De Ramadanviering: tussen Traditie en Moderniteit Door Loes Vogels in opdracht van: Rotary Club Nijmegen
Centrale geloofsvoorstellingen en –uitingen in de islam Geloofsvoorstellingen zijn ideeën of concepten die essentieel zijn binnen islam. Er bestaan er vijf van: *God: de islam is volstrekt monotheïstisch: er is geen godheid dan God, zeggen moslims. Het toekennen van goddelijke krachten aan een ander dan God, ook aan Muhammad, is de grootste zonde: shirk. De islam stelt dat de God van de joden en christenen dezelfde is als die van de moslims. Allah is overigens het Arabische woord voor God. Arabische christenen noemen hun God gewoonweg Allah. *Engelen: islam kent twee soorten engelen, beiden door God geschapen. De ene soort engelen (malak, mala’ika) fungeren als boodschappers die boodschappen van God naar de aarde kunnen overbrengen. Ook kunnen zij gelovigen beschermen en versterken (bijv. tijdens vroege veldslagen). De bekendste van deze engels is Jibril, ook wel Gabriël, de aartsengel die ook in het joden- en christendom voorkomt. Gabriël bracht Gods openbaring naar Muhammad en de andere profeten (God openbaarde zich via Gabriëls stem). De tweede soort engelen in islam zijn djinns, Oud-Arabische woestijngeesten die zowel goed als slecht kunnen zijn en zelfs een menselijke gestalte kunnen aannemen. Djinns kunnen de mens helpen of tegenwerken. Vooral in het volksgeloof en met betrekking tot rituelen komen ze veel voor. Zelfs een huwelijk met een djinn is mogelijk. De duivel (Iblies, shaitaan) is een slechte djinn. *Openbaring: in islam wordt er gesteld dat God zijn Wil aan alle volkeren heeft geopenbaard, soms in de vorm van een boek. De joden en christenen hebben Gods boodschap echter verdraaid en met de boeken, de Torah en Bijbel, geknoeid. Daarom moest er opnieuw een boek, de koran, worden geopenbaard. *Profeten: Het profeetschap van Muhammad staat niet op zichzelf, maar in een bijbelse traditie. De meeste profeten van het joden- en christendom worden dan ook binnen de islam als profeten erkend, met name Abraham, Mozes en Jezus worden vaak genoemd.
*Laatste Dag: De dag des Oordeels waarbij de doden opstaan uit de dood en beloond of gestraft worden voor hoe zij zich tijdens hun leven hebben gedragen.
De belangrijkste vijf geloofsuitingen zijn: *Shahada: de geloofsbelijdenis waarmee je toetreedt tot de islam (geboorte of bekering). ‘Er is geen God dan God en Muhammad is zijn gezant (en Ali is Gods vriend)’. *Salaat: het gebed waartoe 5 keer per dag wordt opgeroepen. Gebedstijden hangen samen met de stand van de zon. Wordt voorafgegaan door de rituele wassing (wudu en ghussl ) *Zakaat: aalmoezen in de vorm van belasting over eigendom en landbouwproducten of als een vrijwillige bijdrage. Bedoelt voor de armen en zwakken. Zakaat in de vorm van belasting bestaat niet meer, maar op vrijwillige basis wordt er, vooral tijdens vieringen, nog veel geld weggegeven omdat het geven van aalmoezen spirituele reinheid oplevert. *Hajj: De bedevaartstocht naar Mekka, wat wordt afgesloten met het offerfeest. *En Ramadan natuurlijk.
Wat is Ramadan? Ramadan is een vastenmaand. De islamitische kalender is gebaseerd op maanmaanden, met de komst van een nieuwe maan, is het begin van een nieuwe maand. Het islamitisch jaar bestaat uit 12 maanmaanden van ongeveer 27 dagen en is daarmee ongeveer 11 dagen korter dan het zonnejaar. Tegenwoordig kan de komst van een nieuwe maan met behulp van apparatuur uitgerekend worden, maar vroeger werd de ingang van een nieuwe maand vastgesteld door middel van waarneming. Dit is ook de reden waarom Turken vaak een dag eerder starten met Ramadan dan Marrokanen en andere Arabieren: de Turken gaan namelijk uit van uitrekenen, terwijl veel Arabieren wachten tot de nieuwe maan met het oog waargenomen is. Dit jaar begonnen vele Turken op 9 juli en velen Arabieren op 10 juli met de vastenmaand. Ramadan duurt 30 dagen, tot 8 of 9 augustus. Tijdens de Ramadan wordt er niet gegeten, gedronken, gerookt, of gevreeën. Ook ander immoreel gedrag, zoals roddelen, seksuele fantasieën, luiheid en egoïsme moeten tijdens de Ramadan vermeden worden.
Tussen zonsondergang en zonsopgang wordt het vasten verbroken met een iftar. Dit woord is afgeleidt van fatara, wat het vasten verbreken betekent. Tijdens zonsondergang wordt er vaak een grote maaltijd in het bijzijn van familie en vrienden gegeten. ’s Nachts wordt er voor zonsopgang vaak nog opgestaan om een broodje te eten. Hoewel er tijdens de iftar wel weer gegeten, gedronken en gevreeën mag worden, is nog steeds is het van belang dat men zich zedig en netjes gedraagt. Het gedrag van moslims hoort tijdens de Ramadan opperbest te zijn. Dit hangt ook samen met het feit dat Ramadan voor moslims geen periode van boetedoening, maar van grenzen verleggen en discipline is. Ramadan is in principe verplicht voor alle moslims. Zij die vrijstelling krijgen zijn: kinderen die nog niet geslachtsrijp zijn, ouderen, menstruerende vrouwen, reizigers, mensen die zwaar werk moeten verrichten en zieken. Ook zwangere vrouwen die vrezen voor de gezondheid van hun kind worden vrijgesteld. Die laatste vijf moeten de vastendagen later inhalen en tijdens de vastenmaand aalmoezen of voedsel geven aan armen, ter compensatie. Kortom, voor degene voor wie het een gezondheidsrisico oplevert om te vasten, is het vasten vrijgesteld. Zij die later herstellen, moeten het vasten inhalen.
Oorsprong De Ramadan is geïnspireerd door het vasten in joden- en christendom en staat dus in de Abrahamitische vastentraditie. In het jodendom wordt er met name gevast op Yom Kippur (maanmaand), de grote Verzoendag, waar 25 uur gevast wordt van zonsondergang tot zonsondergang. Er wordt niet gegeten, gedronken, gevreeën en men wast zich niet. Boetedoening, het vragen van vergiffenis voor zonden en aandacht voor minder bedeelden staat centraal bij Yom Kippur. Ook het katholicisme en de Orthodoxe kerk (ook in Midden-Oosten veel aanhangers) kennen een sterk ontwikkelde vastentraditie die op Aswoensdag na het Carnavalsfeest van start gaat. Over een periode van 46 dagen wordt er gevast, zondagen daargelaten. Kinderen en ouderen worden vrijgesteld. Bij vasten in christendom gaat het vooral om zich te beperken in het nuttigen van eten en drinken, niet zozeer het ontzeggen ervan. Naastenliefde en het geven van aalmoezen en voedsel aan de armen staat ook hier centraal, naast boetedoening. Kortom, vele overeenkomsten dus met de Ramadan: de datum van Yom Kippur wordt ook via maanmaanden bepaald en is eveneens verbonden aan zonsop-
en ondergang. Dezelfde verboden, zoals onthouding van voedsel en drank, gelden. De Ramadan duurt natuurlijk 30 dagen, en Yom Kippur slechts één. De katholieke en orthodoxe vastentraditie duurt wel weer langer, bijna anderhalve maand. Ook staat aandacht en steun aan minder bedeelden bij alle drie de vastenperiodes centraal. Maar, waar bij Yom Kippur en het Vasten voorafgaand aan Pasen boetedoening centraal staat, staat tijdens de Ramadan dankbaarheid centraal. Het vasten is niet zozeer bedoeld als een offer, maar als een versterking van het zelf: het verleggen van grenzen, het tonen van discipline uit dankbaarheid en ter ere van God. Het thema dankbaarheid komt ook in de moderne tijd terug: jonge kinderen vinden het vaak een eer en een prestatie om een dagje mee te vasten en ook volwassen moslims vertellen vaak dat Ramadan een maand van bezinning, van inspiratie, van het maken van plannen en goede voornemens is. Muhammad heeft de vastenmaand zelf ingesteld. Hij koos daarvoor de maand waarin tot hem voor het eerst een openbaring was gekomen en in diezelfde maand, maar dan een paar jaar later won hij een veldslag die erg belangrijk bleek voor de verdere ontwikkeling van de islam. Ook hier komt het thema dankbaarheid terug.
Ramadan in de praktijk Ramadan is veelal ook een cultureel bepaald feest en wordt door orthodoxen niet veel anders gevierd dan door gewoonweg praktiserende moslims. Sterker nog, veel seculiere moslims doen ook mee aan Ramadan, al onthouden zij zich soms slechts van drinken en voedsel in het bijzijn van anderen. Wel wordt Ramadan in het Midden-Oosten/islamitische landen anders beleefd en gevierd dan in het Westen. Vaak wordt ramadan als een periode van vakantie gezien, waarbij supermarkten, cafés, scholen en restaurants veelal sluiten. Enkele confrontaties vinden er wel plaats tussen seculieren en orthodoxen, die soms uit woede over dat restaurants zich niet aan het eetverbod houden, deze restaurants nog wel eens kort en klein slaan. Ook mijn partner, die tijdens de vorige ramadan in Algerije verbleef, kreeg te maken met een orthodoxe moslim die de politie inschakelde omdat hij en wat collega’s uit de internationale gemeenschap aan het zwemmen waren: wanneer zij zeewater in zouden slikken, zouden zij immers het vasten verbreken!
In het Westen worden moslims door de stand van de zon en het feit dat zij een religieuze minderheid zijn echter gedwongen bepaalde keuzes te maken over hoe zij Ramadan willen toepassen. Door de noordelijke ligging van landen als Nederland, is de vastenperiode tussen zonsop- en ondergang veel langer dan in de meeste islamitische landen die dichter bij de evenaar liggen. Met name in Scandinavië is dat een probleem: wanneer Ramadan daar in de zomer valt, mogen zij 30 dagen niet eten en drinken. Maar ook voor arbeidsmigranten, bijvoorbeeld in de fabrieken, en topsporters is het lastig om te vasten terwijl zij stevige fysieke arbeid moeten leveren. Met vragen over hoe zij in hun situaties de Ramadan goed kunnen toepassen, kunnen moslims terecht bij hun imam of andere islamitische geleerden. Op internet bijvoorbeeld heb je vele sites waar moslims hun vragen plaatsen, en waarop zij dan een antwoord krijgen op basis van onderzoek van de geleerde. Zo’n geleerde zoekt naar voorschriften in de koran en hadith – verhaaltjes over het leven van de profeet en de islamitische wetboeken. Zo’n advies wordt ook wel een fatwa genoemd, en afhankelijk van de vrije of strenge interpretatie van de bronnen door de geleerde is zo’n fatwa streng of vrij. Over het algemeen wordt door moslims in het Westen – op basis van fatwa’s van geleerden – aangehouden dat zij de zonsop- en ondergangstijden van het land van herkomst of Saudi-Arabië mogen aanhouden.
Suikerfeest Na 29 of 30 dagen vasten, begint het Suikerfeest, ook wel Eid al-Fitr genoemd. Fitr komt van dezelfde stam als iftar en futur (ontbijt), wat het verbreken van het vasten betekent. Dit jaar zal dat op 8 of 9 augustus zijn. Gewoonlijk duurt het Suikerfeest 3 dagen. Eigenlijk heeft het feest geen diepere betekenis dan simpelweg te vieren dat men het vol heeft gehouden een maand te vasten. Vreugde over de inspanning en prestatie die zij geleverd hebben en waardoor zij gereinigd zijn. De eerste ochtend van het Suikerfeest is er een gezamenlijk gebed in de moskee. De rest van de tijd wordt er gefeest: men doet nieuwe kleren aan, gaat op bezoek bij familie en vrienden en eet lekker.
