De relatie tussen de gebruikers van de voedselbank en Sociaal Juridische dienstverleners

De relatie tussen de gebruikers van de voedselbank en Sociaal Juridische dienstverleners

Naam

: Hanneke Geurts

Studentnummer

: 1519699

Opleiding

: SJD deeltijd

Jaar

: 2008/2009

Scriptiebegeleider

: Rietje Obers en Ira Schuller

Inhoudsopgave Inhoudsopgave.......................................................................................................................1

1Onderzoeksopzet .................................................................................................................4 1.1Inleiding ................................................................................................................................4 1.2Probleemomschrijving ..........................................................................................................4 1.3Aanleiding .............................................................................................................................5 1.4Doelstelling ...........................................................................................................................6 1.5Vraagstelling .........................................................................................................................6 1.6Relevantie.............................................................................................................................7 1.7Opbouw scriptie ....................................................................................................................8 1.8Onderzoeksmethode ............................................................................................................9 1.9Bronnen ................................................................................................................................9 2Thema: De voedselbank en de gebruiker van de voedselbank .....................................10 2.1Inleiding ..............................................................................................................................10 2.2Mogelijke oorzaken.............................................................................................................10 2.3Wat is een voedselbank?....................................................................................................12 2.4De eerste Nederlandse voedselbank..................................................................................12 2.4.1De voedselbank als organisatie ..............................................................................12 2.4.2Citeria......................................................................................................................13 2.4.3Voedselbank Hilversum ..........................................................................................14 2.4.4Het uitdelen van de voedselpakketten ....................................................................15 2.4.5Verwijzingen............................................................................................................15 2.4.6Samenstelling huishoudens ....................................................................................16 2.4.8Gebruik van bijzondere (gemeentelijke) regelingen................................................16 2.4.9Bron van inkomsten ................................................................................................17 2.4.10Hoogte van het netto inkomen ..............................................................................17 2.5Organigram ........................................................................................................................18 2.6Diepte-interviews met klanten van de voedselbank. ..........................................................18 3Gemeente Hilversum..........................................................................................................26 3.1Inleiding ..............................................................................................................................26 3.2De rol van de overheid........................................................................................................26 3.3De rol van gemeenten ........................................................................................................26 3.3.1Wettelijke regelingen...............................................................................................27 3.3.2Autonoom beleid .....................................................................................................28 3.4Armoedebeleid na de WWB ...............................................................................................28 3.6Uitkeringen .........................................................................................................................29 3.6.1Financiële vergoedingen en regelingen ..................................................................29 3.7Rechten en plichten ............................................................................................................29 3.8Informatieloket Rondkomen................................................................................................30 3.9Schulden.............................................................................................................................30 3.10Eigen bevindingen ............................................................................................................30

4De Sociaal Juridische dienstverlener...............................................................................31 4.1Inleiding ..............................................................................................................................31 4.2Maatschappelijke ontwikkelingen ......................................................................................32 4.3Discretionaire ruimte...........................................................................................................32 4.3.1Discetionaire ruimte op de as wet- en regelgeving ↔cliënt ....................................33 4.3.2Discretionaire ruimte op de as client-beleid ............................................................33 4.3.3Dicretionaire ruimte in relatie werker- cliënt ............................................................33 4.3.4Voor- en nadelen van discretionaire ruimte ............................................................34 4.4Kwaliteit van dienstverlening ..............................................................................................34 4.5Doelgroep van de Sociaal Juridisch dienstverlener............................................................34 5Antwoord op de gestelde vragen......................................................................................36 5.1Personalia/algemene kenmerken .......................................................................................36 5.1.1Landelijke samenstelling huishoudens....................................................................36 5.2Hoe is het zover gekomen ..................................................................................................37 5.3Ervaringen met SJD dienstverleners / hulpverlener ...........................................................40 5.3.1Algemeen oordeel ...................................................................................................40 5.3.2Doorverwijzing.........................................................................................................40 5.3.3Concrete ervaringen................................................................................................40 5.3.4Het gebruik van discretionaire ruimte......................................................................43 Bronnenlijst (was blz 53-54) ..............................................................................................47 Bijlage: Interviews (was blz. 55).........................................................................................47

1 Onderzoeksopzet 1.1 Inleiding Het onderwerp voedselbanken is recent regelmatig in het nieuws geweest door middel van televisiepersoonlijkheden die voedselbanken bezoeken. Onder ander Herman Den Blijker, de televisiekok, die een maaltijd maakte voor de vele vrijwilligers. En in een achtdelige docusoap zijn Rene en Natasja Froger met hun gezin een maand lang op bijstandniveau gaan leven. Met deze serie wilde de familie Froger aandacht vragen voor de sluimerde problematiek van mensen die op bijstandniveau moeten leven en voor de Voedselbank in het bijzonder. Froger vindt het absurd dat een docusoap als deze nodig is, vertelt hij: “Het is eigenlijk triest dat er in zo’n welvaartsland als Nederland mensen van de Voedselbank moet leven. Helaas is ’t zo. Voor mensen in zulke omstandigheden kun je alleen maar respect opbrengen.” 1 Ook wordt er regelmatig over geschreven in de papieren media. Het onderwerp is actueel. Steeds meer mensen met een (te) laag inkomen kloppen aan bij voedselbanken, kledingbank en sociale supers.

1.2 Probleemomschrijving De vraag naar voedselhulp blijkt explosief te groeien en dit maakt de behoefte aan voedselhulp duidelijk. De voedselbanken maken een groep zichtbaar die het moeilijk heeft om, al dan niet tijdelijk, te ‘overleven’ in onze welvaartsamenleving. Uit een klantenanalyse in opdracht van het ministerie van Sociale Zaken komt naar voren dat bijna driekwart van de ondervraagden een uitkering heeft. Het gaat vooral om bijstand- en WW – uitkeringen. Acht procent heeft een baan en vijf procent zegt helemaal geen inkomen te hebben. Van de mensen met schulden zegt ruim een kwart in de problemen te zijn gekomen doordat zij gemakkelijk krediet of een lening konden krijgen. Slechts ruim een derde maakt gebruik van hulp bij het aflossen van schulden. Krap een derde van de gebruikers van de voedselbank maakt gebruik van bijzondere bijstand. Veel klanten van de voedselbank hebben schulden. Het gaat om 83% van de voedselbankgebruikers. Behalve financiële problemen, hebben zij vaak ook andere problemen: 84% van de voedselbankgebruikers maakt gebruik van hulpverlening, zoals maatschappelijk werk. Opvallend is dat gebruikers van de voedselbank in veel gevallen geen gebruik maken van gemeentelijke voorzieningen zoals bijzondere bijstand, schuldhulpverlening en kwijtschelding van gemeentelijke lasten.

1

2

http://www.journaal.nl/2008/08/19/familie-froger-leeft-een-maand-van-voedselbank-en-

kringloopwinkel.html 2

http://www.ggd.nl/ggdnl/uploaddb/downl_object.asp?atoom=35198&VolgNr=343 Eindrapport

klantenanalyse, in opdracht van het ministerie van Sociale Zaken 4

Naast het gegeven dat er blijkbaar in Nederland het verschijnsel voedselbank noodzakelijk is blijkt uit onderzoek van Regioplan 3 in opdracht van het ministerie SZW dat de bezoekers van de voedselbank de mogelijkheden voor de minima – aangeboden door de gemeentelijke overheidsdiensten – in onvoldoende mate kennen en deze dan ook onderbenutten. In een reactie op het rapport hebben minister de Geus en staatssecretaris Van Hoof van SZW het accent gelegd op de onderbenutting van bestaande voorzieningen als bijzonder bijstand en kwijtschelding van lokale heffingen, en het beperkte bereik van schuldhulpverlening (in welke vorm dan ook) onder deze groep. De Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) sluit zich hierbij aan.

Vermoedelijk speelt dat Sociaal Juridische dienstverleners gefocust zijn op de concrete vraag van de cliënt waardoor de Sociaal Juridische dienstverleners te weinig oog hebben voor het beperkte zicht die cliënten hebben op de mogelijkheden die er zijn vanuit de gemeente. Ze weten niet wat ze niet weten en vragen slechts wat ze wel weten. De Sociaal Juridische dienstverlener verkent onvoldoende de totale situatie van de cliënt, in dat geval zou namelijk meer kunnen worden aangeboden.

Ook in de regio Utrecht bestaat er bij de uitvoerende instellingen van Voedselbanken, namelijk de voedselbank in Hilversum, de zorg of deze groep in voldoende mate gebruik maakt van de gemeentelijke en andere voorzieningen voor de minima. En zo niet, hoe dat dan kan. Waarom vinden mensen wel de weg naar de voedselbank maar niet naar de schuldhulpverlening, sociale dienst of laagdrempelige juridische hulp? Zijn deze mensen voldoende geïnformeerd over bestaande voorzieningen? Schiet de voorlichting te kort? Wat zijn de ervaringen geweest tussen voedselbank gebruikers en de Sociaal Juridisch dienstverlener? Wat kan beter in de voorlichting over de mogelijkheden van de gemeentelijke diensten?

1.3 Aanleiding In het kader van de opleiding Sociaal Juridische Dienstverlening wordt een onderzoek vereist waarbij de rol van een Sociaal Juridisch dienstverlener centraal staat. Het gaat om een kwalitatief onderzoek, waar 12 studiepunten voor staan en een tijdsperiode van 6 maanden. Vanwege de affiniteit van de onderzoeker met kwetsbare doelgroepen en de eigen rol als Sociaal Juridisch opgeleid dienstverlener binnen een gemeente heb ik gekozen om mee te doen aan een onderzoek wat is opgezet door de Hogeschool Utrecht. 3

2006 Klantenanalyse voedselbank. Eindrapport beleidsonderzoek in opdracht van het Ministerie

van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. Amsterdam: Regioplan 5

De Hogeschool Utrecht wil in samenwerking met de instellingen rond voedselbanken een onderzoek doen naar de vraag waarom een bepaalde groep niet bereikt wordt als het gaat om gemeentelijke voorzieningen en diensten. Zij denken hierbij aan het opzetten van een kwalitatief onderzoek. Dit zou kunnen via een gebruikersonderzoek bij verschillende voedselbanken, door onderzoekers op HBO –niveau. Lokaal onderzoek dus, afgestemd op een bepaalde voedselbank en de voorzieningen die een bepaalde gemeente biedt.

Het onderzoek wordt opgezet door Rietje Obers en Ira Schuller onder leiding van Hans van Ewijk en Lia van Doorn. Rietje Obers is advocaat, docent aan de Hogeschool Utrecht en initiatiefnemer in het outreachend werken. Ira Schuller is gastdocent aan de Hogeschool Utrecht, trajectbegeleider en beleidsmedewerker van Stichting Gids. Hans van Ewijk is lector en voorzitter van het kenniscentrum sociale innovatie en doet onderzoek naar hoe je mensen kunt stimuleren om te participeren. Lia van Doorn is lector Innovatieve Maatschappelijke Dienstverlening bij de Hogeschool Utrecht en promoveerde bij de Universiteit Utrecht op het proefschrift ‘Een tijd op straat’.

1.4 Doelstelling Door middel van deze scriptie wil ik Sociaal Juridisch dienstverleners en beleidsmakers meer inzicht geven in welke factoren belemmerend of stimulerend werken ten aanzien van het verkrijgen van voldoende gemeentelijke voorzieningen door voedselbank gebruikers in de gemeente Hilversum.

1.5 Vraagstelling Om de doelstelling te realiseren is de volgende vraag geformuleerd: Wat zijn de ervaringen van de gebruikers van de voedselbank in Hilversum met sociaal Juridische dienst- en andere hulpverleners?

De centrale vraag verdeel ik onder in thema’s en subvragen:

Thema 1: De voedselbank en de gebruiker van de voedselbank -

Hoe zijn de voedselbanken In Nederland en Hilversum ontstaan?

-

Welke criteria hanteren voedselbanken?

-

Wie maken gebruik van de voedselbank en hoe is het zover gekomen?

-

Wat zijn de ervaringen van de gebruiker van de voedselbank met Sociaal Juridische

dienstverleners?

Thema 2: Gemeente Hilversum 6

-

Wat is de visie en doelstellingen van de afdeling sociale zaken in Hilversum?

-

Welke gemeentelijke voorzieningen zijn er in gemeente Hilversum

-

Aan welke voorwaarden moet men voldoen om in aanmerking te komen voor een

voorziening?

Thema 3: De Sociaal Juridische dienstverlener -

Wat doet een Sociaal Juridisch dienstverlener?

-

Beschikt de Sociaal Juridisch dienstverlener over voldoende competenties om de

mogelijke onderbenutting van gemeentelijke voorzieningen te verbeteren? -

Welke

bagage

(wet-

en

regelgeving,

kennis,

discretionaire

ruimte,

organisatievermogen) heeft de Socaal Juridisch dienstverlener?

1.6 Relevantie Nu de vraagstelling bekend is kan ik mij in deze scriptie richten op degene voor wie dit onderwerp van belang is en voor wie het waarde heeft. De

Sociaal

Juridische

dienstverlener

is

volgens

Ronald

Breemer,

tot

2006

loopbaanadviseur van de Hogeschool Utrecht, gek op regeltjes, wetten, verordeningen en protocollen. Helaas houden juist die cliënten, waar de Sociaal Juridische dienstverlener mee te maken heeft, helemaal niet van regeltjes en wetten. Er is weinig tot geen literatuur over deze discrepantie in karakters. Dat is opmerkelijk gezien het feit dat veel Sociaal Juridische dienstverleners worden ingezet om de burger wegwijs te maken in een land van overvloedige regels. Diverse sociaal juridische dienstverlenende instanties, zoals het Juridisch Loket en Bureau Sociaal Raadslieden hebben als missie om de burger op een open en transparante manier gratis hoogwaardige juridische informatie en advies te verstrekken. Publieke organisaties die landelijk opereren en voor iedereen gemakkelijk en toegankelijk bereikbaar zijn, die zakelijk en betrouwbaar de weg wijst in het recht. Hulpverleners die graag problemen aanpakken en oplossen. Is het probleem ‘niet goed omgaan met geld’, dan is een cursus budgetteren de oplossing. De hulpverlener kan concreet aan de slag. Is het probleem ‘onvoldoende gebruik van minimavoorzieningen’, dan is het duidelijk welke acties moeten worden ondernomen. Echter de situatie van de voedselbankgebruiker kan niet verkleind worden tot behandelbare en benoembare problemen. De voedselbankgebruiker is veelal iemand met meervoudige problemen 4 . De praktijk laat zien dat veel voedselbankgebruikers uit de reguliere hulpverlening zijn gevallen. De conclusie dat deze mensen op een andere manier geholpen moeten worden ligt voor de hand. De voedselbanken hebben kennelijk een werkwijze ontwikkeld waardoor ze het vertrouwen hebben gewonnen van hun klanten. Het bestaan en de werkwijze van

4

Raf Janssen; Het perspectief van voedselbanken 7

voedselbanken geven aan dat de gebruikelijke hulpverlening aan mensen in nood anders kan en deels ook anders moet.

Ik hoop met deze scriptie een bijdrage te kunnen leveren aan inzicht en begrip onder de volgende doelgroepen: ¾

Alle klanten die gebruik maken van een voedselbank. Dit is tevens mijn primaire

onderzoeksgroep. Door middel van dit onderzoek wil ik hun ervaringen met SJDhulpverleners in kaart- en onder de aandacht brengen. ¾

Gemeente Hilversum. Hoewel ik mij het liefst tot de overheid en politiek wil richten,

beperkt ik mij tot de gemeente Hilversum. Mogelijk is de gemeente Hilversum de eerste gemeente in Nederland waar de voedselbank overbodig is, en zijn zij een voorbeeld voor de rest van Nederland. Voedselbanken zijn in de ogen van gemeentelijke bestuurders vindplaatsen van mensen die terug geleid moet worden naar een meer structurele oplossing van hun problemen. Naar hun idee kunnen gemeenten die structurele oplossing bieden. Ik hoop met deze scriptie inzicht te geven in de werkwijze die de voedselbanken hebben ontwikkeld om het vertrouwen van hun klanten te winnen en dat de voedselbank niet als een soort van vindplaats wordt beschouwd om in contact te komen met mensen die ze anders niet bereikt. ¾

Sociaal Juridische dienstverleners die te maken hebben met alle soorten van

voorzieningen. Hier kan het gaan om uitvoerders, beleidsmedewerkers, belangbehartigers en toetsers. Ik wil Sociaal Juridische diensverleners laten inzien dat barmhartigheid en gerechtigheid dicht bij elkaar staan. Een mens kan in nood komen door een instantie of een wet, voor iedere Sociaal Juridische dienstverlener is er ruimte om met barmhartigheid de handhaving van de wet te corrigeren: discretionaire bevoegdheid.

1.7 Opbouw scriptie Het eerste hoofdstuk introduceert het onderwerp, de vraag- en doelstelling en de relevantie van deze scriptie. In het tweede hoofdstuk richt ik mij op de achtergrond en het ontstaan van de voedselbanken in Nederland en komt de praktijk door middel van interviews aan de orde. Omdat ik het onderzoek in Hilversum ga doen lijkt het mij zinvol om ook het ontstaan en de achtergrond van de voedselbank in Hilversum te beschrijven. Het derde hoofdstuk beschrijft de gemeentelijke voorzieningen van de gemeente Hilversum en de wettelijke voorwaarden waaraan een cliënt moet voldoen om in aanmerking te komen voor een voorziening. Ook geef ik een korte weergave van mijn gesprekken die ik heb gevoerd met een medewerker schuldhulpverlening, een beleidsmedewerker, een bijstandsconsulent en een projectleider. In het vierde hoofdstuk wil ik aandacht schenken aan de Sociaal Juridische dienstverlener. Beschikt de Sociaal Juridische dienstverlener over voldoende bagage om onderbenutting van gemeentelijke voorzieningen tegen te gaan? In het slothoofdstuk geef ik antwoord op de centrale vraagstelling en zijn mijn conclusies min of meer verwoord in een nabeschouwing. 8

Omdat ik deel uitmaak van een grotere groep onderzoekers doe ik geen aanbevelingen. Alle interviews worden door degene die het onderzoek hebben opgezet verzameld, gelabeld en verwerkt.

1.8 Onderzoeksmethode Om de vraagstelling te kunnen beantwoorden is voor het tweede hoofdstuk gebruik gemaakt van bestaande literatuur. Google gaf bij het woord ‘voedselbanken’, 290.000 resultaten. Een grote hoeveel informatie is beschikbaar. Ik heb een keus moeten maken. Ook over de voedselbank gebruiker is veel gepubliceerd. Het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid heeft een voedselbank klantenanalyse laten verrichten en het Sociaal Planbureau heeft de onderbenutting van diverse regelingen onderzocht. Het derde hoofdstuk beschrijft de wettelijke regelingen, de financiële vergoedingen die de gemeente Hilversum hanteert en de rechten en plichten waaraan moet worden voldaan om in aanmerking te komen voor een uitkering. Hier heb ik de website van de gemeente Hilversum voor geraadpleegd en heb ik gesprekken gehad met een medewerker schuldhulpverlener, een beleidsmedewerker, een bijstandsconsulent en een projectmanager. Het vierde hoofdstuk beschrijft de Sociaal Juridische diensverlener en de discreationaire ruimte die kan zijn. Voor dit hoofdstuk heb ik een literatuurstudie gemaakt uit het boek van Savornin Lohman en Raaff en uit een onderzoek van Afke Theunissen; lector van Hogeschool INHOLLAND met als titel: ‘Invloed

op

meedoen’.

In

het vijfde

hoofdstuk

beschrijf

de

ervaringen

van

de

voedselbankgebruiker. Door middel van diepte interviews wordt er een beeld geschetst wat rechtstreeks uit de praktijk afkomstig is. De vragen voor het interview zijn door de onderzoeksgroep samengesteld. (bijlage). De interviews en gesprekken zijn uitgangspunt voor het onderzoek. Henca Haspers, adviseur van Stichting Voedselbank Gooi & Omstreken waaronder Hilversum, draagt zorg voor de diversiteit van de onderzoeksgroep. Er zullen 4 tot 5 diepte-interviews plaatsvinden. Dit aantal is niet representatief. Mogelijk dat studenten van de Hogeschool Utrecht in september 2009 en januari 2010 dit onderzoek voortzetten. Open interviews zijn over het algemeen minder valide dan de dataverzamelingstechnieken waarin het te onderzoek gedrag direct kan worden geobserveerd. Ik ben de observator, mijn stemming kan van invloed zijn, de interviews worden op verschillende dagen afgenomen. De antwoorden liggen niet vast, respondenten kunnen iets vergeten zijn of bewust verdraaien. Ik kan de respondenten enigszins sturen naar een bepaald antwoord. Maar juist omdat de antwoorden niet vastliggen kan er een klimaat ontstaan waarin de respondenten vrijuit kunnen spreken over hun werkelijke ervaringen en opvattingen. Dit effect wordt nog versterkt doordat het deelnemen aan een interview voor respondenten vaak één van de zeldzame gelegenheden is waarin er echt naar hen wordt geluisterd.

1.9 Bronnen 9

Achtergrondinformatie heb ik gehaald uit diverse publicaties en rapporten van o.a. het Sociaal Cultureel Planbureau en het ministerie van Sociale Zaken. Uit het boek: Het einde van duurzame armoede? Van de Rotterdamse sociologen P.H.J Achterberg en F.G. Snel (2008) haal ik informatie over duurzaam arm worden en blijven en wat dit betekent voor overheidsbeleid en het werk van de Sociale Diensten. De wettelijke kaders van de Wet Werk en Bijstand en andere voorzieningen haal ik uit het boek: Sociale zekerheidsrecht van professor Noordam. Het boek: In de frontlinie, tussen hulp en recht wordt mijn bron over de rol

en

houding

van

de

Sociaal

Juridische

dienstverlener.

Daarnaast

haal

ik

achtergrondinformatie uit het boek: Verzorgingsstaat vaarwel van Wil Arts, Han Entzinger en Ruud Muffels. Het boek: Kwalitatief onderzoek van Ilja Maso gaf mij theoretische kaders voor de onderzoeksmethode die ik ga doen. Ik heb mij geïnformeerd door het lezen van het boek van Raf Janssen: Armoede de baas, een artikel van Aat Brand, de voortgangsreportage Voedselbank van wethouder Freek Ossel van Amsterdam, gepubliceerde onderzoeken van diverse andere gemeenten omtrent voedselbanken, en tientallen meningen, mogelijke oplossingen en ideeën via websites. Ik heb een oriënterend gesprek gevoerd met de adviseur van de voedselbank Hilversum, en voorbereidende gesprekken gevoerd met toetsers, klantmanagers en schuldhulpverleners van de gemeente waar ik werkzaam ben.

2 Thema: De voedselbank en de gebruiker van de voedselbank 2.1 Inleiding “Wij hadden zelf veel baat gehad bij zo’n steuntje in de rug en dachten: wat ons hielp, kan ook anderen helpen.” Deze zin komt van Clara Sies, de oprichter van de voedselbank in Nederland. In november 2002 opende de eerste voedselbank haar deuren voor een dertigtal gezinnen. Op dit moment is er in elke provincie een regionale vestiging, met daarnaast plaatselijke distributiepunten. Wie zijn die gezinnen die gebruik maken van de voedselbank. Om de situatie van de voedselbank cliënten beter te kunnen analyseren is het zinvol om meer te weten over de achtergrond. In dit hoofdstuk komen respectievelijk aan de orde: mogelijke oorzaken van de gang naar de voedselbank, het ontstaan van de voedselbank in Nederland, de visie en missie van de voedselbank. Vervolgens het ontstaan van de voedselbank in Hilversum. In dit hoofdstuk komt ook de praktijk aan de orde; de interviews die ik gehouden heb met 5 cliënten van de voedselbank.

2.2 Mogelijke oorzaken De afbraak van de verzorgingsstaat sinds de jaren tachtig heeft een groeiend sociale ongelijkheid teweeg gebracht. Nieuwe politieke coalities in de jaren tachtig en negentig zorgden voor een strenger socialezekerheidsbeleid en een actief arbeidsmarktbeleid voor het 10

bewaken van een nieuw evenwicht tussen sterken en zwakken. Solidariteit had daarmee een stiefbroer gekregen, namelijk ‘eigen verantwoordelijkheid’.

5

Er is een groep die zichzelf niet

kan redden in Nederland. Het zijn de ‘armen’ onder ons. Zij zijn niet langer verborgen maar zijn in beeld gekomen omdat er een plek is waar zij concrete hulp kan krijgen in de vorm van een voedselpakket. Sinds de opkomst van de voedselbank is de aandacht voor de armoedeproblematiek weer toegenomen. Het roept vragen op over de kwaliteit van de Nederlandse verzorgingsstaat (Regioplan 2006). In november 2005 zijn door de leden van de Tweede Kamer vragen gesteld aan de Minister van Sociale Zaken over de groei van het aantal voedselbanken. Er werd specifiek om een onderzoek gevraagd naar de ‘…omvang, ontwikkelingen samenstelling van het “klantenbestand” van de voedselbanken…’ en naar de ‘achterliggende oorzaken’ (Regioplan:1). Minister de Geus heeft hierop een enquête uitgevoerd onder 450 gebruikers van de voedselbank van de in totaal 8000 gezinnen. Het onderzoek van Regioplan wordt vanuit een ‘macroperspectief’ benadert. Het vertelt ons een kwantitatief verhaal. Uit survey onderzoekgegevens zijn op basis van meetbare kenmerken conclusies getrokken over de problemen van de cliënten van de voedselbank. De belangrijkste conclusie in het Regioplan eindrapport is, dat er sprake is van onderbenutting, dus van het niet gebruiken van sociale voorzieningen voor mensen die op een bijstandsniveau leven. De bestaande toeslagen komen niet terecht bij de mensen die het moeilijk hebben. Ook wordt in het onderzoek de nadruk gelegd op de schuldenproblematiek; 83% van de respondenten heeft schulden. Hille Hoogland zegt in haar masteronderzoek: “er is niet doorgevraagd naar de reden van het aangaan van schulden op dat moment. Wellicht zal een deel van de schulden bestaan uit consumptieve leningen die als onnodig beoordeeld worden. Maar een deel zal deze schulden niet onnodig gemaakt hebben en uit andere onderzoeken blijkt juist dat het aangaan van schulden een van de strategieën kan zijn om een gebrek aan financiële middelen op te lossen” 6 Uit mijn eigen observaties en literatuurstudie komen de volgende oorzaken naar voren: •

het niet gebruik van inkomensafhankelijke voorzieningen. Het Sociaal en Cultureel

Planbureau (SCP) heeft een onderzoek verricht van dit niet-gebruik. In dit onderzoek werd gekeken naar hoeveel huishoudens geen beroep deden op bepaalde voorzieningen maar ook wat de achtergronden zijn van het niet- gebruik. Uit het onderzoek kwam naar voren dat veel niet- gebruikers denken dat ze de desbetreffende voorziening maar voor een korte tijd nodig hebben in verhouding met de zeer tijdrovende aanvraagprocedure. Veel niet- gebruikers van voorzieningen denken dat zij niet correct behandeld zullen worden en als laatste zijn diverse voorzieningen en regelingen niet bekend. Meer dan de helft van de niet- gebruikers van voorzieningen blijkt uit dit onderzoek nog nooit gehoord te hebben van de regeling bijzondere bijstand voor chronisch zieken en gehandicapten. 5

Wil Arts-Han Entzinger- Ruud Muffels; Verzorgingsstaat vaarwel blz 16

6

Hille Hoogland; Masterscriptie Voedselhulp in een land van overvloed. 11

•

Ten tweede blijkt uit de klantenanalyse (Regioplan 2006: 23) verder dat 56% van de

respondenten in de problemen zijn geraakt door hoge woonlasten en lasten voor levensonderhoud. De vaste lasten en dan met name de energiekosten zijn aanzienlijk gestegen. Onverwacht hoge afrekeningen zijn vaak het begin van schulden. De dienstverlening is bureaucratisch en bij betalingproblemen is men zeer star. Het afsluiten van energie brengt nog meer problemen met zich mee. •

Een derde mogelijke oorzaak kunnen persoonlijke omstandigheden zijn. Het kan dan

gaan om een echtscheiding, een ontslag, het overlijden van een echtgenoot of andere gebeurtenissen. Individuele factoren kunnen ook een rol spelen. Mensen met een laag IQ bijvoorbeeld, of mensen met een psychiatrische aandoening. Deze mensen worden vaak niet herkend. •

Als laatste mogelijke oorzaak noem ik het chronisch ziek zijn. Eigen onderzoek laat

zien dat gezondheidsproblemen weer kunnen leiden tot financiële problemen. Hoge ziektekosten, de eigen bijdrage, onvergoede medicijnen, tandartskosten en de declaraties die laat ontvangen worden vereisen een financiële buffer. Mensen met een laag inkomen hebben dit niet en raken daardoor sneller in de schulden.

2.3 Wat is een voedselbank? Een voedselbank is een voorziening die kosteloos levensmiddelen verstrekt aan hen die financieel niet of nauwelijks in staat zijn om in hun levensonderhoud te voorzien.

2.4 De eerste Nederlandse voedselbank De eerste Nederlandse voedselbank, de Stichting Voedselbank Nederland, is ontstaan vanuit particulier initiatief, naar voorbeeld van de voedselbanken in België (1986). De eerste voedselbank in Europa ontstond in 1984 in Frankrijk. Clara Sies en haar echtgenoot richtte de eerste voedselbank in Nederland op. Het echtpaar Sies had in de jaren tachtig een eigen bedrijf in kleding en sieraden. Dat ging failliet en het gezin bouwde in korte tijd schuld na schuld op. “We hebben maanden zonder stroom geleefd, drie jaar liepen we onverzekerd rond”, vertelt Clara Sies in een interview met Saskia Klaassen. Ze herkent de smoesjes feilloos die worden gemaakt om de te verbergen dat er schulden zijn. “Daar heb ik een antenne voor, ik weet precies de vragen te stellen om er doorheen te prikken.” Dat was ook reden dat in 1999 het echtpaar de Stichting MinusPlus startte, samen met vrienden. “Het idee was om iets te doen voor de minners, de minima, vanuit de plussers. We begonnen met huisraad en kleding, maar daar waren de kringloopwinkels ook al mee bezig. In onze omgeving kenden we een aantal tuinders uit Berkel en Rhodenrijs, die wel bereid waren een paar vierkanten meter van hun opbrengst te doneren. Zo is de voorloper van de Voedselbank in het klein begonnen”, aldus Clara Sies. In 2002 opende de eerste voedselbank haar deuren 12

voor een dertigtal gezinnen. Inmiddels zijn er over het hele land ongeveer 120 voedselbanken verspreid en maken ruim 13.000 gezinnen er gebruik van.

2.4.1 De voedselbank als organisatie Inmiddels zijn er 17 landen bij de Europese Federatie van Voedselbanken aangesloten. Hoofddoelstellingen zijn: -

tegengaan van verspilling van levensmiddelen

-

tegengaan van armoede

-

geen mensen in loondienst, 100% vrijwilligers

-

er worden geen levensmiddelen ingekocht/verkocht

De Voedselbanken Nederland ontvangt geen structurele subsidiestromen. Met name de exploitatiekosten zoals brandstof, telefoon, verzekeringen en kantoorbenodigdheden worden uit giften van particulieren, kerken en het bedrijfsleven betaald. Voor financiële ondersteuning worden er fondsen aangeschreven voor specifieke projecten zoals koel/vriesruimte en transportmiddelen. De producten worden gratis door de fabrikanten aangeboden aan de voedselbank, maar de fabrikant houdt de aansprakelijkheid en moet ook met testrapporten laten zien het product nog in orde is.

7

Volgens de website van Voedselbank Nederland is het doel om ‘noodhulp te bieden aan mensen die voor kortere en langere tijd financieel niet rond kunnen komen. Zij zijn expliciet niet bedoeld als extraatje voor mensen die het niet breed hebben. Er zijn zoveel mensen die het niet breed hebben dat het toekennen van voedselpakketten al snel tot willekeur zou kunnen leiden. Bij de toekenning van voedselpakketten gaat de voedselbank uit van het besteedbaar inkomen dat mensen maandelijks overhouden voor voeding, kleding e.d. dus nadat vaste lasten zoals huur, gas/water/licht en verzekeringen zijn betaald’.

8

2.4.2 Citeria Mensen kunnen zich niet rechtstreeks aanmelden. Het aanmelden moet door een hulpverlenende instantie gedaan worden bijvoorbeeld door maatschappelijk werk, diakonie, Altrecht, specialistische thuiszorg en vluchtelingenhulp etc. .De aanmeldende organisatie beoordeelt of iemand binnen de criteria valt. De hulpverlenende instantie vult een formulier 9 in met daarin gegevens van de aanvrager zoals het inkomen en de uitgaven. Telefoon, internet en vervoerskosten worden niet bij de uitgaven meegerekend. Van de kinderbijslag moet de kosten van de kinderen worden betaald.

7

Wikipedia, 23 april 2009

8

http://www.voedselbank.nl/read/criteria?submenu=479, 23 april 2009

9

Een aanvraagformulier wordt als bijlage toegevoegd 13

Een huishouden komt in aanmerking voor een voedselpakket als het onder de volgende bedragen komt: Eenpersoonshuishouden:

€ 175,-

Meer volwassenen vanaf 18 jaar:

€ 60,-

Kinderen t/m 12 jaar:

€ 25,-

Kinderen 13-18 jaar:

€ 50,-

Bovenstaande bedragen zijn besteedbare bedragen per maand. De Voedselbank in de regio laat de hulpverlenende instantie zo snel mogelijk weten wanneer en waar een voedselpakket afgehaald kan worden. Er wordt gewaakt voor de privacy van degene die de voedselpakketten ontvangen. Aan het bewaken van de privacy wordt veel zorg en aandacht besteed. Gegevens mogen niet aan anderen ter beschikking worden gesteld of ter inzage worden gegeven. Het is de bedoeling dat wordt aangegeven hoe lang er voedselhulp noodzakelijk is. Er moet naar toegewerkt worden dat er een oplossing komt voor de noodsituatie. Er kan periodiek getoetst worden of de hulp nog noodzakelijk is.

2.4.3 Voedselbank Hilversum De voedselbank in Hilversum valt onder Voedselbank Gooi- en omstreken. In 2005 namen enkele mensen het initiatief om in Huizen een voedselbank op te richten. De politiek speelde in op het initiatief door mensen in een werkgroep zitting te laten nemen. Het was op dat moment verkiezingstijd. Er werd door deze werkgroep marktonderzoek gedaan naar de noodzaak voor een voedselbank in het Gooi. Er werd een enquête gehouden onder 800 kwetsbare gezinnen. In de enquête werd vermeld aan welke criteria men moest voldoen om in aanmerking te komen voor een voedselpakket. Er werd door 25 % aangeschrevenen gereageerd. Dat betekende 0,3 % van de bevolking in Huizen. In het Gooi zouden dat 1000 mensen zijn. Dit komt met de landelijke gegevens overeen.

De Stichting Voedselbank Gooi & Omstreken werd op 8 mei 2006 in het leven geroepen. Zij zijn bij de voedselbank Nederland in Rotterdam aangesloten en vallen onder Regio Noord Holland waar inmiddels 12 voedselbanken zijn. Er werd onderdak gevonden en op 11 juni 2006 werden de eerste 8 pakketten uitgereikt. Voedselbank Gooi en omstreken hanteren de normen die door de Voedselbank Nederland zijn gesteld. Ook is er een eigen Intake afdeling die iedere week een kort gesprek houdt met de gebruiker van de voedselbank om op de hoogte te blijven van de thuissituatie en om mensen op de hoogte te brengen van mogelijkheden en instanties die kunnen bijdragen aan het verlichten van de situatie. Soms gebeurt het dat mensen, door het lezen van een krant of kerkblaadje, zich direct bij de Voedselbank melden, zij worden geholpen bij het maken van een afspraak met een intakeorganisatie. Zo nodig krijgen zij eenmalig een pakket mee in afwachting van de intake. 14

De Voedselbank Gooi & Omstreken werkt in het gebied Wijdemeren, de Vecht, Hilversum, Huizen en de BEL (Blaricum, Eemnes en Laren) gemeenten.

De missie van de Voedselbank het Gooi & Omstreken sluit aan bij de landelijke Voedselbank Nederland: - functioneren als schakel tussen voedseloverschotten en voedseltekort - bijdragen aan vermindering van verborgen armoede - ondersteunen van elk lokaal initiatief dat wil bevorderen dat gebruikers van de voedselbank worden begeleid bij het oplossen van hun probleemsituatie -

duidelijk maken dat er in Nederland armoede bestaat, zorgen dat dit probleem op de

maatschappelijke en politieke agenda wordt geplaatst

De voedselbank Gooi & Omstreken heeft zich van meet af aan op het standpunt gesteld dat een voedselbank een overbruggingsperiode kan bieden van drie maanden aan huishoudens die de weg nog niet hebben gevonden naar de voor hen bedoelde regelingen. Mensen die rechtstreeks bij de Voedselbank Gooi & Omstreken aankloppen, krijgen altijd een eenmalig pakket plus een gesprek om uit te zoeken bij welke verwijzende instantie zij het beste terecht kunnen voor zowel het invullen van het aanvraagformulier als het zoeken naar mogelijkheden om de inkomenspositie te versterken.

2.4.4 Het uitdelen van de voedselpakketten Het uitdelen van de voedselpakketten gebeurt op iedere donderdagmiddag. In ben niet aanwezig geweest tijdens het uitdelen. Dit heb ik bewust niet gedaan. Ik wilde niet de indruk wekken dat ik een ‘hulpverlener’ of ‘vrijwilliger’ was. Dat schept mijns inziens verwachtingen. Ik heb de voedselbank in Huizen bezocht en ben daar rondgeleid door één van de adviseurs van de voedselbank. Ook heb ik een vergadering bijgewoond. De voedselbank is in een eenvoudige loods. Het is een complete organisatie inclusief organigram en een acquisitie afdeling. Er werken alleen vrijwilligers. Ik werd rondgeleid langs levensmiddelenvoorraden opgestapeld in grote schappen. Langs grote diepvrieskisten, langs groentekisten en langs bakken met babykleertjes en speelgoed. Diverse vrijwilligers waren bezig om de kratten die op een

lopende

band

langskwamen

eenpersoonshuishoudens,

voor

te

vullen

gezinnen

met

met

levensmiddelen. kinderen,

halal

Pakketten

voor

pakketten

voor

eenpersoonshuishoudens, en halal pakketten voor gezinnen met kinderen. Er is een zitje voor de mensen die een pakket komen ophalen. Zij kunnen dan eerst koffie of thee drinken. Ook is er een zitje waar privé met de cliënten van de voedselbank gepraat kan worden. Zo’n gesprek is bedoeld om hen met empathie te ondersteunen bij het zoeken naar wegen (bestaande sociale regelingen) tot het verminderen of opheffen van hun financieel afhankelijke positie. Het is de bedoeling van de mensen van de werkgroep intake met het recent beschikbaar gekomen 15

programma “Bereken uw Recht”, deze taak nog beter kunnen invullen. Het uitdelen gebeurt tussen 15.30 en 16.30. De cliënten staan in de rij, als zij aan de beurt zijn dan wordt hun naam afgevinkt en krijgen zij een pakket uitgereikt. In een interview vertelt een cliënt dat de verjaardagen van de kinderen genoteerd worden. De voedselbank zorgt dan voor een cadeautje. Er wordt nauwkeurig bijgehouden of de voedselpakketten worden opgehaald. Bij één keer niet ophalen krijgt men nog een kans. Bij de tweede keer niet ophalen zonder afmelden wordt men van de lijst geschrapt.

2.4.5 Verwijzingen Sinds 8 juni tot 1 november 2008 werden in totaal 346 huishoudens naar de voedselbank G&O verwezen. Huizen 150; Hilversum 167; Weesp 25 en Baarn 4. Het aantal verwijzingen in Huizen neemt niet toe; 45 in 2006; 68 in 2007 en 37 in 2008. De reden zou kunnen zijn de nog steeds bestaande onbekendheid, schaamtegevoelens, terughoudendheid van verwijzende instanties en de houding van publiek en overheid ten opzichte van de voedselbanken. Daarnaast is het aantal uitkeringsgerechtigden en het aantal werklozen afgenomen. Het aantal verwijzingen in Hilversum neemt toe; van 68 in 2007 naar 94 in 2008, een toename van 28%. Deze stijging kan deels worden toegeschreven aan het feit dat de sociale dienst van Hilversum naar alle uitkeringsgerechtigden een brief heeft verzonden inzake het bestaan en de bereikbaarheid van de voedselbank G&O. Anderszijds is de gemeente Hilversum zeer actief inzake het armoedebeleid en de pogingen om de mensen te bereiken die wel recht hebben op maar geen gebruik maken van de gemeentelijke regelingen. In Hilversum is de verwijzende instantie het Formulierenspreekuur van Sociale Zaken (Wisselwerk) de koploper.

2.4.6 Samenstelling huishoudens Alleenstaande vrouwen met of zonder kinderen, vormen de grootste groep van de gebruikers van de voedselbank: rond de 50%. Alleenstaande mannen, met of zonder kinderen, maken 23% (Huizen) tot ruim 30% (Hilversum) van het totaal uit. Echtparen vormen circa 20% van het totaal. Het percentage alleenstaande vrouwen met kinderen in Huizen en Hilversum nam in 2008 toe. Huizen: van 17,8% naar 36,1%. Hilversum: van 17,8% naar 23,4%. In Weesp gaat het om 36% van de huishoudens. Het aantal alleenstaande mannen zonder kinderen ligt tussen 21% en 28%. Het aantal alleenstaande mannen met kinderen vormt een minderheid: tussen 2 en 4%. Het aantal echtparen zonder kinderen ligt rond de 5%. Het aantal echtparen met kinderen ligt tussen de 10% en 16%. Het aantal ouderen (65+) is gering: circa 5%.

Van de huishoudens ontvangt gemiddeld 25% een pakket gedurende één periode. Minder dan 5% ontvangt 4 of meer perioden een pakket (behalve in Weesp: thans 20%). Er is dus geen sprake van langdurige verstrekkingen. 16

2.4.7 Reden van uitschrijving De meeste mensen blijven na afloop van de vestrekkingen van één of twee periode meestal weg zonder nadere toelichting. Veel mensen blijven weg zonder contact: gemiddeld ruim 60% in Huizen en Hilversum. Het aantal mensen dat heeft aangegeven dat de omstandigheden verbeterd zijn is groeiende. In Hilversum is dit in 2008 ruim 36%. Bij verbetering van de omstandigheden valt te denken aan het (weer) vinden van werk, het positieve resultaat van intussen aangevraagde gemeentelijke regelingen, het vinden van een partner, het ouder worden van een kind dat dan eigen inkomsten heeft of niet meer tot het huishouden behoort.

2.4.8 Gebruik van bijzondere (gemeentelijke) regelingen Het armoedebeleid van Rijk en gemeenten is er op gericht de onderbenutting (soms tot 70%) van deze regelingen terug te dringen. De sociale diensten van de gemeente kennen de ‘niet gebruikers’ niet als zij niet bij hen hebben aangeklopt. De gegevens van de voedselbank kunnen wellicht aanleiding zijn tot het beter bereiken van de betreffende voorzieningen. Van de cliënten van de Voedselbank Gooi & Omstreken krijgt gemiddeld rond 20% bijzondere bijstand. In Hilversum is het percentage toegenomen van ruim 16% naar 21%. Van de langdurigheidstoeslag wisselt het beeld voor de diverse gemeenten; van gemiddeld 20% in Huizen tot 8,3% in Hilversum. Van de mogelijkheid tot kwijtschelding gemeentelijke belastingen maken veel mensen gebruik: Huizen: 49%; Hilversum: 34%. Het aantal huishoudens dat een schuldhulpverlenings traject doorloopt is gegroeid: in Hilversum nam het aantal toe van 35,6% tot 48%. Van de maatschappelijke activering wordt weinig gebruik gemaakt: gemiddeld 6,5% in Huizen en Hilversum. Ook voor andere gemeentelijke regelingen ligt het gebruik laag. Van de collectieve ziektekosten verzekering die de gemeente aanbiedt lijkt niemand gebruik te maken, terwijl in Hilversum 40,5% van de cliënten een uitkering van de gemeente ontvangt. Van de overige regelingen wordt wisselend gebruik gemaakt, maar er is wel een toename in het aantal cliënten dat een huurtoeslag en/of zorgtoeslag ontvangt. Het aantal huishoudens met kinderen varieert rond de 45%. Toch maakt vrijwel niemand gebruik van de beschikbare bijdrage: deelname maatschappelijk verkeer kinderen.

2.4.9 Bron van inkomsten Het percentage dat een uitkering van de gemeente krijgt in gegroeid van 19 naar ruim 44%. Het percentage mensen met een uitkering van de UWV is in Hilversum met circa 20% gestegen. Een klein aantal mensen heeft geen inkomsten (4 á 5%) en 8 tot 13% heeft andere inkomsten.

17

2.4.10 Hoogte van het netto inkomen Ruim 50% van de clienten in Huizen en in Hilversum, heeft een netto inkomen onder het bijstandsniveau

10

. Nog eens 10 tot 15 % heeft een inkomen op het bijstandsniveau. Dit is

opmerkelijk aangezien dit zou betekenen dat mensen geen gebruik maken van het recht op aanvullende bijstand. In Hilversum is het percentage mensen met een inkomen meer dan 120% van het bijstandsniveau gegroeid van 6,8% naar 11,7%

10

11

Veel mensen hebben een inkomen dat iets boven het bijstandsniveau is, soms een paar tientjes

boven de 120%. Maar door het doorlopen van een schuldhulpverleningstraject waarbij schulden moeten worden afgelost, komt men netto beduidend lager uit. Toch lopen de gegevens niet synchroon: in 2008 zat 40,5% van de Huizer cliënten in de schuldhulpverlening, terwijl 8,1% bijzondere bijstand kreeg en 13,5% een langdurigheidstoeslag. 11

De punten 2.4.5 t/m 9 zijn in zijn geheel overgenomen van een rapport van H.Haspers, adviseur

v/d voedselbank. 18

2.5 Organigram

Er werken naast het bestuur ongeveer 50 vrijwilligers in Huizen, 25 in Weesp, 25 in Hilversum en in Baarn/Soest 20 vrijwilligers aan het verwerven, innemen, opslaan, en distribueren van voedsel en aan het begeleiden van mensen die voedsel krijgen. Iedere donderdag worden de voedselpakketten uitgereikt vanaf een vaste locatie. De vrijwilligers melden zichzelf aan of worden geworven via verschillende wegen.

2.6 Diepte-interviews met klanten van de voedselbank. Inleiding Representativiteit kan pas bereikt worden als een grote steekproef “blind” en at random wordt getrokken, echter niet iedereen wilde geïnterviewd worden. De bedoeling was dat ik een alleenstaande ouder met kinderen, een echtpaar met kinderen, een echtpaar zonder kinderen, een 60+ en een alleenstaande zou interviewen. Uiteindelijk bleek iedereen kinderen te hebben, bij twee cliënten nog jonge thuiswonende kinderen en bij drie cliënten volwassen uithuiswonende kinderen.

Ik heb een brief opgesteld met informatie over mijzelf, over de opleiding aan de HU en over mijn verzoek om een interview. Ik eindigde de brief door te vermelden dat er een kleine vergoeding tegenover stond. Uiteindelijk heeft de coördinator van uitgiftepunt Hilversum met 5 cliënten een 19

interview kunnen afspreken. Aanvankelijk was er ook een interview gepland met een alleenstaande mevrouw van 82 jaar. Deze mevrouw belde het interview af. Mevrouw gaf aan dat ze zou worden opgenomen in het ziekenhuis in verband met benauwdheidklachten. Mevrouw was hoorbaar kortademig aan de telefoon. Ik had het heel bijzonder gevonden om het haar een interview te houden. Want met 82 jaar nog naar de voedselbank moeten is wel heel schrijnend.

Vooraf had ik een topiclijst opgesteld ( zie bijlage), maar ik wilde graag open interviews houden. Hoewel alle 5 interviews verschillend verliepen zijn bijna alle topics aan de orde gekomen. De interviews duurden tussen de 2 en 3 uur en vonden plaats bij de respondenten thuis. De gesprekken zijn opgenomen en volledig uitgeschreven (zie bijlage). De opgenomen gesprekken staan op CD en deze is ingeleverd bij degene die het onderzoek heeft opgezet; Rietje Obers en Ira Schuller. Hoewel de interviews volledig na te lezen zijn geef ik toch een korte impressie. Sommige interviews zijn alleen met luisteren bijna niet te volgen. Het is de combinatie van nonverbale communicatie en het gesprek waardoor er een totaalbeeld ontstaat.

Het eerste interview heb ik gehouden met een gehuwde vrouw met 5 thuiswonende kinderen. Zij is een 50 jarige gehuwde vrouw. Mevrouw woont samen met haar 70 jarige echtgenoot en haar 5 dochters in een eengezinswoning. Een tweeling van 7 jaar, een dochter van 9, een dochter van 12 en een dochter van 16 jaar. Bij het aanbellen werd er niet opengedaan. Ik bleef nog even wachten en probeerde toen telefonisch contact te leggen. Dat lukte en de deur werd behoedzaam open gedaan door een kind. Het meisje gaf aan dat haar moeder nog op bed lag. Toen ik vroeg of het beter was om een andere afspraak te maken kwam de moeder in haar ochtendjas naar beneden. Zij wilde van geen andere afspraak weten en nodigde mij uit om binnen te komen. De huiskamer is ingericht met lange banken langs de muur. De inrichting is eenvoudig maar erg schoon. Toen ik mevrouw daar later in het gesprek over complimenteerde vertelt ze dat er dagelijks gedweild wordt vanwege het islamitische geloof. Ook wijst mevrouwt trots naar twee prachtige lampen die aan het plafond hangen. “Voor 5 euro op de vrijmarkt gekocht tijdens Koninginnedag”, vertelt ze. Ik werd even kort begroet door de echtgenoot die daarna de deur uitging. Vermoedelijk om boodschappen te doen, want even later kwam hij terug en ik kreeg een glas heerlijk zoete muntthee van hem. Hij sprak maar een paar woorden Nederlands. Mevrouw spreekt redelijk Nederlands. Haar dochters van 7 en 9 jaar vertalen af en toe. We gingen samen op de bank zitten, haar drie dochters dicht bij de moeder. Er was duidelijk te zien dat de kinderen gek waren op hun moeder en andersom. De kinderen werden regelmatig geliefkoosd en mevrouw sprak met liefde en trots over hen. Ik stelde mijzelf voor en ook de reden van mijn komst. Dat ik het op prijs stelde dat zij mij te woord wilde staan. Dat dit wederzijds was blijkt uit de reactie van mevrouw:

20

Cl: Wij zijn ook blij dat u kon komen, dat u een beetje hoort wat wij voelen, ons probleem enzo.

Ook vertelde ik iets over mijzelf en mijn gezin. Er zijn dan ook direct raakvlakken. Ik kreeg toestemming om het gesprek op te nemen. Ik hoefde weinig vragen te stellen, mevrouw begon uit zichzelf haar levensverhaal te vertellen. Zij woont sinds haar huwelijk in Nederland. Zij trouwde op haar 30e. Mevrouw werd volgens de Marokkaanse traditie uitgehuwelijkt. Mevrouw haar man werkte in Nederland als gastarbeider en is 20 jaar ouder dan mevrouw. Haar eerste kind is in Nederland geboren via een keizersnee. Mevrouw sprak en verstond geen woord Nederlands. In het ziekenhuis werd er af en toe over haar hoofd geaaid en dit troostte haar. Na de geboorte kreeg zij heimwee en is zij teruggegaan naar Marokko. Na een halfjaar reisde zij weer naar Nederland, naar haar man. Mevrouw wilde dat haar kind zou opgroeien met een vader. Mevrouw haar eigen vader liet haar moeder met 5 kinderen in de steek voor een andere vrouw. Mevrouw was toen 14 jaar. Zij heeft dit verschrikkelijk gevonden en heeft hier erg onder geleden. Het hebben van een vader is heel belangrijk in Marokko. Bij iedere belangrijke gebeurtenis zat zij met haar neus tegen het raam naar buiten te kijken of haar vader eraan kwam. Zij heeft zich toen voorgenomen om er alles aan te doen om haar huwelijk te laten slagen. Mevrouw heeft Frans en Arabisch gestudeerd in Casablanca. Zij noemt zichzelf een Casablancees, voor de Europeanen is dit hetzelfde als een Parisiënne. Mevrouw haar echtgenoot is analfabeet. De echtgenoot werkte buitenshuis en mevrouw kreeg na de eerste nog 4 dochters waarvan de jongste een tweeling. Mevrouw ging op Nederlandse les en de docent kwam er al snel achter dat mevrouw niet thuis hoorde in een buurthuis. Mevrouw werd doorverwezen naar de hogeschool voor Nederlands. Het hele gezin woonde in een kleine flat. Na enige tijd kregen zij een eengezinswoning toegewezen. Toen de echtgenoot 65 jaar werd ging hij met pensioen. Omdat hij 20 jaar in Nederland heeft gewerkt was het een onvolledig pensioen. Het pensioen werd aangevuld met een Bijstanduitkering. Mevrouw heeft altijd de formulieren ingevuld omdat haar echtgenoot niet kan lezen en schrijven. De financiële zaken werd door de echtgenoot gedaan. Zijn eer liet het niet toe dat mevrouw ook deze taken zou overnemen. Alle bankafschriften beheerde hij. Doordat mevrouw op bijstandniveau zat heeft ze huurtoeslag en zorgtoeslag aangevraagd. Met vijf thuiswonende kinderen lukte het haar ternauwernood om rond te komen. Na drie jaar kwam de belastingdienst erachter dat het gezin 7000 euro teveel aan toeslagen ontvangen had en eiste dit bedrag terug. Betalen in termijnen was mogelijk maar er moest 220 euro per maand worden terugbetaald. Dit betekende dat van een inkomen op bijstandsniveau er nog eens 220 euro van afging. Mevrouw hield 45 euro per week over om met 7 personen rond te komen. Met dit bedrag was er geen ruimte voor extra’s zoals koek, snoep, vlees of andere levensmiddelen die het leven leuker maken. Vooral voor de kinderen was dit zwaar. Mevrouw is toen verwezen naar de voedselbank. Het is een zware tijd voor het gezin. Mevrouw werd neerslachtig, kwam haar bed bijna niet meer uit. Bij de sociale 21

dienst in Hilversum heeft iemand de zaak opgepakt en er word nu geprobeerd om een andere oplossing te vinden. Mevrouw maakt in één zin duidelijk wat dit met haar deed;

“Toen die mevrouw vertelde dat ze mij kon helpen, kreeg ik weer lucht en werd het licht in mijn hart”.

Ook is er aan mevrouw gevraagd of zij twee ochtenden vrijwilligers werk wil gaan doen in het buurthuis. De bedoeling is dat zij Nederlandse les gaat geven aan Marokkaanse vrouwen. Mevrouw vertelt met veel enthousiasme dat het vrijwilligers werk zou kunnen leiden tot een betaalde baan. Omdat ik zag dat mevrouw moe werd heb ik langzaam een einde gemaakt aan het gesprek, haar hartelijk bedankt voor haar tijd, moeite en verhaal. Ik gaf haar een vergoeding van 20 euro 12 .

Het tweede interview was met een alleenstaande Turkse vrouw met vier kinderen. Ik ben vergeten naar haar leeftijd te vragen, maar ik vermoed dat zij rond de veertig jaar is. Ik geef haar een hand en vraag of ik mijn schoenen uit moet doen. Mevrouw bevestigt dit. In de huiskamer zit een zoontje van 5 jaar televisie te kijken, een dochter van 7 jaar zit achter de computer spelletjes te doen. Een dochter van 9 jaar blijkt achteraf bij een tante te zijn. Een dochter van 12 jaar staat in de keuken. Ik geef iedereen een hand. Mevrouw maakt met een handbeweging duidelijk waar ik kan zitten. Ze komt naast mij zitten en de dochter van 12 jaar gaat op de leuning van de bank erbij zitten. De inrichting is sober. Mevrouw haar Nederlands is erg moeilijk te verstaan. Ik krijg koffie van de 12 jarige dochter. Ik stel mij voor, vertel haar wat ik kom doen en vraag of ik het gesprek mag opnemen. Mevrouw begint te vertellen in een prachtige vorm van steno Nederlands, waarmee zij een groot manco blootlegt van de gemiddelde hulpverlener, namelijk de slechte bereikbaarheid;

“Ik problem, grote problem, ik brief, ik lees deurwaarder, ik belle, nee mevrouw jij terugbelle, ik terugbelle, vrouw werkt vandaag niet, zij ziek, ik weer belle, zij vakantie, ik weer belle, zij vandaag vrij, ik weer belle, zij werkt hier niet meer, ik mobiele telefoon, ik geen geld voor mobiele telefoon, grote, grote problem in hoofd 13

Ik knik en laat haar vertellen. Als mevrouw er niet uitkomt praat ze in het Turks en haar dochter vertaald. Mevrouw trouwde met een Turkse man en kwam naar Nederland. Zij volgde Nederlandse les, kreeg twee kinderen en het leven lachte haar toe. “Ik mooie vrouw, ik mooie man, twee mooie kinderen, mooi huis”, vertelt zij trots. Er komen nog twee kinderen en

12

Ik heb heel bewust gekozen om geld te geven. Ik heb dit overlegd met één van de adviseurs

van de voedselbank, zij vond dit een reële vergoeding. 13

Bovenstaande citaat is met respect geciteerd. 22

mevrouw werkt een paar uur voor een schoonmaakbedrijf. Het bedrijf waar haar man werkte ging failliet en toen begonnen de problemen. De echtgenoot deed zijn best om ander werk te vinden. Een schoonmaakbedrijf had voor twee tot drie uur werk voor hem. De sociale dienst ging hier niet mee akkoord. Het moesten meer uren worden. Dit lukte niet en de echtgenoot begon uit frustratie te drinken. (Mevrouw maakt behoedzaam een hand beweging waaruit blijkt dat haar echtgenoot aan de drank is gegaan, mevrouw wil duidelijk niet dat haar 12 jarige dochter dit ziet). De echtgenoot sloot leningen af die hij niet terug kon betalen. De stroom werd afgesloten en uiteindelijk werd het hele gezin uit huis gezet. Mevrouw kon deze problemen niet meer aan en kreeg psychiatrische klachten. Door deze klachten kon zij niet meer werken en werd afgekeurd. Haar echtgenoot is bij haar weggegaan en liet mevrouw zitten met 60.000 euro schuld. ( Dit bedrag heeft zij in het gesprek niet genoemd) Bij de vraag waar haar echtgenoot

nu

is

haalt

mevrouw

haar

schouders

op.

Mevrouw

zit

nu

in

een

schuldsaneringtraject en krijgt wekelijks 60 euro om van te leven. Hier moet zij alles van doen. Van de kinderbijslag kan er kleding gekocht worden maar dit is niet voldoende. Mevrouw geeft aan dat haar kinderen aan de dikke kant zijn omdat zij dagelijks macaroni eten. Zij is zich bewust van het feit dat dit komt door slechte voeding. Als ik haar vraag of zij zich schaamt voor de gang naar de voedselbank, moet zij huilen. Het raakt mij en ik moet slikken. Ook dit huilen wil zij verbergen voor haar dochter want zij draait haar hoofd weg zodat haar dochter dit niet ziet. Mevrouw vertelt dat de medewerksters van de voedselbank erg aardig zijn en Anne Marie, de coördinator een “goed vrouw’. Een aantal vragen over haar echtgenoot heb ik bewust niet gesteld. Dit vond ik te belastend voor de kinderen. Later begreep ik van de coördinator van de voedselbank dat haar echtgenoot in de gevangenis zit en haar heeft laten zitten met een schuld van 60.000 euro

Het derde interview is bij een echtpaar waarvan de kinderen al uit huis zijn. Keurige mensen, keurig huis. Mijnheer zit wat onderuit gezakt op de bank. Hij heeft een grauwgele gelaatskleur. Ik stelde mijzelf voor en vroeg toestemming om het gesprek op te nemen. Alles heeft zich nog maar recent afgespeeld. Het lijkt of de situatie nog niet tot hen is doorgedrongen. Mevrouw vertelt haar verhaal met een wat monotone stem.

Veertig jaar ben ik samen met mijn man zelfstandig ondernemer geweest. We hebben diverse restaurants gehad. Toen werd mijn man ziek. Hij kreeg een ernstige leveraandoening. Toen hij in het ziekenhuis lag had ik geen tijd om hem op te zoeken, ik moest dag en nacht werken om de boel draaiende te houden. Het ging niet meer, ik was op en ik moest een faillissement aanvragen.

De zoon van het echtpaar werkte ook in de zaak. Hij heeft een nieuwe baan kunnen vinden in een sportzaak. Hoewel er op alle goederen beslag is gelegd treffen ze gelukkig een curator die 23

erg haar best doet voor het stel. Er loopt een aanvraag voor een bijstandsuitkering. De aanvraag duurt nu al 9 weken. Hoe het allemaal gaat aflopen weet mevrouw niet. Haar man zit er stilletjes bij. Hij vertelt dat hij nog niet in aanmerking komt voor een levertransplantatie. De bloedwaarden zijn nog te goed. Maar hij is tot niets meer in staat. Ze begrijpen niet waarom zij nog niets gehoord hebben van de sociale dienst, zij willen graag duidelijkheid. Ook is er grote bereidheid van mevrouw om te gaan werken, zij heeft altijd hard gewerkt en nu zit ze thuis. Ze hebben veel steun van hun uithuiswonende zoon. Hij brengt en haalt zijn vader van en naar het ziekenhuis en betaalt af en toe een prepaid telefoonkaart. Aan het eind van het gesprek bedank ik het echtpaar voor hun vertrouwen.

Het vierde interview is met een alleenstaande mevrouw waarvan de kinderen volwassen zijn en niet meer thuis wonen. Bij binnenkomst heeft mevrouw een klein jongetje op de arm. Dit blijkt haar achterkleinkind te wezen. De inrichting is gezellig maar het nodige is aan vervanging toe. Ik werd van koffie voorzien en ik kreeg toestemming het gesprek op te nemen. Mevrouw begint te vertellen. Het valt mij iedere keer weer op dat ik weinig hoef te vragen. Zij kennen mij niet en ik krijg veel te horen. Mevrouw heeft een gelukkige jeugd gehad. Zij heeft vroeg geleerd om eerst te sparen als er iets gekocht moest worden. Mevrouw trouwde jong en ging ook al jong scheiden. Door een auto ongeluk is mevrouw blijvend gehandicapt geraakt. Mevrouw is toen voor 100% afgekeurd en kreeg een WAO uitkering. Toen ontmoette zij een Turkse man waarmee zij trouwde. Het was een hardwerkende man die naast het gezin van mevrouw ook zijn familie in Turkije onderhield. Ze besloten een eigen onderneming te starten in Turkije. Samen met de broers van haar man. En toen begonnen de problemen. Het bedrijf ging goed wanneer haar man in Turkije was. Maar hij had zijn baan in Nederland aangehouden voor financiële zekerheid. De broers in Turkije maakten er een potje van en er werd lening op lening gevraagd bij de bank. Uiteindelijk kon de aflossing niet meer opgebracht worden. Door de spanning die dit met zich meebracht liep het huwelijk deuken op. Haar man verloor zijn baan en het bedrijf ging failliet. Er volgde een echtscheiding. Beiden bleven aansprakelijk voor de schulden. Omdat niet alle schuldeisers meewerkten aan een schuldbemiddeling werd er via de rechter toelating aangevraagd voor de Wet Schuldsanering Natuurlijk Personen. Mevrouw heeft € 30,00 te besteden in de week. Bij de Stadsbank werd mevrouw gewezen op de voedselbank. De intake werd door een maatschappelijk werker gedaan.

Toen ik mijn eerste voedselpakket in ontvangst nam reed ik zingend naar huis.

Ook deze mevrouw ervaart veel steun van haar kinderen en achterkleinkinderen. Tijdens het interview kwam er een kleinzoon van 17 jaar binnen. Toen hij zag dat het interview werd opgenomen ging hij geruisloos achter de computer zitten. Mevrouw vertelt dat ze door de 24

schuldsanering vriendinnen heeft verloren. Als ze werd uitgenodigd voor een verjaardag verzon ze redenen om niet te hoeven gaan. Zij had tenslotte geen geld om cadeautjes te kopen. Ook durfde ze geen vriendinnen meer uit te nodigen. Eén keer zeggen dat ze geen koekjes voor bij de koffie had ging nog wel, een tweede keer durfde ze niet aan. Om dit te vermijden nodigde ze liever maar niemand meer uit.

Mijn laatste interview is met een alleenstaande man van 69 jaar. Het had met het interview ingestemd omdat de voedselbank zoveel voor hem gedaan heeft en nog doet. Ik krijg bij binnenkomst een stevig hand en ik wordt uitgenodigd om te gaan zitten. Als enige man van de respondenten past hij in de landelijke trend. Er maken minder mannen dan vrouwen gebruik van de voedselbank. Hij stort bijna direct zijn hart uit en vertelt mij van alles over zijn situatie. Ik onderbrak hem door te vragen of hij eerst wat wilde vertellen over zijn verleden, uit wat voor gezin hij kwam en wat hij voor werk gedaan had. Meneer vertelt dat hij in de oorlog is geboren. Als kind wilde hij al gaan varen. Zijn ouders vonden dat geen goed idee maar stemde uiteindelijk toe in de hoop dat dit een bevlieging was. Meneer heeft zo’n beetje alle wereldzeeën bevaren. Hij was op diverse schepen eerste stuurman, een leidinggevende positie. Hij heeft 5 verschillende talen leren spreken. Een globalist van het eerste uur. Hij heeft op boortorens gewerkt. Dagen van minimaal 12 uur werken. Heeft in de Arabische woestijn gewerkt om naar olie te boren. Schouder aan schouder met Arabieren. Meneer maakte een prachtige opmerking die ik de lezer niet wil onthouden:

We werkten samen met Arabieren. Mohammedanen noemden wij ze in die tijd nog. We moesten 5 keer per dag stoppen met werken om hen de gelegenheid te geven om de bidden. Nou, dat vonden wij niet erg. Wij zeiden: jochie, praat jij maar heel lang met Allah, dan kunnen wij even lekker roken.

Door slijtage van zijn schouder moest hij met dit werk stoppen. Toen ging hij auto’s repareren. Daar kreeg hij het van in zijn rug. Weer moest hij stoppen. Hij pakte zijn beroep als schilder op waar hij ooit voor geleerd had. Tussen al deze werkzaamheden door is hij getrouwd, heeft een dochter uit dit huwelijk en is ook weer gescheiden. Ik merk dat hij terughoudend is over dit onderwerp, ik heb hier dan ook niet over door gevraagd. En toen werd hij 65 jaar. Zijn inkomsten halveerden. Tja, en dan alle rekeningen, aanmaningen, brieven, dreigbrieven, deurwaarders en dan uiteindelijk die brief waarin er met huisuitzetting gedreigd werd. Intussen kreeg hij na een taakstraf te maken met de reclassering. Hij was tijdens het rijden met teveel alcohol in zijn bloed gepakt. Bij de reclassering kwam hij voor het eerst met zijn problemen naar buiten. Hij trof iemand die de situatie zeer adequaat oppakte. Deze mevrouw nam contact op met de gemeente voor schuldbemiddeling. De huisuitzetting werd ingetrokken. Meneer kreeg van de Stadsbank € 30,00 leefgeld. Omdat niet alle schuldeisers met een schuldbemiddeling 25

wilde instemming werd er een aanvraag gedaan voor de WSNP, de Wet Schuldsanering Natuurlijke Personen. Hij trof een rechter die bereid was om naar hem te luisteren en hij werd toegelaten tot de WSNP. Bij de Stadsbank werd hij verwezen naar de voedselbank. Toen ik na het interview het opneem apparaat uitschakelde kwam hij nog met aanvullende informatie: Opnieuw werd hij met teveel alcohol achter het stuur gepakt. Hij moest voorkomen. De rechter, de officier van justitie en de griffier, alle drie vrouwen, verteld hij. “Je kunt mij gerust een boete geven, ik kan dat toch niet betalen”, vertelt hij ze. De rechter besluit om hem een voorwaardelijke straf te geven. “Dat deed zoveel met mij”, vervolgt meneer, “dat ik daarna direct de auto weggedaan heb zodat ik nooit meer met teveel alcohol op zou kunnen rijden”.

26

3

Gemeente Hilversum

3.1

Inleiding

In het vorige hoofdstuk heb ik de opkomst van de voedselbank en de voedselbank als organisatie beschreven. Daarnaast heb ik een impressie gegeven van de diepte-interviews die ik gehouden heb met 5 cliënten van de voedselbank. In dit hoofdstuk beschrijf ik stapsgewijs de wettelijke regelingen, de financiële vergoedingen die de gemeente Hilversum hanteert en de rechten en plichten waaraan moet worden voldaan om in aanmerking te komen voor een uitkering. Daarnaast beschrijf ik in het kort de gesprekken die ik heb gevoerd met diverse medewerkers van de gemeente Hilversum. Gemeente Hilversum is geïnteresseerd in de uitkomst van de interviews en zij willen weten wat voor bijdragen zij als gemeente kunnen leveren om zo de gang naar de voedselbank te voorkomen. Een rondgang langs diverse gemeentelijke websites laat zien dat gemeenten niet veel verschillen in regelingen. Ook stellen de meeste gemeenten hun ‘klanten’ centraal. Van de vrijwilligers van de voedselbanken hoor ik echter andere geluiden. Zo staat gemeente Huizen als ‘streng’ te boek en gemeente Hilversum als ‘mild’. De gemeente Hilversum heeft interesse in de uitkomst van de interviews.

3.2

De rol van de overheid

Armoede is niet alleen een lokaal beleidsvraagstuk. De overheid heeft een actieplan opgesteld die zijn afgesproken door de Europese Raad. De Europese Unie zet zich in voor bestrijding van armoede en sociale uitsluiting. Met als doel het bevorderen van sociale integratie. Het Rijk heeft deze doelstelling uitgewerkt in het Nationaal Actieplan ter bestrijding van armoede en sociale uitsluiting. De Nederlandse strategie berust op de volgende doelstellingen: -

het bevorderen van maatschappelijk participeren door betaald werk of sociale activering

-

garanderen van inkomenszekerheid voor mensen die niet in staat zijn zelfstandig in hun

onderhoud te voorzien -

toegankelijk maken van voorzieningen op het gebied van huisvesting, onderwijs, zorg,

rechtsbijstand, integratie, maatschappelijke opvang en ICT -

stimuleren van een actieve inbreng van en een nauwe samenwerking tussen alle

betrokkenen bij de bestrijding van armoede en sociale uitsluiting 14

3.3

De rol van gemeenten

Gemeenten beschikken voor de aanpak van armoede over twee instrumenten: de uitvoering van wettelijk regelingen en autonoom beleid in de vorm van onder andere subsidieregelingen.

14

Nationaal Actieplan ter bestrijding van armoede 27

3.3.1 Wettelijke regelingen De Wet Werk en bijstand (WWB) is het vangnet onder het Nederlandse stelsel van publieke sociale zekerheid. Is men niet in staat om zelf in de noodzakelijke kosten van het bestaan te voorzien en is geen beroep op een andere inkomensvoorziening (meer) mogelijk, dan kan aanspraak worden gemaakt op een uitkering (bijstand) op grond van de WWB.

De gemeenten zijn belast met de uitvoering van de WWB. Het gaat hier om uitvoering in medebewind (vlg. art 108 lid 2 Gemw.).

De gemeente heeft als taak om in het kader van de WWB mensen zonder werk naar de arbeidsmarkt te leiden. Werk wordt boven inkomen gesteld en het ontvangen van een uitkering wordt als tijdelijke oplossing gezien. Hoe de gemeente deze taak invult mag zij in grote mate zelf bepalen. De beleidsvrijheid van gemeenten op het terrein van activering is groot.

B & W, Burgemeester en Wethouders zijn door de wet als uitvoeringsorgaan aangewezen (art.7 lid 1 WWB).

Het college is verantwoordelijk voor de ondersteuning bij

arbeidsinschakeling en de verlening van bijstand aan hen die het nodig hebben. De in art. 7 WWB omschreven taak is in de wet nader uitgewerkt. Uit art. 36 WWB blijkt dat B&W ook belast zijn met de verlening van de langdurigheidstoeslag, een taak, die niet in art. 7 WWB wordt vermeld. Het college is bestuursorgaan in de zin van art. 1:1 lid 1 onder a Awb. Het aandeel van B&W in de uitvoering in de praktijk is klein. De werkzaamheden worden door het ambtelijke apparaat uitgevoerd (Gemeentelijke Sociale Dienst). Ook de gemeenteraad neemt deel aan de uitvoering. De raad heeft tot taak relevante verordeningen vast te stellen. De wet (art. 8 lid 1 WWB) eist een aantal verordeningen, bijvoorbeeld op het terrein van activering. Het

is

verplicht

om

een

bijstandsaanvraag

bij

een

UWV

(Uitvoeringsinstituut

werknemersverzekeringen), in te dienen. Het beoordeelt de afstand tot de arbeidsmarkt en brengt re-integratieadviezen aan de gemeente uit (art. 41 WWB en 26 en 28 Wet SUWI). Verder verplicht de wet het college bij de uitvoering van de WWB samen te werken met het UWV (art. 7 lid 2 WWB) In het verlengde van de Wet Werk en Bijstand kan de Wet inkomensvoorziening oudere en gedeeltelijk arbeidsongeschikte werkloze werknemers (ioaw) worden genoemd (art. 2onder a en onder b IOAW). Voor de zelfstandigen het Besluit bijstandsverlening zelfstandigen (Bbz) en de

Wet

inkomensvoorziening

oudere

en

gedeeltelijk

arbeidsongeschikte

gewezen

zelfstandigen ( art. 2 lid 1 IOAZ). De IOAW en de IOAZ worden- in medebewind- uitgevoerd door de gemeentelijke overheid, met als bestuursorgaan het college van B&W (art. 34 lid 1 IOAW en IOAZ). Er is minder beleidsvrijheid dan bij de WWB 15 .

15

Prof. Noordam; Sociale zekerheidsrecht blz 376 28

De gemeente voert daarnaast de Wet maatschappelijke ondersteuning per 1 januari 2007 uit, waarin de Wet voorzieningen gehandicapten (Wvg) is opgegaan.

Tot slot is er een verplichting aan gemeenten om schuldhulpverlening te bieden aan hen die schulden hebben. In de meeste gevallen zijn dit mensen met een laag inkomen.

3.3.2 Autonoom beleid Naast het wettelijk beleid hebben gemeenten de mogelijkheid om via maatwerk aan mensen bijzondere bijstand te verstrekken. De hoogte van de bijzondere bijstand is niet in de wet geregeld.

Op

grond

van

de

Wet

maatschappelijke

ondersteuning

(Wmo)

is

de

gemeente

verantwoordelijk voor een aanbod van voorzieningen dat er op gericht is om maatschappelijk te participeren. ‘Meedoen’ is het doel van de Wmo en dit kan bevordert worden door maatschappelijk werk, gezondheidsbeleid, preventief jeugdbeleid enz.

3.4

Armoedebeleid na de WWB

Met de invoering van de Wet Werk en Bijstand (WWB) is door het verbod op categoriale verstrekkingen het lokale armoedebeleid tot stiltand gekomen in combinatie met de halvering van de budgetten voor bijzondere bijstand.

De categoriale vestrekkingen zoals een vergoeding voor een abonnement zijn onder de WWB niet toegestaan. Dit is landelijk ingevoerd.

De bedoeling van bijzondere bijstand was om meer maatwerk te bieden. Het heeft er echter toe geleid dat procedures bij de gemeente uitgebreider werden. Het gevolg is dat de uitvoering van regelingen complexer zijn geworden en drempelverhogend werkt voor de doelgroep.

In 2005 is het percentage uitkeringsgerechtigden gegroeid tot 10.5%. Het beroep op de schuldhulpverlening is daardoor explosief gestegen en schieten de voedselbanken als paddestoelen uit de grond.

3.5

WisselWerk

Wanneer mensen in Hilversum hun baan kwijtraken, krijgen ze te maken met WisselWerk. WisselWerk is een samenwerkingsverband van Sociale Zaken van de gemeente Hilversum en het UWV WERKbedrijf waarin het voormalige Centrum voor Werk en Inkomen (CWI) per 1 januari is opgegaan. Er wordt gekeken wat de kansen zijn op werk en als er geen inkomen is

29

kan men een uitkering aanvragen. Ook kan men er terecht als er schulden zijn, er wordt dan gekeken naar oplossingen.

3.6

Uitkeringen

Bijstand

voor

dak-

en

thuislozen,

bijstandsuitkering,

algemene

bijstand,

Wet

inkomensvoorziening oudere arbeidsongeschikte zelfstandigen (ioaz), inkomensvoorziening oudere en gedeeltelijk arbeidsongeschikte werkloze werknemers (ioaw), Wet Werk en Inkomen Kunstenaars (WWIK)

3.6.1 Financiële vergoedingen en regelingen ¾

Activiteitenregeling: jaarlijkse vergoeding, bedoeld voor deelname aan culturele,

educatieve, recreatieve en sportieve activiteiten in georganiseerd verband. Kan ook gebruikt worden voor een telefoon, krant- of internet abonnement, kinderen tot 18 jaar 200 euro en ouder dan 18 jaar 140 euro ¾

Bijzondere bijstand voor apparatuur die kapot is zoals een wasmachine

¾

Collectieve ziektekostenverzekering, een vergoeding van 10 euro

¾

Bijzondere bijstand voor medische kosten zonder collectieve ziektekostenverzekering

¾

Langdurigheidtoeslag; voor mensen die langdurig van een minimuminkomen leven. De

toeslag kan jaarlijks worden aangevraagd. De bedragen zijn voor gehuwden € 498,00 en alleenstaande ouders € 447,00 en alleenstaande € 349,00 ¾

Tegemoetkoming in de kinderopvang

¾

Vergoeding voor PC voor gezinnen met kinderen

3.7

Rechten en plichten

Als de uitkering verstrekt wordt gelden de volgende regels; men wordt geacht om zelf actief te zoeken naar werk, het aangeboden werk aan te nemen, alle informatie op tijd te leveren, afspraken nakomen, een uitgezet scholings- of re-integratietraject volgen, meewerken aan een mogelijk onderzoek die wordt ingesteld en niet langer dan 4 weken met vakantie gaan. Er gelden de volgende voorwaarden: men moet als werkzoekende zijn ingeschreven staan bij het Centrum Werk en Inkomen (CWI), art. 17 WWB en art. 28 en 29 Wet SUWI. Maandelijks de inkomsten en relevante informatie vermelden zoals verhuizing, geboorte van een kind of van een kind dat het huis uitgaat en meewerken aan een onderzoek dat door de Sociale Dienst kan worden ingesteld. Een onaangekondigd huisbezoek betekent in beginsel een inbreuk op de privacy, maar in voorkomende gevallen wordt het gerechtvaardigd geacht ( CrvB 7 maart 2005, JB 2005/154, m.n. Overkleeft- Verburg). De privacy is ook in het geding bij het opvragen van bank- en giroafschriften. Een verplichting om inzage te geven in de afschriften van de laatste maanden is acceptabel (CRvB 14 januari 1997, RSV 1997/180). Art. 18 lid 2 WWB bevat de basisverplichting van de WWB. Een belanghebbende moet blijk geven over 30

voldoende besef van verantwoordelijkheid voor de voorziening in het bestaan te hebben. Dat betekent in de praktijk: een gedeelte reserveren voor toekomstig gebruik, verzekeren tegen brand schade en ziektekosten, op tijd huursubsidie aanvragen en een schuld aflossen waardoor men niet meer zelf in de noodzakelijke kosten van het bestaan kan voorzien (CRvB 9 november 1999, RSV 2000/013) 16

3.8

Informatieloket Rondkomen

Het informatieloket Rondkomen is voor mensen die geen uitkering hebben maar wel een minimum uitkering hebben. Zij kunnen hier terecht met vragen en advies over rondkomen van een minimumloon.

3.9

Schulden

Een onderdeel van het loket Rondkomen in Hilversum is de Stadsbank. Als er schulden zijn kunnen medewerkers van de Stadsbank helpen met het op een rij zetten van uitgaven en inkomsten, de schulden in kaart brengen, oplossingen bieden voor het aflossen van schulden, afspraken maken met organisaties waar schulden bij zijn en voor budgetbeheer.

3.10 Eigen bevindingen In één van de interviews klaagde een mevrouw uitgebreid over de slechte bereikbaarheid van de Stadsbank, de Sociale Dienst en het Algemeen Maatschappelijk werk. Ik heb dit uitgeprobeerd door de Stadsbank te bellen en de Sociale Dienst. De Sociale Dienst nam de telefoon binnen 30 seconden op. Dit heb ik drie keer uitgeprobeerd. Drie keer namen zij binnen de 30 seconden op. Ik werd alle drie keer vriendelijk te woord gestaan. Op de website staat een telefoonnummer die je kunt bellen wanneer er sprake is van schulden. Toen ik dit nummer belde kreeg ik een keuzemenu. Daarna kreeg ik iemand aan de telefoon die mij doorverbond met een de front-Office van de Stadsbank. Al met al duurde dit twee minuten. De tweede keer duurde ook twee minuten en de derde keer anderhalve minuut. Met een prepaidkaart bellen kunnen dit kostbare minuten zijn. Een bijstandconsulent vertelde mij dat aanvragen voor bijzonder bijstand soms worden geweerd. Dit zijn de aanvragen waarvan de consulent zeker weet dat daar geen vergoedingen voor

worden

verstrekt.

Als

voorbeeld

noemde

zij

de

eigen

bijdrage

voor

de

ziektekostenverzekering. Deze aanvragen maken geen kans. Selectie aan de poort als het ware. Ook vertelde ze dat bij een aanvraag voor bijvoorbeeld een koelkast een huisbezoek plaatsvindt om de aanvraag te beoordelen.

16

Sociale zekerheidsrecht, blz 362 31

Een medewerkster schuldhulpverlening en een beleidsmedewerker vertelde over diverse projecten die er zijn in de gemeente Hilversum gericht op armoede bestrijding en in het geven van voorlichting omtrent de verschillende voorzieningen. Ook werden de voorwaarden besproken en de plicht om werk te zoeken en de plicht om zelfstandig te kunnen voorzien van eigen inkomsten. Een aanwezige projectleider vertelde over het project ‘rondkomen’.

Bij dit project gaan

medewerkers van de gemeente Hilversum actief de wijk in om mensen bewust te maken van hun rechten. Ook hebben zij een internetprogramma geïntroduceerd met als titel “bereken uw recht”. Dit internetprogramma laat in een paar simpele stappen zien waar iemand zeer waarschijnlijk nog een beroep op kan doen.

4

De Sociaal Juridische dienstverlener

4.1

Inleiding

Een beroep dat zich bezig houdt met participatie en sociale integratie van burgers is het beroep van Sociaal Juridisch dienstverlener, hierna SJD’er. Een SJD’er is een professional, meestal in dienst van de overheid. Zij onderhouden relaties met burgers die een beroep doen op de overheid. Dit kan gaan om een eenmalig advies maar het contact kan door schuldhulpverlening ook langdurig zijn. Met deze inleiding heb ik al een voorzetje gegeven wat een SJD’er doet. Ik wil in dit hoofdstuk hier verder op ingaan. Diverse onderzoeken hebben aangetoond dat er sprake is van onderbenutting van gemeentelijke voorzieningen. Beschikt de SJD’er wel over voldoende competenties? Of zijn zij te diep ingekapseld in de wereld van regels en wetten? En welke bagage heeft de SJD’er. Voor dit hoofdstuk heb ik een literatuurstudie gemaakt. Ik heb gebruik gemaakt van het boek: In de frontlinie tussen hulp en recht van Savornin Lohman en de Raaff en ik heb informatie gehaald uit een onderzoek gedaan door de lector van Hogeschool Inholland; Afke Theunissen.

Binnen de publieke dienstverlening speelt de SJD’er een belangrijke rol. In direct contact met de

burgers

worden

wet-

en

regelgeving

uitgevoerd.

Het

kan

gaan

om

inkomensondersteunende regelingen, (dreigende) schuldenproblematiek, werkloosheid etc.

32

Uit de Armoedemonitor 2005 17 blijkt dat steeds meer huishoudens met een laag inkomen moeilijk kunnen rondkomen. Uit dezelfde Armoedemonitor 18 blijkt dat uit allerlei indicatoren de schuldenproblematiek aan het stijgen is. Deze burgers doen met hun schulden een beroep op de overheid. De schakel tussen de burger en de overheid is de SJD’er.

4.2

Maatschappelijke ontwikkelingen

Door een verdergaande juridisering van de samenleving is het beroep van SJD voortgekomen. Het leven wordt steeds meer door het recht geregeld. Ook binnen de gezondheidszorg is er sprake

van

een

voortschrijdende

juridisering.

De

Wet

geneeskundige

behandeling

overeenkomst (WGBO) zorgt ervoor dat er niet zonder toestemming een behandeling wordt ingezet. De Wet BIG, Beroepen Individuele Gezondheidszorg bevat regels voor de kwaliteit van de zorgverlening door de beroepsbeoefenaren in de gezondheidszorg. Ook wordt er door burgers vaker aanspraak gemaakt op hun rechten. Ons sociaal zekerheidsstelsel is ingrijpend veranderd. De nadruk ligt op arbeidsparticipatie. Een betaalde baan wordt niet meer alleen gezien om een inkomen te verwerven maar om sociaal isolement te voorkomen. De burger wordt overspoeld met nieuwe wet- en regelgeving. Uit internationale wetgeving, met name de Europese wet- en regelgeving komt de noodzaak voort tot aanpassing van nationale wetgeving. Daarnaast is er een veranderde visie op de zorg voor burgers. De terugtredende overheid heeft geleidt tot aanpassing of vernieuwing van wet- en regelgeving. De Wet Werk en Bijstand (WWB) wat hiervoor de Algemene Bijstandswet was en de recent ingevoerde Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo) is hier een voorbeeld van. Deze wetten gaan uit van eigen verantwoordelijkheid. Er wordt niet meer naar beperkingen gekeken maar naar mogelijkheden. Van de burger wordt een actieve bijdrage verwacht. Burgers moeten niet ‘gepamperd’ worden. Deze actieve bijdrage is ook te zien in de voorwaarden die gemeenten stellen voor het aanvragen van bijstand: actief op zoek gaan naar een betaalde baan, meewerken aan een onderzoek om te bepalen of er nog recht bestaat op bijstand. De overheid probeert door wet- en regelgeving de burger te sturen om eigen verantwoordelijkheid te nemen en in eigen onderhoud te voorzien. Op deze manier wordt gewenst gedrag bevorderd en ongewenst gedrag door sancties ontmoedigd.

De SJD’er is in staat diensten te verlenen zodanig dat de cliënt in de gelegenheid is of wordt gesteld zelf de kwestie af te handelen en eventuele nieuwe ( vergelijkbare) kwesties het hoofd te bieden met als doel dat de cliënt zich daardoor beter kan handhaven in de samenleving.

17

19

Armoedemonitor 2005 is uitgebracht door Sociaal en Cultureel Planbureau en Centraal Bureau

voor de Satistiek 18

Pag. 13

19

Kerncompetentie SJD; studiegids HU blz 110 33

4.3

Discretionaire ruimte

In het vorige hoofdstuk heb ik beschreven dat gemeenten zich moeten houden aan de Wet Werk en Bijstand, maar dat er ruimte is om daar zelf uitvoering aan te geven. Om willekeur te voorkomen stellen overheidsorganen zelf regels op. Dit worden beleidsregels genoemd en de uitvoerende medewerkers worden geacht volgens deze regels te handelen. De invloed van dit beleid hangt af van de wijze waarop de dienstverlener deze interpreteert en daar uitvoering aan geeft in de praktijk. De rol van de dienstverlener is van belang want hoe geeft hij invulling aan zijn functie en de ruimte die hij neemt of krijgt? Als uitvoerder van wet- en regelgeving heb je te maken met een beslissingsruimte. Bijvoorbeeld: leg je een maatregel op of niet?. Deze beslissingsruimte wordt discretionaire ruimte genoemd. Deze beslissingsruimte wordt minder wanneer

organisaties

hun

werkzaamheden

gaan

standaardiseren

door

procedures

gedetailleerd vast te leggen.

4.3.1 Discetionaire ruimte op de as wet- en regelgeving ↔cliënt De Savornin Lohman en Raaf (2003) hebben in het werk van Sociaal Juridische diensrverleners het begrip discretionaire ruimte op verschillende niveaus uiteengerafeld. 20

De hoeveelheid discretionaire ruimte in een rechtsgebied is afhankelijk van de formulering van de wet. Er wordt in de wet soms bewust ruimte gelaten zodat jurisprudentie een gedetailleerde invulling kan geven. Bij veel nieuwe wetgeving geeft de overheid een kader aan en het decentraal uitvoeringsorgaan vult dit verder in door protocollen en regelgeving. Het is voor de werker belangrijk om, naast regelgeving en protocollen van de instelling, de bedoeling van de wetgever te kennen, om zo de discretionaire ruimte die hij heeft te herkennen.

4.3.2 Discretionaire ruimte op de as client-beleid Door het standaardiseren van werkprocessen, protocollen en richtlijnen wordt de uitvoering van wet- en regelgeving georganiseerd. Dit heeft vaak te maken met productiecijfers en het beheersbaar houden van de uitvoering. Een beroep op de schuldsanering is bijvoorbeeld alleen mogelijk als de auto verkocht wordt, behalve als je de auto nodig hebt voor je werk. Heb je de auto nodig omdat je als mantelzorger voor je moeder zorgt is schuldsanering niet mogelijk. Dit leidt tot minder discretionaire ruimte binnen het beleid, met het risico dat er bepaalde groepen achtergesteld worden, bijvoorbeeld cliënten met een zorgtaak. Wil de werker toch afwijken van richtlijnen dan is er veel tijd nodig voor het verantwoorden en afhandelen van deze uitzonderingen.

20

J. Savornin Lohman en H. De Raaff, blz 162 e.v. 34

4.3.3 Dicretionaire ruimte in relatie werker- cliënt Met name gaat het hier om de agogische ruimte van de werker. Er kunnen verschillende rollen worden onderscheiden binnen het werk van de Sociaal Juridische dienstverlening

21

. Er wordt

gesproken over de rol van belangenbehartiger, wetsuitvoerder en toetser. Voor een groot deel bepaalt de rol ook de positie van de dienstverlener ten opzichte van de organisatie en de cliënt. Is er bijvoorbeeld meer aandacht op het handhaven van de regels of is er meer aandacht aan het verlenen van de zorg aan de cliënt? Van een Sociaal dienstverlener wordt er verwacht verschillende rollen te kunnen uitvoeren. Een bijstandsconsulent heeft als taak het begeleiden van uitkeringsgerechtigden maar moet ook controleren of de cliënt zich aan wettelijke bepalingen houdt. Houdt de cliënt zich niet aan wettelijke bepalingen dan staan daar sancties tegenover. Deze combinatie van rollen wordt ook wel de ‘pettenkwestie’ genoemd en kan de nodige dilemma’s opleveren.

4.3.4 Voor- en nadelen van discretionaire ruimte Er is handelingsruimte nodig voor uitvoerders van wet- en regelgeving. De uitvoerders kunnen hun beslissingen afstemmen op de individuele omstandigheden van de cliënt

door

discretionaire ruimte te gebruiken. Dit kan gezien worden als een groot voordeel. Er zijn echter ook nadelen te noemen. Er kan rechtsongelijkheid en rechtsonzekerheid ontstaan. Door het eigen oordeel van de uitvoerder kan er ingespeeld worden op individuele omstandigheden. Het gevaar hiervan is dat dit tot willekeur en vriendjespolitiek kan leiden. Het beschermen van de burger hiertegen is een taak van de overheid. Wat dan weer leidt tot het beperken van de handelingsruimte.

4.4

Kwaliteit van dienstverlening

In het rapport ‘Bewijzen van goede dienstverlening’, door de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid wordt gesteld dat de nadruk van de dienstverlening teveel ligt op controleren en afrekenen. In dit rapport is er onderzoek gedaan naar het functioneren van de maatschappelijke

dienstverlening

in

vijf

sectoren:

welzijn,

volkshuisvesting,

arbeidsvoorziening, gezondheidszorg en onderwijs. Er wordt gesteld dat het zou moeten gaan om betrokken zorg en goede dienstverlening. Echter de relatie tussen dienstverlener en burger wordt steeds meer naar de achtergrond verschoven. Een dienstverlener besteedt nog maar maximaal 30% van de tijd aan cliënten contact en 70% van de tijd aan administratie. Dit percentage komt aardig overeen met mijn eigen beroep als Wmo adviseur. Ik doe ongeveer 4 huisbezoeken per twee dagen. Voor een huisbezoek reken ik één uur per cliënt. De overige uren besteed ik aan registratie, het doorlopen van werkprocessen en rapporteren. Het contact met een cliënt wordt op deze manier gestandaardiseerd, zij worden gezien als werkprocessen die binnen de wettelijke termijn afgehandeld moet worden. Er worden steeds vaker productie 21

Zie competentie 2 landelijke SJD-competenties (bijlage) 35

eisen gesteld. Door de hoge werkdruk is er weinig tot geen tijd voor reflectie. Terwijl reflectie juist belangrijk is voor de professional om te leren van afwijkende casussen. De afwijkende casussen gaan veelal niet over de cliënt die zelf verantwoording kan nemen over hun eigen leven, maar over cliënten die te maken hebben met behoorlijke belemmeringen op het gebied van geestelijk welzijn en financiën.

4.5

Doelgroep van de Sociaal Juridisch dienstverlener

Zoals ik al in de inleiding heb gezegd, speelt binnen de publieke dienstverlening de SJD’er een belangrijke rol. Het gaat om zaken als inkomensvoorziening en om diverse gerelateerde vormen van dienstverlening zoals het hebben van schulden. Een financieel onzeker bestaan hoorde vroeger thuis bij bepaalde klassen waaronder de arbeidersklasse. Volgens Anthony Giddens en Ulrich Beck, twee bekende sociologen, zijn deze traditionele klassenverhoudingen aan het vervagen. Er is volgens hen sprake van een democratisering van armoede. In een tegentheorie van twee Rotterdamse sociologen, Peter Achterberg en Erik Snel 22 komen zij tot heel andere bevindingen; de armen hebben nog steeds, net als vroeger, duidelijke sociale kenmerken en behoren tot specifieke sociale categorieën zoals laagopgeleiden, jongeren, vrouwen en daarmee ook kinderen 23 . Uit hun onderzoek blijkt dat steeds meer mensen duurzaam arm worden, dat de duurzaam armen een steeds groter deel van de armoedepopulatie uitmaken en dat vooral laagopgeleiden een kans lopen op duurzame armoede. Uit hetzelfde onderzoek blijkt dat vrouwen en jongeren een grotere kans hebben op duurzame armoede dan ouderen en mannen. Met nadruk wijzen Achterberg en Snel er op dat het stijgend aandeel van vrouwen in duurzame armoede niet toe te schrijven is aan een toename van vrouwelijke personen in arme huishoudens, maar aan een toename van arme huishoudens met een vrouw aan het hoofd.

Sommige mensen hebben meer kans om in aanraking te komen met SJD’ers dan andere mensen. Het kan gaan om mensen die in een achtergestelde positie verkeren, met een laag opleidingsniveau en met weinig uitzicht op een baan, die in een laag sociaal- economische positie verkeren en die financiële- en gezondheidsproblemen hebben. Hierdoor zijn zij minder goed op de hoogte van wet- en regelgeving, weten zij minder goed de weg naar instanties en maken zij op hun rechten minder aanspraak.

Kunnen we hiermee stellen dat er alleen een beroep gedaan wordt op voorzieningen door mensen die in een achtergestelde positie verkeren? Regelingen en voorzieningen leidden in het verleden tot misbruik. Ook mensen die het niet nodig hadden deden een beroep op een 22

Peter Achterberg en Erik Snel stellen dat de sociologen, die stellen dat er sprake is van

democratisering van armoede, de theorie niet of nauwelijks in empirisch onderzoek toetsen 23

Artikel van Aat Brand; Hardnekkige armoede in Nederland blijft dezelfde sociale groepen treffen. 36

voorziening. Van allerlei regelingen is de overheid gaan snijden in het generieke karakter. Een aantal mensen doet als gevolg van deze maatregel geen beroep op voorzieningen die voor ze bedoeld zijn. Hierdoor neemt het niet- gebruik toe. De Bijzondere Bijstand is zo’n voorziening. De voorwaarden zijn aangescherpt waardoor het moeilijker is om hier aanspraak op te maken. Er wordt sterk ingezet op volumebeheersing en daling van het bijstandsbestand door uitstroom van cliënten naar werk ( ‘werk boven uitkering’) en ‘poortwachten’ (strenge controles op noodzaak en rechtmatigheid) bij nieuwe bijstandsaanvragen. Controle, handhaving en begeleiding naar de arbeidsmarkt wordt door dezelfde SJD’er gedaan. Er kunnen vraagtekens gezet worden bij deze verschillende rollen.

37

5

Antwoord op de gestelde vragen

In dit hoofdstuk probeer ik antwoord te geven op de drie hoofdonderwerpen van het interview. Met

de

onderzoeksgroep

zijn

de

hoofdonderwerpen

vastgesteld.

Dit

zijn:

1;

personalia/algemene kenmerken, 2; hoe is het zover gekomen, waarmee bedoeld wordt de belangrijkste reden van de gang naar de voedselbank en 3; hoe is de ervaring met SJD dienstverleners of hulpverleners in het algemeen.

5.1

Personalia/algemene kenmerken

Het eerste interview is afgenomen bij een echtpaar van 50 en 70 jaar. Zij hebben 5 kinderen en zijn van Marokkaanse afkomst. Hun inkomsten bestaat uit gedeeltelijk een AOW uitkering en gedeeltelijk uit een bijstandsuitkering. De AOW is niet volledig omdat de echtgenoot 20 jaar in Nederland heeft gewerkt. Zij hebben een klein sociaal netwerk.

Het tweede interview is gehouden met een alleenstaande Turkse vrouw met 4 kinderen. Haar inkomsten bestaat uit gedeeltelijk een WAO uitkering en gedeeltelijk uit een bijstanduitkering. Mevrouw haar uitkering wordt volledig beheerd door de Stadsbank in Hilversum. Mevrouw krijgt een weekgeld van 60-80 euro. Mevrouw heeft familie in Hilversum wonen.

Het derde interview is afgenomen bij een echtpaar van 56 jaar. Zij hebben twee volwassen kinderen die niet meer thuis wonen. Zij hebben op het moment van het interview geen inkomsten. Zij zitten middenin een faillissement. Er loopt een aanvraag voor een bijstandsuitkering. Zij hebben veel familie, vrienden en kennissen.

Het vierde interview is met een alleenstaande vrouw van 56 jaar. Mevrouw heeft een WAO uitkering. Mevrouw zit in een WSNP. Mevrouw heeft kinderen, kleinkinderen en een achterkleinkind. Zij wonen allemaal in Hilversum.

Het vijfde interview is gehouden met een alleenstaande man. Zijn inkomsten bestaan uit een AOW uitkering. Hij geeft in het interview aan dat er sprake is van een curator

24

Hij heeft een

volwassen dochter en kleinkinderen die in Hilversum woont en heeft vrienden en een goede relatie met zijn ex vrouw.

24

Een curator is een persoon die wordt aangesteld als beheerder van het geld van iemand die

onder curatele is gesteld. De curator wordt ook betrokken bij andere belangrijke beslissingen . 38

5.1.1 Landelijke samenstelling huishoudens De algemene kenmerken van de geïnterviewden komen aardig overeen met de landelijke samenstelling van de huishouden. Uit het onderzoek van Regioplan op basis van 430 enquetes in 11 gemeenten, kwamen de volgende percentages: In relatie tot geslacht bleek 64% vrouw en 36% man. ‘Klanten naar huishoudtype’: 37% alleenwonend; 18% getrouwd; 43% eenoudergezin; en 2% anders. Naar leeftijd: 15% t/m 29 jaar, 35% van 30 t/m 39 jaar; 24% van 40 t/m 49 jaar, 12% van 50 t/m 59 jaar en 5% van 60 jaar en ouder. Etniciteit: 47% Nederlands, 6% Marokkaans, 4% Turks, 15% Antilliaanse/Arubaans en 20% anders 25 .

5.2

Hoe is het zover gekomen

In de titel ‘hoe is het zover gekomen’, komen de volgende onderwerpen aan de orde; de verwijzing naar de voedselbanken, de belangrijkste reden van gebruik van de voedselbank, de mate van verbergen, mate van schaamtegevoelens en gevoelens van sociale uitsluiting.

Het vertellen ‘hoe het zover gekomen is’ en wat de belangrijkste reden is van het gebruik van de voedselbank riep veel emoties op. Ook merkte ik op dat de stap naar de voedselbank moeilijk is geweest en bleek er sprake te zijn van schaamtegevoelens. Drie van de vijf haastte zich om te zegge dat ze heel blij waren met de voedselpakketten maar toch…. Eén mevrouw moest huilen toen ik vroeg of zij zich schaamde. Ook viel mij op dat zij zichzelf voorhielden dat er niets is om te schamen. Zij schaamden zich voor het schamen. Twee cliënten kwamen er direct voor uit. Een echtpaar vertelde mij bijvoorbeeld dat de maatschappelijk werker hen hadden moeten overhalen om naar de voedselbank te gaan. Een schuchtere houding kenmerkten de andere cliënten. En zij hadden meestal al een tijd geprobeerd zich te redden zonder hulp van de voedselbank. De stap naar de voedselbank bleek niet eenvoudig.

Het echtpaar die in een afhandeling van een faillissement zitten: Vr: Ja, dat vond hij ook zo gek, want Loenen en Breukelen vallen onder Woerden. Maar ze hebben ons bij de voedselbank in Hilversum neergezet. Het kost nog best moeite om er naar toe te gaan, want je hebt niets gestolen, bent niet aan de drank of drugs of crimineel en iedereen kan het zien. Je moet ook op afspraak komen tussen 4 en half 5 met een tas. Ja dat kost best veel moeite. En de mensen die dat allemaal leveren die zijn zo goed. En de mensen die buiten allemaal om je heen staan die zijn allemaal ook zoo aardig. Ze praten allemaal net zo makkelijk over hun schuldsanering en de ene heeft 40 euro in de week en de andere heeft 60 25

Regioplan 2006: 18,19,20 39

euro, wij moeten er nog erg aan wennen. We zijn dit niet gewend, we zijn bijna 35 jaar getrouwd en bijna vanaf ons 15e gewerkt en dit nooit meegemaakt. Dat is dus moeilijk, maar ik doe het maar, we doen het maar want je eet er heel veel van op, het is echt heel goed te doen. Ik vind het echt zo'n goed werk! Het is echt prima. Een supergoede instelling. Maar het voelt gewoon voor je zelf eh...ik dat nou ja, ik ga er wel heen, maar..........

Een alleenstaande gehandicapte vrouw: Cl: Ik heb haar toen benaderd van ‘hé, is er in Hilversum een voedselbank?’. En toen kreeg ik te horen dat die er inderdaad was. En eerst had ik zoiets van ‘ooh fijn’, maar toen ik er uiteindelijk heen moest had ik zoiets van, het was toen nog in een oude schuur, ooh ik ga niet naar binnen, in durf niet. Straks kom ik bekenden tegen of mensen zien mij naar buiten komen. Ik ben uiteindelijk toch wel naar binnen gegaan, want ja…. ik zette mijn trots op zei en dacht, ik doe het maar want ja, je moet toch eten hebben. Ik ben door de vrijwilligers heel fijn ontvangen en ze vroegen ook van ‘bent u hier voor de eerste keer?’ ik kreeg allemaal extra dingetjes en ik was op een scootmobiel en ben op de terug weg naar huis gegaan, zingend ook en de tranen liepen over mijn wangen, want ik was zo blij.

Ik vroeg aan de alleenstaande man van 69 jaar hoe hij de voedselbank had gevonden en hij vertelt dat hij via de Stadsbank verwezen is naar een maatschappelijk werkster: Ja, m’n salaris werd altijd op de bank gestort. Dat was voldoende en al het gas, water en licht enzo had ik altijd automatisch. Ja, en ik had toen zo’n beetje 1900 euro en ik ging terug naar zo’n beetje 1000. En ik moet zeggen ik lust graag een biertje en dan is het: “ik heb niet zoveel geld” ach, zeg ik dan, kom maar hier joh. Maakt toch niets uit. Eerst hou je dat vol, maar van 1000 euro gaat dat snel. En toen kwam ik in de problemen. En toen ging het langer hoe harder hé. Ik dacht: “ach dat komt wel…” en dan ga je het ene gat met het andere stoppen. En dan zegt het een keertje boem! En dat is met me gebeurd, zodoende. Ik ben bij de rechter geweest bij die…hoe heet dat?....Schuldhulpverlening. Int: Je bent bij de rechter geweest. Is het sanering? Zit je in een WSNP? Cl: Ja Int: En toen die problemen allemaal begonnen heb je toen hulp gezocht? Cl: nee, nee, dat klinkt een beetje eigenwijs, maar ik vond: je bent in de problemen gekomen, nu zie je maar dat je eruit komt ook. Int: Dat was je instelling? Cl: Ja, dat is mijn instelling. Ik had m’n hele leven nooit om hulp gevraagd, maar op een gegeven moment was het van: donderdag a.s. moet je uit je huis. Wat uiteindelijk niet eens doorging, want die deurwaarders, hé, die kolereleiers, het is zonde dat ik het zeg, die dreigen 40

alleen maar en ze doen het niet. En toen ben ik dus een keertje bij een maatschappelijk werkster geweest en die zei: “je moet naar de Stadsbank ( schuldhulpverlening gemeente Hilversum) , want ze zetten je eruit hoor!” Int: En hoe kwam jij dan bij die maatschappelijk werker terecht? Cl: Ik had een taakstraf gekregen, want ik zat beschonken achter het stuur. En dan kom je bij de reclassering terecht, en ik moest 6 uur taakstrak doen. Dan kom je in gesprek met zo iemand van de reclassering en die vraagt of je in de problemen zit ofzo, en ik vroeg me af moet ik dat dan vertellen? Die persoon zei “als je er niets aan doet wordt het alleen maar erger, dus doe er wat aan’. Dus zo is het gelopen, want het was voor mij ook zo’n drempel. Int: En wat deed de Stadsbank dan? Cl: Die gingen gelijk bellen met de schuldeisers, die zetten alles op papier en spreken met iedereen een regeling af. En die betalen dan ook alles want je krijgt geen geld meer. Ik heb een tijd van 30 euro in de week moeten leven. Want eerst kreeg ik 40 euro, en toen moest ik terug naar 30 euro per week. Toen zei ik: “hoelang geven jullie mij nog?” Ik heb thuis al een mooie strik gemaakt, want dat ken ik goed. Maar vandaag of morgen zeg ik Ajuu maar ik neem er een paar mee hoor. Toen stelden ze de voor: de voedselbank. Maar dat is ook een drempel. Ik ben toch gegaan en ze zijn er heel aardig. En je krijgt veel hoor. Ik krijg steeds een tas vol hoor. Moet je nog dat? En moet je nog dat? En heb je dit nog genoeg? Wat me opvalt: het wordt hoe langer hoe drukker daar.

Uit bovengenoemd citaat blijkt dat er sprake is van een drempel om naar de voedselbank te gaan. Daarna haast hij zich om te vertellen dat ze bij de voedselbank erg aardig zijn. Ook geeft hij aan dat het ‘hoe langer hoe drukker’ wordt om aan te geven dat hij niet de enige is. Hij heeft ook eerst geprobeerd om het zonder hulp van de voedselbank te redden. Hij heeft een concreet voedseltekort moeten ervaren!

Cl: Alles, alles ging naar de Stadsbank. Ik heb daarom van die 30 euro in de week moeten leven want bepaalde schuldeisers namen geen genoegen met een mindere afbetaling. Maar goed, het lukte. Ik hield ook van vissen, dus ik ving vorentjes en bakte ze en zette ze in het zuur. Ik ben er nooit ziek van geworden en ik ben er nog steeds. Ik ben 1 meter 90 en ziek, dat weet ik niet wat dat is.

Drie van de vijf geïnterviewden hebben ‘depressieve’ gevoelens als gevolg van de situatie. Zij maken zich zorgen over de kinderen en geven aan dat zij het heel erg vinden om geen kleding en schoenen te kunnen kopen. Ook zijn de problemen al van langere tijd en zijn medicijnen nodig om de gevoelens te normaliseren:

41

CL: En dat is niet vol te houden, want ik was, toen mijn schuld begon, 78 kilo en toen was ik op een gegevenmoment door alle spanningen en problemen….. ik kwam de eerste keer bij de voedselbank en ik was 54 kilo. Ik was vel over bot, ik had spanning maar ik at niet en er was geen vooruitgang. Ik ben toen naar mijn huisarts geweest, die heeft mij verder geholpen. Enne, ja antidepressiva neem ik nu ook , want depressief wordt je wel van die dingen.

5.3

Ervaringen met SJD dienstverleners / hulpverlener

Voor de beschrijving van de ervaringen met SJD dienstverleners of hulpverleners in het algemeen is er een inventarisatie gemaakt en deze liepen zeer uiteen. De toon en de bereidheid tot luisteren bleek heel belangrijk.

5.3.1 Algemeen oordeel De geïnterviewden gaven unaniem aan niet rond te kunnen komen van de desbetreffende bedragen die zij per week kregen. Er is geen geld om eten en drinken mee te geven naar school. Geen geld voor koekjes, snoep of chips. Voor de gezinnen met nog jonge thuiswonende kinderen is dit het moeilijkst. Een moeder gaf aan dat zij zich bewust was van het feit dat haar kinderen dik waren door het dagelijks eten van macaroni.

5.3.2 Doorverwijzing Drie van de vijf zijn op de voedselbank gewezen door de Stadsbank in Hilversum. Eén werd op het bestaan van de voedselbank gewezen door een oppasmedewerkster van haar kleinkind. Zij ging naar de voedselbank, kreeg daar van alles mee en is toen alsnog verwezen naar een maatschappelijk werkster. En een echtpaar werd via de huisarts verwezen naar een maatschappelijk werkster die hen direct verwees naar de voedselbank.

5.3.3 Concrete ervaringen De eerste hulp bij schulden of problemen wordt meestal als positief ervaren. Op langere termijn lijkt de betrokkenheid van de hulpverlener af te nemen en worden de ervaringen negatiever. CL: Nou, toen kwam ik bij die dames terecht en dat viel me eerlijk gezegd reuze mee. Die hadden alle begrip voor je. Ik was daar natuurlijk niet de enige, maar ze stellen je op je gemak, en helemaal niet van” Heu... dit en dat”. Die dames begonnen gelijk met regelen bij die Stadsbank.

Dit kenmerkt eigenlijk alle interviews. Als de problemen zo opgelopen waren en zelfs huisuitzetting dreigden dan werd de hulp ingeroepen van de Stadsbank. Bij alle geïnterviewden die bij de Stadsbank een aanvraag hadden gedaan voor een schuldhulpregeling werden bij de eerste hulpvraag snel en accuraat gereageerd. Is er eenmaal een schuldsaneringstraject 42

opgezet bij de Stadbank dan is er geen aandacht meer voor andere problemen zoals het geringe weekbedrag met als gevolg een voedseltekort. Ook mogelijke andere regelingen lijken dat niet meer bekeken te worden. Het wijzen op bijzondere bijstand bijvoorbeeld.

Int: Maar je bent dus niet via de stadsbank bij de voedselbank terecht gekomen? Cl: Nee, die hebben mij er nooit over verteld. eigenlijk eeh, dat is heel vervelend. Ik zat bij de stadsbank en een tafeltje achter mij hoorde ik iemand over de voedsel bank.. dus ik dacht de voedselbank, de voedselbank.. zit dat dan ook hier? En toen heb ik via, ja de naam mag ik niet noemen natuurlijk, maar die oppasmedewerkster die ik dus kende. Ik heb toen aan haar gevraagd van eeh, weet jij iets? En die wist dat. Ze heeft toentertijd ook een maatschappelijk werkster gewezen, want ze zegt ‘jij moet naar een maatschappelijk werkster, je moet geholpen worden’.

En hoe hoog de nood kan zijn op langere termijn is te lezen in het volgende interview fragment: Cl: Want eerst kreeg ik 40 euro, en toen moest ik terug naar 30 euro per week. Toen zei ik: “hoelang geven jullie mij nog?” Ik heb thuis al een mooie strik gemaakt, want dat ken ik goed. Maar vandaag of morgen zeg ik Ajuu maar ik neem er een paar mee hoor.

Toen dit in een interview aan mij werd verteld ging mijn gedachten onwillekeurig naar degene die het drama veroorzaakte op Koninginnedag. Uit een nog niet bewezen reconstructie bleek ook hij met ernstige problemen te kampen en vermoedelijk een huisuitzetting.

Een geïnterviewde heeft een regeling bij de Stadsbank maar heeft af en toe wel te maken met de Sociale dienst van de gemeente Hilversum: Int: Hoe word je geholpen bij de sociale dienst? Cl: Dat is wisselend, er zijn verschillende werknemers daar en omdat ik niet van de sociale dienst ben heb ik ook geen vast persoon. En nou tot nu toe ben ik wel netjes geholpen. Eén keer niet, toen was het daar echt een rommeltje. Maar toen kwam er een vrouw die mij wel kende van de vorige keer en zei: ‘oh mevrouw het zit zo en zo’. Voor de rest ben ik altijd wel goed geholpen. En ja je moet heel veel zelf uitzoeken, want ze komen niet bij je thuis om te zeggen van ‘mevrouw, je kunt dat en dat aanvragen’.

Twee van de vijf geïnterviewden hebben een curator. Beiden zijn daar tevreden over. Cl: We worden echt goed geholpen, iedereen werkt mee en dat kun je van die curator ook zeggen.

De ervaringen met maatschappelijk werkers zijn unaniem positief. Dat kan te maken hebben met het feit dat zij niet afhankelijk zijn van juridische doorlooptijden. Bij een aanvraag voor 43

schuldhulpverlening geldt er een wettelijke termijn van 120 dagen waarin de schuldeisers aangeschreven moet worden en bij een aanvraag voor een uitkering geldt een wettelijke termijn van 8 weken waarna er een beschikking moet volgen, hetzij positief of negatief. Productie en rendement zijn de criteria geworden met als doel resultaatgerichte processen. Cl: Ik heb bijvoorbeeld nog nooit huursubsidie gehad. En ik schrok, want de huurgrens ging omhoog en ik dacht: vallen wij ineens in de vrije sector? Dan moet je verplicht verhuizen en dat zag ik helemaal niet zitten. Kijk de curator kan het je zo opleggen bij een huur van zo'n 700 euro. Die huisarts doet daar niets meer mee, dus die heeft ons verwezen naar een maatschappelijk werkster. En 1x per week, dat betekent heel veel voor ons. Int: Ja, en ze pakt ook heel goed door? Niet alleen van ik ga het regelen, maar ze regelt het ook?. Cl: Ja, zeker want ik kwam woensdag ook weer helemaal blij thuis, want ze zei: niet alleen dat gaat omhoog, maar de huurgrens gaat ook omhoog, dus we blijven er gewoon in. En het gaat tegenwoordig allemaal via de belastingen, dus ze zoekt dat dan ook even voor me uit. En dat vind ik erg fijn, want we hebben al zoveel aan ons hoofd. Ze heeft ook alle verzekeringen gebeld enzo. Int: Dus over haar ben je wel tevreden. Cl: Ja, ja, ja, ik heb mezelf erin berust dat het zo loopt. Ik moet me er maar aan overgeven.

Bij degene die een bijstandsuitkering ontving klaagde één mevrouw gedurende het hele interview over de slechte bereikbaarheid van haar consulent. Dat gold ook voor het echtpaar waar een faillissement voor is aangevraagd. Zij hebben een aanvraag gedaan voor een bijstanduitkering. Deze aanvraag duurde op het moment van het interview al 9 weken en al die tijd hadden zij nog niets gehoord.

Int: En moet je nog terug naar de sociale dienst? Cl: Ja, we zijn nu 9 weken verder maar het is allemaal nog niet rond. Er zijn ook nog geen centjes gekomen, dus eigenlijk moet ik vandaag ook even weer bellen. En er is 1 mevrouw die is al 9 weken met vakantie, dus ik denk dat daar wat mee is. Want ja, de curator belt, of in dit geval de consumenten medewerkster en Monique belt constant. Int: Die Monique, is dat een case-manager of een klant-manager? Cl: Nee, die is gewoon een maatschappelijk werkster. Int: En je kreeg te horen dat zij op vakantie is? Cl: Maar op een gegeven moment kregen we een meneer toegewezen die was 1 dag in dienst en die zou ons terug gaan bellen en staat ons dan te woord, alles zou rond zijn , we zouden uitgenodigd worden ook voor een gesprek. We kregen er een brief van thuis Er zou ook een 44

voorschot komen, maar nou moet er ineens weer een afschrift komen, van dat het op naam staat. Int: Want hoe doe je dat dan al 9 weken zonder geld en naar de winkels? Vr: JA iedereen helpt ons, kijk de auto staat op mijn zoons naam en hij betaald de benzine. (Bovenstaande sociale dienst betreft de plaats Woerden)

De ervaringen met de voedselbank vrijwilligers waren het meest positief. De persoonlijke benadering maakte dat de cliënt zich serieus genomen voelt. Cl: Ze schrijven er ook van alles op, zoals de geboortedatum van de kinderen, zodat ze een cadeautje kunnen geven. Ik vind het echt zo’n goed werk! Het is echt prima. Een supergoede instelling. En; Cl: In ben toch gegaan en ze zijn er heel aardig. En je krijgt veel hoor. Ik krijg steeds een tas vol hoor. Moet je nog dat? En heb je dit nog genoeg? En nog een reactie: Cl: In ben door vrijwilligers heel fijn ontvangen en ze vroegen ook van ‘u bent hier voor de eerste keer?’ Ik kreeg allemaal extra dingetjes.

5.3.4 Het gebruik van discretionaire ruimte Ik kan stellen dat de meeste hulpverleners gebruik maken van discretionaire ruimte. De rechter, de curator en ook de vrijwilligers bij de voedselbank maken gebruik van discretionaire ruimte.

Een van de geïnterviewden: CL:Nou goed, je krijgt dus een postverbod. Al mijn post gaat naar mijnheer W. in Culemborg. Dat is mijn curator. En ze doen dat om te kijken of je geen nieuwe schulden maakt. Dat zei die rechter ook, dat het zo moet en ja, als je gewoon aardig en menselijk tegen me doet, dan heb je me mee. Als je een grote bek tegen me opzet, dan bent ik niet aardig, dan moet je maar eens laten zien wie je bent. Ik wil ook graag dat het goed afloopt, want ik heb dit ook niet expres zo laten lopen, zo van: “nou ik zie wel waar het schip strand”. Dat heb ik die rechter ook verteld. Dus die rechter zei: “U hebt zeker uw lesje wel geleerd”. Nou eerwaarde, dat heb ik zeker heb ik hem geantwoord. “En u doet het niet meer zeker..” “Wat bedoelt u? Schulden maken?” vroeg ik. Nee natuurlijk niet. “Nou zei hij” we hebben zeker wel indruk gemaakt, want meestal duurt zo'n antwoord een week. Zeker zei ik. Ik kreeg toen 40 euro per week. En die rechter heeft ervoor gezorgd dat het 50 euro werd. Dus ik voel me een rijk mens.

De geïnterviewde vervolgt zijn verhaal: En ik doe ook af en toe nog wel eens een klusje hoor, om wat bij te verdienen. Daar ben ik eerlijk in. Laatst vroeg die meneer W. (curator) dat ook en ik zei: “ Ja, ik heb wel eens een klussie”. Hij zei dat hij dat niet gehoord had en niet wilde weten ook. Int: mooi hoor! 45

Cl: Ja, je moet wel eerlijk zijn. Ik heb tenslotte 3 jaar met die mensen te maken, dan ga ik er niet om liegen.

De voedselbank Gooi & Omstreken streeft naar een uniforme normenhantering. In de uitvoeringspraktijk blijkt deze normenhantering nooit helemaal aan te sluiten. Het verhaal van de klanten heeft invloed op hun beslissing en laten de vrijwilligers een zekere mate van discretionaire ruimte. De regel, dat een tweede keer niet opdagen betekent dat je van de lijst wordt geschrapt, bleek in de praktijk af te wijken.

46

6

Nabeschouwing

was blz 49

De stroom van nieuwe aanvragen en de toename van voedselbanken laat zien dat er behoefte is aan hulp waarbij het teveel aan levensmiddelen uitgedeeld wordt aan mensen die het nodig hebben. Dit is geen nieuw verschijnsel. Het lijkt een soort hedendaagse ‘sociale questie’. Er is door de overheid veel aandacht besteed aan de armoedeproblematiek. Er zijn diverse onderzoeken geweest om de armoede, de gang naar de voedselbank en het niet-gebruik van voorzieningen in kaart te brengen. Er is inzicht in de schuldenproblematiek en de samenstelling van de huishoudens. Daarnaast plaats ik het verhaal van cliënten van de voedselbank over wie de cijfers gaan. De interviews bieden inzicht in de wijze waarop de cliënten van de voedselbank in de problemen terecht zijn gekomen en hoe zij hiermee om gaan. Op basis van een bestaand rapport van de voedselbank Gooi & Omstreken waarvan Hilversum een uitgifte punt is kan ik zeggen dat de doelgroep overwegend bestaat uit alleenstaande ouders en alleenstaanden, die meestal in financiële problemen terecht zijn gekomen door een opeenstapeling van gebeurtenissen zoals een echtscheiding of een ziekte wat veel impact kan hebben op iemands leven. Daarnaast is vanuit de literatuur bekend dat het systeem van sociale voorzieningen een omslachtige aanvraagprocedure kennen. Daarnaast zijn veel regelingen onbekend. Een opvallende bevinding is dat een groot deel van de

niet-gebruikers

–

ten

onrechte

–

meent

geen

recht

te

hebben

op

de

inkomensvoorzieningen 26 . Ook de stijgende vaste lasten zoals de eigen bijdrage van de ziektekosten en energiekosten heeft de situatie verslechterd. De aanwezige schulden zijn vaak een poging geweest om de problemen op te lossen.

De ervaringen van de gebruikers van de voedselbank in relatie tot SJD’ers zijn unaniem positief als het om de medewerkers van de voedselbank gaat. En niet alleen positief maar ook vol lof. Terwijl de voedselbank een streng toegangscriteria hanteert. Er moeten lange lijsten met gegevens worden ingevuld, er moet een erkende verwijzer zijn, het besteedbare week- of maandinkomen is minimaal en er wordt gestreefd naar een uniforme normenhantering. Je zou zeggen dat de Sociale Diensten deze handelswijze ook hanteren. Maar het is de persoonlijke benadering en het oprechte luisteren naar het ‘verhaal’ van de cliënt wat het verschil maakt. Het verschil lijkt niet in de regelgeving te zitten. Juist kleine details zoals een cadeautje geven op de verjaardag van de kinderen en vooral ook de cliënten het gevoel geven dat ze zich niet hoeven te schamen. Er is geen veroordeling. De eerste stap naar de voedselbank is moeilijk. Er is sprake van schaamte en er wordt geprobeerd om de armoede te verbergen voor de omgeving. Het in de rij staan om een voedselpakket in ontvangst te nemen is erg moeilijk. Er is angst om ontdekt te worden. Ook willen ze niet bij de andere cliënten horen. Want die ander, die is misschien crimineel of alcoholist. Onze samenleving is gericht op zelfredzaamheid, het vragen om hulp wordt als negatief ervaren. Deze gevoelens komen voort uit een proces van 26

Rapport; De onbereikte minima, blz 21 47

stigmatisering dat onze samenleving kenmerkt. Wie niet voor zichzelf kan zorgen probeert terug te vallen op een sociaal netwerk. Maar ook het terugvallen veroorzaakt een ongewenst gevoel van afhankelijkheid. Schaamtegevoelens zorgen ervoor dat sommigen de schijn ophouden. De ‘situatie’ verbergen is gericht op het verminderen van gevoelens van verdriet, boosheid en kwetsbaarheid. Deze gevoelens kwamen bij de interviews tot uiting, als zij hun verhaal - deden. De geïnterviewden toonden ook gevoelens van blijheid en opluchting. En een zekere verbazing over de manier waarop naar hen werd geluisterd. De voedselbank biedt praktische hulp en is belangeloos. De voedselbank heeft op de cliënten wel degelijk een positief effect. De voedselbank is ook een plek waar je elkaar kunt ontmoeten en daardoor biedt het ook sociale hulp. Tijdens een rondleiding door een voedselbank in Huizen vertelde de adviseur dat veel mensen vroeg kwamen om koffie te drinken met elkaar en om een praatje te maken met de vrijwilligers. De voedselbank biedt kansen om een sociaal netwerk op te bouwen. Een effect wat waarschijnlijk niet de bedoeling is geweest. Tegelijkertijd maakt de voedselbank een groep mensen zichtbaar die niet in beeld zijn bij Sociale Dienst.

De ervaringen met SJD’ers waren kritisch. Wat de geïnterviewden stoort is zij door personeelsverloop regelmatig een nieuwe contactpersoon krijgen. Deze contactpersonen zijn slecht op de hoogte van regelingen en mogelijkheden. Ook lezen zij de dossiers slecht. De slechte bereikbaarheid werd genoemd. Zij werken of parttime, zijn ziek of zijn met vakantie. Begrip hebben en goed luisteren werd door de geïnterviewden heel belangrijk gevonden. Persoonlijke aandacht werd hoog gewaardeerd.

Ook de gemeente Hilversum wil er alles aan doen om de cliënten van de voedselbank te bereiken. Tijdens de gesprekken die ik heb gevoerd met diverse medewerkers heb ik vooral veel bereidheid gezien om mensen met een armoedeprobleem te helpen. Ook vanuit diverse wethouders wordt de nadruk gelegd op het bekendmaken van voorzieningen en regelingen.

‘Tussen de mensen en hun intermenselijke relaties is in de loop van de jaren een systeem geschoven, een sociaal stelsel, dat een eigen rationaliteit kent, een eigen logica heeft. De systeemwereld is de wereld waarin wetten worden gemaakt en uitgevoerd; een wereld geleid door economische belangen en een politiek krachtenspel. Mensen komen pas in beeld als zij zich niet aan de wet houden. In heel veel gevallen staat de wetgever ver van de dagelijkse beleving van mensen, hun leefwereld . De systeemwereld kan diep ingrijpen in de leefwereld’.

27

Het verschil in de leefwereld en systeemwereld kwam indrukwekkend zichtbaar

naar voren in een gesprek met een beleidsmedewerker van de gemeente Hilversum. Hij vertelde over gemeentelijke regelingen, over werkloos worden en over ‘activering’, over het ‘uit de bijstand’ zien te komen. In al zijn oprechtheid en met al zijn goede bedoelingen sprak hij 27

J. Savornin Lohman en H. De Raaff, blz 117 en 118 48

voornamelijk vanuit zijn systeemwereld. Of de medewerker schuldhulpverlening die verklaarde dat 80 euro in de week voor gezinnen met 4 kinderen normaal is in een schuldsaneringstraject. Of de bijstandsconsulente die oprecht geen aanvragen voor bijzondere bijstand inneemt als er een vergoeding wordt gevraagd voor de eigen bijdrage van ziektekostenverzekering. Maar niet de vraag stelt of er mogelijk andere problemen zijn. Ik luisterde naar het verhaal met mijn gedachten bij de leefwereld, de wereld van alleenstaande moeders met kinderen, die zeer moeizaam voor het gezin konden zorgen, die geen ‘tussendoortje’ konden meegeven aan de schoolgaande kinderen, die moeten huilen als ik hen vraag of zij zich schamen voor de gang naar de voedselbank.

Nawoord

(was blz. 52)

Kortgeleden is er een SJD’er geplaatst bij de voedselbank in Utrecht. Zij wordt één dag in de week betaald door de gemeente Utrecht. Zij gaat samen met de cliënten van de voedselbank bekijken hoe zij het inkomen kan vergroten door een beroep te doen op gemeentelijke regelingen en voorzieningen. Ik denk dat dit een prima vorm van samenwerken is. Prachtig verwoord door Raf Janssen: “De robuuste, maar anonieme en koude solidariteit van de verzorgingsstaat wordt aangevuld met een minder stevige, maar wel meer persoonlijke en warmere solidariteit”.

Als SJD’er kunnen we leren van de vrijwilligers van de voedselbank. Zij hanteren een strategie die weinig hoeft te kosten: persoonlijke aandacht en een luisterend oor. De voedselbank biedt kansen. Door met elkaar samen te werken wordt het een gemeenschappelijke taak om mensen een fatsoenlijk bestaansminimum te bieden, en niet alleen een leefbaar inkomen maar ook mogelijkheden bieden om mee te doen.

Er zijn honderden boeken geschreven over de armoede, evenveel onderzoeken zijn er gedaan naar mogelijke oorzaken. Maar als overheid, gemeenten, SJD’ers en vrijwilligers moeten we ons richten op het hier en nu en de toekomst.

49

Bronnenlijst 1.

(was blz 53-54)

Arts, W., Entzinger, H, en Muffels, R., Verzorgingsstaat vaarwel, Assen, Koninklijke van Gorcum, 2004, ISBN:9023238664

2.

Brand, A., [Online], ‘Hardnekkige armoede in Nederland blijft dezelfde sociale groepen treffen’, Beschikbaar: http://biodata.asp4all.nl/andreas/2009/09012f9780526bf7/09012f9780526bf7.pdf (19-06-2009)

3.

GGD, [Online], ‘Eindrapport klantenanalyse, in opdracht van het ministerie van Sociale Zaken’, Beschikbaar: http://www.ggd.nl/ggdnl/uploaddb/downl_object.asp?atoom=35198&VolgNr=343 (16-022009)

4.

Hoogland, H., [Online], ‘Voedselhulp in een land van overvloed’, Beschikbaar: http://www.food-

law.nl/World%20Hunger%20Day/Hoogland_Voedsel%20hulp%20in%20een%20land%20van%20ove rvloed.pdf (19-06-2009) 5.

Janssen, R. [Online], ‘Het perspectief van voedselbanken’, Beschikbaar:

6.

http://www.husserl.nl/cms/index.php?option=com_content&task=view&id=115&Itemid=140; (19-06-2009)

7.

Janssen, R., Armoede de baas, uitgeverij Sociale Alliantie, ISBN:9789078353072

8.

Klaassen, S., [Online], ‘De teneur is te vaak eigen schuld dikke bult’, Beschikbaar:

http://www.abvakabofnv.nl/docs/aaneen/aaneen_5-interview_Sies.pdf (17-05-2009) 9.

Maso, I., Kwalitatief onderzoek, Amsterdam, BoomMeppel, ISBN:9060098064

10. Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid [Online], ‘Nationaal actieplan ter bestrijding van armoede en sociale uitsluiting’, Beschikbaar:

http://www.regering.nl/dsc?c=getobject&s=obj&objectid=1801 (19-06-2009) 11. Noordam, F.M., Sociale zekerheidsrecht, Deventer, Kluwer, 8e druk 12. NOS Journaal, [Online], ‘Familie froger leeft een maand van voedselbank en kringloopwinkel’, Beschikbaar: http://www.journaal.nl/2008/08/19/familie-froger-leeft-een-maand-van-voedselbank-enkringloopwinkel.html (14-02-2009) 13. Savornin Lohman, J. en Raaff, H., In de frontline tussen hulp en recht, Bussum, Coutinho, 2e druk 14. Sociaal cultureel Planbureau, ‘De onbereikte minima’, Den Haag, 2006 15. Stichting Voedselbanken Nederland [Online], Beschikbaar: http://www.voedselbank.nl/ (17-05-2009) 16. Theunissen, A. [Online], ‘Invloed op meedoen’, Beschikbaar:

http://www.inholland.nl/NR/rdonlyres/725C1D64-9A67-4BD5-8FC8F93B6A53C8E3/0/Invloedopmeedoen.pdf (19-06-2009) 17. Voedselbank Gooi en omstreken [Online], Beschikbaar: http://www.voedselbankgooi.nl/ (17-05-2009) 18. Wit de, R. [Online], ‘Alles draait om samenwerking en regie’, Beschikbaar:

http://www.somamsterdam.nl/pool/1/documents/W104413.doc (13-06-2009)

Bijlage: Interviews

(was blz. 55)

50