De rol van Georgië in de olie- en gasvoorziening van Europa Givi Taktakishvili De geïndustrialiseerde landen voorzien grote problemen op het gebied van hun energievoorziening. Ze gebruiken enorme hoeveelheden olie en gas, en hun verbruik zal alleen maar stijgen in de toekomst. De Europese landen hebben zelf slechts kleine reserves en dienen dus olie en gas te importeren. De voorraden zijn daarnaast niet evenredig verdeeld over de wereld. Rusland, Europa en de energiereserves in de Kaspische regio Rusland, Iran, Algerije, Kazachstan, Turkmenistan, Oezbekistan en Azerbeidzjan zijn landen met grote gasvoorraden op niet al te grote afstand van Europa. Rusland is op dit moment de belangrijkste gasleverancier van Europa. Momenteel voorziet het Russische gas in 24 procent van de Europese behoefte. Het aandeel hiervan in de Europese import zou op korte termijn zelfs nog kunnen toenemen. Het Russische gasleveringsbeleid levert echter problemen op. Nu de EU is begonnen met de liberalisering van haar energiemarkt, probeert Rusland juist de gasvoorziening aan de Europese landen te monopoliseren. Het is geen geheim dat een van de belangrijkste doelen van het Russische bewind het opbouwen van een zogenaamde ‘liberaal energie-imperium’ is. Moskou gebruikt zijn gas om de buurlanden in toom te houden – denk aan de ‘gasoorlogen’ tussen Rusland en Oekraïne, en tussen Rusland en Georgië. Rusland heeft enige tijd geleden een contract met Duitsland gesloten om de Noord–Europese Gaspijpleiding (NEG) onder de Baltische Zee aan te leggen. De Russen krijgen dus de mogelijkheid om hun gas direct naar West-Europa te vervoeren. Nu wordt dit nog gedaan via Oekraïne, Polen en Moldavië, die hun eigen gas overigens ook betrekken uit Rusland. Na de ingebruikname van de NEG zal het belang van deze doorvoerlanden als zodanig afnemen, terwijl de Russische invloed op de gasvoorziening aan deze landen juist zal toenemen. Rusland probeert tevens andere gasleveranciers in de Kaspische regio in zijn macht te krijgen. Landen rond de Kaspische Zee zoals Kazachstan, Turkmenistan en Oezbekistan, exporteren op dit moment gas naar Europa via Rusland, dat daardoor controle kan uitoefenen. Rusland doet daarnaast pogingen om controle te krijgen over de gastoevoer van Iran naar de EU. De groei van de Russische olie- en gaswinning zelf is beperkt wegens achterblijvende investeringen. Om aan de Russische invloed te ontkomen, zoeken veel Europese landen alternatieve gasleveranciers en pijpleidingen voor de transport van energie. Europa zou binnenkort extra gas van Azerbeidzjan, Kazachstan, Turkmenistan en Oezbekistan kunnen gaan betrekken, en wellicht ook van Iran. De eerste vier landen beheren samen een bewezen gasvoorraad van 9,13 biljoen m³, dat iets meer is dan Algerije, Noorwegen en Nederland gezamenlijk bezitten (8,42 biljoen m³). Iran heeft na Rusland de grootste bewezen gasvoorraad - 27,5 biljoen m³ tegenover 48 biljoen m³. De Kaspische regio was vroeger relatief onbelangrijk voor de energievoorziening aan de industriële landen. Na de inbedrijfstelling van de oliepijpleiding Baku–Tbilisi–Djeigan (BTD) in juni 2006 en van de gaspijpleiding Baku–Tbilisi–Erzrum (BTE) eind 2006, nam het belang van de regio toe. De oliepijpleiding BTD zal zijn maximale capaciteit van 50 miljoen ton olie per jaar naar verwachting in 2008 bereiken. Via deze pijpleiding wordt Azerbeidjaanse en Kazachse olie via Azerbeidzjan en Georgië naar de Turkse haven Djeigan vervoerd, die aan de Middellandse Zee ligt. De gaspijpleiding BTE zal zijn maximale capaciteit van 12 miljard m³ gas per jaar in 2011 bereiken en zal gas uit Azerbeidzjan via Georgië naar de Turkse stad Erzrum (in het noordoosten van het land) vervoeren. De Kaspische regio kan in de nabije toekomst de Europese afhankelijkheid van Russische olie en gas doen verminderen. Juist na de ‘gasoorlog’ van januari 2006 tussen Oekraïne en 1
Rusland is het belang van de Kaspische olie en gas toegenomen. Een nieuw voorstel is om de Kaspische regio via een gaspijpleiding met de Oost-Europese landen te verbinden. De toekomstige pijpleiding zou van Azerbeidzjan via Georgië, onder de Zwarte Zee naar Oekraïne moeten worden aangelegd. In de doorvoer van olie en gas van de Kaspische regio naar de Europese landen vervult Georgië een belangrijke rol. Georgië: doorvoerland van olie en gas Georgië zelf heeft weinig bewezen olie- en gasreserves. Het land is echter vanwege zijn geografische ligging van groot geopolitiek belang voor het Westen. Twee oliepijpleidingen (Baku–Batumi/Poti en de BTD) en twee gaspijpleidingen (de Transkaukasische gaspijpleiding en de BTE) lopen dwars door dit land. Daarnaast vervoeren Azerbeidzjan en Kazachstan hun olie ook per spoor naar de Georgische havens Batumi en Poti aan de Zwarte Zee. In de nabije toekomst gaat de oliepijpleiding Odessa–Brodi functioneren. Tankers uit Batumi en Poti, gevuld met olie afkomstig uit Azerbeidzjan en Kazachstan, dragen hun lading over aan deze nieuwe pijpleiding. Ook hebben Azerbeidzjan, Georgië en Turkije een overeenkomst voor een nieuwe spoorverbinding gesloten. Het is de bedoeling dat Baku door middel van de spoorweg via Tbilisi met de Turkse stad Kars wordt verbonden. Via dit spoor kan Azerbeidjaanse en Kazachse olie naar Europa worden vervoerd. Ook zou het belang van Georgische olie en gas zelf in de toekomst kunnen toenemen voor Europa. Volgens deskundigen van Chevron zouden er zich op het continentale plat aan de Georgische zijde van de Zwarte Zee grote olie- en gasvelden bevinden. Dat is belangrijk nieuws voor het land, omdat de Georgiërs tot nu toe van buitenlandse leveranciers afhankelijk zijn. Vroeger ontving Georgië alleen gas van Rusland, via de Transkaukasische gaspijpleiding. Via deze leiding krijgt ook Armenië Russisch gas. Na de ‘gasoorlog’ tussen Georgië en Rusland trachtten Georgië en Armenië een alternatieve gasvoorziening te vinden. Armenië begon met de aanleg van een gaspijpleiding om gas van Iran te kunnen betrekken. Maar Rusland sliep niet. Het land wilde de Transkaukasische gaspijpleiding kopen van Georgië en de controle overnemen van de pijpleiding tussen Iran en Armenië. Als Rusland de Transkaukasische en Armeens–Iraanse gaspijpleidingen zou beheersen, dan zou het de kans krijgen ook een deel van het Iraanse gas voor de uitvoer naar Europa onder zijn controle te krijgen. Daarom probeerde Rusland Georgië ervan te overtuigen de Transkaukasische pijplijn over te dragen, onder voorwendsel dat Georgië de hoge onderhoudskosten ervan niet zou kunnen ophoesten. Dit lukte echter niet. Op aanraden van de Verenigde Staten sloeg Georgië het Russische aanbod om de Transkaukasische gaspijpleiding te privatiseren af. Georgië heeft dankzij het Amerikaanse programma ‘Millennium Challenge’ voldoende financiële middelen om de pijplijn te repareren en te onderhouden. Om succes te hebben als doorvoerland, dient Georgië wel politiek stabiel en vreedzaam te zijn. Het land kent echter twee sluimerende conflicten: een in Abchazië en een in ZuidOssetië. Vlakbij deze onrustige regio’s bevinden zich olie- en gaspijpleidingen, evenals belangrijke spoorwegen. Het is van groot belang dat Georgië zoekt naar een vreedzame oplossing van deze conflicten. Dit hangt echter niet alleen van Georgië af. De Russische rol in de Georgische conflicten Zoals Moskou begin jaren negentig een ‘vijfde colonne’ gebruikte in de Baltische Staten om zo onrust te zaaien, zo gebruikt het Kremlin nu de opstandige republieken Abchazië en ZuidOssetië om Georgië te destabiliseren. De huidige situatie is anders dan die van begin jaren negentig, want Rusland heeft andere doelstellingen. Dat Georgië belangrijk is voor de doorvoer van olie en gas naar Europa is een doorn in het oog van Rusland, dat zijn streven naar een ‘energie-imperium’ gedwarsboomd ziet. Verschillende Russische politici tonen hun onvrede met de pro-westerse koers van Georgië en zijn streven om NAVO- en EU-lid te
2
worden. Rusland probeert Georgië op verschillende manieren te dwarsbomen. Het land steunt de Abchazische en Zuid-Ossetische separatisten, en daarnaast belet het Georgië deze conflicten vreedzaam op te lossen. Om de separatistische groeperingen militair te steunen, heeft de Russische geheime dienst (FSB) in 1992 de zogenaamde ‘Confederatie van Kaukasische Bergvolkeren’ opgericht. Dit is een paramilitaire organisatie die bestaat uit de leden van de FSB, soldaten van het Russische leger en kozakken. Een klein deel van de organisatie bestaat uit leden van de Kaukasische bergvolkeren. Hun leiders dreigen geweld te zullen gebruiken tegen het Georgische gezag. De separatistische leiders reizen bijna iedere maand af naar Moskou, waar ze te horen krijgen wat ze dienen te doen, en hoe ze dat dienen uit te voeren. Rusland coördineert zijn beleid met de separatisten, maar bijna nooit met de Georgische regering. Hoewel Rusland officieel optreedt als bemiddelaar in deze conflicten, steunt het in werkelijkheid dus de separatisten.1 Bovendien heeft Rusland ervoor gezorgd dat op belangrijke posten in de separatistische bewegingen medewerkers van zijn geheime dienst zijn aangesteld. Men zou kunnen zeggen dat Rusland de separatistische regio’s in zijn zak heeft. De Russen proberen de separatisten op te zetten tegen de Georgiërs die wonen in de landen die na het uiteenvallen van de Sovjetunie onafhankelijk van Moskou werden. Ze willen hen afschrikken en hen dwingen te vertrekken. Het Georgische Ministerie van Buitenlandse Zaken informeert de Verenigde Naties en de Europese Unie regelmatig over schendingen van de mensenrechten. Het Russische beleid en de Russische ‘vredesmacht’ in de regio beletten toenadering tussen Abchaziërs en Zuid-Ossetiërs aan de ene, en Georgiërs aan de andere kant. Rusland doet er alles aan om de conflicten te laten voortbestaan om zo zijn invloed in Georgië te behouden. Tot nu toe denken veel westerse politici dat Georgië met behulp van Russische bemiddeling deze conflicten kan oplossen. Maar ze duren inmiddels 14 jaar. Daarom vinden de Georgiërs dat de tijd rijp is om de Russische vredesmacht door een internationale vredesmacht te vervangen. Georgië heeft hiervoor de steun nodig van de VN, de EU, de VS en anderen. Rusland is vanzelfsprekend mordicus tegen. Met zijn beleid zorgt Rusland niet voor onafhankelijkheid van de Abchaziërs. Moskou verdedigt mijns inziens alleen zijn eigen belangen. Een voorbeeld hiervan is een Russische actie tijdens de laatste ‘presidentsverkiezingen’ in de separatistische regio. Toen de Abchaziërs in plaats van de Russische beschermeling hun eigen kandidaat kozen, ontstak Rusland in woede. De Russen sloten hun grenzen voor Abchaziërs en blokkeerden de Russische markt voor Abchazische landbouwproducten. In werkelijkheid waren er nauwelijks verschillen tussen de beide presidentskandidaten, maar Rusland wilde dat de Russische kandidaat zou winnen. De zogenaamde ‘verkiezingen’ werden verder overigens door niemand erkend. Regelmatig onderbreekt Rusland de elektriciteit- en gasvoorziening naar Georgië. De beide landen zijn slechts met een autoweg van Vladikaukas naar Tbilisi door de Kaukasische bergketen via de Darialivallei met elkaar verbonden. Rusland sloot enige tijd geleden deze autoweg en de grens met Georgië af. De grenzen tussen de Abchazische en Zuid-Ossetische gebieden en Rusland zijn overigens wel open, om de separatisten van Russische wapens en huursoldaten te kunnen voorzien. Met deze en andere maatregelen wil Rusland Georgië als geopolitiek kruispunt en doorvoerland beheersen, en wil het dat het land de Russische politieke lijn aanvaardt, in plaats van een westerse koers te varen. Moskou wil Georgië zwak houden, omdat het zo het makkelijkst is te controleren. Op het eerste gezicht bestaat er geen verband tussen de smeulende conflicten in de separatistische regio’s, en de doorvoer van olie en gas naar het Westen. Ongehinderde doorvoer vereist echter een stabiele politieke situatie in de desbetreffende regio. Door het
3
vuurtje van de conflicten smeulend te houden, controleert het Russische bewind de toestand in de regio en in de hele Kaukasus. Zo bezien heeft Rusland een troef in handen om zijn invloed niet alleen in Georgië, maar ook in Europa te vergroten. Georgië heeft stabiliteit nodig Stabiliteit is van vitaal belang voor de economische ontwikkeling van Georgië. Stabiliteit is ook belangrijk voor de ontwikkeling van het land als een belangrijk doorvoerland, niet alleen van olie en gas, maar ook van allerlei goederen die vanuit Azië naar Europa en vice versa worden vervoerd. Om dit te bereiken, tracht Georgië zijn interne conflicten op een vreedzame manier op te lossen. Georgië vraagt hierbij de hulp van de internationale gemeenschap. President Michail Saakashvili hield tijdens de 61ste Algemene Vergadering van de Verenigde Naties een toespraak over de genoemde conflicten. Hij beschuldigde Rusland van de bezetting en de annexatie van Georgische regio’s. Hij vroeg namens de ‘Internationale Organisatie van Georgië, Oekraïne, Azerbeidzjan en Moldavië’ (GOAM) dat de VN Georgië, Azerbeidzjan en Moldavië tegen de “Russische agressie” zou beschermen. Hij stelde ook dat het belangrijk is dat organisaties als de VN, de EU en de OVSE zich actiever gaan bemoeien met deze regio’s om de verschillende conflicten op te lossen.2 Tot nu toe probeert de Russische regering de internationale gemeenschap eenzijdige informatie over deze conflicten te verstrekken.3 Georgië eist dat de Russische vredesmacht in Abchazië en ZuidOssetië wordt vervangen door een internationale vredesmissie. Georgië verwacht veel van de ‘geïntensiveerde dialoog’ met de NAVO en van een verdere uitwerking van het Nabuurschapsbeleid met de EU 4 om het Russische streven naar bezetting en annexatie van vreemde gebieden te belemmeren. Een van de belangrijkste problemen van Georgië is de achtergebleven economie. Hierdoor wordt het vreedzaam oplossen van de interne conflicten bemoeilijkt. Na de Rozenrevolutie van november 2003 vonden veel positieve economische ontwikkelingen plaats. In de periode van 2004 tot 2006 groeide de staatsbegroting van Georgië tot zeven maal zijn oorspronkelijke omvang. Ook is het niveau van de corruptie aanzienlijk verminderd. Ondanks deze positieve ontwikkelingen blijven er economische problemen. Het niveau van de werkloosheid is bijvoorbeeld te hoog; de handelsbalans met het buitenland is negatief – Georgië importeert drie keer meer dan het exporteert; de energielevering is nog niet gegarandeerd, enzovoort. De Georgische regering moet dus meer aandacht besteden aan de versnelling van de economische ontwikkeling van het land. Op de korte termijn kan Georgië middels een effectief gebruik van zijn economische en intellectuele potentie met een liberale markteconomie een aantal problemen oplossen. Hoewel het land een grote hoeveelheid steenkool bezit, gebruikt het die niet om zijn afhankelijkheid van Rusland te verminderen. Een economisch hoogontwikkeld Georgië kan aantrekkelijk zijn voor de bevolkingsgroepen met separatistische neigingen. Tegenover een ontwikkeld Georgië zal Rusland zich ook niet zo onbeschaamd opstellen zoals nu het geval is. Rusland en Europa: toenadering is nodig De recente gasoorlog tussen Rusland en zijn buurlanden Oekraïne, Moldavië en Georgië, en het Russische beleid van beïnvloeding van de Georgische opstandige regio’s, zijn een waarschuwing voor de buurlanden van Rusland (in Europa en daarbuiten) om een meer behoedzame politiek ten aanzien van dit land te voeren. Het Russische bewind zou zijn beleid moeten richten op het respecteren van de territoriale integriteit van zijn buurlanden en moeten afzien van een beleid met een dubbele moraal. Rusland moet weten dat de Europese belangen in de Kaukasus en in Georgië niet minder belangrijk zijn dan zijn eigen belangen. Zoals Europa behoefte heeft aan Russische energiereserves, zo heeft Rusland behoefte aan harde Europese valuta. Op basis van berekeningen concluderen deskundigen
4
dat de overschakeling op alternatieve energiebronnen de EU 40 tot 60 miljard dollar zou kosten. Maar wanneer Rusland zou besluiten olie en gas aan Azië te leveren in plaats van aan Europa, dan kost dat het land 50 tot 70 miljard dollar.6 De EU zoekt noodgedwongen extra energiebronnen omdat het energieverbruik in de EU sneller stijgt dan de energieproductie in Rusland.7 Daarom spelen de Kaspische en de Kaukasische regio’s een grote rol in de alternatieve energievoorziening van de EU. Om die reden probeert de Unie een rol te spelen bij de oplossing van de conflicten in Georgië. Iedereen beseft dat Rusland een belangrijk land blijft, en dat het enorme olie- en gasreserves heeft, evenals een grote markt. Het hebben van goede politieke en economische contacten met Rusland is belangrijk. Maar dit is moeilijk te realiseren omdat de EU en anderen aan de ene kant, en Rusland aan de andere niet op één lijn zitten. De EU probeert stap voor stap de Georgische geschillen op te lossen en de Russische houding tegenover Georgië te veranderen. Van zijn kant moet Georgië zich inspannen zijn economische ontwikkeling te versnellen om voor separatisten economisch aantrekkelijker te worden. Ook dient de Georgische regering samen met de Abchaziërs en Zuid-Osseten actief directe contacten te leggen zonder bemiddeling van Rusland, en tot een vergelijk te komen. Het geeft de EU meer argumenten om Rusland te stimuleren om zijn mijns inziens agressieve beleid jegens Georgië te wijzigen in een meer vreedzaam en constructief beleid. De Kaukasus, en daarmee Georgië, vormt een van de belangrijkste geografische ‘kruispunten’ ter wereld. Vroeger liep de beroemde handelsroute van de Aziatische landen naar Europa, de zogeheten Zijderoute, door dit gebied. Tijdens het Sovjetbewind waren de Kaukasus en Georgië afgezonderd van de buitenwereld. Nu dreigt deze regio weer in een dergelijke situatie terecht te komen. Tegenwoordig kruisen hier de belangen van veel grote landen elkaar. Rusland verloor na het uiteenvallen van de Sovjetunie zijn alleenheerschappij in de regio, vandaar dat het Kremlin zich nu zo opstelt. De Kaukasus en Georgië moeten geen slagveld van de belangen van de grootmachten worden. De grote spelers zullen er juist moeten samenwerken om de regio zich vreedzaam te laten ontwikkelen. Dr. G. Taktakishvili was lid van het Georgische parlement van 1990 tot 1992. Hij onderzoekt sociale, economische en politieke problemen in verschillende landen.
1. A. Cohen, “Georgia…on Russia’s mind”, The Washington Times, 20 oktober 2006. 2. M. Saakashvili, president van Georgië, 61ste jaarlijkse Algemene Vergadering van de Verenigde Naties, 23 september 2006, op: www.president.gov.ge. 3. W. Bax, “Poetin belooft EU-leiders niets”, Trouw, 21 oktober 2006. 4. S. Volbeda, “Europees Nabuurschapbeleid op de Proef. Wat doet de EU met haar Nieuwe Oostelijke Buurlanden?”, Internationale Spectator, juni 2006. 5. G. Bezhuashvili, minister van Buitenlandse Zaken van Georgië, "Tbilisi Calls for United European Voice to Support Georgia”, Euro News, 10 november 2006. 6. I.J.H. Bozon, W.J. Campbell, Th. Vahlenkampp, “Charting an Energy Alliance”, Forbes, 10 april 2006. 7. B. Ferrero-Waldner, “Europe Wants Russia and Georgia to Normalize Relations as Soon as Possible and to Restart Settling Conflicts”, Interfax, 19 oktober 2006.
5
