

geloof


13

2 ; 3 ; 5 ; 8 ; 11 13

3 ; 4 ; 5 ; 8 ; 15

9

3 ; 11

4 ; 10 ; 16

7 ; 10 ; 11 ; 12

5 ; 10 ; 12

6

1 ; 6 ; 7 ; 9 ; 12 14

1; 2 ; 6 ; 9 ; 14 16

1 ; 2 ; 3; 4 ; 6 7 ; 8 ; 11 ; 14 15 ; 16

8 ; 12

15

13

1 ; 2 ; 4 ; 5 ; 7; 9 10 ; 13 ; 14 ; 15 16

Het eerste wat mij opvalt in bovenstaande tabel is de ervaring van Gods betrouwbaarheid in relatie tot het verder durven dromen dan van wat menselijk haalbaar is. De ervaring van Gods betrouwbaarheid moedigt aan om verder te handelen dan wat menselijkerwijs mogelijk is. 50% van de geënquêteerden geeft deze relatie aan. Met deze duidelijke relatie verwacht je ook een daadwerkelijk moedig handelen in geloof. Deze relatie is wel aanwezig maar minder sterk dan ik had verwacht. 25% van de geënquêteerden geeft over alle drie aspecten de relatie aan. Ook hier zie ik weer een afstand tussen denken, ervaren en doen. Het willen en wensen is aanwezig maar in de daadwerkelijke uitvoering laat aarzeling zien. De sterke score over de betrouwbaarheid van God kan verklaard worden door sociale wenselijkheid. Als gelovige zeg je niet makkelijk dat je niet weet of God betrouwbaar is. Wie moedig durft te handelen in het geloof staat ook meer open voor profetie maar deze relatie is niet sterk aanwezig. Het geheel overziend concludeer ik dat de aangegeven oorzaak / gevolg relaties binnen de interfacerelatie “Handelen in geloof” meer aanwezig zijn. Sterk is de relatie tussen het ervaren van Gods betrouwbaarheid en het durven dromen over zaken die boven het menselijke uitstijgen.




6.3.2

Het geloofspeil binnen de gemeente

De respons van de gemeente is weergegeven in onderstaand diagram.

Response Gemeenteleden

74% Respons Niet respons 26%

Een respons van 26% is onvoldoende om een reëel beeld te krijgen van de gemeente. In totaal zijn er 111 personen geënquêteerd van de 429 leden die de gemeente groot is. De betrouwbaarheidsinterval zal nu zo hoog liggen dat er geen sprake meer is van een werkbaar resultaat. Er zal dan ook vanaf nu niet meer gesproken worden over “de gemeente” maar over “de geënquêteerden uit de gemeente”. De response is in onderstaand diagram naar leeftijdscategorie onderverdeeld.

Response geënquêteerden uit de gemeente naar leeftijdscategorie

Leeftijd 60jr. en ouder 25%

Leeftijd 41 - 60jr. 29%



Te zien is dat de groep geënquêteerden over alle leeftijdsgroepen een nagenoeg gelijke verdeling geeft. Alleen de jongeren in de leeftijdsgroep van 16 – 20 jr. blijft qua percentage bij de andere leeftijdscategorieën wat achter.




Geloofspeil geënquêteerde uit de gemeente Gemiddeld 512,00 384,00

256,00

128,00

Zwak 0,00

640,00 1024,00 921,60 819,20 716,80 614,40 512,00 409,60 307,20 204,80 102,40 0,00

768,00 Leiderschap 622,3 Gemeenteleden 660,1

896,00

Sterk 1024,00

Figuur 3; Weergave feitelijke gegevens “Geloofspeil geënquêteerden uit de gemeente”

Opmerkingen n.a.v. de gegevens Binnen het meetinstrument is een geloofspeil gemeten met een waarde van 660 punten. Volgens het meetinstrument een meer dan gemiddeld geloofspeil. Ten opzichte van het gemiddelde is de waarde 29% meer. Conclusie n.a.v. de feitelijke gegevens Gezien de maximale score is er, volgens het meetinstrument, nog een duidelijke groei in het geloofspeil mogelijk. Plaatsen we deze score naast de score van het leiderschap dan is te zien dat het geloofspeil van de geënquêteerden uit de gemeente hoger uitvalt dan van het leiderschap. Dit is dus alleen een conclusie die geldt voor de 26% respons uit de gemeente en niet voor de hele gemeente.




Geloofspeil geënquêteerde uit de gemeente (leeftijden) Gemiddeld 512,00 384,00

256,00

128,00

Zwak 0,00 16 - 20 jr. en 21 - 40 jr.

640,00 1024,00 921,60 819,20 716,80 614,40 512,00 409,60 307,20 204,80 102,40 0,00

768,00

623

700 732

896,00

Sterk 1024,00 41 - 60 jr.

61 jr. en ouder

Figuur 4; Weergave feitelijke gegevens “Geloofspeil geënquêteerden uit de gemeente naar leeftijdsgroep”

Opmerkingen n.a.v. de gegevens Binnen het meetinstrument is een geloofspeil gemeten naar leeftijd variërend van 623 punten tot 732 punten. De leeftijdsgroep 16 – 20 jr. en 21 – 40 jr. hebben een gelijke score die weer nagenoeg gelijk is aan het leiderschap. Verder is er te zien dat het geloofspeil toeneemt naarmate de leeftijdsgroep ouder is. Conclusie n.a.v. de feitelijke gegevens Mijn verwachtingen betreffende een verschil in geloofspeil in relatie tot de verschillende leeftijdsgroepen zijn gedeeltelijk uitgekomen. Opvallend is dat juist in de periode dat de vorming van de opvoeding zijn uitwerking moet gaan krijgen (puberteit en adolescentie) het geloofspeil hetzelfde blijkt te zijn als bij de leeftijdsgroep van 21 – 40 jr. Dit zou de vooronderstelling kunnen staven dat de jeugd pas op latere leeftijd de ruimte krijgt, of neemt, om een eigen geloof te ontwikkelen. Vanaf de leeftijdsgroep 41 – 60 jr. gaan de verschillen uiteenlopen.




Geloofspeil geënquêteerde uit de gemeente (Man / Vrouw) Gemiddeld 512,00 384,00

256,00

128,00

Zwak 0,00 Vrouwen

640,00 1024,00 921,60 819,20 716,80 614,40 512,00 409,60 307,20 204,80 102,40 0,00

768,00

658

662 896,00

Sterk 1024,00 Mannen

Figuur 5; Weergave feitelijke gegevens “Geloofspeil geënquêteerden uit de gemeente naar etniciteit”

Opmerkingen n.a.v. de gegevens Binnen het meetinstrumen is er een zeer gering verschil (4 punten) in geloofspeil te zien tussen mannen en vrouwen. Conclusie n.a.v. de feitelijke gegevens Mijn verwachtingen betreffende het verschil tussen mannen en vrouwen is niet uitgekomen. Ik had verwacht dat vrouwen, door een meer spirituelere instelling, een hoger geloofspeil zouden hebben dan mannen. Er is een verschil maar slechts marginaal.




Percentage score per krachtenveld t.o.v. totale score geënquêteerden uit de gemeente versus leiderschap

Percentage t.o.v. totaal

50% 40% 30%

45% 36%

35%

33% 30% Geënquêteerden

22%

Leiderschap

20% 10% 0% zakelijk

spiritueel

profetisch

Krachtenveld Figuur 6; Weergave feitelijke gegevens “Geloofspeil afzonderlijk krachtenveld geënquêteerden uit de gemeente versus leiderschap”

Opmerkingen n.a.v. de gegevens Er is al aangehaald dat het geloofspeil van de gemeente niet direct onderverdeeld is naar apart krachtenveld (par.5.2.6). Toch zijn dezelfde krachten als bij het leiderschap wel aanwezig. Om nu enig inzicht te verkrijgen in de verschillen met het leiderschap is in figuur 6 naar het percentage gekeken van ieder krachtenveld ten opzichte van de totaalscore. Met andere woorden, welk percentage van de totale score maakt deel uit van het te beschouwen krachtenveld? Zichtbaar is dat het krachtenveld “zakelijk” ten opzichte van het leiderschap minder is. Verder is er te zien dat bij de geënquêteerden uit de gemeente het krachtenveld “spiritueel” en “profetisch” sterker aanwezig is dan bij het leiderschap. Het krachtenveld “visionair” is onder de gemeente niet geënquêteerd om redenen genoemd in par.5.2.6. Conclusie n.a.v. de feitelijke gegevens Het lijkt voor de handliggend dat een leiderschap meer zakelijk is ingesteld. Blijkbaar is dit bij de selectie van leiders ook een bewust of onbewust belangrijke voorwaarde. De geënquêteerden uit de gemeente zijn meer spiritueel en profetisch ingesteld hoewel de verschillen niet echt groot zijn (resp.+10% en +3%). De geënquêteerden uit de gemeente kunnen het leiderschap hierin tot steun en stimulans zijn. Persoonlijk commentaar Binnen de definitie van spiritualiteit (par.4.2.3.) lijkt er een link te liggen met een meer profetische houding. Anders gezegd, wie een grote mate van spiritualiteit heeft staat




ook meer open voor profetie. Wie meer spiritueel is ingesteld heeft zijn ‘geestelijke antenne’ op ‘scherp’ staan. Voor het leiderschap des te meer reden om de signalen uit de gemeente serieus te nemen en te toetsen of zij uit God zijn. Het zakelijke zou het profetische zelfs wel eens kunnen ‘remmen’.

Percentage

Percentage score per krachtenveld t.o.v. totale score geënquêteerden uit de gemeente per leeftijdsgroep 45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0%

Leeftijd 16 - 20jr. Leeftijd 21 - 40jr. Leeftijd 41 - 60jr. Leeftijd 60jr. en ouder

zakelijk

spiritueel

profetisch

Krachtenveld Figuur 7; Weergave feitelijke gegevens “Geloofspeil afzonderlijk krachtenveld geënquêteerden uit de gemeente per leeftijdsgroep”

Opmerkingen n.a.v. de gegevens Uit figuur 7 constateer ik dat er geen grote verschillen per krachtenveld te zien zijn over de leeftijdsgroepen. Conclusie n.a.v. de feitelijke gegevens Het beeld wat zien is in figuur 7 had ik niet verwacht. Blijkbaar wordt er sterk eensluidend gedacht bij de geënquêteerden uit de gemeente. Het geeft het beeld van een homogene groep.




Percentage

Percentage score per krachtenveld t.o.v. totale score geënquêteerden uit de gemeente per etniciteit 45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0%

Mannen Vrouwen

zakelijk

spiritueel

profetisch

Krachtenveld Figuur 8; Weergave feitelijke gegevens “Geloofspeil afzonderlijk krachtenveld geënquêteerden uit de gemeente per etniciteit”

Opmerkingen n.a.v. de gegevens Uit figuur 8 constateer ik dat er geen grote verschillen per krachtenveld te zien zijn over de etniciteit. Conclusie n.a.v. de feitelijke gegevens Ik had verwacht dat vrouwen meer spiritueel ingesteld zouden zijn. Deze verwachting is weliswaar uitgekomen maar is zeker niet sterk te waarderen.




Aantallen

Interface "Kennen van God" 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0

Helemaal niet, nooit 62

Soms, af en toe 49

17

Dit weet ik niet, of ik twijfel Dit is meestal waar

17 2

1a) Zakelijk

1b) Visionair

Dit is absoluut waar


Thema Enquêtevragen: 1a Bij het nemen van verstrekkende beslissingen raadpleeg ik God in b.v. gebed en meditatie totdat ik rust ervaar over het besluit. 1d Ik heb een goed ontwikkeld onderscheidingsvermogen t.a.v. Gods weg Opmerkingen n.a.v. de gegevens Bij de interface “Kennen van God” zijn er grote verschillen te zien tussen vraag 1a en 1d. Conclusie n.a.v. de feitelijke gegevens Er is een vrij grote zekerheid te zien wat betreft het raadplegen van God (vraag 1a). Het onderscheiden van Gods weg geeft echter meer onzekerheid te zien. Ook bij het leiderschap is deze onzekerheid terug te zien. Het percentage dat bij de geënquêteerden uit de gemeente op vraag 1a met “soms, af en toe” heeft geregeerd is beduidend lager dan bij het leiderschap ( 21% om 44%). Dit zou ik niet verwachten gezien de verantwoordelijkheid die een kerkenraad draagt voor het grote geheel van de gemeente. Juist wanneer de verantwoordelijkheid des te meer gevoeld wordt ligt het raadplegen van God meer voor de hand.




Aantallen

Interface "Relatie met God" 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0

Helemaal niet, nooit Soms, af en toe

54

49 30 34 21

17

Dit weet ik niet, of ik twijfel

25 11

4

Dit is meestal waar Dit is absoluut waar

2a) Zakelijk

2b) 2c) Spiritueel Profetisch Thema

Enquêtevragen: 2a) Ik begeef mij geregeld in (risicovolle) situaties waarin een vertrouwen op God gevraagd wordt. 2b) Ik weet wat het is om te moeten “worstelen” met God waardoor ik Hem ook beter heb leren kennen. 2c) In het zoeken naar Gods wil ervaar ik de intieme relatie met God Opmerkingen n.a.v. de gegevens Vraag 2b en 2c laten een evenwichtig beeld zien op de uitkomst of men deze vragen voor zichzelf als waar beschouwd. Wel is er een verschuiving in zekerheid te constateren. Vraag 2a wijkt af van dit beeld. Deze vraag is het meest beantwoord met “soms, af en toe”. Conclusie n.a.v. de feitelijke gegevens Er is in het totale beeld een grote overeenkomst te zien met het leiderschap. Dit pleit voor de werkhypothese die zegt dat de geestelijke groei van de gemeente en de geestelijke groei van het leiderschap niet ver uit elkaar zullen liggen. Begeeft het leiderschap zich niet snel in risicovolle situaties dan heeft de gemeente op dit aspect ook veel minder een “identificatiefiguur”. Een vóórbeeld zijn is niet genoeg, je moet het ook vóórdoen.




Aantallen

Interface "Omgang met God" 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0

Helemaal niet, nooit Soms, af en toe 52

50

25

19


36 24

Dit is meestal waar 7 Dit is absoluut waar

3a) Zakelijk

3b) 3c) Spiritueel Profetisch Thema

Enquêtevragen: 3a) Ik ken de ervaring van Gods handelen in mijn eigen leven en weet deze ook aan te duiden. 3b) De innige omgang met God door gebed en bijbelstudie leert mij het verlangen van Gods hart kennen. 3c) Ik kan in een bepaalde mate, de bewogenheid, het verdriet en de vreugde van God ervaren Opmerkingen n.a.v. de gegevens Velen (77x) hebben aangegeven de ervaring van Gods handelen te kennen. Een iets lager aantal heeft aangegeven ook het verlangen van Gods hart te kennen. Op vraag 3c is men minder positief gestemd. Toch is hier nog een relatief groot aantal te zien (43x). Conclusie n.a.v. de feitelijke gegevens Ten opzichte van vraag 3C is er een verschil met het leiderschap. De geënquêteerden uit de gemeente hebben met 39% positief geantwoord op deze vraag, terwijl het leiderschap minder zeker is op deze vraag met 31%. In een spirituele inslag is er geen verschil met het leiderschap (62% van de geënquêteerden heeft positief geantwoord). In zijn algemeenheid is al geconstateerd dat de geënquêteerden uit de gemeente meer spiritueel zijn ingesteld dan het leiderschap. Hier lijkt een relatie te liggen met de algemeen profetische inslag. Persoonlijk commentaar Mogelijk is er toch een relatie is aan te geven tussen 3b) en 3c) in tegenstelling tot mijn eerdere constatering in par.5.3.2. Je kunt het verlangen van Gods hart ter kennisgeving aannemen, zonder dat het je hart beroert. Wie meer spiritueel is ingesteld staat wellicht meer open voor Gods emoties.




Aantallen

Interface "Leren in geloof" 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0

Helemaal niet, nooit Soms, af en toe 53

47

25

19

1616 1 4a) Zakelijk


29

Dit is meestal waar

16 0

4b) Visionair



Thema Enquêtevragen: 4a) De ervaring van Gods handelen heeft mij gesterkt verder te leren handelen in geloof. 4c) Wanneer er in een beslissingssituatie de wil van de Heer voor mij onduidelijk is wacht ik met het nemen van de beslissing totdat ik Gods leiding duidelijk ervaar. Opmerkingen n.a.v. de gegevens Op vraag 4a is door 78 personen binnen het team positief geantwoord met “meestal waar” of “absoluut waar”. Dit zwakt in vraag 4c naar 4 personen. Tegenover de afzwakking van de beaming staat een toename van de twijfel, tot een resolute ontkenning (helemaal niet, nooit). In vraag 4a is de twijfel of ontkenning voor 17 personen ter sprake, in vraag 4c is dit opgelopen tot 48 personen. Conclusie n.a.v. de feitelijke gegevens De neergaande trend komt, voorzover van toepassing, overeen met het beeld binnen het leiderschap. Het leiderschap zou hier het initiatief moeten nemen in een voorbeeldfunctie. Ook binnen deze interface zie ik een voorzichtige verwijzing naar de werkhypothese.




Aantallen

Interface "Handelen in geloof" 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0

Helemaal niet, nooit Soms, af en toe 47 47 28

Dit weet ik niet, of ik twijfel Dit is meestal waar

3 5a) Zakelijk

Dit is absoluut waar 5b) Visionair


Thema Enquêtevragen: 6a) Ik durf moedig te handelen in het geloof zonder te weten waar ik uitkom. 6c) Er zijn aanwijsbare situaties in mijn leven geweest waarin ik heb ervaren dat God betrouwbaar is. Opmerkingen n.a.v. de gegevens Slechts een gering aantal (31x) van de geënquêteerden uit de gemeente zegt moedig te durven handelen in het geloof, zonder dat je vooraf weet waar je uitkomt. Een iets hoger aantal (40x) zegt dit soms te durven. Er is grote overeenstemming in het ervaren of God betrouwbaar is (94x van de 111). Conclusie n.a.v. de feitelijke gegevens Het kennen van God door de ervaring is sterk aanwezig binnen de geënquêteerden uit de gemeente (vraag 5c), net als bij het leiderschap. Dit komt niet overeen met het geloof om dan ook moedig te handelen in het geloof. Bij het leiderschap zien we hier wel een overeenkomst ook al is het niet sterk overtuigd. Bij de geënquêteerden uit de gemeente leidt de ervaring dus niet tot overtuigd meer handelen in het geloof. Missen zij daarin het voorbeeld van het leiderschap die hen voorgaat? Indien het moedig handelen slechts blijft bij een standpunt en geen praktisch gevolg heeft zijn het dode woorden.





Ervaringsgegevens 100,0% 90,0% 80,0% 70,0% 60,0% 50,0% 40,0% 30,0% 20,0% 10,0% 0,0%

81,3% 70,0% 72,8%73,0%

72,6%

71,4%

71,0% 64,1% 54,9%

Zakelijk Visionair Spiritueel Profetisch

42,7%

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

Vraagstelling

1). Bij het nemen van verstrekkende beslissingen raadpleeg ik God in b.v. gebed en meditatie totdat ik rust ervaar over het besluit.. 2). Ik ken de ervaring van Gods handelen in mijn eigen leven en weet deze ook aan te duiden. 3). De ervaring van Gods handelen heeft mij gesterkt verder te leren handelen in geloof. 6). Ik ervaar de leiding van Gods Geest in mijn leven waardoor ik niet alleen maar doe wat ik zelf wil. 7). Er zijn aanwijsbare situaties in mijn leven geweest waarin ik heb ervaren dat God betrouwbaar is. 8). Wanneer er in een beslissingssituatie de wil van de Heer voor mij onduidelijk is wacht ik met het nemen van de beslissing totdat ik Gods leiding duidelijk ervaar. 9). Ik ervaar in de omgang met God een liefdesrelatie die reëel en persoonlijk is. 10). In het zoeken naar Gods wil ervaar ik de intieme relatie met God. 11). Ik kan in een bepaalde mate, de bewogenheid, het verdriet en de vreugde van God ervaren. 12). Ik bemerk bij mij een geestelijke groei in het kennen van God. Opmerkingen n.a.v. de gegevens Binnen het zakelijke thema is een gemiddelde score van 72% te berekenen ten opzichte van de maximale score (100%). Spiritueel gezien is de gemiddelde score gelijk aan 67%. Wat opvalt binnen dit thema is enerzijds de hoge score op de ervaring van leiding door Gods Geest en de betrouwbaarheid van God en anderzijds de veel lagere score als het gaat om het wachten op deze leiding wanneer hij niet duidelijk is. Bij het profetisch thema is de gemiddelde score 63%. Wat hier opvalt, is de sterke overtuiging dat men bij zichzelf een geestelijke groei ervaart in het kennen van God. Conclusie n.a.v. de feitelijke gegevens Over alle thema’s bezien is de gemiddelde score ten opzichte van het maximum 67%. Indien ik dit percentage vergelijk met het geloofspeil dan is de verhouding 67% : 64%. Beide percentages liggen niet ver uit elkaar. Ten opzichte van het leiderschap zijn er geen grote verschillen te constateren. Alleen bij het zakelijk thema vraag 1 is er een




significant verschil aan te duiden. Zo heeft het leiderschap op deze vraag een score van 57,6% en de geënquêteerden uit de gemeente een score van 70%. Een kerkenraad die de druk voelt om beslissingen te nemen zou wel eens in verlegenheid kunnen raken wanneer zij toe zou passen wat in deze vraag gesteld is. De percentages op ervaringsgebied liggen dus niet ver van het leiderschap vandaan. Omdat beide partijen dit zelfde beeld laten zien is de bevestiging van de noodzaak van ervaring binnen de geestelijke groei voor mij wel een stapje dichterbij gekomen. 6.3.3 Conclusie Het team Het geloofspeil van het huidige leiderschapsteam is volgens de gemeten waarde van het meetinstrument niet laag te waarderen. Als echter de gelovige grondhouding niet, meer dan nu het geval is, omgezet wordt in gelovig handelen is het niet te verwachten dat de geloofsgroei nog veel verder zal toenemen. Een overtuigd geloof kan verzanden door het missen van een praktische uitwerking. De ervaring in het geloof opgedaan leidt niet automatisch tot meer handelen in geloof. Het delen van ervaringen op het gebied van spiritualiteit lijkt niet sterk gedaan te worden. Het delen van geloofservaringen kan een stimulans geven tot meer handelen. Externe invloeden kunnen echter een barrière vormen voor een meer handelen in het geloof. De vragen zijn dan; welke barrières zijn dat en wat ga je er aan doen om deze barrières weg te nemen? Binnen het profetische krachtenveld zie ik de grondhouding aanwezig voor het profetische optreden. Het zoeken naar Gods wil, waarvan het onderscheiden van de beweging van de “wolk” een symbool is, wordt gedaan. De vraag blijft wel staan hoe men dit praktisch vorm geeft? Onbekendheid en slechte ervaringen vanuit de traditie hebben mensen wellicht kopschuw gemaakt om te leren in het profeteren. Ook het visionaire krachtenveld is aanwezig maar treedt niet sterk naar buiten. Juist een uitdagende visie vraagt om een moedig handelen in geloof. Alles overziend ben ik van mening dat er veel potentieel aanwezig is binnen het team. De vereiste grondhouding, voor een sterk profetisch leiderschap, zie ik duidelijk aanwezig maar een uitwerking in het gelovig handelen door bv. een uitdagende visie is zwak te noemen. Blijkbaar blijft het moeilijk om het praktische gevolg van het kennen van God in concrete stappen om te zetten. Tussen het kennen en zelf ervaren is blijkbaar nog een afstand te overbruggen. De interfacerelaties In de tabel van de interfacerelaties is een overzicht gegeven van relaties die zijn onderscheiden in een zwakke (Z), sterke (S) of geen relatie (G). De interfacerelaties kunnen een antwoord geven op de vraag waar je je qua praktische aandacht het beste als eerste op kunt richten. Vanuit de analyse en de interfacerelaties zijn een aantal praktische aanbevelingen te schrijven voor het leiderschap. je kunt dit alleen doen wanneer je een beeld hebt van hoe het profetisch leiderschap praktisch ingevuld kan worden. De praktische invulling van het profetisch leiderschap is verwoord in het volgende hoofdstuk.




Interfacerelaties

Zakelijk

Visionair

Spiritueel

Profetisch

1) Kennen van

a) Bij het nemen van verstrekkende beslissingen raadpleeg ik God in b.v. gebed en meditatie totdat ik rust ervaar over het besluit.

b) Ik koester een duidelijke en heldere visie voor de gemeente.

c) Ik weet zaken die spelen in de gemeente of maatschappij geestelijk te duiden of te onderscheiden op hun invloed.

d) Ik heb een goed ontwikkeld onderscheidingsvermogen t.a.v. Gods weg

God

a) B) C) D)

G G G

2) Relatie met God

a) B) C) 3) Omgang met God

a) B) C) 4) Leren in geloof

a) B) C) D)

G Z G

G G G -

a) Ik begeef mij geregeld in (risicovolle) situaties waarin een vertrouwen op God gevraagd wordt.

b) Ik weet wat het is om te moeten “worstelen” met God waardoor ik Hem ook beter heb leren kennen.

c) In het zoeken naar Gods wil ervaar ik de intieme relatie met God

G S

G S

S S -

a) Ik ken de ervaring van Gods handelen in mijn eigen leven en weet deze ook aan te duiden.

b) De innige omgang met God door gebed en bijbelstudie leert mij het verlangen van Gods hart kennen

Z G

Z G

G G -


c) Wanneer er in een beslissingssituatie de wil van de Heer voor mij onduidelijk is wacht ik met het nemen van de beslissing totdat ik Gods leiding duidelijk ervaar.

d) Ik oefen mezelf in het profeteren in samenwerking met anderen.

S G G

Z G G

Z G G -


S Z Z

G Z G


c) Ik kan in een bepaalde mate, de bewogenheid, het verdriet en de vreugde van God ervaren



5) Handelen in geloof

a) B) C) D)


b) Bij het opstellen van een visie ga ik niet uitsluitend uit van wat menselijk haalbaar is.

Z Z G

Z S G

c) Er zijn aanwijsbare situaties in mijn leven geweest waarin ik heb ervaren dat God betrouwbaar is.

d) Wanneer er een profetie wordt uitgesproken herken ik dit in meer of mindere mate.

Z S Z

G G Z -

Terugkoppeling met het visionaire beeld Het leiderschap is zichtbaar en merkbaar aanwezig in de gemeente. Door er alleen te zijn voor de kudde ben je echter nog geen leider. Geloof vraagt om oefening, je kunt het oefenen door b.v. in de omgang met God186. De situatie en omstandigheden van vandaag geven geen zekerheid dat het morgen hetzelfde zal zijn. Vandaag is er voedsel voor de schapen, zal datzelfde voedsel morgen ook nog voldoen? Het manna voor het volk Israël in de woestijn bleef niet voor altijd voorradig. Op Gods tijd hield het op omdat er ander voedsel nodig of voorradig was. Zo in geloof te leven is veel moed voor nodig. Dan moet men in eens verder trekken met de kudde. Maar waarheen dan? En wat zal dit met de kudde doen? Zal zij in paniek raken? Twijfel, angst en onrust kunnen dan zo maar verworden tot grote barrières. Ervaringen in geloof door de herder opgedaan uit het verleden geven geen garantie voor de toekomst, maar bevestigen wel de trouw van God. Wie achter “de wolk” aangaat moet moedig en sterk zijn en tegelijk niet overmoedig. Wie achter “de wolk” aan wil gaan zal echter eerst moeten leren haar te onderscheiden. Wat onderscheidt “de wolk” van andere wolken? Als ik “de wolk” heb leren onderscheiden zal ik dan ook het geloof hebben er achteraan te gaan? Het hebben van visie is niet voldoende. Visie vraagt om geloof. Je kunt alle “in’s en out‘s” van de woestijn kennen en het toch ongemerkt toelaten dat de kudde schade lijdt. Mogen hierom de jongelingen nog profeteren vanuit hun eigen cultuur? Mogen zij nog de vragen stellen die lang niet geklonken hebben. In het visionaire beeld is ook een schaap zichtbaar dat aan de rand van de weide staat en uitkijkt naar buiten. Het lijkt wel of het ieder ogenblik de weide kan verlaten. Staat dit schaap niet model voor een ieder, en de jongeren in het bijzonder, die in een geloofscrisis zijn gekomen doordat men geen eigen geloof heeft kunnen ontwikkelen? Aansluitend hierop las ik in het boek “Ik geloof het wel” van prof. Dr. R. Nauta de volgende veelzeggende passage: “Vele jongeren zetten vragen van godsdienst en geloof eerst nog even buiten spel, omdat ze het voorlopig te druk hebben met leren, met werk, met de liefde, met de toekomst, met het maken van een eigen wereld. Misschien kan het niet anders dan dat ze eerst ervaring moeten opdoen, ook grenservaringen, voordat ze kunnen geloven. Hun geloof zal er dan misschien heel anders uitzien als dat van hun ouders, maar als het komt is het een eigen geloof. En dat is misschien meer dan de meeste van die ouders van zichzelf kunnen zeggen. Een eigen geloof ontwikkelt zich langzaam, bij stukjes en beetjes, bij vlagen, in verrassende ontmoetingen, door toevallige gesprekken, uit datgene wat men hoort en leest en pas later verstaat. Zo’n geloof is weliswaar niet zonder verleden, zonder herinnering, maar het wordt er niet in gevangen. ……….Hun vertrek stelt vragen aan de achterblijvers. Blad Datum Auteur Versie



Niet van heb ik het wel goed gedaan, ben ik niet te kort geschoten. Nee het stelt de vraag naar de eigen religieuze volwassenwording. Ouderen en ouders worden gedwongen zich af te vragen: ‘Hebben wij het aangedurfd om zelf op pad te gaan. Hebben wij ons los durven maken van conventie en gewoonte, hebben wij ons vrij durven maken van de veiligheid van het vertrouwde. Doen zij niet wat wij hebben nagelaten te doen, te zoeken naar een eigen geloof – met het risico het te verliezen.”187 De geënquêteerden uit de gemeente De response uit de gemeente is erg laag te noemen. De reden hiervoor heb ik verder niet onderzocht en kan daar dus geen conclusie aan verbinden. Uit een aantal opmerkingen, naar aanleiding van de enquête, is er wel een signaal afgegeven. Mensen voelden zich door de enquête bedreigt en dat heeft hen weerhouden de enquête in te vullen. De enquête roept op tot zelfonderzoek en dat is per definitie bedreigend. Verder kunnen aspecten als onverschilligheid, slordigheid en angst een rol hebben gespeeld de enquête niet in te leveren. Wel opvallend is dat degene die wel gereageerd hebben een hoog geloofspeil hebben. Motivatie en betrokkenheid zijn kenmerken die “meeliften” met een grotere mate van geestelijke groei. De geloofsontwikkeling per leeftijdsgroep laat een beeld zien van wat prof. Dr. R. Nauta in zijn boek “Ik geloof het wel” aanhaalde als het missen van een eigen geloof. Het lijkt er nu sterk op dat jongeren en jongvolwassenen zich in hun geloof conformeren aan het geloof van hun ouders, of de gemeenschap waaraan men deel neemt. De homogeniteit van de groep ondersteunt deze conclusie. Anderzijds is het positief te noemen dat er een grote mate van eensgezindheid (ook in het gevoel) aanwezig is naar Rom.15: 5. Het zijn twee zijden van dezelfde medaille. Er is in het totale beeld van de geënquêteerden uit de gemeente een grote overeenkomst te zien met het leiderschap. In de verschillen (zakelijk en spiritueel) kan men elkaar aanvullen en tot stimulans zijn. Wel dient er dan gezocht te worden naar een vorm waarin deze plaats kan vinden. Zo kan er verder geleerd worden in het geloof. Het leiderschap zou hier het initiatief in moeten nemen. De werkhypothese De werkhypothese is getoetst aan de hand van het godsdienstsociologisch onderzoek. Ten aanzien van de probleemstelling in het onderzoek kan ik concluderen dat er geen verklaring gevonden is voor het geloofspeil van de gemeente. De respons van de gemeente is te laag om over de gemeente als geheel een conclusie te trekken. Een ander probleem is dat er slechts één gemeente is onderzocht. Op basis van één gemeente kan de werkhypothese niet gefalsificeerd worden. Er zullen dus meerdere gemeenten onderzocht moeten worden voor er een uitspraak gedaan kan worden over de falsificatie van de werkhypothese. Dit is ook van toepassing op het meetinstrument. Door het onderzoek uit te breiden wordt ook het meetinstrument aangescherpt. Ondanks de beperking van het onderzoek zijn er wel een aantal inzichten naar boven gekomen over de werkhypothese die van belang zijn. Dat deel van de gemeente wat wel gereageerd heeft op de enquête vertoond grote overeenkomsten met het leiderschap. Dit pleit voor de werkhypothese. Dit deel van de gemeente is echter zeer gering. Dit heeft mij gebracht tot het inzicht dat je als individuele gelovige kunt




groeien in geloof, kunt groeien in het kennen van God, los van het geestelijke leiderschap. Iedere individuele gelovige maakt hierin zijn eigen keuzes. Een voorbeeld daarvan is het thema “spiritualiteit”. De geënquêteerden uit de gemeente zijn daarin verder gegroeid dan het leiderschap. Ik ben nu tot het inzicht gekomen dat er thema’s zijn binnen de geestelijke groei waarin jezelf een grote invloed kunt hebben, los van het leiderschap. Bij andere thema’s binnen de geestelijke groei heb je de gemeente als geheel nodig om te kunnen groeien, zoals bij het “profetische” en “visionaire” thema. Op die thema’s waar je de gemeente nodig hebt speelt het geestelijke leiderschap als vóórbeeld en in het vóórdoen een belangrijke rol. Bij de thema’s waar je de gemeente nodig hebt om te kunnen groeien kun je zeggen “Zo priester, zo volk”. De gemeente als geheel kan dan niet verder groeien dan het leiderschap aandurft. Echter, een bepaald gedeelte van de gemeente zal het leiderschap volgen of daar in ieder geval een voorbeeld aan nemen. Een ander deel doet dat niet. Ook in dit opzicht blijft de gemeente een gemengde schare en is de stelling “Zo priester, zo volk” te absoluut gesteld. Iedere gelovige blijft dan ook persoonlijk verantwoordelijk voor zijn eigen keuzes.




7

Profetisch leiderschap in de praktijk

Hoe kunnen we profetisch leiderschap laten functioneren in de praktijk? Dat is de vraag waar het in dit hoofdstuk om draait. Het profetische leiderschap is allereerst voorgesteld als een model. Hierin is een nuancering aangegeven voor de uitwerking in de weerbarstigheid van het alledaagse leven. Een model geeft, per definitie, een sterk vereenvoudigde weergave van de werkelijkheid weer. Met het model van profetisch leiderschap worden we niet in eens de volmaakte geestelijk leider. Al wat wij doen is en blijft onvolkomen. Ons handelen, vindt plaats in een gebroken wereld. Ik schrijf dit om te voorkomen dat hoge verwachtingen uitlopen op teleurstellingen en zo het profetische leiderschap niet de kans krijgt zich te ontwikkelen. Aan de andere kant mogen we ook grote dingen verwachten voor wie zich met heel zijn hart op God richt. Dit is een belangrijk fundament in het model. Ontwikkeling van profetisch leiderschap vraagt om oefening en de bereidheid te leren. Het vraagt niet alleen iets van het leiderschap maar ook van de gemeente als geheel. Binnen profetisch leiderschap is immers een directe relatie tussen het functioneren van het leiderschap en het functioneren van de gemeente verondersteld. Wordt er van het leiderschap gevraagd te investeren in tijd en energie, van de gemeente wordt dit niet minder gevraagd. De praktijk van het profetische leiderschap behelst dus zowel het leiderschap zelf, als de gemeente in zijn geheel. Het profetische leiderschap moet functioneren in plaatselijke omstandigheden of omgevingsfactoren. Als omgevingsfactoren zijn o.a. de cultuur in een gemeente en het geloofspeil van de gemeente aangehaald. Het kunnen functioneren van profetisch leiderschap moet niet afhankelijk zijn van de ideale omstandigheden, maar de huidige omstandigheden waarin het is geplaatst erkennen als een gegeven. Vanuit de huidige omstandigheden op weg gaan om het veranderproces door profetisch leiderschap in te gaan. In deze startpositie wordt er gekeken naar de gewenste situatie van de gemeente, de geestelijke volwassenheid. Als het leiderschap de startpositie (bv. een laag geloofspeil van de gemeente of een onkundig leiderschap) niet ervaart als een ongewenste situatie mist zij dus een belangrijke prikkel om een veranderproces in te gaan.

Ongewenste situatie

Verandering

Gewenste situatie

Indien een leiderschap de huidige situatie waarin zij verkeerd niet als ongewenst beschouwd is het logisch dat zij zichzelf de vraag stelt: waarom zou ik het leiderschap veranderen? De boodschap van het profetische leiderschap, zoals in deze rapportage beschreven, komt dan alleen nog als een profetie op de gemeente af, die vraagt om getoetst te worden. Ik bedoel hiermee dat een gemeente, bij monde van het leiderschap, de roep die er van deze rapportage uitgaat naast zich neer kan leggen. Niemand wordt gedwongen tegen zijn wil het profetische leiderschapsmodel in te voeren. Toch is kennis nemen van het profetische leiderschapsmodel niet vrijblijvend. Net zo min als het aanhoren van een preek vrijblijvend is, is het kennis nemen van het profetische leiderschapsmodel vrijblijvend. Binnen de traditie is erkend dat er een




profetische roep kan uitgaan van een preek door de dominee. Een preek van een dominee kan een profetisch gehalte hebben. Preken kan dan zomaar profeteren zijn. In dezelfde strekking zie ik de boodschap van het profetische leiderschap. Beschouw het als een profetie die op de gemeente afkomt, bemoedigend, troostend en vermanend. Iemand die meent een profetie te hebben gekregen wordt getoetst. Niet de profeet zelf, maar zijn boodschap wordt getoetst of het uit God is. Binnen de uitwerking van dit hoofdstuk is er vooralsnog van uitgegaan dat er een overtuiging is van een ongewenste situatie. Er zijn nu twee belangrijke uitgangspunten aangehaald bij de vraag hoe het profetische leiderschap kan functioneren in de praktijk. Als eerste dienen te hoge verwachtingen van het model getemperd te zijn maar mogen ze niet uitlopen op moedeloosheid. Geef het een kans. Ten tweede dient er een ongewenste situatie erkend te zijn. Het ervaren van een probleem is misschien wel cruciaal. Het leiderschap dat meent geen probleem te hebben wordt gevraagd het profetische leiderschapsmodel te zien als een profetie die op hen afkomt en welke door hen getoetst kan worden. Binnen het functioneren van profetisch leiderschap zijn dezelfde deelgebieden te onderscheiden als in het model zelf: • Zakelijk • Visionair • Spiritueel • Profetisch Op al deze gebieden kunnen praktische richtlijnen gegeven worden waarin het profetische leiderschap zich het best kan ontwikkelen. Met opzet is hier gesproken over ‘richtlijnen’. Een richtlijn is geen wet, zij laat ruimte open voor aanpassing aan de eigen situatie. Toch is een richtlijn ook weer niet geheel vrijblijvend. Hij wil bovenal een praktische richting aangeven om de omstandigheden zo optimaal mogelijk te maken voor het profetische leiderschap. Bij het kijken naar de praktijk van het profetische leiderschap zal nevens concrete toepassingen, toch vooral gekeken worden naar het creëren van de omstandigheden waarbinnen het model zich kan ontwikkelen. Dit wordt convergerend gedaan, van breedschalig (de gemeente omvattende), naar minder breed (het leiderschapsteam omvattende), naar een toespitsing (de leider zelf). Als eerste omstandigheid wordt gekeken naar de organisatie van de gemeente. In de organisatie van de gemeente kan een klimaat geschapen worden waarin ruimte ontstaat om te leren, verantwoordelijkheid te dragen, jezelf te ontplooien, gaven te ontdekken en te ontwikkelen. Deze richtlijn valt onder het deelgebied ‘zakelijk’. Als tweede omstandigheid kijk ik naar de specifieke rol en taak van het geestelijke leiderschap als team. Dit is van belang om zich te ontwikkelen tot visionaire leiders. Deze richtlijn staat in het teken van het deelgebied ‘visionair’. De derde omstandigheid spitst zich meer toe op de leider zelf, zijn houding en oefening in godsvrucht. Deze richtlijn heeft, naast een zeer praktische insteek, ook een aantal bezinnende elementen betrokken op mogelijke weerstanden. Deze richtlijnen omvatten het deelgebied ‘spiritualiteit’ en het deelgebied ‘profetisch’. 7.1

Organisatie van de gemeente als bureaucratie?

Als uitgangspunt voor het huidige organisatietype is hierbij de machten regelgestuurde bureaucratie genomen. Dit blijkt in de praktijk het type organisatie te




zijn dat veelal toegepast is in de traditionele kerken. Dit verwijst dan tevens naar de titel van deze paragraaf; “Organisatie van de gemeente als bureaucratie?”. Net als bij de beschouwing van het seculiere leiderschap t.o.v. het profetische leiderschap maak ik gebruik van een contrast. In de contrastwerking zet ik twee totaal verschillende organisatietypen naast elkaar: de ambtsstructuur en de charismatische structuur. Beide structuren zijn neergezet als karikatuur. Ik wil dus niet pretenderen dat de geschetste organisatie van de huidige kerkelijke gemeenten overal overeenkomen met de door mij afgeschilderde kenmerken van een bureaucratie. Ik pretendeer wel dat bepaalde kenmerken van een bureaucratie, of resten van deze kenmerken, veelal nog terug te vinden zijn in huidige kerkelijke gemeenten en daar hun sporen achter laten. Ook is de charismatische structuur niet het ‘één en al’. De charismatische structuur is wel de organisatiestructuur dat door mij als ideaal gezien wordt voor het profetische leiderschap. De huidige organisatie van de gemeente is veelal afgeleid van de bureaucratie. Ook al is het principe van dienstbaarheid onderkend en onderschreven, in de praktijk wordt dit principe door mensen niet altijd ervaren. Dit kan zijn oorsprong vinden in de organisatie van de gemeente die vooral als een bureaucratie is georganiseerd. Deze structuur is ook wel de ambtsstructuur genoemd en heeft de bureaucratie als grondstructuur. Tegenover de ambtsstructuur wil ik een andere structuur plaatsen die de charismatische structuur heet. De laatst genoemde structuur adviseer ik in het kader van profetisch leiderschap. Er worden zo richtlijnen gegeven voor een nieuwe organisatiestructuur van de gemeente waarin het profetische leiderschap zich kan ontwikkelen. Er is verder op een praktische wijze invulling gegeven aan de kenmerken van het profetische leiderschap. Zoals de ambtsstructuur de kenmerken en eigenschappen van een bureaucratie als grondstructuur heeft, zo heeft de charismatische structuur de kenmerken en eigenschappen van het profetische leiderschap als grondstructuur, Structuur Als je aan een zaal vol mensen vraagt wat zij onder een organisatie verstaan zal 80% van deze mensen dit uitbeelden met het overbekende beeld van de “hark”188. Kennelijk wordt een organisatie, met alles wat daarin gebeurt, in de eerste plaats beleefd als een hiërarchisch systeem (een bureaucratie). Er is structuur aangebracht. Deze structuur betreft dan in hoofdzaak de verdeling van werk in de vorm van afdelingen (bijvoorbeeld een kerkenraad, commissie van beheer, moderamen enz.) en het toekennen van verantwoordelijkheden en bevoegdheden. In een bureaucratie zijn de hiërarchische posities het belangrijkst. Wie heeft wat te zeggen over wie? Hiërarchie en regels (regelingen, procedures, voorschriften en richtlijnen) vormen samen de organisatie. In feite betreft het hier de structuur van een aantal regels waarvan verwacht wordt dat men zich daar naar gedraagt. De organisatie, in deze beleving gelijk aan de structuur, is in feite een hiërarchisch stelsel van gedragsvoorschriften. Cultuur in relatie tot structuur In een organisatie is het belangrijk in hoeverre de mensen zich gedragen naar de gewenste cultuur die verondersteld is samen te gaan met de opgezette structuur. Anders gezegd, bij een bepaalde structuur hoort een bepaalde cultuur. De cultuur dient te passen bij de structuur. Om te voorkomen dat mensen zich niet gedragen zoals gewenst is de functie van een organisatie tevens het voorschrijven van het




gewenste gedrag. Gemeenteleden krijgen dan van bovenaf voorgeschreven wat ze moeten doen en hoe. In een hiërarchische structuur als een bureaucratie staat de kerkenraad boven de groepen; zij is het hoogste orgaan in de gemeente. Die hoge positie van de kerkenraad is weerspiegeld in de rolopvatting van de kerkenraad en in de rolverwachting van groepen. De cultuur behelst dan ook bepaalde rolopvattingen en rolverwachtingen. Als er een spanningsveld ontstaat tussen deze twee cultuuraspecten ontstaat er een probleem. Hiërarchie Hiërarchie impliceert verschil in macht. Onder macht wordt verstaan de mogelijkheid om, in overeenstemming met de doelen van een persoon of groep, de gedragsalternatieven van anderen personen of groepen te beperken189. Met verschil in macht wordt dus bedoeld dat de leden van een organisatie in verschillende mate de gedragsmogelijkheden van anderen kunnen inperken. Deze machtsverschillen kunnen makkelijk uitmonden in een “hoog” versus “laag” relatie. De neiging ontstaat dan zich te gedragen overeenkomstig deze relatie. Een kerkenraad wil dan bijvoorbeeld, vanuit haar positie, totale beheersing maar het “gewone gemeentelid” vindt daardoor dat ze niet genoeg ruimte krijgt. De kerkenraad interpreteert dit als weerstand tegen haar vermeende gezag en het “gewone gemeentelid” interpreteert dat, op haar beurt, weer als een belemmering in haar ontplooiing. De communicatie tussen diverse groepen komt zo onder druk te staan. Achterdocht, wantrouwen en een niet erkennen van het gezag is het gevolg. Deze problematiek wordt alleen maar groter wanneer een kerkelijke organisatie meer “lagen” heeft. Het “afplatten” van de organisatie en het verminderen van de statusverschillen vermindert dit probleem. Het blijft echter symptoombestrijding. Doelstelling(en) in relatie tot de organisatie Een andere reden voor het optuigen van een organisatie is het bereiken van je doelstelling(en). Met het oog op het doel(en) wordt er een organisatie opgetuigd. Het werk krijgt een onderverdeling in functies, wordt in zijn geheel gecoördineerd en gericht op het bereiken van het doel(en). Doelen zijn dus van beslissende betekenis voor de structuur van een organisatie. Zijn de doelen onduidelijk dan is er in wezen ook geen antwoord te geven op de vraag hoe de organisatie er uit moet komen te zien. In de praktijk zie je nog wel eens dat de doelstellingen in de vergetelheid raken en de organisatie zichzelf tot doel is geworden. De doelstellingen zijn hierbij niet langer de “motor” en “inspirator” meer voor het inrichten van de organisatie. Begrippen als efficiency, beheersbaarheid en overzicht worden dan het doel van de organisatie. Deze begrippen zijn op zichzelf niet verkeerd maar moeten wel betrokken zijn op de geformuleerde doelstelling(en). Wat is een bureaucratie? Een bureaucratie is volgens het woordenboek een “ambtenaarsheerschappij”. Twee woorden vallen hierin op; ambtenaar en heerschappij. Bij het woord ambtenaar komt vooral het beeld naar boven van de ambtenarij die bestaat uit regeltjes, wetjes en eindeloze procedures. Het overbekende spreekwoord “van het kastje naar de muur gestuurd worden” heeft vooral betrekking op de bureaucratie. Complexe structuren en vooral veel……, veel afdelingen. Het andere woord, heerschappij, heeft met name betrekking op macht of heerschappij voeren. Wanneer er dus gesproken wordt over een bureaucratie is er een bepaald type organisatie bedoeld namelijk de machten regelgestuurde organisatie. Dit type organisatie stuurt vooral op macht en




regelgeving. De belangrijkste kenmerken van een bureaucratie zijn verder aangegeven in onderstaande tabel190.

Kenmerken van een bureaucratie Sturing Omgeving Strategie Structuur Cultuur Systemen Leidinggeven Leren

Door macht en regelgeving Gericht op stabiliteit en veelal complex Organisatie voor de lange termijn Gericht op functionaliteit Afhankelijk van rolopvattingen en rolverwachtingen Gericht op controle & beheersing Door mensen te overtuigen Door opleiding

Tabel: Belangrijkste kenmerken van een bureaucratie

7.1.1

De organisatie van de gemeente

Hiërarchie in de ambtsstructuur De structuur van een doorsnee gereformeerde of hervormde gemeente is lange tijd in hoofdzaak hetzelfde gebleven. Dit geldt nog steeds voor de meeste gemeenten vandaag191. De algemene structuur van dit klassieke model komt hier op neer. Een gemeente heeft een kerkenraad die de gemeente moet leiden. Hij kent drie ambten: predikant, ouderling en diaken. Het ambt van ouderling wordt wel getypeerd als het regeerambt. De ambtsdragers tezamen vormen de kerkenraad. De kerkenraad is verantwoordelijk voor het reilen en zeilen van de gemeente maar kan bepaalde taken delegeren aan personen of werkgroepen. Zo ontstaan de verschillende commissies. Deze delegatie betreft de beleidsvoorbereiding en/of de beleidsuitvoering maar niet het beleid als zodanig. In onderstaande figuur is de vereenvoudigde structuur weergegeven van de klassieke ambtsstructuur192.

Figuur : Klassiek structuur van een gereformeerde en hervormde gemeente Wat opvalt in deze structuur is de hiërarchische opdeling zoals deze ook is toegepast in de bureaucratie (machten regelgestuurd). De structuur is in principe eenvoudig en doorzichtig, maar kan dit karakter verliezen door een wildgroei aan commissies. Er wordt in deze structuur wel gedelegeerd maar het beleid zelf blijft een zaak van de kerkenraad. Van machtsspreiding is slechts ten dele sprake. De kerkenraad vervult de rol zoals de “hark” aangeeft en die van haar wordt verwacht. Zij staat aan de top en draagt alle verantwoordelijkheid. Binnen de structuur worden afspraken gemaakt,




regels opgesteld en voorschriften geschreven die de rolverwachtingen ten opzichte van de gemeente duidelijk moeten maken. Van de gemeente wordt verwacht dat zij zich gedraagt in overeenstemming met de organisatiestructuur. Daarin is alle macht geconcentreerd in de kerkenraad. Kerkenraadsleden beseffen dan op hun beurt dat het regelen van allerlei zaken prioriteit moet krijgen. Bij de kerkenraad ligt immers de ganse verantwoordelijkheid voor het reilen en zeilen van de gemeente. De commissies of andere groepen verwachten dat de kerkenraad zal optreden als controlerend orgaan (beheersing). Sommige omdat zij vinden dat het ambt nu eenmaal moet ‘regeren’, waarbij regeren met name betrokken wordt op controleren. Andere omdat zij nooit iets anders ervaren of geleerd hebben. Deze rolverwachtingen zitten, bij wijze van spreken, ‘ingebakken’ in deze structuur. Vanuit de traditie is de taak van de kerkenraad ook omschreven als ‘regeren’. Dit duidt op een hoge positie. Als zodanig is de kerkenraad verantwoordelijk voor alle activiteiten die plaats vinden binnen de gemeente. Hierdoor hebben commissies het gevoel niet op gesprek te komen bij een kerkenraad maar om te rapporteren voor goedkeur van eigen plannen. Naast een opdeling in hiërarchie vindt er nog een tweede opdeling plaats op basis van functies (diaconie, zending, evangelisatie, beheer enz.). Hierbij wordt niet, of slechts ten dele, gekeken naar de aanwezige gaven binnen de gemeente. De traditionele organisatiestructuur geeft in de regel een aantal vaste functies aan die vervuld moeten worden. Taken en functies worden niet afhankelijk gemaakt van de gaven binnen de gemeente. Dit wordt ook wel aangeduid met ‘functiegericht denken’ in plaats van ‘gavengericht denken’193. Samenvattend is het volgende gesteld over de ambtsstructuur: de ambtsstructuur kent de bureaucratie als grondstructuur, een macht en regelgestuurde organisatie, de structuur is eenvoudig en ‘plat’, maar kan dit verliezen door een wildgroei aan commissies194, er wordt slechts ten dele gedelegeerd (beleid blijft een zaak van de kerkenraad), er is een sterke neiging functiegericht te denken in plaats van gavegericht. Netwerk van samenwerkingsverbanden in de charismatische structuur Tegenover de ‘hark’, de hiërarchisch gereguleerde ordening van mensen is een heel ander organisatiebeeld te zetten: het netwerk. Een netwerk is een geheel van gekoppelde eenheden met door mensen overeengekomen samenwerkingsverbanden en –processen195. De structuur is hierbij niet ingegeven door voorschriften en regels overeenkomend met de hiërarchie, maar door afspraken die zijn ingebed aan twee bijbelse noties ‘het ambt aller gelovigen’ en ‘leiding als dienst’. Deze twee aspecten zijn binnen het profetische leiderschapsmodel ook af te leiden uit de kenmerken en eigenschappen. Ook een netwerkorganisatie kent regels, voorschriften, procedures en een taakverdeling. Er bestaat echter een fundamenteel verschil tussen dit type organisatie en een bureaucratie. Binnen een bureaucratie bepaalt voornamelijk de hiërarchie de regelgeving, bij een netwerkorganisatie bepalen personen de regelgeving. Dit vraagt een open communicatie naar de gemeente toe. Zoals al gezegd, in een bureaucratie zijn de hiërarchische posities het belangrijkst. Wie heeft wat te zeggen over wie? De regelgeving is dan ook sterk gericht op het ondersteunen van deze posities. De regels zijn bedoeld om het juiste gedrag af te dwingen bij mensen. In het beeld van de organisatie als netwerk zijn de regels gemaakt als bevestiging van de verwachtingen ten opzichte van elkaar (het ambt aller gelovigen en




leiding als dienst) en elkaar ook op aanspreken. Regelgeving dient hier niet om een bepaald gedrag voor te schrijven. Zij zijn de neerslag van afspraken die onderling gemaakt zijn. De wijze waarop regels tot stand komen is duidelijk verschillend. Bij een bureaucratie vindt regelgeving voornamelijk plaats van boven naar beneden, bij een netwerkorganisatie gebeurt dit voornamelijk van onder naar boven. In onderstaande figuur is een schematisch beeld gegeven van de netwerkorganisatie ofwel charismatische structuur.

Figuur : Schematische weergave van de charismatische structuur196

Ook binnen de charismatische structuur bestaat een vorm van hiërarchie. De reden hiervoor is dat het soms effectiever is om afspraken te delegeren naar een hoger niveau. Deze hiërarchie komt dan voort uit de afspraken in hoe je met elkaar wilt samenwerken. Bijvoorbeeld de afspraak dat besluiten die de hele gemeente aangaan besproken worden in de gemeentevergadering. Zo zijn er nog andere afspraken te noemen die een hiërarchie binnen het samenwerkingsproces bepalen. Ook hier zit het verschil met de bureaucratie in de manier waarop en de reden waarom hiërarchie totstandkomt. Niet van bovenaf maar van onderop. Niet om gedrag voor te schrijven, maar uit oogpunt van efficiëntie en effectiviteit. Hiërarchie kan niet bedoeld zijn als een middel waarmee je gedragsverandering kunt afdwingen. Achter afspraken zitten met elkaar gedeelde inzichten, over het inrichten van de werkprocessen, besluitvorming en communicatie. Aan de inzichten liggen weer met elkaar gedeelde principes ten grondslag. Met de bepaling van principes ligt ook een groot deel van de identiteit vast. Zo is er dan deze driedeling; afspraken, inzichten en principes. Bij het genoemde voorbeeld staat achter de afspraak van de gemeentevergadering als beleidsorgaan het inzicht, dat mensen alleen datgene zullen steunen wat zij zelf mede tot stand hebben gebracht en het principe, dat iedere gelovige het ambt van priester vervult, volgens 1 Petr.2: 9 (het ambt aller gelovigen). Er is dus een grote mate van invloed in de besluitvorming mogelijk.




Samenvattend is het volgende gesteld over de charismatische structuur: de charismatische structuur is een gelaagd netwerk van samenwerkingsafspraken, de structuur is zodanig dat de groepen onderling met elkaar communiceren en de kerkenraad een dienende functie heeft; zij staat als symbolische onderstreping van haar dienende functie onderaan het organisatieschema, er wordt in grote mate gedelegeerd, met het belangrijke kenmerk dat de gemeentevergadering het beleidsorgaan is, een ander accent ligt op de charismata die “gewone” gemeenteleden hebben ontvangen en ingezet dienen te worden. 7.1.2 Leren in de gemeente In geen van de organisatietypen is zoveel kennis en kunde aanwezig als in de bureaucratie. Opleiding en training spelen een belangrijke rol. Toch zijn het juist de bureaucratieën die bij veranderingen een beroep doen op externe hulp. Kennelijk zijn juist bureaucratieën moeilijk in staat om de bij hen aanwezige kennis en kunde te mobiliseren. Bureaucratieën zijn zo gebouwd dat de mensen eigenlijk niet gezamenlijk hoeven leren en het dus daarom ook niet kunnen; niet gezamenlijk mogen leren en het daarom ook niet durven. Dit verschijnsel zien we ook in de ambtsstructuur die immers de bureaucratie als grondstructuur heeft. Leren in de ambtsstructuur Leren wordt in de bureaucratie gezien als het verwerven van vooral kennis, inzicht en vaardigheid. Leren wordt zo in de bureaucratie onderscheiden in twee hoofdcategorieën: denken en doen197. Wie wil leren moet eerst weten en snappen, alvorens te kunnen en te durven. Eerst denken en dan pas doen is het motto. Er is dus sprake van een hiërarchie tussen denken en doen. Denken staat boven doen. Mensen worden zo juist beleerd in plaats dat men zelf kan leren. Door een sterk onderscheid te maken tussen denken en doen krijg je als vanzelfsprekend ook onderscheid in personen; denkers en doeners. Dit onderscheid is ook aan te treffen bij het aantrekken van vrijwilligers voor diverse functies binnen de gemeente. Er worden het liefst óf mensen met ervaring (doeners) óf mensen met diploma’s (denkers) gevraagd. Waar blijft in dit denken de vraag naar de door God gegeven genadegaven tot opbouw van de gemeente? De charismata moeten bepalend zijn voor het invullen van een functie waarbij opleiding en vorming staan in het kader van het verder ontwikkelen van de verschillende charismata. Door opleiding en training wordt de kwaliteit verbeterd. Het meest essentiële kenmerk van een bureaucratie is de organisatorische splitsing in twee groepen: zij die geacht worden te (kunnen) denken, de kerkenraad; en zij die geacht worden te (kunnen) doen, de gemeente bestaande uit ‘gewone gemeenteleden’. Daarbij moeten de laatsten doen wat de eersten hebben bedacht en besloten. In sommige gevallen kan het denken ook gedelegeerd worden aan een commissie. Het beslissen blijft echter in de hand van de kerkenraad. Onderstaande figuur geeft voorgaande schematisch weer. Duidelijk herkenbaar is de rol van de kerkenraad als “machthebber” (beslissers). Zo zien we dat de hiërarchie in de organisatiestructuur ook weer terugkomt in de mogelijkheid tot leren in de gemeente en de wijze van besluitvorming. De mogelijkheid tot leren is binnen het profetische leiderschapsmodel juist van groot belang in het kader van geestelijke groei.




Figuur: Leren in de ambtsstructuur198 In de ambtsstructuur zijn denken, doen, bezinnen en beslissen ondergebracht bij verschillende personen of groepen. Elk van deze groepen op zich leert wel, zij leren echter eenzijdig. Hetzij om te denken, hetzij om te beslissen, hetzij om te doen. Met als gevolg dat zij slechts aspecten van een probleem kunnen oplossen. Intern leidt de splitsing ertoe dat de drie groepen een groot deel van hun tijd en energie besteden aan het elkaar opdringen van hun kijk op de oplossing van het probleem, dan wel aan het bekritiseren van elkaars oplossing. Uiteindelijk bepalen de beslissers wat er gedaan moet worden, de denkers hoe het gedaan moet worden en hebben de doeners dat gewoon te doen. Leren in de charismatische structuur In de charismatische structuur wordt geleerd door het aanpakken van problemen. Een probleem is een tegenstelling tussen de huidige situatie en de gewenste situatie. Het stellen van vragen als: ‘Zijn we tevreden met de huidige situatie? Waar willen we naar toe? Hoe kunnen we het anders aanpakken?’. Het vinden van antwoorden op deze vragen is een voortgaand proces van proberen, bezinnen, denken, beslissen en weer doen. Problemen vormen de motor voor het leerproces. In de ambtsstructuur zijn problemen alleen maar lastig en worden er direct oplossingen bedacht. De achterliggende gedachte hierbij is zo snel mogelijk herstel van de stabiliteit. Ik herken hier op godsdienstsociologisch vlak de aangepaste, als ook de niet aangepaste kerk in, volgens de structureel-functionele en institutionele benadering. Problemen worden gezien als een verstoring van de stabiliteit en dat is ongewenst. In beide benaderingen speelt stabiliteit een belangrijke rol. In de charismatische structuur zijn problemen een uitdaging om te leren en de motor voor verandering. In de charismatische structuur wordt gezocht naar mensen die problemen kunnen aanpakken. Bekwaamheid speelt hierin wel een rol maar anders dan bij de




ambtsstructuur. Bekwaamheid is hierin niet uitsluitend een kwestie van veel begrijpen (diploma’s) of van veel kunnen (ervaring), maar van roeping, bediening en charisma. Het is bovendien ook een kwestie van willen en durven. De genadegaven van mensen verschillen en daarmee ook hun bekwaamheden. Daarom werken en leren mensen in de charismatische structuur zoveel mogelijk in teamverband. Er wordt werkenderwijs geleerd en lerenderwijs gewerkt199. In een team werken steeds doeners, denkers, bezinners en beslissers met elkaar samen. Samen zijn zij verantwoordelijk voor de totale aanpak van het probleem, voor het denken, het doen, het bezinnen en het beslissen. Hier bestaat geen hiërarchie tussen denken en doen. Alle leeraspecten vinden plaats binnen één of meer aan elkaar gekoppelde teams. Door het netwerk van verschillende teams (groepen) wordt er zo collectief geleerd. In de besluitvorming bestaat wel een hiërarchie ingegeven door de aard van het probleem. Hier later meer over. De teams bepalen zelf of en waarin opleiding of training nodig is. Afhankelijk van het soort probleem wat men op zijn bord krijgt. In onderstaande figuur is het leerproces binnen de charismatische structuur schematisch weergegeven. Door het netwerk van aan elkaar gekoppelde groepen leert de hele gemeente. Een bijkomend voordeel is de grote betrokkenheid van de hele gemeente en niet slechts een deel van de gemeente.

Figuur: Leren binnen de charismatische structuur200 Zoals al aangehaald kent het leerproces binnen de charismatische structuur wel een hiërarchie in de besluitvorming. Deze hiërarchie wordt ingegeven door de diepte van het probleem201. Hierin worden drie gradaties onderscheiden: problemen die te maken hebben met gemaakte afspraken, problemen die te maken hebben met verschil van inzicht en als laatste het diepst liggende probleem, die van het verschil in principes. Het zal duidelijk zijn dat een beslissing met betrekking tot een probleem over onduidelijke afspraken en procedures minder diep ingrijpt dan een beslissing inzake een probleem met verschil in principes. Een beslissing binnen het eerste probleem kan gemaakt worden op het niveau van de betreffende teams zelf. Het tweede probleem vraagt een beslissing op het niveau van de gemeentevergadering. In onderstaande figuur is de moeilijkheidsgraad van problemen schematisch weergegeven.




Figuur: Moeilijkheidsgraad van problemen202

Zo zijn problemen met betrekking tot de identiteit zeer moeilijk omdat zij diep en breed verankerd liggen in de gemeente. Maar ook verschillen van inzicht over de invulling van de eredienst kunnen zeer moeilijk liggen. Besluitvorming kan dan niet plaats vinden binnen het team of de teams die zich met dit probleem bezig houden maar moeten doorgeschoven worden naar het niveau van de gemeentevergadering. 7.1.3 Omgaan met problemen in de gemeente Als een gemeente inhoud wil blijven geven aan haar roeping, het verkondigen van de grote daden Gods in de wereld, zal het zich aan veranderingen moeten aanpassen of, nog mooier, hierop vooruit moeten lopen. Veranderen moet als je constateert dat je de dingen niet (meer) goed doet of er niet (meer) de goede dingen gedaan worden. Veranderen moet als je constateert dat er een probleem is203. Nu heeft men in de ambtsstructuur de neiging om voor problemen te vluchten. Zeker wanneer zij blijken diep en breed in de gemeente verankerd te zijn. Als er sprake moet zijn van radicale vernieuwing. De ambtsstructuur (bureaucratie) is immers gericht op stabiliteit. Verandering en vernieuwing verstoren deze stabiliteit. Bureaucratieën zijn er op gericht problemen te voorkomen. Problemen worden direct beantwoord met oplossingen die helaas uitmonden in symptoomoplossingen. Het eigenlijke probleem wordt ontkend. Deze ontkenning wordt mede veroorzaakt door de hiërarchie in het leerproces. De ‘beslissers’ (kerkenraad) zullen moeilijk toegeven dat zij zelf bij de oorzaak van het probleem betrokken zijn. Zij hebben de besluiten genomen en de ontstane problemen komen dus via een omweg toch weer bij henzelf terecht. Uiteindelijk komt men naar buiten met de oplossing en niet met het probleem. Het eigenlijke probleem blijft verborgen (binnenskamers). De kritiek van degenen die de oplossing krijgen aangedragen is dat ze de oplossing niet begrijpen en vooral de bedoeling ervan niet. Tevens worden zij pas bij de verandering betrokken als het




probleem al is opgelost. Het draagvlak van de oplossing zal dus zeer gering zijn. Zo ontstaat er steeds meer afstand tussen ‘leiding’ en ‘leden’. ‘Zij’ die besluiten en ‘wij’ die het moeten aanvaarden. Probleemhantering in de ambtsstructuur Wat is nu eigenlijk het probleem? En wie is probleemeigenaar? Dit zijn twee vragen die in het omgaan met problemen van wezenlijk belang zijn. Sterker nog, zij vormen het begin van de oplossing. Het belang van een duidelijke definitie van het probleem is al aangegeven. Kort samengevat is dit de eerste stap in het veranderproces; het zo scherp, eerlijk en oprecht mogelijk stellen van het probleem. De tweede stap is de vraag naar de probleemeigenaar. Wie gaat het probleem aan? In de bureaucratie zijn er drie hoofdgroepen onderscheiden; denkers, doeners en beslissers. Het oplossen van problemen zal dus ook over deze drie groepen mensen gesplitst worden. De denkers (commissie) die moeten zorgen voor een oplossing, de beslissers (kerkenraad) die moeten beslissen of de oplossing aanvaardbaar is en de doeners (gemeente) die moeten zorgen voor de uitvoering van de aangedragen oplossing. Al deze groepen mensen kijken weer met een andere bril naar hetzelfde probleem. Zo ontstaan er ook drie verschillende definities van het probleem. Het zal duidelijk zijn dat er op deze manier ook drie verschillende oplossingen aangedragen worden. Nu ontstaat er een spanningsveld door de hiërarchie tussen beslissers en doeners. Maar ook tussen de denkers en doeners. De beslissers zijn in de hiërarchie de verantwoordelijken en vinden dat de doeners zich onder hun gezag moeten schikken. De denkers hebben de neiging een zelfde houding aan te nemen als de beslissers. Immers in de bureaucratie staat denken boven doen. Maar wat heeft dit nu allemaal te maken met de vraag naar de probleemeigenaar? Door het splitsen van het probleem in drie probleemeigenaren creëer je drie deelverantwoordelijkheden. Hierdoor kan geen van de partijen een probleem oplossen zonder medewerking van de overige twee. De partijen zijn voor het oplossen van het probleem tot elkaar veroordeeld, ze kunnen geen ‘nee’ tegen elkaar zeggen. Hierdoor ontstaat, naast een machtsrelatie, een afhankelijkheidsrelatie. De partijen moeten zodanig subtiel met hun macht om gaan dat zij inhoudelijk gelijk krijgen, zonder dat de onderlinge relatie wordt verbroken. Daarom zijn bureaucratieën belerende organisaties; overtuig-organisaties.204 Dit is nu wat we in de ambtsstructuur ook zien gebeuren. In geen enkel ander type organisatie wordt zoveel tijd en energie besteed aan het uitleggen, toelichten, verdedigen en motiveren van beslissingen en oplossingen naar elkaar toe als in een bureaucratie. In de praktijk ontstaat het verschijnsel van probleemverschuiving naar elkaar toe. Uiteindelijk is niet meer het probleem zelf onderwerp van discussie, maar gaat het om ieders taken, verantwoordelijkheden en bevoegdheden. Probleemhantering in de charismatische structuur In de charismatische structuur wordt een probleem in zijn geheel toevertrouwd aan een team. Dit team is dan probleemeigenaar. Bij de oplossing van het probleem is het team verantwoordelijk voor én het denkwerk én de bezinning én de besluitvorming én de uitvoering. Dit wordt gedaan in het vertrouwen dat inzicht en vaardigheden aanwezig zijn om het probleem te kunnen oplossen. Maar ook durf en de wil moeten binnen dat team aanwezig zijn. Deze werkwijze stuit bij een kerkenraad in de ambtsstructuur op weerstand door de rolopvatting die voortvloeit uit de structuur. Maar ook twijfel over de kunde en kennis van een team speelt een rol. Dat is niet onterecht. Het vraagt speciale aandacht voor de samenstelling van een team. Teams moeten zo veelzijdig zijn samengesteld dat de verschillende gaven en talenten elkaar




aanvullen en versterken. Het is de kunst om een team zo samen te stellen, met een zodanige mix aan gaven en talenten, dat de grootste kans ontstaat op een goede probleemoplossing. Het werken met probleemoplossende teams hoeft niet te betekenen dat er geen vaste commissies of afdelingen meer zouden zijn. In de hectiek van de veranderingen vormen zij het stabiele element in de gemeente. Maar via de teams waarin ze participeren, nemen ze tegelijkertijd deel aan een netwerk dat zich bezighoudt met verbetering, vernieuwing en ontwikkeling. Hierbij is het ook mogelijk dat een team de hulp inroept van een externe adviseur en zelf besluit wat het met de adviezen doet. Een team heeft met degene die het probleem aangedragen heeft een opdrachtgever / opdrachtnemer relatie. Een probleem is pas overgedragen als het team, als opdrachtnemer, het met de opdrachtgever eens is over de definitie van het probleem. Hierbij kan het dus voorkomen dat een probleem uiteenvalt in meerdere deelproblemen. Als overeenstemming bereikt is over de definitie sluiten de opdrachtgevers een contract met de opdrachtnemers, die vanaf dat moment probleemeigenaar zijn. Paradoxaal kun je zeggen: mag ik u feliciteren met het hebben van een probleem? In het contract staan205: • afspraken over de momenten en de manier van rapporteren en verantwoorden; • de condities (tijd, doorloop enz.); • de ter beschikking staande middelen (literatuur, conferenties, cursussen). De drie hoofdelementen van het contract echter vormen de kernverantwoordelijkheid, de grenzen van autonomie en het te behalen resultaat. De kernverantwoordelijkheid bestaat uit de vraag: waar ben jij verantwoordelijk voor? Dit moet duidelijk omschreven staan en niet multi-interpretabel. Bevoegdheden zijn geen onderwerp van discussie. Een team is bij voorbaat, dus stilzwijgend, bevoegd alles te doen wat het nodig acht om het probleem op te lossen, tenzij iets niet is toegestaan! Zo kan men bijvoorbeeld afspreken dat een besluit dat de hele gemeente raakt niet éénzijdig door het team genomen mag worden. Dat is wat wordt verstaan onder grenzen van autonomie. Het te behalen resultaat gaat om de vraag: welk ‘product’ is er verwacht? Dit kan een bepaalde oplossing zijn van een probleem of een bepaald onderzoek enz. Bij het in eigendom geven van problemen is de kernvraag: wie willen en durven we welke ruimte geven? Deze praktische vraag en het besluit hierover is van groot belang binnen het model van profetisch leiderschap. Wil profetisch leiderschap zich ontwikkelen, met als resultaat geestelijke groei, dan moet er ruimte gegeven worden om te leren. 7.1.4 Veranderingen in de gemeente Waarom wil je veranderen? Meestal is het zo dat er een ongewenste situatie is ontstaan waar men verandering in wil aanbrengen. De ongewenste situatie is ervaren als een probleem. Dit probleem is de motor, de motivatie, voor het nadenken over de gewenste situatie. Met de gewenste situatie is er een doel bepaald. Als je dus duidelijk wilt maken waarom je wilt veranderen is er een duidelijke definitie nodig van het probleem of de problemen. Zo gaat het ook met visieontwikkeling. Een visie ontwikkelt zich door eerst te kijken naar de huidige situatie: waar staan we, en dan




naar de verlangde situatie: waar willen we naar toe? Heb je een duidelijk beeld van waar je nu staat en waar je naar toe wilt dan is de basis gelegd om een veranderproces in te gaan. Het meetinstrument van het profetische leiderschapsmodel kan een middel zijn om de huidige situatie aan te geven als ook de gewenst situatie. Doelstelling van verandering in de ambtsstructuur Binnen de ambtsstructuur is, zoals al eerder aangehaald, stabiliteit een belangrijk kenmerk. Veranderingen geven een verstoring van deze stabiliteit en zijn daarom ongewenst. Verandering brengt onrust. Een visie ontbreekt dan ook veelal in een ambtsstructuur (bureaucratie). Als er wel een visie is dan bestaat deze uit een opsomming van wat er gedaan wordt en hoe dat gedaan wordt. Inhoudelijk komt het dan neer op een omschrijving van wie we zijn (onze traditie) en hoe we dat in stand moeten houden. De visie is dan sterk gericht op het handhaven van de stabiliteit binnen de identiteit voortkomend uit de gereformeerde traditie. Als er dan ook veranderd moet worden heeft de ambtsstructuur het doel zo snel mogelijk de stabiliteit te herstellen.206 Vragen als; waarom moet er veranderd worden en waarom doen we de dingen zoals we ze doen, komen niet of slechts zeer oppervlakkig aan de orde. Stel jezelf als gemeente maar eens de vraag; waar mogen wij God als gemeente in het bijzonder mee dienen? Dat is visie hebben, dat is durven op reis te gaan met God. Een goede visie is een droom die kan. Een ideaalbeeld dat mogelijk is, maar waar je van weet dat je het wellicht nooit écht zult realiseren. Je streeft er echter wel naar. Veranderen houdt dan ook nooit op. Bureaucratieën willen eigenlijk niet veranderen. Veranderen is een noodzakelijk kwaad. Stabiliteit en rust is in de bureaucratie (ambtsstructuur) de norm. Het bewaren van dat wat je hebt en bent. Overigens volkomen bijbels als het betrokken is op het vasthouden aan Gods Woord, maar het is een éénzijdige benadering van de bijbelse opdracht. De onderliggende doelstelling van verandering in de ambtsstructuur is uiteindelijk het zo spoedig mogelijk herstellen van de stabiliteit en de rust. Dat gevaar van een verstarring dreigt behoeft dan verder geen betoog. Doelstelling van verandering in de charismatische structuur De charismatische structuur is een structuur die constant in beweging is. De wereld verandert, de gemeente verandert. Mensen komen en gaan door overlijden of verhuizing enz. Dit betekent dat de samenstelling van de gemeente en de aanwezige gaven ook voortdurend in beweging zijn. Niet alleen de samenstelling van de gemeente maar ook de wereld om haar heen verandert. Men is zich bewust van het reizen met God in een voortdurend veranderende omgeving. Iedere omgeving kent weer zijn eigen opdrachten en taken. Een visie in de charismatische structuur is dan ook niet star maar dynamisch. Steeds weer de vraag stellen; waar wil God dat we naar toe gaan (de ‘wolk’ achterna)? Het gaat hierbij dus vooral om de vraag naar de richting die je op wilt. In tegenstelling tot de ambtsstructuur waar de inrichting vooral de aandacht heeft. Kent een charismatische structuur dan geen stabiliteit? Natuurlijk wel, alleen deze wordt niet slechts gezocht in de inrichting (identiteit en traditie) maar vooral in het gericht zijn op God en Zijn woord. Het Woord zelf is de stabiele factor in de gemeente. Het Woord blijft nu en tot in alle eeuwigheden dezelfde. Het doel van veranderen in de charismatische structuur is het voortdurend zoeken naar de wil van God, in voortdurend veranderende omstandigheden, als een reis in de woestijn.




Omgaan met verandering in de ambtsstructuur Veranderen is een proces. Dat wordt niet gedaan van het een op het andere moment. Mensen moeten wennen aan de nieuwe toekomstige (onzekere) situatie en er moet gerouwd kunnen worden om het verlaten van de oude (vertrouwde) situatie. We kunnen ook niet alles tegelijk veranderen. Er zullen keuzes gemaakt moeten worden en prioriteiten gesteld. In de ambtsstructuur geldt de regel: eerst denken, dan doen. Geen onlogische regel! Er schuilt echter een adder onder het gras. Deze regel wordt in de ambtsstructuur vooral vertaald naar de leiders van de gemeente. Zij denken en ontwikkelen een zo compleet mogelijk plan: de blauwdruk.207 Gechargeerd gezegd: de oplossing en het doel van veranderen zijn al door hen bepaald. Wat overblijft zijn de vragen; hoe winnen we de gemeente voor onze plannen en hoe gaan we het invoeren zonder veel onrust te zaaien? Dit is ook al aan de orde geweest in de vraag hoe er met problemen wordt omgegaan en het doel van veranderen in de ambtsstructuur. Een belangrijke vraag in de ambtsstructuur is dan ook; hoe kunnen we de verandering aanpakken zodat transitieverschijnselen zich zo min mogelijk voordoen. Transitieverschijnselen zijn in deze gedachtegang inherent aan een aantasting van de stabiliteit en rust. Veranderingen moeten daarom zo ordelijk, rationeel en beheerst mogelijk verlopen. Dit pleit dan voor een “smalle” aanpak. De leiders van de gemeente proberen de transitieverschijnselen zo beperkt mogelijk te houden door zoveel mogelijk “binnenskamers” te regelen. Vooral geen “brede” aanpak van de verandering want daarmee komen veel te veel emoties los. Men vergeet hierbij dat een probleem zelden voortkomt uit één bepaalde factor maar vaak uit meerdere factoren. Een probleem met betrekking tot het klimaat in de gemeente kan zijn oorsprong vinden in de wijze waarop leiding wordt gegeven, de structuur of onduidelijke doelstellingen. Het transitieproces in de ambtsstructuur verloopt volgens onderstaand schema. Hierin zijn de volgende fasen onderscheiden208: • Schok: er is een verandering op til (eerdere signalen zijn hieraan vooraf gegaan) • Ontkenning: op de vlucht slaan, wat zich uit in het niet opmerken of erkennen van de signalen die aangeven dat er een probleem is • Boosheid/Schuld: ontkenning van de signalen is niet meer mogelijk, boosheid en verwijten zijn het gevolg • Marchanderen: door onderhandelen de oude situatie zoveel mogelijk proberen te herstellen • Depressie/Apathie: erkenning dat het geen zin heeft de oude situatie te herstellen • Acceptatie: het tijdelijk verlies van controle door de verandering wordt geaccepteerd, de blik wordt naar voren gericht; het perspectief




Kenmerkend in het schema is de afvlakking van de transitieverschijnselen en de neiging tot het blijven steken in een bepaalde apathie (“ze doen maar”). De acceptatie vertoont een vrij lang verloop. Een moeizaam en langdurig proces is het gevolg. Wat men wil voorkomen, onrust en instabiliteit, heeft een hoge prijs; het gevaar van apathie in de gemeente en een langdurig en moeizaam proces van acceptatie. Omgaan met verandering in de charismatische structuur In de charismatische structuur wordt de vraag gesteld wat we in het totale veranderproces als eerste moeten aanpakken met het oog op de ontwikkelde visie.209 Welk probleem moeten we als eerste aanpakken om dichter bij de verwezenlijking van onze visie te komen? Wat is hierin het meest relevant? De visie is de belangrijkste leidraad, maar ook urgentie en de spankracht van de gemeente zijn belangrijke criteria. Vervolgens wordt een probleem in zijn geheel toevertrouwd aan een team. Men laat zich dus niet, zoals in de ambtsstructuur, beperken door angst voor onrust en een tijdelijk verlies van controle maar kiest voor een “brede” aanpak. Hierbij wordt volop ruimte gegeven aan de bijbehorende transitieverschijnselen (zie onderstaand schema). Het met elkaar bespreken van de verschillende emoties zorgt voor een versnelling van het proces. Juist in de pieken en dalen moet ruime gelegenheid zijn voor onderlinge gesprekken. Hiermee stelt het profetische leiderschap zich zeer kwetsbaar op.

Een “brede” aanpak betekent echter niet dat alles tegelijk aangepakt wordt. Eén probleem tegelijk, maar dan wel over de volle breedte van de gemeente. Zo is onderkend dat een specifiek probleem zich kan onderscheiden in meerdere deelproblemen over de totale breedte van de gemeente. Ook in de charismatische structuur geldt de regel van eerst denken en dan doen. Het verschil met de ambtsstructuur is dat het hele proces nog niet is uitgedacht. In de charismatische structuur denkt men slechts na over een deel van het proces en voert dat uit. Vervolgens wordt er weer nagedacht over het volgende deel van het proces enz. De eerst volgende stap hangt af van de uitkomst van de voorgaande stap. Kenmerkend voor dit proces is dat er voortdurend meningsverschillen ontstaan. Dergelijke meningsverschillen zijn zeer waardevol voor het proces omdat het signalen kunnen zijn van nieuw te nemen stappen. Tevens blijft de gemeente zo betrokken bij het hele proces.




7.1.5 Een nieuwe organisatiestructuur Er is iets mis in de ambtsstructuur met een bureaucratie als grondstructuur. De ambtsstructuur is een type, dat bedoeld en geschikt is voor het bewaren van stabiliteit. De ambtsstructuur komt in de problemen als zij moet veranderen. En daar ligt een eerste probleem. Zij wil eigenlijk niet veranderen. De wereld en de gemeente zijn echter voortdurend aan verandering onderhevig. Een tweede probleem betreft het behandelen van het gewone gemeentelid als iemand die het ambt aller gelovigen draagt en medeverantwoordelijk is voor het reilen en zeilen van de gemeente. Dit betekent het gewone gemeentelid serieus nemen met zijn mogelijkheden en gaven. Ruimte en vertrouwen geven is daarbij zeker niet zonder risico. Maar laten we daarbij eens kijken naar een situatie van de Here Jezus. Het is niet ondenkbaar dat Hij bij het uitzenden van de zeventig (Luc.10:1-20), en de daarmee gepaard gaande verantwoordelijkheid, ook verontrust was over een goede afloop. En toch weerhield dat de Here Jezus niet. Het is een speculatieve gedachte, maar Jezus is toch ook voluit mens? Een derde probleem is gelegen in de hiërarchie van de ambtsstructuur. Er wordt oprecht beleden dat leiding geven geen heerschappij voeren is en kan zijn. De structuur geeft hier echter wel een sterke aanleiding toe! Het profetische leiderschapsmodel met zijn kenmerken en eigenschappen lijkt maar moeilijk te passen in een grondstructuur als de bureaucratie. Dat een bureaucratie, als macht en regelgestuurde organisatie, niet kan gelden voor de christelijke gemeente blijkt uit het verhaal van Mattheüs 20:20-28. Jezus zegt hierin het volgende: “Gij weet, dat de regeerders der volken heerschappij over hen voeren en de rijksgroten oefenen macht over hen. Zo is het onder u niet. Maar wie onder u groot wil worden (lees: status wil verkrijgen), zal uw dienaar zijn, en wie onder u de eerste wil zijn, zal uw slaaf zijn; gelijk de Zoon des mensen niet gekomen is om Zich te laten dienen, maar om te dienen en zijn leven te geven als losprijs voor velen”. Het accent van leidinggeven en de onderlinge relaties in de gemeente ligt op dienstbaarheid, niet op macht en status. Dit principe moet dus onder andere terug te vinden zijn in hoe de gemeente is georganiseerd en gestructureerd. Hierbij is in het bijzonder de charismatische structuur als de structuur geschetst waarin het profetische leiderschap het beste tot ontwikkeling kan komen en de gemeente de beste mogelijkheid krijgt om te leren. Toch blijven bij deze structuur nog een aantal vragen over. Ze moeten genoemd worden om misverstanden te voorkomen en een duidelijker zicht te krijgen op deze structuur. De volgende vragen zijn van belang: • Wat is de taak en rol van het profetische leiderschap in de charismatische structuur? • Is er nog sprake van een hiërarchie? • Hoe is het gezag gekoppeld aan het leiding geven? • Hoe liggen de bevoegdheden en verantwoordelijkheden binnen de gemeente? • Waarin wordt gedelegeerd? • Dynamisch of chaotisch? De bovenstaande vragen willen we zoveel mogelijk beantwoorden vanuit de Schrift. Er kan uiteindelijk maar niet een structuur gevormd worden naar eigen goeddunken. We hebben ons te houden aan het gezag van Gods Woord. Alleen dat is normgevend.




Taak en rol van het profetische leiderschap Christus heeft gaven gegeven aan sommige mensen die tot doel hebben de gemeente te leiden (Eph.4: 11). De gemeente moet opgebouwd worden. Zij moet groeien in geloof en vertrouwen naar God toe, groeien in liefde naar elkaar en groeien in het uitvoeren van haar taak naar de wereld. Deze mensen worden gezien als de formele leiders van de gemeente die toe moeten zien op het welzijn van de gemeente. Het is hun taak en verantwoordelijkheid de gemeente op te bouwen. In de gereformeerde traditie is dit verstaan als een drievoudig ambt onderscheiden in dominee, ouderling en diaken. In de charismatische structuur is nog steeds sprake van deze drie ambten (of beter gezegd geestelijke leiders?). Er is echter een verschil in taakinvulling zoals deze heden ten dage bepaald is bij de ambtsstructuur. Ligt bij de ambtsstructuur het accent van de ouderling op pastoraat, bij de charismatische structuur ligt het accent hoofdzakelijk bij het regeren en besturen van de gemeente met profetisch elan. Dit sluit aan bij de traditie waarbij het ambt immers is aangeduid als het regeerambt. De dominee (fulltime ouderling) neemt in de charismatische structuur tevens de plaats in van leraar bij uitstek. Maar hij is niet de enige die leert (voorgaat) of mag leren! Hierbij is het volgende citaat aangehaald van Prof.dr. C. Graafland: “De taak van de ouderling is hoofdzakelijk beperkt tot het regeren en besturen van de gemeente. Hij moest de kudde weiden en bijeen houden en zo ervoor zorgen, dat ze gevoed werd. Maar het voeden zelf van de kudde was toevertrouwd aan anderen, die bezig waren met het verkondigen van het evangelie, wellicht inclusief de bediening der sacramenten, met name van de doop. Dat werk werd door vele anderen gedaan. Niet door de ouderlingen zelf, met uitzondering van sommigen, die door hun bijzondere gaven hun ouderlingentaak zagen uitgebreid tot het werk van het leren.”210 Door de inzet van vele anderen is de grote verscheidenheid aan gaven in de gemeente ten volle benut. En dat is een belangrijk kenmerk van de charismatische structuur en het profetische leiderschap. De bijzondere bediening en waardering van de dominee gaat bij de charismatische structuur niet verloren, maar zij wordt verder uitgebreid naar sommigen die ook de gave van leraar hebben ontvangen maar geen kans hebben gehad dit verder te ontwikkelen. Ook zij moeten de ruimte krijgen hun gave verder te ontwikkelen, waarbij de dominee kan fungeren als mentor. In de charismatische structuur is er dus sprake van een verregaande mate van delegatie en stimulatie. Wat gebeurt er nu met het huisbezoek? Vervalt dit in de charismatische structuur? Nee, want één van de bestuursmiddelen is jezelf op de hoogte houden van wat er leeft in de gemeente. Een leider moet feeling houden met hen die onder zijn verantwoordelijkheid vallen. Een maatregel daartoe kan het huisbezoek zijn, waar uiteraard ook pastorale zaken besproken kunnen worden. Het huisbezoek krijgt echter een ander accent, pastoraat is geen hoofdtaak meer!. Samenvatting Samengevat is de taak en rol van het profetische leiderschap in de charismatische structuur dus hoofdzakelijk regeren en besturen. Bezig zijn met visievorming en beleid. Bezig zijn met condities scheppen waarbinnen de gemeente als geheel en het gemeentelid als individu kan groeien naar geestelijke volwassenheid. Of zoals Dr. Hendriks het zegt, het richten van de gecoördineerde activiteiten op het doel! Dat is de volle kennis van de Zoon van God bereiken. Onderscheiden in: groei in de relatie tot God, groei in de relatie tot elkaar en groei in de dienst aan de samenleving. Dit betekent niet dat de ouderling niet meer bezig zou kunnen zijn met pastoraat. In




beginsel is dit echter verregaand gedelegeerd. De hoofdtaak van de ouderling ligt ergens anders. Het weiden van de kudde! Waarheen beweegt de ‘wolk’ zich? Is er nog sprake van een hiërarchie? In paragraaf 6.1.1 “Hiërarchie in de ambtstsructuur” is al aangehaald dat een charismatische structuur nog steeds een hiërarchie kent. De totstandkoming van deze hiërarchie vindt zijn grond in relatie tot de functionaliteit. Wat bedoel ik hiermee? Het is een feit dat in Christus allen gelijk zijn maar niet hetzelfde. Er is éénheid en verscheidenheid tegelijk. Een duidelijk voorbeeld hiervan is de verscheidenheid aan gaven die gevonden wordt in de gemeente (1 Cor.12). Zo zijn er dus ook verschillende taken in de gemeente die met elkaar moeten samenwerken. Voor het functioneren van de afzonderlijke taken zal een hiërarchie de effectiviteit verbeteren en daarmee het totaal functioneren van de gemeente. Het moet wel duidelijk zijn waar deze hiërarchie betrekking op heeft. Dit is vooral betrokken op de besluitvorming (in de charismatische structuur is de gemeentevergadering het hoogste besluitorgaan). De hiërarchie heeft als voorwaarde dat zij functioneel moet zijn, dienstbaar tot opbouw van de gemeente. Zodra het deze functionaliteit verliest is er het gevaar van heerschappij voeren. Dit gevaar vind je ook terug in de bijbel. Er wordt in de bijbel alleen gesproken over één lichaam met vele leden met maar één Hoofd, namelijk Jezus Christus (1 Cor.12: 12-31). Hierbij is geen sprake van een onderlinge hiërarchie dan alleen in de relatie tussen gemeente en Jezus Christus. Hij is het onbetwistbare Hoofd, de Koning. Vanuit de gereformeerde traditie is men ook altijd beducht geweest voor sterk hiërarchische structuren in de kerk. Ook toen heeft men het gevaar van heerschappij voeren onderkend. Samenvatting Samenvattend is door mij over de hiërarchie in de charismatische structuur gesteld dat deze voornamelijk functioneel moet zijn ten dienste van de gemeente. Niet van bovenaf opgelegd maar van onderaf aangegeven en in onderling overleg afgesproken. Zo kan een hiërarchie zich uitbreiden maar ook inkrimpen. De hiërarchie is vooral betrokken op de besluitvorming, waarbij de gemeentevergadering het hoogste besluitorgaan is. Dit is in tegenstelling tot de ambtsstructuur, waarbij de kerkenraad het hoogste besluitorgaan is. In de gemeentevergadering als besluitorgaan is op een praktische wijze invulling gegeven aan de erkenning van profetische tegenspraak op het bestuur. Hiërarchie in bevoegdheden vinden verder alleen hun plaats binnen het kader van de besluitvorming. Zo kan een kerkenraad door de gemeentevergadering de bevoegdheid hebben gekregen een gezamenlijk besluit te bekrachtigen en daar beleid op uit te stippelen. Een hiërarchie in verantwoordelijkheden is er niet. Je kunt niet zeggen: omdat ik grotere verantwoordelijkheid draag ben ik van een andere (hogere) hiërarchische orde. Wel bestaat er binnen een taak meer of minder verantwoordelijkheid, maar daar is geen hiërarchie aan gekoppeld. Net als bij de gaven, waar er een verschil van invloed is op de opbouw van de gemeente en geen hiërarchie, is er binnen de verantwoordelijkheid verschil van invloed op de opbouw van de gemeente en toch geen hiërarchie. Hoe is het gezag gekoppeld aan het leiding geven? In de ambtsstructuur is gezag gekoppeld aan het vervullen van een bepaalde taak (positie). Zo is aan de kerkenraad als bestuursorgaan gezag toegekend. Dit gezag is groter dan bijvoorbeeld van een commissie. Nu kan gezag voortkomen vanuit heel verschillende gezichtspunten. In de gemeente van de Heer is vooral gezag door




kwaliteit relevant. Gezag door aanstelling vindt in het bijzonder plaats in de maatschappij. Te denken valt aan het gezag van de politie. In de gemeente echter zijn leiders 'herders' en geen 'politieagenten'. Toch wordt in de ambtsstructuur ook gezag door aanstelling gevonden. Immers wie aangesteld is tot ambtsdrager krijgt daarbij ook het gezag toegewezen. Gezag is hierbij voornamelijk gekoppeld aan de positie en slechts in de tweede plaats aan de persoon. Gezag door cultuur is in de huidige samenleving steeds minder van toepassing. Respect voor ouderdom en levenservaring is vooral bij de jeugd tanende. In de charismatische structuur en het profetische leiderschap is uitgangspunt dat gezag samengaat met leiderschap. Zonder gezag kan een leider maar moeilijk functioneren. Het gezag moet zijn leiderschap onderstrepen. Gezag is echter niet in eerste instantie verbonden met de positie maar met de persoonlijke gaven van de leider. Het verleende gezag is ondergeschikt aan gezag door kwaliteit. Hierdoor komt er een groot accent te liggen op de selectiecriteria in de charismatische structuur. Het profetische leiderschap kent duidelijke selectiecriteria. Prof.dr. C. Graafland zegt het zo: “Paulus legt speciale nadruk op de selectiecriteria, bedoeld voor diegenen, die begeren om dit (ambt) werk te gaan doen. Zij moeten bedenken, dat het hierbij gaat om een taak, die er echt uitsteekt, omdat de uitvoering daarvan van grote betekenis is voor het welzijn van de gemeente. Het is dus werk, dat een grote verantwoordelijkheid (invloed) met zich meebrengt. Vandaar, dat Paulus strikte voorwaarden (selectiecriteria) formuleert voor hen, die daarvoor in aanmerking willen komen. Een positie, die zo gezaghebbend is, vraagt om mensen, op wie niets valt aan te merken. Anders valt het gezag weg.”211 We zien hier duidelijk dat het gezag van de leider staat of valt met zijn voorbeeld (leiding als dienst) en de kwaliteit waarmee hij (zij) de gemeente leidt. Het verleende gezag vindt zijn erkenning bij de gratie van het gezag door kwaliteit en levenswandel. Nu is het niet te ontkennen dat gezag door kwaliteit en levenswandel ook binnen de ambtstructuur erkend is. Deze erkenning wordt echter grotendeels teniet gedaan doordat een gemeente de selectiecriteria afzwakt. Het afzwakken van de selectiecriteria is hierbij ingegeven door de nood van de tijd. Ouderlingen zijn zonder een groot accent op de selectiecriteria al moeilijk te krijgen, laat staan met een groot accent op de selectiecriteria. De dominee schijnt hierbij de uitzondering te zijn. Samenvatting Samenvattend is door mij gesteld dat de charismatische structuur net als bij de ambtsstructuur gezag verleent aan de positie van het ambt. Het verleende gezag heeft echter alleen betekenis als het ook gepaard gaat met kwaliteit en een heilige levenswandel. God is het die de benodigde kwaliteit geeft in het schenken van Zijn genadegaven. Gaven en ambt staan zo in een nauwe relatie met elkaar. Er wordt in de charismatische structuur dan ook veel aandacht besteed aan de selectiecriteria van geestelijke leiders, niet alleen bij de dominee maar ook bij ouderlingen en diakenen. Als er geen geschikte ouderlingen en diakenen gevonden worden in de gemeente doet de charismatische structuur geen ‘water bij de wijn’ zoals bij de ambtsstructuur wel wordt gezien. Bevoegdheden en verantwoordelijkheden binnen de gemeente In het kader van de hiërarchie is er al gesproken over verantwoordelijkheden en bevoegdheden. Er is hierbij gesteld dat bevoegdheden vooral beperkt worden door de wijze van besluitvorming. Als gemeente maak je hier onderlinge afspraken over. Zo kan bijvoorbeeld de kerkenraad de functie krijgen van “knopen doorhakker” in geval




van een patstelling. Verder is gesteld dat er verschil is in de mate van verantwoordelijkheid. Iedere gave kent zijn eigen taak. Of anders gezegd voor iedere gave is er een opgave. De verantwoordelijkheid van het benutten en ontwikkelen van de gaven is voor allen gelijk. We zijn rentmeester over de velerlei genadegaven Gods (1Petr.4: 10). Alleen zal bijvoorbeeld een leraar die onderricht geeft een grotere verantwoordelijkheid dragen dan iemand die de gave van tongentaal heeft. Jacobus zegt dan ook dat je niet overhaast jezelf moet voorstellen als leraar omdat je er des te strenger om geoordeeld zult worden door God (Jac.3: 1). Er spreekt een duidelijk grotere verantwoording uit. In het bijzonder door de invloed die een leraar heeft op de gemeente. Deze grotere verantwoordelijkheid betekent echter niet dat de gave van leraar meer zou zijn dan van tongentaal. Samenvatting Samenvattend is gesteld dat er binnen de charismatische structuur zowel verschil in bevoegdheid als verantwoordelijkheid bestaat. Beperking in bevoegdheden vindt zijn basis in onderlinge afspraken (b.v. wie is probleemeigenaar?). De persoonlijk ontvangen gave(n) met de taak die daaruit voortvloeit geeft een algemene verantwoordelijkheid. De uitvoering van een individuele taak heeft een bepaalde invloed op het welzijn van de hele gemeente. Des te groter de invloed op de gemeente, des te groter de verantwoordelijkheid die gedragen wordt. Verder is van belang bij het toewijzen van bevoegdheden en verantwoordelijkheden de kernvraag: wie willen en durven we welke ruimte geven? Waarin wordt gedelegeerd? Delegeren heeft alles te maken met leren. Hier is al uitgebreid over geschreven. Om te kunnen komen tot een ontwikkeling van gaven zal er gedelegeerd moeten worden. Niet lukraak, maar met beleid en afgestemd op gaven, het geloofspeil van de gemeente, durf en wil van mensen. Zo wordt een probleem in zijn geheel gegeven aan een team dat zorgvuldig is samengesteld en afgestemd op het inhoudelijke probleem. Op een vergelijkbare manier vind je deze werkwijze terug in de aanstelling van “de zeven” (Hand. 6: 3 en 4). Hen wordt daarin niet alleen een taak gegeven, maar ook de daarbij behorende verantwoordelijkheid en bevoegdheid, om te doen wat nodig is binnen deze taak. Het woord “aanstellen” dat in dit verband gebruikt wordt heeft dezelfde betekenis als in de gelijkenis van de talenten (Matt.25: 14-27). De slaven kregen daar niet alleen geld, maar ook verantwoordelijkheid en bevoegdheid om te handelen met het geld. Samenvatting Samenvattend is gesteld dat er verregaand gedelegeerd wordt in de charismatische structuur. Niet alleen taken, maar ook bevoegdheden en verantwoordelijkheden. Als hulpmiddel kunnen afspraken gemaakt worden die vastgelegd zijn in een contract. Zo krijgt het geheel een officiële status waar men op aangesproken zal worden. Dynamisch of chaotisch? Ten slotte nog de vraag of de charismatische structuur als dynamisch of chaotisch bestempeld moet worden. Is de charismatische structuur nu minder stabiel dan de ambtsstructuur? Nee, net als bij de ambtsstructuur zijn ambten en vaste commissies de stabiele elementen in de organisatie. De charismatische structuur is echter wel dynamisch, staat open voor verandering en vernieuwing. Dit gaat altijd gepaard met een zekere onrust. Daardoor kunnen mensen het gevoel krijgen dat het chaotisch is.




Laten we hierbij altijd bedenken dat wandelen met onze Heer niet betekent dat we voor Hem uit moeten rennen. Het gebed ligt dan ook als een “schil” om de charismatische structuur heen. De Heer kennen is in de charismatische structuur net als bij het profetische leiderschap een “rode draad”. Indien ik nu zou eindigen met mijn vergelijking tussen de ambtsstructuur en de charismatische structuur doe ik de ambtsstructuur te kort. De ambtsstructuur is afgeschilderd als een karikatuur in het negatieve en de charismatische structuur als een karikatuur in het positieve. Beide organisatiestructuren kunnen echter ontsporen en hebben hun sterke en zwakke kanten. 7.2

Ruimte voor visie-ontwikkeling

In paragraaf 7.1, over de organisatie van de gemeente, is de taak en rol van het profetische leiderschap al even aangehaald. Dit wordt nu verder uitgewerkt. In een praktijkvoorbeeld van het huidige leiderschap in mijn eigen gemeente heb ik al een beeld geschetst met door mij aangedragen kernproblemen: 1. “Visie-leemte” op geestelijk leiderschap (wat zijn haar doelstellingen en kerntaken?); 2. Gebrek aan zelfdifferentiatie door het leiderschap (waar wil je naar toe?); 3. Onderschatting (onwetendheid) door de gemeente van de noodzaak tot geestelijke groei. Aan de hand van de ontsporingen in het ambt heb ik nu het onderstaande gewenste beeld opgesteld.

Profetisch leiderschap

Wat is Gods weg met de gemeente? Welke richting moet het op?

Visie (de leider)

Pastoraal begaafde gemeenteleden

Pastoraat (mensen)

Bestuur (de manager) Bestuurlijk leiderschap




7.2.1 Een gewenst beeld Wat als eerste opvalt in dit gewenste beeld is dat de gaven bovenaan staan. Niet langer meer van ondergeschikt belang maar komend ‘van boven’ en voorwaarde scheppend. Het leiderschap heeft zich aangepast aan de twee principes van priesterschap aller gelovigen en de begaafdheid van alle leden. Er is namelijk geen sterk afgebakend leiderschap meer te zien (de cirkel is weg). Er is geen afbakening te zien van de drie taken binnen een kerkenraad. Er is “openheid” wat wil zeggen dat er een hoop kan gebeuren onder verantwoording van het leiderschap zonder dat het daar zelf volledig uitvoerend in optreedt. Het is een pleidooi voor gedeeld (gedelegeerd) leiderschap. Eindverantwoordelijke blijft het altijd. In dit beeld is duidelijk dat alle drie de taken en verantwoordelijkheden op elkaar betrokken zijn en zelfs van elkaar afhankelijk zijn. Ik wil voor deze onderlinge afhankelijkheid één voorbeeld aanhalen, die van pastoraat en beleid (bestuur). Mijn opinie is dat er in de kerkenraad evenveel aandacht aan pastoraat als aan beleid gegeven moet worden. Sterker nog, beleid en pastoraat zijn van elkaar afhankelijk. Zonder pastoraat kan ik geen beleid vormen. Maar zonder beleid kan het pastoraat onvoldoende neerslag hebben. Als ik geen pastoraat heb maar toch beleid wil vormen zit ik zonder “input” voor mijn beleid. Immers, ik weet niet welke richting het op moet omdat ik de “gezondheid van de kudde” niet ken. Als ik alleen pastoraat heb en verder geen beleid ontwikkel ben ik gericht op de korte termijnoplossing, het zogenaamde “brandjes blussen”. Het is veelal zorgen voor “voedsel” voor het moment zelf. Maar kort daarna kan het schaap weer beginnen te “blaten”. Ik wil dit gestelde niet als absoluut stellen omdat veel pastoraat wel degelijk een lange termijnoplossing in zich heeft. Phillip Keller zegt in zijn boek over psalm 23 dit over beleid: er moet een van tevoren uitgestippeld plan zijn, een weloverwogen schema om op de juiste wijze steeds van weidegrond te wisselen (overbegrazing). In dit volgen van een vooraf uitgedacht plan de campagne ligt het geheim van gezonde kudden en goed onderhouden weidegronden. Dit principe van een schaapherder heeft een diep geestelijke dimensie. Beleid maak je voor de lange termijn, zodat de schapen kunnen blijven groeien. Pastoraat versus beleid? Nee, ik denk het niet. Pastoraat en beleid vullen elkaar aan en zijn van elkaar afhankelijk. Voordat ik nu verder ga met het verklaren van het beeld wil ik eerst duidelijk maken wat ik versta onder ‘bestuurlijk leiderschap’ en ‘visionair leiderschap’. In een tijdschriftenartikel van het bijbelinstituut Heverlee las ik eens het volgende: “C. Peter Wagner wijst op een belangrijk verschil tussen een leider en een manager in de gemeente. De taak van de leider is het ontwerpen en overbrengen van visie, concepten e.d. Hij neemt initiatief. De manager is meer diegene die dit omzet in praktische stappen om dit ten uitvoer te brengen”. Dit geeft een onderscheid tussen visionair- en bestuurlijk leiderschap. Visionaire leiders worden hierin gezien als de ‘dromers’ van de gemeente. Zij zijn de mensen die leiderschap tonen door biddend, studerend en bezinnend de richting aangeven waarheen de gemeente dient te gaan met het oog op de geestelijke groei en de gehoorzaamheid aan God. Zij zijn de mensen die weten te onderscheiden waarheen de ‘wolk’ zich beweegt (Exodus). Zij motiveren en stimuleren. Bestuurlijk leiderschap zijn de mensen die meer praktisch zijn ingesteld. Zij geven ‘handen en voeten’ aan de richting zoals voorgesteld is door het visionaire leiderschap. De visie wordt door de bestuurlijke leiders (managers) omgezet in gericht en werkbaar beleid. Het profetische leiderschap heeft beide vormen in zich.




7.2.2 Structuur en visie De structuur zit in dit bijgestelde beeld als een spin in het web. Structuren zijn niet alleen maar ‘bedrijfsmatig’ maar hebben ook hun invloed op geestelijke zaken. Structuren kunnen ruimte scheppen of verstikken. Zij kunnen dienen of heersen. Wanneer er ruimte geschapen wordt in de organisatiestructuren krijgen mensen met hun gaven de mogelijkheid om zich te ontplooien. Zo’n structuur werkt uitnodigend en stimulerend. De hiërarchisch gestructureerde ambtsstructuur reorganiseren naar een meer charismatische structuur vergt veel moed en geloof. Creëer in de structuur geen eilanden. Pastoraat kan niet zonder beleid en beleid kan niet zonder pastoraat zo hebben we gezien. Zo kan de visionair ingestelde mens niet zonder beide omdat God o.a. kan spreken door pastoraat en het beleid de visie concretiseert en consolideert. Ik ben verder van mening dat de gaven zo beter tot hun recht komen en mensen ook energie kunnen putten uit hun inbreng. De structuren moeten dienend zijn en zeer flexibel. Over vooren nadelen van beide geschetste beelden kun je misschien beter niets zeggen. Op weg gaan met God is niet altijd in te delen in vooren nadelen maar veeleer in gehoorzaamheid en vertrouwen. Valkuilen zijn er genoeg. Onderken ze en leer ze te beheersen. Als je er van overtuigd bent dat een weg naar Gods wil is ga dan op weg in vertrouwen dat het God is die je staande houdt. 7.3

Gods stem leren verstaan

Een spirituele luisterhouding is als eigenschap genoemd binnen het leiderschapsmodel en in het bijzonder binnen de spiritualiteit. Het leiderschapsmodel gaat er vanuit dat er binnen de relatie met God Zijn stem te verstaan is. Het verstaan van Gods leiding is een vorm van het verstaan van Zijn stem. Dit is ook een aspect wat binnen het profetische een prominente rol speelt. Het spirituele en profetische aspect liggen dan ook in het verlengde van elkaar. De vraag, “Hoe kan ik Gods stem verstaan; hoe kan ik een meer persoonlijke relatie met Hem hebben en echt weten wat Hij wil?”, is een onontbeerlijke vraag voor een geestelijke leider. In dit kader heb ik een zeer praktisch en evenwichtig boek gelezen van Dallas Willard met de titel “God verstaan. Groeien in vertrouwelijke omgang met God.”212 Ik wil dit boek gebruiken als hulpmiddel om de twee laatste aspecten ‘spiritualiteit’ en het ‘profetische’ van praktische richtlijnen te voorzien. Maar voordat ik hiertoe overga wil ik eerst een aantal belemmeringen benoemen die anders zo grote weerstanden kunnen opleveren dat aan de bereidheid om te willen leren niet eens meer wordt toegekomen. 7.3.1 Belemmeringen De eerste belemmering waar ik het over wil hebben is voor de meeste kerkelijk leiders in de gemeente snel herkenbaar. Ik heb het dan over twijfel en onzekerheid. Heb ik een goede en verstandige keuze gemaakt? Is dit wat God wil? Is het eigenlijk wel wat ik zelf wil? Kan ik leven met de gevolgen van mijn beslissing? Zullen anderen mij voor gek verklaren wanneer ik zeg mij door God geleid te voelen? Staat God nog aan mijn kant wanneer ik faal? Zal Hij er ook nog zijn als blijkt dat ik inderdaad een verkeerde keuze heb gemaakt? Twijfel en onzekerheid in het leiderschap verlammen de daadkracht en maakt de neiging sterk de talenten te begraven. Wie deze twijfel bij zichzelf constateert doet er verstandig aan zijn godsbeeld eens te bezien en met de andere leden van het leiderschapsteam te delen. Wie is God voor jou? Wie is God voor ons als team? Wie zijn doen en laten baseert op een verkeerd godsbeeld, zal doorgaans Gods aanwezigheid niet ervaren bij het nemen van grote beslissingen die verstrekkende gevolgen hebben voor zijn verdere levenswandel.213 Is Hij de strenge




Meester voor jou die je bij het maken van een fout direct afstraft? Wie een verwrongen godsbeeld heeft komt aan de spiritualiteit van het luisteren naar Gods stem niet toe. Twijfel en onzekerheid kan ook voortkomen uit een onduidelijkheid over het gezag dat je hebt of ervaart te missen. Het voorbeeld van een persoonlijke en voortdurende relatie met God is de basis van dit gezag. Ik heb het hier ook al bij de beschouwing van de ambten over gehad. Gezag komt bij geestelijk leiderschap voort uit een leven in de Geest, uit de persoonlijke ontmoeting en voortdurende communicatie van het leiderschap met God. Gebrek aan gezag kan dan wel eens veroorzaakt zijn door gebrek aan spiritualiteit. Is het niet zo dat de meeste van ons nooit geleerd of ervaren hebben om Gods stem te horen. Dat is toch immers iets van de “grote Gods-mannen” en toch niet voor jou? We falen dan om Gods stem te horen omdat we het niet kunnen of willen begrijpen dat God wil dat we een vertrouwelijke gespreksrelatie met Hem kunnen hebben. We kunnen dit niet accepteren en erin groeien.214 Naast een verwrongen godsbeeld kunnen we ook een oneigenlijk zelfbeeld hebben die ons belemmert te groeien in spiritualiteit. De grote en verheven God kan en wil mij niet gebruiken in Zijn dienst, ik ben immers als ‘niets’ voor Hem. Ons zelfbeeld kan ons in de weg staan doordat we ons verschuilen achter een semi-vrome uitspraak; “Ik ben geneigd tot alle kwaad, God en mijn naaste te haten.” Hiermee achten we onszelf niet waardig voor God om tot te spreken. Hier is geen onwaarheid mee gezegd. We zijn inderdaad onwaardig, maar God gaat verder met spreken. Hoe waar deze uitspraak ook mag zijn, zij is voor God geen verontschuldiging wanneer Hij ons roept. Denk daarbij aan een Mozes, een Gideon en aan Paulus. Wat waren dit voor mensen toen zij geroepen werden? Waren het op dat moment superheiligen? Als God in verbondenheid met mensen spreekt, lijkt het vaak of Hij met opzet zwakkere vaten kiest. Juist in zwakte komt Gods kracht te meer naar buiten. Bij een zwakkere zal niemand kunnen beweren dat hij/zij het gedaan heeft door eigen kracht. Nee, dan zal men juist moeten erkennen, God werkt door deze persoon. Ik wil hier zeker geen algemene wetmatigheid van maken want God is soeverein. Het is slechts mijn bedoeling belemmeringen weg te nemen door de zwakkere te bemoedigen. Voor God ben je niet te min. We mogen daarbij zwakte ook in verband brengen met onvolwassenheid in het geloof. De vraag kan dan opkomen hoe een geestelijk onvolwassen leiderschap Gods stem zal verstaan? Gelukkig komt God ons tegemoet in de mate van groei waarin we verkeren.215 Jezus moest op gezette tijden zijn onderwijs óók aanpassen aan wat de discipelen op dat moment konden bevatten. Weer een andere belemmering kan voortkomen uit een bepaald wereldbeeld dat we onbewust hebben meegenomen uit de ‘verlichting’. We stellen ons dan de vraag ‘waarom zou God tot mij spreken?’ Het is onwetenschappelijk, voortkomend uit de ‘verlichting’ en een mechanistisch wereldbeeld, om te geloven dat God ook vandaag nog tot ons spreekt.216 Daar gaat de gedachte achter schuil van een God als ‘horlogemaker’ die het uurwerk eens heeft gemaakt en opgewonden, en nu moet het op eigen kracht verder. Handelen naar eigen inzicht is dan in eens de belangrijkste raadgever geworden. Hierin ligt wellicht de grootste valkuil voor het leiderschap, door wie word ik nu gedreven? Gedreven door Gods Geest of gedreven door mezelf en mijn doelstellingen? God horen, als een betrouwbare, dagelijkse realiteit voor verstandige mensen, is voor hen die zijn toegewijd aan de verheerlijking van God en aan de voortgang van Zijn Koninkrijk.217




Als laatste belemmeringwil ik wijzen op de gedachte dat als God vandaag ook nog spreekt tot Zijn kinderen, dit onherroepelijk zou leiden tot chaos in de gemeente. Veel voorgangers en dominees die erg bekritiseerd zijn, zullen begrijpen wat dit betekent. De mogelijkheid dat gemeenteleden op basis van hun privé-conversaties met God hun leiders kunnen tegenspreken en bekritiseren is wel het laatste wat ze voor hun gemeente hopen.218 We komen hierin al meer in de richting van bezwaren die er leven tegen de uitoefening van profetie in de gemeente. De vrucht van deze logica leidt echter tot een hiërarchie van autoriteit en onderwerping, met het natuurlijke gevolg dat één persoon alleen namens God spreekt en dus gelijkvormigheid afdwingt.219 Toets de geesten of zij uit God zijn. Ook hiermee komen we weer in de richting van profetie. Het genoemde argument kan een gelegenheidsargument zijn. Het is mogelijk dat een gemeente in zijn geheel nog niet zover gegroeid is om te kunnen toetsen. Maar veel vaker is het een poging om de levende communicatie met God te vervangen door veiligheid en doodsheid. Er wordt liever gekeken naar de interpretatie van Gods Woord door zwaarwichtige geleerden of letterminnende schriftgeleerden, dan dat men zelf luistert naar Gods stem die binnen handbereik is voor de meest eenvoudige mensen.220 Jezus zelf kreeg leiding en werd geleid door gebed voornamelijk. Ik wil besluiten met een uitspraak van E. Stanley Jones: “God kan u op geen enkele wijze leiden die niet tot gelijkvormigheid aan Christus leidt. Jezus verkeerde in een zeer gezonde geestelijke conditie. Er was niets psychopathisch aan Hem. Hij werd niet meegevoerd in visioenen of dromen. Hij ontving zijn leiding door gebed, net zoals u en ik. Dat wil zeggen: Hij ontving zijn leiding wanneer Hij controle over zijn vermogens had, en niet wanneer dat niet zo was zoals in dromen. Ik zeg niet dat God niet door een visioen of droom zou kunnen leiden, maar als Hij dat doet zal het zelden zijn, en zal het zijn omdat Hij geen grip kan krijgen op onze normale processen om die te leiden. Want God wordt het meest duidelijk en heilzaam gevonden in het normale, meer dan in het abnormale. En Jezus is de Normale, want Hij is de Norm.”221 De Bijbel is voldoende voor ons om te weten wat God wil. Als beginsel is dit waar en zeker waar het ons behoud betreft. Maar het voorziet niet in de gedetailleerde communicatie die God vandaag met de individuele gelovige kan hebben. Daarbij gaat het zeker niet om een verdergaande openbaring van wie God is, want dat heeft Hij eens en voor altijd, ten volle gedaan in Zijn Zoon Jezus Christus. Wie God echter niet kent kan ook zijn stem niet horen, slechts van horen zeggen heeft die persoon van Hem vernomen. 7.3.2 Doelstellingen van Gods stem leren verstaan De doelstelling van het leren Gods stem te verstaan is zeker niet om al onze eigen initiatieven ‘om zeep’ te helpen. God wil onze persoonlijke initiatieven niet ontmoedigen of teniet doen als kinderen die nooit eens spontaan kunnen zijn. Ik denk daarbij ook aan David en zijn spontane voornemen om een tempel voor de Here te bouwen. Je kunt ook verwijzen naar de raad, “Doe wat je hand vindt om te doen.” In Gods wil voor ons leven is genoeg ruimte en vrijheid om eigen initiatieven te nemen. God wil ons in Zijn leiding niet overrompelen of onze identiteit, of persoonlijkheid afnemen. We veranderen wel maar gaan niet óp in het goddelijke zoals bij het boeddhisme. We worden juist wie we bedoeld zijn om te zijn, mét onze persoonlijkheid. Het ideaal voor persoonlijke leiding kan gezocht worden in het bereiken van het gewenste resultaat. Toch lijkt dit voor God niet de hoogste doelstelling te zijn maar veel eerder het proces van zoeken, vragen en wachten. Tegelijkertijd geeft God ons alle ruimte aan het verstand en het eigen initiatief van de wil.222 In het proces van




zoeken naar Gods leiding staat de relatie voorop. Ten diepste is het de relatie die opgebouwd wordt en is het gewenste resultaat daar ondergeschikt aan. Het kan niet anders of wie met God worstelt, met Hem het proces van zoeken, vragen en wachten ingaat ervaart dat het hem/haar verandert. Gods stem leren verstaan is verder een proces van vallen en opstaan. Gods leiding verstaan is een proces waarbij we steeds meer gericht worden op een bepaalde koers. Door de ervaring leren we Hem ook steeds beter kennen. Zo moeten we als geestelijk leiderschap het persoonlijke avontuur van elk gemeentelid met Hem bevorderen en vóórleven. De rode draad van het profetische leiderschap komt terug in het leren verstaan van Gods stem; de groei naar volwassenheid in het Hem leren kennen zoals Hij ons kent. God gaat in Zijn genade met ons door om ons op allerlei indirecte manieren te benaderen, maar steeds minder onduidelijk naarmate we groeien in volwassenheid, namelijk tot het moment wanneer we Hem veilig kunnen kennen zoals Hij ons kent (1 Cor.13: 12).223 God wil dat we toegroeien naar de éénheid met Hem die de communicatie overstijgt. Zelfs op het puur menselijke vlak is een van de hoogste communicatievormen de communicatie waarin geen gesproken woord nodig of gewenst is.224 Geestelijke volwassenheid is van communicatie tot God, toegroeien naar verbondenheid met God en volwassen worden door de éénheid in God. In deze trits zit een steeds verdere verdieping van de relatie met God. De eenheid in God is daarbij een toekomstvisie analoog aan 1 Cor.15: 28,…..opdat God zij alles in allen. 7.3.3 Leren in spiritualiteit Deze subparagraaf sluit nauw aan bij de vorige. Leren is al aangehaald in de titel van de paragraaf. In de leerschool van het geloof is men nooit uitgeleerd tot de dag dat we volkomen zullen kennen. Leren te onderscheiden waarheen de wolk zich beweegt vraagt om oefening waardoor ervaring wordt verkregen. Het is ook goed deze ervaringen met elkaar te delen en zo van elkaar te leren. Maar degenen die een aanwijzing van God hebben ontvangen, spreken daar zelden over. Veelal praten ze er nooit over, zelfs niet tegen hun beste vrienden.225 We moeten leren accepteren dat persoonlijke gemeenschap en communicatie met God niet alleen is weggelegd voor de geloofshelden. Ontelbaar veel nederige christenen van wie de naam nooit in druk zal verschijnen, die nooit een preek zullen houden of een campagne leiden, kunnen net zo goed getuigen van dergelijke ontmoetingen met God als deze geloofshelden.226 We moeten leren dat God op veel manieren met ons communiceert en niet aan één specifieke vorm de voorkeur geven. Als we ons slechts richten op één specifieke vorm, bv. door Zijn Woord, dan kan dit ons verstaan van God stem wel eens belemmeren wanneer Hij er voor kiest dit op een andere wijze te doen. Blijft staan, dat de leiding van Gods Geest nooit in tegenspraak kan zijn met Gods Woord. In dit kader is het toetsen van profetieën zeker van toepassing. Als leiderschap moeten we leren vertrouwen op het woord dat tot ons komt door de Heer, hetzij uitgesproken als profetie of woord van kennis door een gemeentelid, hetzij uitgesproken als een woord tot opbouw door een dominee. Laten we daarbij niet slechts vertrouwen op ons eigen inzicht. Wanneer we leiden zoals herders dat doen, dan stellen we ons vertrouwen op slechts één ding: het woord van de Grote Herder dat door ons heen komt, of anders door zijn schapen. De “stille stem in ons hart”, wanneer God spreekt in onze gedachten, leren verstaan en onderscheiden helpt ons te groeien in spiritualiteit. De meest gangbare manier waarop een boodschap van God van buitenaf tot ons komt, is niet via bewustzijn of persoonlijkheid, maar via een ander mens.227 Ook hier




herkennen we weer het aspect van profetie in. Bij het toetsen van de innerlijke stem mogen we er ook op vertrouwen dat Hij ons zal helpen en leren onderscheiden wanneer een gedachte slechts onze gedachte is en wanneer deze ook de zijne is. Groeien in volwassenheid is per definitie ook groeien in het verstaan van Gods stem. Het geeft te denken dat in de loop van de bijbelse geschiedenis, er in het proces van goddelijke communicatie, des te groter de volwassenheid van de luisteraar is, des te groter de duidelijkheid van de boodschap is en hoe kleiner de rol van dromen, visioenen en andere ongewone verschijnselen en bewustzijnstoestanden.228 Spectaculaire gebeurtenissen zijn geen maatstaf voor geestelijke volwassenheid. We komen dit aspect ook tegen in de 1e brief van Paulus aan de gemeente te Corinthe. We moeten geen spectaculaire zaken zoeken maar ons voegen in het eenvoudige. Sterk je uit naar het verstaan van de stille stem in ons hart. Leer het om geleid te worden door Gods Geest. Leer te verstaan wat onze verantwoordelijkheid is en wat God niet voor ons zal doen. Bestudeer de manieren waarop Hij met de mens communiceert. Bemoedigend voor het leiderschap is hierbij dat leiding altijd beschikbaar wordt gesteld aan de volwassen discipel indien het achterwege blijven van leiding ernstige schade zou doen aan mensen die in de zaak van Christus betrokken zijn.229 Het leiderschap moet op zijn beurt de gemeente leren zich te ontwikkelen in geestelijk opzicht naar verantwoordelijke en bekwame mensen. Een regel uit de ontwikkelingspsychologie doet ook hier opgeldt; een kind dat altijd te horen krijgt wat het moet doen, kan zich niet ontwikkelen tot een verantwoordelijk en bekwaam mens. Verwacht grote dingen van God en onderneem grote dingen voor God. Zo’n geloof gaat actief aan de slag met de dingen die gedaan moeten worden. Het is geen groot en volwassen geloof dat alleen maar doet wat er wordt gezegd. Het is een wezenlijk onderdeel van onze persoonlijke ontwikkeling tot volwassenheid dat we risico’s durven nemen en gevaar lopen, want gevaar maakt een wezenlijk onderdeel uit van onze karaktervorming. Naast de belemmeringen die ik besproken heb (subparagraaf 6.3.1) mogen ook de risico’s in het leren verstaan van Gods stem niet onbesproken blijven. Het is niet ontkend dat mensen stimuleren om naar God te luisteren gevaren, risico’s, met zich meebrengt. “Living on the edge”, kan problemen geven en deze moeten zeker besproken worden, net als de rand vermijden ook dood en verderf kunnen brengen. De risico’s bespreekbaar maken voorkomt dat zij maar ‘onderhuids’ blijven voortwoekeren en het leerproces ten slotte verstikken. De gebrokenheid in de wereld blijft een feit, ook met betrekking tot ons horen van Gods stem. De volmaaktheid waarin we Hem kennen zoals Hij ons kent moet nog komen. Ook in het verstaan van Gods Woord is interpretatie van toepassing. Waar sprake is van interpretatie is sprake van feilbaarheid. De wetenschap, seculier of Bijbels, is van belang maar niet volledig om onfeilbaar in Gods wil te staan. Als grootste risico is er de valkuil van de hoogmoed. Als God tot ons spreekt verhef je dan niet. Hoogmoed is de grootste en desastreuze valkuil die te noemen is in het krijgen van leiding van God. Ik denk hierbij ook aan Paulus en de bijzondere openbaringen die hij kreeg. Om hem daarvoor te bewaren had de Heer hem een ‘doorn’ in het vlees gegeven. Dicht tegen de hoogmoed ligt de overmoed. In een bepaald enthousiasme kunnen we makkelijk vervallen tot overmoed. Afgaan op blinde impulsen, geweld (dwang) of gevoel alleen nemen dan de plaats in van stilte, wachten op God en gezamenlijke overdenking. We moeten ook niet proberen om door Gods leiding te zoeken de situatie onder controle proberen te krijgen. Gods tegenwoordigheid is geen middel om te proberen onze omstandigheden onder controle te krijgen.230 Deze valkuil komen we ook tegen bij het profeteren, in de




uitspraak: “Zo zegt de Here,……”. Deze uitspraak duldt geen tegenspraak meer en geen toetsing. De Bijbel is voor ons een gids (kompas van de christen) maar het geeft geen antwoord op alle specifieke levensomstandigheden. Zo blijft er dus de verantwoordelijkheid bestaan God te raadplegen en hem te betrekken in al onze wegen. Denk Gods leiding niet voor je eigen karretje te kunnen spannen of om je eigen gelijk mee te bewijzen. We kunnen er niet over beschikken en dat is maar goed ook. Iedere profetie moet getoetst worden! Het verwerpen van Gods leiding is een keuzemogelijkheid van de individuele gelovige. Zo kan Gods leiding ontkracht worden en verworpen. Dit verwerpen kan gemakkelijk gebeuren doordat impulsen weg geredeneerd worden. Soms met zeer vrome argumenten, soms met puur verstandelijke argumenten. Als wij het verlangen niet willen kennen Zijn stem te horen geeft God ons bij verharding de begeerte van ons hart, maar onze ziel lijdt er schade door. 7.3.4 Praktische richtlijnen in het leren verstaan van Gods stem Ik ben nu toegekomen in het geven van enige praktische richtlijnen. De richtlijnen zijn niet alleen betrokken op het leiderschap maar ook op de ontwikkeling van de gemeente. Onderhoud een intieme relatie met Hem (1) Als eerste is het nodig in het kader van de ontwikkeling van een volwaardige relatie om deze te onderhouden. Ziet toe op uzelf en op de kudde Gods waarover de Heer je heeft aangesteld.. Het doel van Gods spreken met ons is het ontwikkelen van een volwaardige relatie met Hem. Een volwaardige relatie is tweezijdig, het is een liefdesband die van twee zijden uitgaat. Een volwaardige relatie kan tegen een stootje en is gevormd op basis van vrijwilligheid. Hij schept er geen behagen in om altijd maar weer uit te leggen wat zijn wil is; Hij geniet ervan als wij zijn wil begrijpen en ernaar handelen.231 Hoe onderhoud je een relatie? Communiceer door gebed, houdt een gebedenboek bij, raadpleeg God, luister naar God, kortom ………wees creatief hierin. Vraag God om het geloof en de ervaring van Zijn handelen in je leven (2) Je ontvangt niets omdat je niet bidt, en als je bidt is het naar je eigen egoïsme. In het bidden moeten we leren bidden naar Gods wil. Vraag God om zaken waarvan je zeker weet dat God het ook voor jou wil. Wat er van ons slechts wordt gevraagd is: oprecht wensen en verlangen om ertoe in staat te worden gesteld Gods stem te verstaan. De ervaring van het verstaan van Gods stem zal ons bemoedigen in het verlangen naar meer geestelijke groei. Ons geloof zal er door versterkt worden en daardoor is God verheerlijkt. Wie zoekt zal vinden, wie klopt zal open gedaan worden. God zal ons verlichten als het ons diepe verlangen is Hem te verstaan. We moeten vragen, roepen, zoeken en speuren om te ontdekken wat goed en aangenaam is voor God. Oefen je beoordelingsvermogen, je verstand (3) Ruimte geven aan het verstand en het eigen initiatief van de wil. Wachten op God in overleg, gebed en het beoordelen van gedachten en meningen is een houding die ontvankelijk is voor het ontvangen van leiding. God leidt, niet door een zichtbaar teken, maar door ons beoordelingsvermogen te beïnvloeden. Wachten op God, alle voor’s en tegen’s van een voorgenomen koers zorgvuldig op de weegschaal leggen en bereid zijn om te zien naar welke kant de balans doorslaat; dat is een gesteldheid van hoofd en hart die ons geschikt maakt om leiding te ontvangen.232 In dit kader is het ook goed te oefenen in het profeteren en toetsen van de profetie. Oefening in profetie door te leren onderscheiden op indrukken, gevoelens en de beweging van




“de wolk”. Net als voor het onderscheiden van Gods stem hebben we heel wat ervaring nodig om zulke indrukken op een juiste wijze te kunnen herkennen en beoordelen. Opmerkzaam zijn op dat waar God al mee bezig is (4) Leer opmerkzaam te zijn waar God al bezig is een werk te doen en je daarbij aan te sluiten. Hier leren we begrijpen wat God wil dat we begrijpen door met Hem in zijn werk op te gaan. We begrijpen dan zo goed waar Hij mee bezig is, dat we vaak precies weten wat Hij denkt en wat Hij van plan is te doen. In de enquête over het leiderschap is hier ook een vraag over gesteld; “Ik kan in een bepaalde mate, de bewogenheid, het verdriet en de vreugde van God ervaren”. Deze verbondenheid tussen God en ons bestaat voornamelijk uit een gespreksrelatie met Hem, terwijl ieder van ons zich als zijn vriend en medewerker voortdurend en diepgaand bezighoudt met de zaken van het Koninkrijk der hemelen.233 Deel elkaar’s verlangens en toets ze aan Gods wil (5) Maak aan elkaar kenbaar welke verlangens er leven ten aanzien van de gemeente of persoonlijke verlangens ten aanzien van Gods Koninkrijk. Samen dromen over de gemeente. Waar moet het volgens jou naar toe? Visie hebben is durven dromen van een ideaal. Dit geldt zeker voor de christelijke gemeente. Waar moet het naar toe? Waartoe zijn we gemeente op aarde? Wat voor een gemeente wil God dat we zijn? Het zijn vragen waarbinnen je mag dromen. Biddende dromen. We kunnen maar niet elke weg gaan die we zelf willen. Samen met Jezus Christus op pad gaan. Vallen en opstaan. Fouten durven maken. Maar boven alles uit vertrouwen hebben in Zijn belofte dat Hij ons zal leiden. “En de Here zal u voortdurend leiden, u in dorre streken verzadigen en uw gebeente krachtig maken; dan zult gij zijn als een besproeide hof en als een bron waarvan het water niet teleurstelt” (Jes.58:11). Dat is visie hebben in vertrouwen. Creëer een klimaat waarin wederzijds leren is bevorderd (6) Een bevrijdende onderwijsrelatie is tweezijdig. De onderwijzer moet leren van de student. Onderwijzers en studenten zijn naasten van elkaar, die samen op zoek zijn naar wat waar, waardevol, en duurzaam is, en die elkaar de mogelijkheid geven om de rol van de ander te spelen.234 Een verdere praktische invulling heb ik al uitgebreid beschreven in de organisatie van de gemeente. De gemeente wil het jou zien doen! (7) Laat aan de gemeente zien hoe jij als geestelijk leider de intieme levende relatie met God zoekt en praktisch weet te maken. Als de leiders op iets anders vertrouwen, dan laten we hen die geleid worden ook op iets anders vertrouwen. Hoe te leven, dat leren we de mensen alleen door het hun vóór te leven. Zo priester, zo volk. Dit heeft consequenties op hoe en wat je communiceert met de gemeente: • Verbeteren van het gemeenschapsgevoel. Als leiderschap wil je het gemeenschapsgevoel graag bevorderen in de gemeente. Begin dan bij jezelf en laat zien dat je daarin een voorbeeld wilt zijn. Gemeenschap hebben is delen in goede en kwade dagen. • Verbeteren van de betrokkenheid. Als leiderschap willen we de betrokkenheid van de gemeente stimuleren. Mensen voelen zich pas betrokken als ze ook de mogelijkheid krijgen om betrokken te zijn. Dit geldt ook voor het kerkenraadswerk.




•

•

Geven van meer openheid. Dit hangt nauw samen met het eerste punt. Door openheid te bieden versterk je het gemeenschapsgevoel en verklein je de afstand tot de gemeente. Stel jezelf meer kwetsbaar op Een kerkenraad staat niet boven de gemeente als haar heerser maar naast de gemeente als haar dienaar. Hoe kun je dit nog meer benadrukken dan door je kwetsbaar op te stellen.




8

Epiloog

Er is niets nieuws onder de zon zei de Prediker al. Ook van deze rapportage kun je hetzelfde zeggen. Veel van wat ik heb overdacht en gebracht is niet nieuw. Ja, je zou kunnen zeggen, het is al zo oud als Gods Woord. In het Oude Testament zien we al de roep naar de geestelijk leiders trouw te blijven aan God en hen, waarover zij de verantwoordelijkheid hebben gekregen, vóór te gaan in het kennen van God. Deze rapportage wil misschien het meest een heenwijzing en een terugwijzing zijn naar die “steen”, die “opgerichte steen” die eens is geplaatst om te worden herinnerd aan de enige God die zich met ons heeft verbonden en in wiens dienst wij mogen staan. Beschaamd en onvolkomen is onze dienst zoals we kunnen constateren. Maar niet ontgoocheld en hopeloos. “Jahweh jireh”, de Here zal erin voorzien zoals Hij in de diepste nood en vertwijfeling bij Abram erin heeft voorzien. Van toen af aan werd hij Abraham genoemd, want hij geloofde God. Vader van alle gelovigen. Dat God het geve dat iedere geestelijk leider zal groeien van Abram tot Abraham. God zegene u, Ruud Kroos




Bijlage A - Modellering oorzaak-gevolg relaties Stagnerend of teruglopend geloofspeil in de gemeente

Gericht op organisatorisch zelfbehoud

Taakgerichte vacature invulling i.p.v gavengericht

Onvoldoende theologische kennis

Gesloten communicatie

Gebrek aan zelfleiderschap

Negatief klimaat

Zeer beperkte mogelijkheid tot meebeslissen

Verdeeldheid in de gemeenschap

Heerschappij voeren

Zelfdifferentiatie van leiderschap ontbreekt Bepaalde mate van besluiteloosheid

Éénzijdig voedsel Voorbeeldfunctie is vervormd

Men wordt traag en lui in het geloof

Moedig handelen in geloof ontbreekt

Leiderschap leert niet in geloof te handelen

De ervaring met Gods handelen is er niet

Kennen van God met het hart mist

Intieme relatie met God wordt gemist

Oorzaak-gevolg relaties thema “Zakelijk”




Stagnerend of teruglopend geloofspeil in de gemeente

Men gaat uit van menselijk haalbare

Status quo handhaven

Geen prikkel of uitdaging t.a.v. leiderschap of gemeente

Geen bijzondere verantwoording

Visieloosheid

Moeite en pijn is omzeild

Geen bijzondere moed vereist

Er is geen zelfdifferentiatie van het leiderschap nodig

Er wordt geen verlangen of gemis gecreëerd

Samen dromen over de gemeente wordt niet gedaan

Er is geen vraag naar de visie van God voor de gemeente. Oorzaak-gevolg relaties thema “Visionair”





Gericht op het menselijke

God wordt niet gekend

Men leert niet af te stemmen op Gods bedoelingen en plan

Er wordt niet geleerd te handelen in afhankelijkheid van Gods leiding (wachten op God)

Ongehoorzaamheid aan Gods bedoeling

Niet in staat situaties geestelijk te duiden

Er wordt geen spirituele luisterhouding ontwikkeld

Er wordt geen ruimte voor spiritualiteit gecreëerd

Men durft het er niet op te wagen

Geen innige omgang met God

Geen gelovige overgave aan Gods leiding

De liefdesrelatie met God ontbreekt

De vervulling met Gods Geest mist (vleselijk christen) Oorzaak-gevolg relaties thema “Spiritueel”





Leiderschap stagneert in geestelijke groei

Geen bestuur van profetische gave Profetie wordt niet herkend

Geen ruimte voor fouten maken Geen leren tot toetsen

Geen oefening in profetie

Geen leren geesten te onderscheiden

Kennis van OT en NT profetie ontbreekt.

Geen bedieningenteam

Voorbede is minimaal

Gaven worden niet aangewakkerd

Het zoeken naar Gods wil ontbreekt

Niet opmerkzaam naar het hart van God

Intieme relatie met God is niet gekend

Profetie in de gemeente is onderschat

Er is geen streven naar de gave van profetie

Niet open staan voor de leiding van de Geest

De Geest wordt gedoofd

Selectiecriteria voor geestelijke leiders ontbreekt

Ongeloof of kleingeloof

Oorzaak-gevolg relaties thema “Profetisch”




Bijlage B - Modellering rapportage-opbouw

Probleem vanuit de praktijk

Probleem vanuit de literatuur

Functioneren geestelijk leiderschap

Praktische theologie Literatuurstudie Cultuur Sociologie

Objectieve uitgangspunten

Traditie Leiderschapsmodel

Identificatiefiguur

Subjectieve achtergronden

Werkhypothese

Probleemstelling t.a.v. geloofspeil

Falsificeren Werkhypothese

Meetinstrument

Godsdienstsociologisch onderzoek

Kwantitatief onderzoek

Ja Bijstellen werkhypothese

Falsificatie

Rapportage godsdienstsociologisch onderzoek

Nee

Praktische richtlijnen voor implementatie




Bijlage C - Resultaten enquêtevragen geestelijk leiderschap Enquêtevragen

1) Bij het nemen van verstrekkende beslissingen raadpleeg ik God in b.v. gebed en meditatie totdat ik rust ervaar over het besluit. 2) Ik begeef mij geregeld in (risicovolle) situaties waarin een vertrouwen op God gevraagd wordt. 3) Ik durf moedig te handelen in het geloof zonder te weten waar ik uitkom. 4) Ik ken de ervaring van Gods handelen in mijn eigen leven en weet deze ook aan te duiden. 5) De ervaring van Gods handelen heeft mij gesterkt verder te leren handelen in geloof. 6) Ik ben niet besluiteloos wanneer ik een situatie niet overzie. 7) Als ik overtuigd ben van Gods weg en wil dan sta ik daar “pal” voor.


1

Dit is meestal waar 8


7

Dit weet ik niet, of ik twijfel 1

9

2

3

1

5

4

6

1

4

2

5

5

6

7

3

1

Volledig mee oneens 8) Saamhorigheid in de gemeente ontstaat door duidelijk leiderschap 9) Een positief klimaat in de gemeente draagt bij aan de geestelijke groei van de gemeente. 10) Moedig handelen in het geloof draagt bij aan een actief en dynamisch geloofsleven.

4

4

7

1

2

2

10

1

Mee eens

Niet mee eens of oneens 5

1

Helemaal niet, nooit 11) Ik ben een levend voorbeeld van een actief en dynamisch geloofsleven.

Soms, af en toe

Soms, af en toe 6

Mee eens 6

Volledig mee eens 4

1

4

11

4

6

6







Volledig mee oneens

Mee eens

6

Volledig mee eens 10

7

4

2

14

4



Dit is absoluut waar 2

4

4

8

5

7

4

5

5

5

Mee eens


12) Wanneer er geen heerschappij gevoerd wordt door de enkeling komt dit ten goede aan de saamhorigheid van de gemeente. 13) Ik vind dat de gemeente moet meebeslissen in zaken die de hele gemeente betreffen maar dat dit afhankelijk is van de geestelijke groei van de gemeente. 14) Ik ben, behalve voor het pastoraat, een voorstander van een open communicatie naar de gemeente.

5

Helemaal niet, nooit 15) Ik wil mijn geloofservaringen, indien ik die heb, delen met anderen in de gemeente. 16) Ik heb voldoende theologische kennis om anderen te leren. 17) Ik heb de discipline om mezelf op te voeden in het geloof door studie en zelfbeschouwing. 18) Indien er vacatures zijn vul ik die pas in als er ook gaven aanwezig zijn.

19) Ik vind dat de kerkelijke organisatie niet gericht moet zijn op zelfbehoud maar op de geestelijke groei van de gemeente. 20) Het leiderschap dient duidelijke selectiecriteria te hebben voor nieuwe leiders.

1

Volledig mee oneens 1

Soms, af en toe

1

Helemaal niet, nooit 21) Ik bidt aan God of Hij zijn visie voor de gemeente aan mij wil openbaren

Niet mee eens of oneens

5

Soms, af en toe 4

Mee eens

Mee eens 6

Volledig mee eens 8

9

4

2







22) Ik hou ervan om samen met anderen te dromen over wat de gemeente zou kunnen zijn of zou kunnen doen 23) Als ik naar de gemeente kijk ervaar ik geen bepaald gemis 24) Ik koester een duidelijke en heldere visie voor de gemeente 25) Ik wordt uitgedaagd en geprikkeld door een aanstekelijke visie voor de gemeente

2

5

1

6

3

10

1

2

3

2

3

7

1

3

2

1

7

3

Mee eens


Mee eens



1

Volledig mee oneens 26) Ik ben algemeen geen voorstander voor het handhaven van de status quo in de gemeente

3

Helemaal niet, nooit 27) Ik heb mij in mijn leiderschap nooit hoeven verantwoorden voor een ander in zake de juistheid van een bepaalde beslissing 28) De visie die ik heb wil ik ten overstaan van iedereen verantwoorden 29) Er wordt van mij grote geloofsmoed verlangt vanwege mijn uitdagende visie 30) De gemeente wordt door mij als leider uitgedaagd en geprikkeld door een heldere en duidelijke visie die ik niet onder stoelen of banken steek 31) Bij het opstellen van een visie ga ik niet uitsluitend uit van wat menselijk haalbaar is 14) Ik ervaar de leiding van Gods Geest in mijn leven waardoor ik niet alleen maar doe wat ik zelf wil 15) Er zijn aanwijsbare situaties in mijn leven geweest waarin ik heb ervaren dat God betrouwbaar is 16) In het geloof durf ik het erop te

Soms, af en toe

Volledig mee eens

8

5

6


2

1

2

10

5

4

6

1

5

2

1

8

1

1

3

11

1

2

10

5

2

1

3

10

4

1

8

3




17)

18)

19)

20)

21)

22)

wagen stappen te zetten die ik niet overzie Ik hou ervan om samen met anderen te brainstormen over Gods bedoelingen voor de gemeente Ik hou ervan om in gezamenlijk beraad te filosoferen over maatschappelijke ontwikkelingen en deze te betrekken op Gods Woord Ik weet zaken die spelen in de gemeente of maatschappij geestelijk te duiden of te onderscheiden op hun invloed In mijn leven zijn er aanwijsbare situaties waarin ik mij heb moeten aanpassen aan Gods plan voor mijn leven Ik weet wat het is om te moeten “worstelen” met God waardoor ik Hem ook beter heb leren kennen Ik ben bereid mijn eigen inzichten los te laten in een proces van zoeken naar Gods wil

1

4

4

4

3

3

5

2

4

2

1

4

4

7

2

2

3

3

6

3

4

4

5

8

3

Volledig mee oneens

2

3

Mee eens

Niet mee eens of oneens

8

Volledig mee eens 8

7




3

5

4

4

2

4

7

3

3

6

3

23) De geboden van God zijn één van de manieren waarop God Zich laat kennen Helemaal niet, nooit 24) Wanneer er in een beslissingssituatie de wil van de Heer voor mij onduidelijk is wacht ik met het nemen van de beslissing totdat ik Gods leiding duidelijk ervaar 25) Ik ervaar in de omgang met God een liefdesrelatie die reëel en persoonlijk is 26) De innige omgang met God door gebed en bijbelstudie leert mij het verlangen van Gods hart kennen 21) Ik kan duidelijke selectiecriteria

1

4

Soms, af en toe


Mee eens



22)

23)

24)

25) 26) 27) 28)

29)

30)

31)

32)

33)

34)

35)

36)

37)

aangeven voor het vinden van geestelijke leiders, in aanvulling op de traditionele formulieren In het zoeken naar Gods wil ervaar ik de intieme relatie met God Ik kan in een bepaalde mate, de bewogenheid, het verdriet en de vreugde van God ervaren Om te komen tot een verantwoorde beslissing voor mijn leven, of dat van de gemeente, zoek ik Gods wil Ik besteed ieder dag tijd aan voorbede en meditatie Ik heb een goed ontwikkeld onderscheidingsvermogen t Er bestaat bij mij ruimte om fouten te maken In de beoordeling in wat een ander te berde brengt heb ik leren toetsen aan Gods wil en Woord Ik bemerk bij mij een geestelijke groei in het kennen van God Mijn geloof blijkt uit mijn daden en houding waardoor ik verder ga dan anderen durven gaan Door niet open te staan voor alle gaven van de Geest wordt de Geest gedoofd Door de leiding van de Heilige Geest weet ik steeds beter wat mijn christelijke vrijheden zijn Ik moedig andere gelovigen aan hun gaven van de Geest te ontdekken en in te zetten Ik sta een leiderschapsteam voor met een verscheidenheid aan gaven Ik streef naar de gave van profetie in het belang van de opbouw van de gemeente Ik ken het onderscheidt tussen Oud Testamentische en Nieuw Testamentische profetie Ik zie het belang van de gave van profetie voor de gemeente

1

4

2

7

2

3

2

6

2

3

1

2

10

3

4

4

7

6

7

3

2

10

4

3

1

9

2

1

2

8

5

1

5

6

4

1

1

4

6

4

1

1

2

8

4

5

1

8

2

8

5

1

1

1

2

5

2

3

6

2

1

3

6

4

3

1

6

5

1




38) Ik oefen mezelf in het profeteren in samenwerking met anderen 39) Wanneer er een profetie wordt uitgesproken herken ik dit in meer of mindere mate 40) Ik zou het bestuur wel willen hebben over de profetische gave

10

5

1

1

8

3

4

11

1

4




literatuurverwijzingen 1

A.K. Ploeger en J.J. Ploeger-Grotegoed, De gemeente en haar verlangen. Van praktische theologie naar de geloofspraktijk van de gemeenteleden, 2001, 61 2 A.K. Ploeger en J.J. Ploeger-Grotegoed, De gemeente en haar verlangen. Van praktische theologie naar de geloofspraktijk van de gemeenteleden, 2001, 92 3 G.D.J. Dingemans, In de leerschool van het geloof, 1995, 16 4 G.D.J. Dingemans,In de leerschool van het geloof, 1995, 18-19 5 G.D.J. Dingemans, In de leerschool van het geloof, 1995, 21 6 A.K. Ploeger en J.J. Ploeger-Grotegoed, De gemeente en haar verlangen. Van praktische theologie naar de geloofspraktijk van de gemeenteleden, 2001, 105 7 A.K. Ploeger en J.J. Ploeger-Grotegoed, De gemeente en haar verlangen. Van praktische theologie naar de geloofspraktijk van de gemeenteleden, 2001, 24 8 J. van Bruggen, Het kompas van het christendom. Ontstaan en betekenis van een omstreden bijbel, 2003, hfst.2 9 G.D.J. Dingemans, In de leerschool van het geloof, 1995, 13 10 G.D.J. Dingemans, In de leerschool van het geloof, 1995, 128-129 11 G.D.J. Dingemans, In de leerschool van het geloof, 1995, 64 12 J. van Genderen en W.H. Velema, Beknopte gereformeerde dogmatiek, 1992, 498520 13 M. Harper, Hoe een christengemeente tot bloei kwam, 1980, 14 14 M. Harper, Hoe een christengemeente tot bloei kwam, 1980, 63-66 15 TH. C. Vriezen, Hoofdlijnen der theologie van het oude testament, 1974, 229-237 16 C. Graafland, Gedachten over het ambt, 1999, 94 17 J. de Wit / G. van der Geer / N.W. Slot, Psychologie van de adolescentie, 2004, 38 18 J. de Wit / G. van der Geer / N.W. Slot, Psychologie van de adolescentie, 2004, 39 19 J. de Wit / G. van der Geer / N.W. Slot, Psychologie van de adolescentie, 2004, 41 20 G.D.J. Dingemans, In de leerschool van het geloof, 1995, 42 21 L. Floor, De doop met de Heilige Geest, 1998,110 22 J. F. MacArthur, De charismatische verwarring, 1992 23 A.K. Ploeger en J.J. Ploeger-Grotegoed, De gemeente en haar verlangen. Van praktische theologie naar de geloofspraktijk van de gemeenteleden, 2001, 44 24 B. Kamphuis, Klare taal, De duidelijkheid van de Schrift, 1988, 13 25 G. Bilezikian, De kerk als gemeenschap, 1997, 17 26 B. Kamphuis, Klare taal, De duidelijkheid van de Schrift, 1988, 34 27 T. Hovestol, De farizeeër in de spiegel, 1997, 51 28 T. Hovestol, De farizeeër in de spiegel, 1997, 83 29 TH. C. Vriezen, Hoofdlijnen der theologie van het oude testament, 1974, 171 30 T. Hovestol, De farizeeër in de spiegel, 1997, 152 31 C.A. van Peursen, Cultuur in stroomversnelling, 1997, 21 32 Nog op te zoeken in de moudule 1e jaar 33 Nog op te zoeken in de moudule 1e jaar 34 C.A. van Peursen, Cultuur in stroomversnelling, 1997, 13 35 S. van der Werf, Allochtonen in de multiculturele samenleving, 2002, 113 36 G.Dekker en H.C. Stoffels, Godsdienst en samenleving, 2005, 9 37 I. Weeda, Samen leven – in liefde, vriendschap en familiezin, 12 38 I. Weeda, Samen leven – in liefde, vriendschap en familiezin, 12 39 I. Weeda, Samen leven – in liefde, vriendschap en familiezin, hfst.2




40

I. Weeda, Samen leven – in liefde, vriendschap en familiezin, hfst.4 E. H. Friedman, Van geslacht op geslacht, Gezinsprocessen in kerk en synagoge, 2001, 25 42 C. Graafland, Gedachten over het ambt, 1999 43 J. Hendriks, Terug naar de kern. Vernieuwing van de gemeente en de rol van de kerkenraad. Pleidooi voor een ‘gezamenlijke trektocht’, 1995 44 E. H. Friedman, Van geslacht op geslacht, Gezinsprocessen in kerk en synagoge, 2001 45 Nummer 47, 12e jaargang nr.3, Oktober 2003 46 N. Dijkstra-Algra en N. Viezee-de Kruik, deel2 Wie zijn wij? 47 B. Hybels, Courageous leadership, 2002, 33 48 G. Bilezikian, De kerk als gemeenschap, 1997, 159 49 Leadership, 1e jaargang nr.1, juni- augustus 2006 50 Visie, nummer 24, 11 t/m 17 juni 2005 51 A. Strauch, Leiderschap in de gemeente, 2002, 253 52 A. Plass, Waarom ik Jezus volg, 2001, 106 53 G.D.J. Dingemans, In de leerschool van het geloof, 1995, 43 54 M. te Velde, Gemeenteopbouw, 2, Bijbelse basisprincipes voor het functioneren van de christelijke gemeente 2e druk, 1993, 11 55 M. te Velde, Gemeenteopbouw, 2, Bijbelse basisprincipes voor het functioneren van de christelijke gemeente 2e druk, 1993, 17 56 M. te Velde, Gemeenteopbouw, 2, Bijbelse basisprincipes voor het functioneren van de christelijke gemeente 2e druk, 1993, 20 57 C. Graafland, Gedachten over het ambt, 1999, 321 58 M. te Velde, Gemeenteopbouw, 2, Bijbelse basisprincipes voor het functioneren van de christelijke gemeente 2e druk, 1993, 25 59 Nog opzoeken in module 1e jaar periode 1 60 Jurgens. Hendriks, Strategiese beplanning in die gemeente, 1992, 12 61 M. Bickle, Groeien in de profetische bediening, 1998,149 62 J. Hendriks, Terug naar de kern. Vernieuwing van de gemeente en de rol van de kerkenraad. Pleidooi voor een ‘gezamenlijke trektocht’, (2e druk)1995, 16 63 G. van den Brink, M. van Campen & J. van der Graaf, Gegrond geloof, Kernpunten uit de geloofsleer in bijbels, historisch en belijdend perspectief, 1996, hfst.XII 64 J. van Genderen en W.H. Velema, Beknopte gereformeerde dogmatiek, 1992, hfst.XIII 65 H. de Jong, Van oud naar nieuw, De ontwikkelingsgang van het Oude Testament naar het Nieuwe Testament, 2003 66 H. de Jong, Van oud naar nieuw, De ontwikkelingsgang van het Oude Testament naar het Nieuwe Testament, 2003, 86 - 110 67 P. Keller, Hoe een herder psalm 23 ziet, 1990 68 P. Keller, Hoe een herder psalm 23 ziet, 1990, 19 69 P. Keller, Hoe een herder psalm 23 ziet, 1990, 36 70 P. Keller, Hoe een herder psalm 23 ziet, 1990, 35 71 A. Grün, Bezielend leidinggeven, Impulsen vanuit de Regel van Benedictus van Nursia, 2002, 9 72 P. Keller, Hoe een herder psalm 23 ziet, 1990, 46 73 P. Keller, Hoe een herder psalm 23 ziet, 1990, 73 74 P. Keller, Hoe een herder psalm 23 ziet, 1990, 76 75 P. Keller, Hoe een herder psalm 23 ziet, 1990, 50 76 P. Keller, Hoe een herder psalm 23 ziet, 1990, 51 41




77

P. Keller, Hoe een herder psalm 23 ziet, 1990, 109 P. Keller, Hoe een herder psalm 23 ziet, 1990, 143 79 P. Donders, De leider als coach, 2002,11 80 M. te Velde, Gemeenteopbouw, 2, Bijbelse basisprincipes voor het functioneren van de christelijke gemeente 2e druk, 1993, 15 81 M. te Velde, Gemeenteopbouw, 2, Bijbelse basisprincipes voor het functioneren van de christelijke gemeente 2e druk, 1993, 42 82 J. Hendriks, Een vitale en aantrekkelijke gemeente. Model en methode van gemeenteopbouw, 1990, 56 83 M. te Velde, Gemeenteopbouw, 2, Bijbelse basisprincipes voor het functioneren van de christelijke gemeente 2e druk, 1993, 84 84 M. te Velde, Gemeenteopbouw, 2, Bijbelse basisprincipes voor het functioneren van de christelijke gemeente 2e druk, 1993, 92 85 M. te Velde, Gemeenteopbouw, 2, Bijbelse basisprincipes voor het functioneren van de christelijke gemeente 2e druk, 1993, 108 86 J. Hendriks, Een vitale en aantrekkelijke gemeente. Model en methode van gemeenteopbouw, 1990, 68 87 L. Floor, De gaven van de Heilige Geest in bijbels-theologisch perspectief, 1999, 40 88 L. Floor, De gaven van de Heilige Geest in bijbels-theologisch perspectief, 1999, 96 89 M. te Velde, Gemeenteopbouw, 2, Bijbelse basisprincipes voor het functioneren van de christelijke gemeente 2e druk, 1993, 19 90 L. Floor, De gaven van de Heilige Geest in bijbels-theologisch perspectief, 1999, 25 91 L. Floor, De gaven van de Heilige Geest in bijbels-theologisch perspectief, 1999, 29 92 C. Graafland, Gedachten over het ambt, 1999, 329 93 L. Floor, De doop met de Heilige Geest, 1998, 199 en 200 94 L. Floor, De doop met de Heilige Geest, 1998, 165 95 M. te Velde, Gemeenteopbouw, 2, Bijbelse basisprincipes voor het functioneren van de christelijke gemeente 2e druk, 1993, 47 96 M. te Velde, Gemeenteopbouw, 2, Bijbelse basisprincipes voor het functioneren van de christelijke gemeente 2e druk, 1993, 50 97 C. Graafland, Gedachten over het ambt, 1999, 131 98 C. Graafland, Gedachten over het ambt, 1999, 52 99 C. Graafland, Gedachten over het ambt, 1999, 54 100 J. Oswald Sanders, Spiritual leadership, 1994, 115 101 H.C. van der Meulen, De pastor als reisgenoot, 2004, 21 102 C. Graafland, Gedachten over het ambt, 1999, 119 103 M. Noorloos, Groeien bij de Bron, 2005, 80-81 104 A. Grün, Bezielend leidinggeven, 2002, 59 105 G.Dekker en H.C. Stoffels, Godsdienst en samenleving, 2005, 155 106 G. Bilezikian, De kerk als gemeenschap, 1997, 64 107 J. Hendriks, Een vitale en aantrekkelijke gemeente. Model en methode van gemeenteopbouw, 1990, 43 108 A. Grün, Bezielend leidinggeven, 2002, 87 109 A. Grün, Bezielend leidinggeven, 2002, 28 110 G.D.J. Dingemans, In de leerschool van het geloof, 1995, 253 111 A. Strauch, Leiderschap in de gemeente, 2002, 37 112 J. Hendriks, Een vitale en aantrekkelijke gemeente. Model en methode van gemeenteopbouw, 1990, 119 113 C. Graafland, Gedachten over het ambt, 1999, 59 78




114

L. Floor, De doop met de Heilige Geest, 1998, 170 M.D. Geuze, Profetie, onmisbaar voor de christelijke gemeente, 2004, 97 116 G.D.J. Dingemans, In de leerschool van het geloof, 1995, 281-282 117 B. Hybels, Courageous leadership, 2002, 182-183 118 G.Dekker en H.C. Stoffels, Godsdienst en samenleving, 2005, 59 119 J. hendriks, Terug naar de kern, Vernieuwing van de gemeente en de rol van de kerkenraad, 1995, 172 120 G. Bilezikian, De kerk als gemeenschap, 1997, 153-157 121 G. Bilezikian, De kerk als gemeenschap, 1997, 180 122 H.T. Blackaby & C.V. King, Een God van nabij, Hoe te leven in de dichte nabijheid van God door Zijn wil te kennen en te doen, 1999, 28 123 H.T. Blackaby & C.V. King, Een God van nabij, Hoe te leven in de dichte nabijheid van God door Zijn wil te kennen en te doen, 1999, 64 124 C. Graafland, Gedachten over het ambt, 1999, 202 125 J. hendriks, Terug naar de kern, Vernieuwing van de gemeente en de rol van de kerkenraad, 1995, 63 126 M.D. Geuze, Profetie, onmisbaar voor de christelijke gemeente, 2004, 82 127 G.D.J. Dingemans, In de leerschool van het geloof, 1995, 316 128 A. Strauch, Leiderschap in de gemeente, 2002, 26 129 G. Bilezikian, De kerk als gemeenschap, 1997, 133 130 Leadership, 1e jaargang nr.1, juni- augustus 2006 131 Idea, Gemeenteopbouwblad van de Evangelische Alliantie, 27e jaargang nr.4, Augustus 2006 132 G.S. Topchick, Plotseling manager, Oefening in leiderschap, 2004, 51 133 G.S. Topchick, Plotseling manager, Oefening in leiderschap, 2004, 11 134 G.S. Topchick, Plotseling manager, Oefening in leiderschap, 2004, 44 135 T. van de Kerkhof, De zeven zonden van leiderschap, 2005, 35 136 G.S. Topchick, Plotseling manager, Oefening in leiderschap, 2004, 22 137 T. van de Kerkhof, De zeven deugden van leiderschap, 2005, 54 138 T. van de Kerkhof, De zeven deugden van leiderschap, 2005, 37 139 T. van de Kerkhof, De zeven zonden van leiderschap, 2005, 7 140 T. van de Kerkhof, De zeven deugden van leiderschap, 2005, 12-13 141 T. van de Kerkhof, De zeven deugden van leiderschap, 2005, 20 142 B. Hybels, Courageous leadership, 2002, 37 143 B. Hybels, Courageous leadership, 2002, 42 144 E. H. Friedman, Van geslacht op geslacht, Gezinsprocessen in kerk en synagoge, 2001 145 J. Hendriks, Terug naar de kern, Vernieuwing van de gemeente en de rol van de kerkenraad, 1995, 61 146 M. Noorloos, Groeien bij de Bron, 2005, 61 147 B. Hybels, Courageous leadership, 2002, 38 148 C. Graafland, Gedachten over het ambt, 1999, 334 149 T. van de Kerkhof, De zeven deugden van leiderschap, 2005, 22 150 T. van de Kerkhof, De zeven zonden van leiderschap, 2005, 39 151 J. Hendriks, Een vitale en aantrekkelijke gemeente. Model en methode van gemeenteopbouw, 1990, 111 152 A. Grün, Bezielend leidinggeven, 2002, 53 153 M. Noorloos, Groeien bij de Bron, 2005, 58-59 154 T. Hovestol, De farizeeër in de spiegel, 1997, 127 115




155

M.D. Geuze, Profetie, onmisbaar voor de christelijke gemeente, 2004, 23 H.T. Blackaby & C.V. King, Een God van nabij, Hoe te leven in de dichte nabijheid van God door Zijn wil te kennen en te doen, 1999, 46 157 M. Harper, Hoe een christengemeente tot bloei kwam, 1980, 27 158 TH. C. Vriezen, Hoofdlijnen der theologie van het oude testament, 1974, 167-185 159 J. Oswald Sanders, Spiritual leadership, 1994, 81 160 G. van den brink, M. van Campen & J. van der Graaf, Gegrond geloof, Kernpunten uit de geloofsleer in bijbels, historisch en belijdend perspectief, 1996, 323 161 J. van Bruggen, Ambten in de apostolische kerk, 1984, 72 162 L. Payne, Luisterend bidden, Gods stem verstaan, 2006, 134 163 M. Harper, Hoe een christengemeente tot bloei kwam, 1980, 63-65 164 T. van de Kerkhof, De zeven deugden van leiderschap, 2005, 35 165 G.S. Topchick, Plotseling manager, Oefening in leiderschap, 2004, 61 166 J. van Bruggen, Ambten in de apostolische kerk, 1984, 158 167 A. Strauch, Leiderschap in de gemeente, 2002, 80-81 168 A.J. Remmelzwaal, Actief en afhankelijk, 2003, 59 169 A.J. Remmelzwaal, Actief en afhankelijk, 2003, 65 170 A.J. Remmelzwaal, Actief en afhankelijk, 2003, 68 171 A.J. Remmelzwaal, Actief en afhankelijk, 2003, 119 172 A.J. Remmelzwaal, Actief en afhankelijk, 2003, 120 – tabel 6.2 173 A.J. Remmelzwaal, Actief en afhankelijk, 2003, 121 – tabel 6.3 174 A.J. Remmelzwaal, Actief en afhankelijk, 2003, 128 175 A.J. Remmelzwaal, Actief en afhankelijk, 2003, 131 176 A.J. Remmelzwaal, Actief en afhankelijk, 2003, 122 177 A.J. Remmelzwaal, Actief en afhankelijk, 2003, 187 178 A.J. Remmelzwaal, Actief en afhankelijk, 2003, 188 en 189 179 C.R. Swindoll, David, Een man van passie & bestemming, 2002, 56 180 C.R. Swindoll, David, Een man van passie & bestemming, 2002, 94 181 C.R. Swindoll, David, Een man van passie & bestemming, 2002, 168 182 J. Hendriks, Een vitale en aantrekkelijke gemeente. Model en methode van gemeenteopbouw, 1990, 133 183 P.G. Swanborn, Basisboek sociaal onderzoek, 2002, 152 184 P.G. Swanborn, Basisboek sociaal onderzoek, 2002, tabel 152 185 R. Nauta, Ik geloof het wel, Godsdienstpsychologische studies over mens en religie, 1995, 37 186 P. Yancey, Bidden, 2007, 110 187 R. Nauta, Ik geloof het wel, 1995,128-129 188 J. Swieringa & B. Elmers, In plaats van reorganiseren, 1996, 21 189 J. Hendriks, Een vitale en aantrekkelijke gemeente. Model en methode van gemeenteopbouw, 1990, 93 190 J. Swieringa & B. Elmers, In plaats van reorganiseren, 1996, 14 191 J. Hendriks, Terug naar de kern. Vernieuwing van de gemeente en de rol van de kerkenraad, 1995, 128 192 J. Hendriks, Terug naar de kern. Vernieuwing van de gemeente en de rol van de kerkenraad, 1995, 129 193 N. Dijkstra-Algra & N. Viezee-de Kruik, Werken aan groei. Bouwstenen voor gemeenteopbouw, deel 6, Attent op talent. 194 J. Hendriks, Een vitale en aantrekkelijke gemeente. Model en methode van gemeenteopbouw, 1990, 111 156




195

J. Hendriks, Terug naar de kern. Vernieuwing van de gemeente en de rol van de kerkenraad, 1995, 154 196 J. Hendriks, Terug naar de kern. Vernieuwing van de gemeente en de rol van de kerkenraad, 1995, 158 197 J. Swieringa & B. Elmers, In plaats van reorganiseren, 1996, 34 198 J. Swieringa & B. Elmers, In plaats van reorganiseren, 1996, 36 199 J. Swieringa & B. Elmers, In plaats van reorganiseren, 1996, 35 200 J. Swieringa & B. Elmers, In plaats van reorganiseren, 1996, 37 201 J. Hendriks, Terug naar de kern. Vernieuwing van de gemeente en de rol van de kerkenraad, 1995, 85 202 J. Hendriks, Terug naar de kern. Vernieuwing van de gemeente en de rol van de kerkenraad, 1995, 87 203 J. Swieringa & B. Elmers, In plaats van reorganiseren, 1996, 47 204 J. Swieringa & B. Elmers, In plaats van reorganiseren, 1996, 82 205 J. Swieringa & B. Elmers, In plaats van reorganiseren, 1996, 85 206 J. Swieringa & B. Elmers, In plaats van reorganiseren, 1996, 58 207 J. Swieringa & B. Elmers, In plaats van reorganiseren, 1996, 63 208 J. Swieringa & B. Elmers, In plaats van reorganiseren, 1996, hoofdstuk 7 209 J. Hendriks, Terug naar de kern. Vernieuwing van de gemeente en de rol van de kerkenraad, 1995, 102 210 C. Graafland, Gedachten over het ambt, 1999, 304 211 C. Graafland, Gedachten over het ambt, 1999, 301 212 D. Willard, God verstaan. Groeien in vertrouwelijke omgang met God, 1999 213 D. Willard, God verstaan. Groeien in vertrouwelijke omgang met God, 1999, 10 214 D. Willard, God verstaan. Groeien in vertrouwelijke omgang met God, 1999, 30 215 D. Willard, God verstaan. Groeien in vertrouwelijke omgang met God, 1999, 61 216 D. Willard, God verstaan. Groeien in vertrouwelijke omgang met God, 1999, 78 217 D. Willard, God verstaan. Groeien in vertrouwelijke omgang met God, 1999, 75 218 D. Willard, God verstaan. Groeien in vertrouwelijke omgang met God, 1999, 86 219 D. Willard, God verstaan. Groeien in vertrouwelijke omgang met God, 1999, 86 220 D. Willard, God verstaan. Groeien in vertrouwelijke omgang met God, 1999, 111 221 E. Stanley Jones, The way, 1946, 283 222 D. Willard, God verstaan. Groeien in vertrouwelijke omgang met God, 1999, 55 223 D. Willard, God verstaan. Groeien in vertrouwelijke omgang met God, 1999, 121 224 D. Willard, God verstaan. Groeien in vertrouwelijke omgang met God, 1999, 124 225 D. Willard, God verstaan. Groeien in vertrouwelijke omgang met God, 1999, 19 226 D. Willard, God verstaan. Groeien in vertrouwelijke omgang met God, 1999, 24 227 D. Willard, God verstaan. Groeien in vertrouwelijke omgang met God, 1999, 104 228 D. Willard, God verstaan. Groeien in vertrouwelijke omgang met God, 1999, 119 229 D. Willard, God verstaan. Groeien in vertrouwelijke omgang met God, 1999, 217 230 D. Willard, God verstaan. Groeien in vertrouwelijke omgang met God, 1999, 47 231 D. Willard, God verstaan. Groeien in vertrouwelijke omgang met God, 1999, 34 232 D. Willard, God verstaan. Groeien in vertrouwelijke omgang met God, 1999, 42 233 D. Willard, God verstaan. Groeien in vertrouwelijke omgang met God, 1999, 59 234 H. Nouwen, Creative Ministry, 1978, 12 - 13



De schaapherder in de zandwoestijn

Recommend Documents