De Politiestaat
De politiestaat in wording Op het hoogste leidinggevende niveau van de SS was sinds 1 oktober 1931 een even minuscuul als geheimzinnig kantoor gevestigd dat zich «Sicherheitsdiesnt Reichsführer-SS» noemde. Aan het hoofd van dit bureau zetelde de lange SSSturmbannführer en voormalig marine-officier Reinhardt Heydrich, waarover lange tijd werd gekonkeld en gefluisterd dat hij Joodse voorouders had. Het gerucht vond zijn oorsprong in het feit dat Heydrichs grootmoeder tweemaal was getrouwd en in tweede instantie met een man namens Süß wiens naam zij bij gelegenheid gebruikte. De verdacht dat de man die ooit een van de machtigste en gevaarlijkste mannen in Duitsland zou worden bloed van de doodsvijand in zijn aderen zou hebben, is nooit helemaal uit de wereld geholpen, al was tot in details materiaal aan gedragen dat de naam Süß in dit geval niet van Joodse oorsprong was. Deze discussie om zijn afkomst bleef tot na de oorlog door zeuren. Heel lang werd gegist dat het Joodse deel in Heydrich hem had gedreven tot wat hij uiteindelijk werd of als wat hij zich profileerde. Eenzelfde discussie smeult ook nog steeds over de wel of niet Joodse afkomst van Adolf Hitler. Maar al die emotionele speculaties en gissingen naar Heydrichs 'zwarte zijde' bleken onzin te zijn. Heydrich haatte de Joden niet die hij zo massaal liet vermoorden, zij interesseerden hem gewoon niet; zij waren slechts een onderdeel van een gestelde taak die tot een bevredigend einde moest worden gebracht en dat zo snel en economisch verantwoord mogelijk. Heydrich was absoluut geen nazi-ideoloog; hij was een technocraat. Zaken als mystiek en geloof waar Himmler op zijn manier mee worstelde, lieten Heydrich volledig onverschillig. Bij deze man draaide alles om persoonlijke macht; andere gevoelens schenen hem niet bezig te houden. Mogelijk was een aan autisme verwant aspect deel van zijn psyche. Tot aan zijn dood op 27 mei 1942, veroorzaakt door de handgranaten van twee, vanuit Engeland gedropte parachutisten en leden van de Tsjechische verzetsbeweging, bleef Reinhardt Heydrich de koude, pragmatische en rationele machtsspecialist die met bijna atletische soepelheid door de afairen van SS en partij manoeuvreerde en waarschijnlijk daarom zo gevaarlijk leek dat de Engelsen in samenwerking met de Tsjechische exilregering geen andere uitweg zagen dan hem te liquideren, hoewel dat de Tsjechen niet echt heeft geholpen maar allen gunstig uitpakte
voor de Engelse regering. In navolging van deze actie werd onder andere het Tsjechische plaatsje Lidice door gewapende eenheden van de Schutzpolizei met de grond gelijk gemaakt, nadat alle mannelijke bewoners waren vermoord, alle vrouwen naar het concentratiekamp Ravensbrück werden gesleept en de kinderen voor 'germanisering' waren weg gevoerd naar Duitse pleeggezinnen, weeshuizen en vermoedelijk ook Lebensborn-inrichtingen om nooit meer te worden terug gevonden.
In tegenstelling tot Himmler, was Reinhardt Heydrich absoluut geen Hitler-aanbidder en Heinz Höhne acht het in zijn goed gedocumenteerde boek «Der Orden unter dem Totenkopf» inderdaad zeer goed mogelijk dat hij tot de groep activisten van 20 Juli 1944 zou kunnen hebben behoord als hij toen nog had geleefd, al lijkt het zelfs nog logischer dat hij niet zo lang zou hebben gewacht en was voor hem na de val van Stalingrad de maat al vol geweest. Hij schijnt tot een kennis ooit gezegd te hebben dat hij de eerste zou zijn die Hitler uit de weg zou ruimen als deze er een knoeiboel van zou maken. Hij
had er niet vroeg genoeg mee kunnen beginnen. De vraag is alleen of de remedie in dat geval niet erger zou zijn geweest dan de kwaal.
niet hopeloos belachelijk te maken. Toch schijnt hij een keer tegen die genadeloze logica van Heydrich in opstand te zijn gekomen maar dat was uiteraard zonder enig zichtbaar effect geDe verhouding tussen Himmler en zijn tweede bleven. Desondanks schijnt Himmler nooit bang man, Heydrich, was even eigenaardig als typete zijn geweest dat Hweydrich ooit gevaarlijk rend: Heydrich, de duidelijk slimmere van de twee, kon worden want Heydrich miste twee zaken die was tegenover Himmler de hoffelijkheid zelve, bij een complot tegen Himmler nodig waren: bijna onderdanig, vergelijkbaar met een jonge een eerzuchtig streven naar een hogere positie officiertegenover zijn oudere generaal. binnen de staat en vrienden of medestanders. Heydrich had geen vrienden; iedereen ging de oppervlakkig briljante, gevoelsarme maar desondanks getalenteerd viool spelende SS'er met de Mongolische wolfsogen en de eigenaardig hoge falsetstem uit de weg en toen hij in 1942 eindelijk door de Tsjechische verzetsbeweging uit de weg was geruimd, haalde Duitsland opgelucht adem. Zelfs Himmler liet na zijn dood nog mensen achter die hem tot ver na de oorlog bleven roemen om zijn vriendelijkheid en consideratie tegenover ondergeschikten. Toen Heydrich overleden was, werd het gevoel dat iedereen overkwam nog het meest treffend door de commandant van de «SS-Leibstanderte», Sepp Dietrich, onder woorden gebracht toen die opmerkte: "God zij dank, dat zwijn is gecrepeerd!"
Omgekeerd voelde Himmler zich zeer ongemakkelijk tegenover de jongere samoerai. Hij zag altijd met een lichte maar hardnekkige vorm van wanhoop de berichtgevingsbezoeken van Heydrich tegemoet die kwam en met korte, afgemeten bewoordingen de situatie schilderde en ook gelijk de oplossingen aandroeg op een manier die enige vorm van tegenspraak absoluut overbodig maakten. Himmler gaf ooit aan zijn lijfarts toe dat hij zich na dit soort contacten met Heydrich altijd voelde alsof hij net verkracht was. De onverbiddelijke logica van Heydrichs argumenten veegde voortdurend elke inbreng van Himmler genadeloos van tafel. Maar omdat Heydrich in principe niets verkeerds deed en altijd de hoffelijke ondergeschikte bleef, kon Himmler zijn marineofficier niets verwijten en dat wat hij hem zou hebben willen verwijten, kon hij hem niet zeggen om zichzelf
De op 7 maart 1904 in Halle aan de Saale als zoon van een operazanger en een actrice geboren Reinhardt, Tristan, Eugen Heydrich begon zijn carrière als kadet bij de marine. Maar een oneervol verlopen avontuur van amoureuze aard maakte een einde aan die loopbaan.
een blad papier te krabbelen. Hij deed dat en Himmler was tevreden. Per 1 oktober 1931 nam Heydrich als SS-Sturmführer dienst bij de staf van de Reichsführer-SS en ging aan het werk. De Sicherheitsdienst (SD), een idee en wens van Hitler, was in het leven geroepen. Hoewel Himmler volgens militaire traditie de baas bleef over de nieuwe afdeling, kreeg Heydrich meer of minder vrij spel, zover het de praktische uitvoering betrof.
Heydrich was, als geen tweede, geboren voor deze baan. Hij betrok een klein kantoortje in het Bruine Huis, het hoofdkantoor van de NSDAP, en begon onmiddellijk acties te ondernemen om de partij en alle geassocieerde organisaties van eventuele spionnen en saboteurs te zuiveren. Toen medewerkers van de partij te nieuwsgierig naar zijn activiteiten werden, verhuisde hij met Hij werd, na een intern proces, uit de marine drie medewerkers onmiddellijk naar een privéontslagen en kon eigenlijk nergens meer terecht woning in de Türkenstraße 23 in München. Van waar hij het marine-blauw kon dragen behalve... daaruit ondernam hij reizen door Duitsland op bij de Marine-SA. Hij werd in 1931 lid van deze afdeling van de Sturm-Abteilung en niet vanwege zoek naar inspiratie voor zijn inlichtingendienst. Om te beginnen, haalde hij alle informanten en zijn politieke instelling want die had hij niet; zijn vrouw Lina trouwens wèl. Zij adoreerde Hitler. Dat agenten uit de diverse SS-afdelingen en concendeed ook de zuster van Heydrich die contact zocht treerde deze in zijn nieuwe Sicherheitsdienst die nu naar een gebouw in de Zuccalistraße in met een peettante wier zoon een aanzienlijke München verhuisde. Hier werd alle beschikbare functie bij de SA vervulde. Er werd aan touwtjes informatie in één gigantisch archief bijeen gegetrokken en omdat de hulpverlenende SA-funcbracht. Maar hier stopte de ambitie van Heydrich tionaris absoluut geen idee had van het feit dat een verbindingsofficier niet hetzelfde was als een niet. Nu zijn SD vaste vorm begon te krijgen, vond hij hem ook geschikt voor een groter takengeheimagent, kwam Reinhardt Heydrich op 14 juni 1931 op het kantoor van Himmler terecht die pakket. Hij zag de mogelijkheid voor een landeop dat moment toevallig een man voor zijn nog lijke politiedienst voor het moment dat Hitler in vorm te geven veiligheidsdienst zocht. Heydrich Duitsland de macht overnam. Himmler was aankreeg twintig minuten de tijd om een structuurgenaam verrast over de koortsachtige bedrijvigontwerp van de toekomstige veiligheidsdienst op heid van die man die met zijn eigenaardig hoge
falsetstem zijn personeel in telegramstijl aan het werk zette. Himmler beloonde deze ijver met rangonderscheidingen: SS-Sturmführer op 10 augustus 1931, SS- Hauptsturmführer op 1 december 1931, op 19 juli 1932 formeel leider van de Sicherheitsdienst, 10 dagen later bevorderd tot SS-Standartenführer en op 21 maart 1933 kreeg hij de rang van SS-Oberführer toegewezen. De Germaanse goden hadden Himmler de iedeale veiligheidsman toegespeeld, of, zoals Heinz Höhne het stelde: "Heydrich bracht de ideale eigenschappen van een inlichtingendienstchef met zich mee: hardheid, volledig ontbreken van sentimentaliteit, een haast onverzadigbare honger naar informatie en een kippenvel veroorzakende minachting voor de medemens." Heydrich was een absoluut natuurtalent, de inlichtendienstchef in optima forma en het wordt algemeen aangenomen dat hij bij Himmler het idee wortel heeft laten schieten, de SS tot nationaal politie-apparaat op te waarderen. En hij deed niet alleen dat; hij tolde dit politie-apparaat naar een hoger niveau. Normaal was het voor de politie voldoende om vijanden van de staat op heterdaad te betrappen en vervolgens in te rekenen. Heydrich ging zover om die tegenstander van de staat al op te pakken of te registreren voordat deze zelf de mogelijkheid onderkende om een actieve tegenstanders te worden. Daarvoor was het nodig dat de Sicherheitsdienst uiteindelijk het hele sociale leven in het rijk controleerde. Hier was een absolute politiestaat in de maak. Voorlopig was het echter nog toekomstmuziek, maar al op 9 maart 1933 wist Himmler zich in Beieren in het systeem van de landelijke politie te wurmen en Heydrich stak bij die actie de politieke tak van het Beierse politie-apparaat in zijn zak. Een week later was Himmler al politiek referent in het Beierse ministerie van binnenlandse zaken en Heydrich werd onmiddellijk tot zijn plaatsvervanger gebombardeerd. Beieren werd het oefenterrein voor wat later op geheel Duitsland zou worden toegepast: Himmler stichtte binnen het ministerie een bureau 'Politieke Politiechef', terwijl Heydrich de Beierse Politieke Politie oprichtte en bemande met leden van zijn eigen SD. Tegelijkertijd werd een wet van kracht die het mogelijk maakte daty de politieke politie zonodig gebruik kon maken van de geüniformeerde politie indien er executief moest worden opgetreden. Op die manier kwam de 'gewone' politie in dienst van de SD terecht. En omdat de gevangenissen onder het
nieuwe bewind al ras uitpuilden van de politieke gevangenen, kwam Gauleiter Adolf Wagner op het praktische idee om concentratiekampen voor de politieke verdachten als "Schutzhaft"-instrument in te richten (de Nederlandse taal leent zich niet voor woorden als "Schutzhaft" (beschermende hechtenis), waarmee verdachte personen konden worden opgesloten zonder dat er sprake was van enige strafbare handeling, in feite was verdacht al strafbaar). Doordat Himmler een dubbelfunctie had, zowel als Reichsführer-SS en als chef van de Politieke Politie, was hij oncontroleerbaar geworden. Als commandant van de Politieke Politie was hij ondergeschikt aan de minister van binnenlandse zaken en diende diens orders op te volgen, maar niet als Reichsführer-SS, want als zodanig was hij chef van een organisatie van de partij en stond hij in rang boven de minister en zijn departement. Omgekeerd kon Röhm als chef van de SA problemen maken en inspraak eisen omdat de SS voort kwam uit de SA, maar Röhm kon geen opdrachten geven aan de politiechef van de politieke afdeling van een ministerie. Op die manier hadden Himmler en Heydrich volledig vrij spel. Het was in deze tijd dat de naam Dachau symbool werd voor een bedrijvigheid die zelfs leden van de partij soms te ver ging. Maar de heren van de veiligheid waren niet te stuiten. Zij hadden nog meer plannen want Beieren was niet genoeg, het was hen om de rest van het rijk te doen en ze hadden haast want in Pruisen had Göring de Gestapo in het leven geroepen en ongeveer volgens hetzelfde model gestructureerd als de twee SS’ers in Beieren. Hier kwam de Rijkminister van Binnenlandse Zaken, Wilhelm Frick, te hulp, ook al had hij eerder bezwaar gemaakt tegen de praktijken van het griezelduo in Beieren. Net als Himmler, wilde Frick een gecentraliseerd nationaal politieapparaat en de separatistische capriolen van de Pruis Göring stootten hem danig tegen de borst. In eerste instantie stond Göring nog sterk, maar toen hij als tegenstander van Röhm de steun van de SS nodig had, stond hij de Gestapo aan het duo af in ruil voor hulp bij de vermeende Röhm-opstand. In principe was het doel van de heren uit Beieren bereikt: ze hadden de volledig macht over de politieke politie op nationaal niveau. Maar het was te vroeg, want nog waren de oudgedienden van de politie baas in eigen huis en wisten steeds de SS’ers een stapje voor te blijven.
heim zijn troebel spel speelde. Het doel was nu, de vijand in zijn camouflage te herkennen, op te sporen en te vernietigen. En nu de taak was geformuleerd, kon het eigenlijke, levensbelangrijke werk beginnen. De jonge Gestapo Heydrichs werd in zes afdelingen heropgericht: - Afdeling "Marxismus" die de opdracht had alle politiek links gerichte organisaties en personen op te sporen, te bespieden en uiteindelijk op te rollen, - Afdeling "Reaktion, Rechtsopposition, Kirchen" van waaruit alle eventuele tegenstanders van rechts en nationaal gezindte, maar ook vanuit de katholieke kerk in de gaten werden gehouden. Onder verdachte nationalistische organisaties kon ook de oorlogsveteranen-organisatie van de "Stahlhelm" worden gerekend, want niet alle leden van de oorspronkelijke staalhelm-organisatie waren lid van de partij en vriend van Hitler geworden; zij wensten veel eerder de terugkeer van de monarchie en hadden niets op met de nazi's. - Afdeling "NSDAP, Abtreibung, §175 (homoseksualiteit), Rassenschande", die zich bezig moest houden met wankelende types in de partij, abortus, homoseksuelen en relaties die Heydrich was het even allemaal zat en stapte tijdelijk op als baas van de Sicherheitsdienst. Toen tot gemengde huwelijke konden leiden. Alles wat een raszuivere voortplanting in de weg ging hij op zoek naar deugdelijk personeel en stond, diende te worden bevochten. kwam bij professionals terecht die vroeger zelfs tegenstander van de partij waren geweest. In - Afdeling "Wirtschaft" controleerde legale vereniMünchen wist hij een groep rechercheurs voor gingen en handelsorganisaties inclusief de zich te winnen die bekend stonden als de harde "Deutsche Arbeitsfront", de door de partij opgekern van het politieapparaat. Hetzelfde deed hij in richte vakvereniging die de oorspronkelijke vrije Berlijn. vakverenigingen moest vervangen. De basis voor een politiestaat is de vrees voor - Afdeling "Schutshaftbefehle" regelde de doorde eventuele tegenstander. Daarom is de eerste stroom naar de concentratiekampen. handeling van het veiligheidsapparaat van een dergelijke staat de creatie van die vijand die vol- Afdeling "Freimaurerei und religiöse Sekten" gens wetten van de logica in de regel niet zichtdiende leden van vrijmetselaarsloges en religibaar is en dus in het geheim aan de fundamenten euze sekten op te sporen en op te sluiten. De van de nieuwe staat knaagt of, zoals Heydrich het vrijmetselaarsloge was als internationale organistelde: "Hij werkt illegaal, zijn doel bestaat daarin, satie verboden en religieuse sekten waren ook de eenheid van de leiding van de staat te vernieniet betrouwbare organisaties in het oog van de tigen. De vertakking van het web van deze vijand Gestapo en de partij. is gruwelijk en gigantisch." De organisaties van de Deze nieuwe organisatie kon beginnen, de mavijand waren vernietigd maar daarmee was de vijand nog niet verdreven; hij had zich naar buiten zen van het net dat Göring eerder had uitgeworpen, strakker dicht te trekken en de vangst bintoe geconformeerd aan de staat maar in het genen te halen. Onder Göring was het begrip van heim was hij nog steeds de vijand die in het ge-
staatsvijand nog betrekkelijk vaag en concentreerde zich in de regel uitsluitend rond wat als communist of "Marxist" werd begrepen. Maar de nieuwe bazen van de hernieuwde organisatie brachten niet alleen een nieuwe aanpak maar ook duidelijkere definities mee.
greep zich ook vast aan de grenzen van datzefde land en bemoeide zich steeds meer met de taken van de militaire contraspionage. Aan de grenzen van Hitlers Derde Rijk werd een onzichtbare muur opgetrokken die de vijanden van binnen en de vijanden van buiten moest isoleren. Vluchtelingen moest de vlucht naar buiten on"Staatsvijand is nu ieder die het volk, de partij en mogelijk worden gemaakt en invloeden van buide staat, zijn politieke basis en acties opzettelijk ten moesten zoveel mogelijk worden geweerd. tegen werkt." en voor eenvoudiger zielen: "In het Mensen die als ongewenst moesten worden uitbijzonder horen daarbij Communisme, Marxisme, gewezen, werden tot aan hun deportatie officieel Jodendom, politiek actieve kerken, Vrijmetselaren, in concentratiekampen opgesloten, zogenaamd politiek ontevredenen (mopperaars), nationale om te voorkomen dat ze zich vóór die tijd aan oppositie, reactie, het Zwarte Front (van Hugo de arm van het apparaat onttrokken. De toestanStrasser), econnomische saboteure, herhalingsden leken erg op wat jongeren onder ons zich delinquenten, maar ook abortusclinieken en abor- nog van de DDR weten te herinneren. tusplegers en homoseksuelen (als bedreiging voor de bevolkingsgroei en aanvulling van het leger)en Natuurlijk was er ook iets van verzet tegen tot slot hoog- en landsverraders (wat op iedereen deze ingrijpende kankercellen-wildgroei en wel van toepassing kon zijn die tegen het systeem in vanuit de rechterlijke macht zelf. Deze macht opstand kwam of zijn opgedrongen burgerplicht keerde zich in het begin vooral tegen de moordverzuimde). De vijanden van de staat werden in en martelpraktijken in de concentratiekampen drie groepen onderverdeeld en in databanken op- met als uiterste doel de opheffing van de kampen geslagen: als zodanig. Het is uiteindelijk zelfs tot een gerechtelijk onderzoek gekomen en een kampleiA1 - tegenstanders van het regime die bij een geder is opgepakt en veroordeeld. Het verzet was plande mobilisatie gearresteerd dienden te op dat moment dermate massaal en massief dat worden, Himmler zich genoodzaakt zag, die kampleider van Dachau te laten vallen en te vervangen door A2 - verdachte personen die bij bekendgemaakte iemand die minder opvallend zijn grauwe werk mobilisatie gearresteerd moesten worden en deed. Maar alle pogingen, het Duitse recht weer enigszins op iets dat met recht te maken had, te A3 - burgers die in tijden van extreme belasting (mogelijke oorlogssituaties) gearresteerd of in laten lijken, mislukten en vingen bot aan de onverbiddelijk harde lijn die de heren Himmler en ieder geval in de gaten dienden te worden Heydrich, beschermd en gesteund door Hitler, gehouden. wilden blijven volgen. De terreur van de Gestapo Elke groep van eventuele tegenstanders werd en het systeem van de concentratiekampen had ook weer in groepen onderverdeeld. Oppositie pas zin, als het symbool stond voor onbarmhartegen het regime en zijn opvattingen, zover gefor- tige gruwelijkheid en het volk sidderde alleen al muleerd, werd ervaren als een ziekte die de gebij het idee en de gedachte er aan. zondheid van het systeem kon aantasten en derNadat het verzet vanuit de rechterlijke macht halve moest worden bestreden met alle beschikbare middelen. En zo waren alle denkbare en mo- meer of minder was afgeweerd, volgde het verzet vanuit de rijen van de nazi's zelf. Gauleiters gelijke tegenstanders van het regime in kaart geen hoge regeringsfunctionarissen begonnen het bracht en kon de opsporing beginnen. zat te worden dat voortdurend een GestapoEen dergelijke taakomvang benodigde een schaduw over hun schouder mee keek. overeenkomstig apparaat. Wat onder Göring ooit Na 1933 begon het touwtrekken om het was begonnen met 35 man in het Berlijnse hoofdbureau van politie, was in 1935 al uitgegroeid tot bevel over de gehele Duitse politie. Rijksminister van Binnenlandse Zaken, Frick, had zijn eigen een machine met meer dan 600 raderen. De plannen waarmee hij Himmler het liefst zover Gestapo spreidde zijn wortels niet alleen uit onmogelijk van de politie af wilde houden. Hij had der het gehele politieapparaat van het land, maar
als opperbevelhebber over de algemene politie de de de taken van verkeer en burgerlijke orde in Himmler-tegenstander Kurt Daluege op het oog. steden en gemeenten kreeg toegewezen. Maar Himmler en Heydrich lieten zich niet uit het Organisaties zoals de beroepsbrandweer en het veld slaan en drongen bij Hitler erop aan, het hele Duitse equivalent van Bescherming Bevolking bij politie-apparaat, geüniformeerd zowel als ongeluchtaanvallen en rampen vielen onder het bevel üniformeerd, ondergeschikt te maken aan de van de Schutspolizei. De Schutzpolizei kende Reichsführer-SS. Daarmee zou worden voorkoook nog een derde tak, namelijk de "kasernierte men dat voor inzet van politie-acties eerst moest Schutzpolizei", een tak van de politie die deels worden aangeklopt bij het Ministerie van Binnen- militaire functies beheerde. Zij kregen pas in de landse Zaken. In 1936 kregen de heren van het oorlog duidelijke taken toegewezen, zoals het doodshoofd hun zin: De gehele Politie kwam on- bijeendrijven van Joden en het uitschakelen van der het bevel van de Reichsführer-SS te staan, partizanen. Veel van de oorlogsmisdaden die aan waarmee het een instrument voor Himmlers en het Duitse leger werden toegeschreven, waren Heydrichs plannen werd. Toen Hitler op 17 juni in feite door deze organisatie van de 1936 de Politie officieel onder het opperbevel van Schutzpolizei gepleegd, herkenbaar aan de Himmler plaatste, regelde deze onmiddellijk dat donkerbruine kraag op uniformtuniek en -jas en de Sicherheitsdienst en de Gestapo in één organi- de donkerbruine mouwomslagen. Verder waren satie werden samengevoegd. De Politie werd op- deze lieden her-kenbaar aan het politieteken op gedeeld in 'Schutz'- en 'Ordnungspolizei' (Behelm en pet. Hun rangonderscheidingen leken schermings- en Ordepolitie), waarbij de eerste op die van het leger, maar dan op donkerbruine samen met SD en als diens uitvoerende arm zorstof-fundering. gde voor politieke 'orde' en veiligheid en de twee-
De SD, nader bekeken Even voor alle duidelijkheid: De Sicherheitsdienst was alleen de schakelkast voor de politieterreur tussen 1933 en 1945; hij kon zelf niets ondernemen behalve gegevens rubriceren en opdracht geven. De uitvoerende macht was in de regel de 'Sicherheitspolizei' (veiligheidspolitie) die beschikte over geüniformeerde en gewapende SS-eenheden en de Gestapo die in burger optrad als een soort van recherchedienst die voor acties van geweld en arrestaties meestal de hulp van de geüniformeerde 'Schutzpolizei' inriep. Toen Heydrich in januari 1937 het bevel uit liet gaan aan alle landelijke recherche-eenheden om misdadigers op te pakken die al in aanraking met justitie waren geweest en dat mogelijk weer zouden komen, was dat geheel in de zin van het beeld dat de partij van het toekomstige Duitsland had: een land vrij van misdaad (behalve dan begaan door de overheid zelf en als zodanig gelegaliseerd) en vrij van niet-arische invloeden. Het ging in eerste instantie om de arrestatie van gewoontemisdadigers, wat we tegenwoordig "draaideur-criminelen" noemen. De achterliggende gedachte achter deze volledig onwettige maatregel was dat een crimineel die al enkele malen met justitie in aanraking was gekomen en zijn straf had uitgezeten, vroeg of laat weer in de oude treurnis zou vervallen en als zodanig een gevaar voor de samenleving vormde, die men beter bij voorbaat kon uitschakelen. Tegenwoordig gaan er zo nu en dan stemmen op die ook in deze richting wijzen. Het uitschakelen gebeurde door de aangewezen personen op te pakken en in het dichtstbijzijnde concentratiekamp op te bergen. Bij deze acties was de SD onder Heydrich de opdrachtgever, terwijl Recherche en Schutzpolizei als handelende arm optraden. Maar voor deze maatregelen kwamen niet uitsluitend de zogenaamde "draaideur-criminelen" in aanmerking, maar werden hele bevolkingsgroepen aangewezen als 'volksbedreigende' parasieten, zoals zigeuners, bedelaars, daklozen, prostituees, homo's, aan drank of drugs verslaafde, vechtersbazen (die vroeger in de SA nog wel een kans op carrière hadden gemaakt), psychopaten en langdurig werkelozen die meer dan eens een baan hadden geweigerd en als 'werkschuw' werden bestempeld maar ook mensen die lichamelijk misvormd en geestelijk gehandicapt waren, want stel dat eventuele nakomelingen het gebrek erfden en
zo de slagkracht van het volk verzwakten. Dat was natuurlijk ondenkbaar. Het eerste concentratiekamp waar deze mensen in eerste instantie werden 'geneutraliseerd' en later werden vermoord, stond in Berlin-Brandenburg en een gedenkteken met foto's ter plaatse herinnert heden aan deze schandvlek.
De wet voorzag weliswaar in de mogelijkheid om gewoontemisdadigers uit voorzorg op te bergen, maar de nieuwe machthebbers was de vorm waarin deze mogelijkheid was gegoten, nog veel te liberaal. Daarom bepaalde de SD nu dat alleen deze organisatie het recht had, te bepalen wie voor deze maatregel in aanmerking kwam. Nu was het probleem dat de politie geen enkele rechterlijke basis had die het veroorloofde om 'voorzorgsarrestaties' uit te voeren. Daar had de rechtskundige van de Sichterheitspolizei, Dr. Werner Best, het passende antwoord, zoals hij dat later in een toespraak uitlegde: "De wettelijke basis voor het
politie-optreden was aanwezig door het feit dat volgens de 'volkse' (arisch-Germaanse) rechtspraak, iedereen in de samenleving samen werkt ten voordele van de gemeenschap." Op die basis arresteerde de politie een mogelijke herhalingscrimineel en werkte deze aan dezelfde regel mee door zich te laten arresteren.
Het was niet zo geregeld dat deze maatregel eenmalig was, maar diende periodiek herhaald te worden, waarbij de SD bepaalde, hoeveel personen er per actie dienden te worden opgespoord. Dit maakt duidelijk dat het hier om een ongekende machtsconcentratie ging voor welke er nauwelijks nog enige bescherming mogelijk was. Formeel was Heydrich als chef van de Sicherheitspolizei verantwoording schuldig aan het Rijksministerie van binnenlandse Zaken, maar Heydrich verbood elke inmenging van minister Frick in de zaken van de Sicherheitspolzei. Nog was Heydrich niet helemaal tevreden, want hem ontbrak de bestuurlijke macht over de concentratiekampen en hoewel hij meerdere pogingen had ondernomen dit instrument onder het beheer van de Sicherheitspolizei te brengen, heeft SS-baas Himmler dit instrument van de terreur nooit uit handen willen geven.
school Ilmenau had hij in 1919 wegens geldgebrek af moeten breken; in 1920 was hij als informant van de politie op staande voet ontslagen; hoewel hij de opleiding aan de politieschool in Cottbus had afgerond en was geslaagd voor het eindexamen, werd hij niet in dienst genomen; bij de Schutzpolizei in Weimar werd hij na 14 dagen dienst op staande voet ontslagen; na sollicitatie bij de administratieve afdeling van de politie Sorau werd hij geweigerd. In 1933 lachte het geluk hem eindelijk hoopgevend toe: Himmler had een baantje voor de inmiddels bij de SS tot Oberführer gepromoveerde mislukkeling: hij werd commandant van het Beierse concentratiekamp Dachau. In het kamp kwam Eicke terecht als baas van soortgenoten, mislukkelingen die uit pure lamlendigheid en sociaal onvermogen lid waren geworden van de SS en de smerigste klus hadden aanvaard die de organisatie te bieden had: bewaker in een concentratiekamp, waar deze sukkels hun maatschappelijke onvrede straffeloos en praktisch ongehinderd konden botvieren op weerloze gevangenen. Eicke had zo zijn eigen idee over de betekenis van het doodshoofd op zijn pet.
De kampen stonden onder toezicht van SSObergruppenführer Theodor Eicke die direct verantwoording schuldig was aan niemand minder dan aan Reichsführer-SS Heinrich Himmler zelf. Heydrich begon zich te beklagen over de mensonterende praktijken die er in de kampen aan de orde van de dag waren, niet zozeer uit menslievendheid, maar eerder om Röhmmoordenaar Eicke in diskrediet te brengen. Maar het haalde niets uit, ook al bevatte de Gestapowet van 1936 de aantekening dat het beheer over de concentratiekampen door de leiding van de Sicherheitspolizei werd geregeld. In feite heeft Himmler deze wijziging nooit geratificeerd en bleef hij de baas over de kampen en Eicke in deze zijn rechter hand. Eicke, ooit door zijn aartsvijand, de Gauleiter Bürckel, als "gevaarlijke gek" opgesloten in de psychiatrische cliniek Würzburg, was door Himmler weer op vrije voet gesteld en daarom was hij zijn bevrijder tot zijn einde dankbaar en dus een gewillig en betrouwbaar stuk gereedschap in de handen van de Reichsführer. Aan die man kwam Heydrich nooit voorbij, want de sterren leken hem eindelijk eens gunstig gezind. Zijn studie aan de technische
Toen het Hoofdbureau van de Geheime Staatspolizei (Geheime Staatpolizei Hauptamt, GESTAPA), de heer Dr. Best, in opdracht van Hey-drich in 1936 en 1937 de handelswijze in de concentratiekampen openlijk bekritiseerde, was Eicke op zijn hoede en verbood een tijdje het martelen en mishandelen van gevangenen in de kampen. Maar hij hoefde zich geen zorgen te maken; Himmler was nooit van plan geweest, de concentratiekampen uit handen te geven en zeker niet in de handen van de man die hij hoe dan ook veel te machtig naast zich vond worden. Hoewel de interne schermutselingen tussen Heydrich en de politie nog jaren voortduurden, heeft de chef van de SD het nooit voor elkaar gekregen om alle diensten van de politie en vooral de provinciale afdelingen van de recherche volledig onder zijn beheer te krijgen, ook al lukte het wel om inspecteurs van de Sicherheitspolizei bij de diverse afdelingen van de recherche en ordepolitie te detacheren. In 1933 was de Sicherheitsdienst nog een betrekkelijk kleine organisatie die nooit in staat kon zijn om een land van tachtig miljoen inwoners te controleren en tegelijkertijd een machtsstrijd te voeren binnen de eigen organisatie. Er moest meer volk worden aangetrokken en Heydrich wilde ze het liefst niet te ver beneden zijn eigen niveau, want dienstkloppers van het niveau van de rijkspolitie was voldoende en zelfs in overvloed aanwezig. Tot zijn geluk vond een nieuw type sollicitant de weg naar de SD, namelijk jonge, net afgestudeerde juristen die het geloof in de bestaande maatschappij waren kwijt geraakt en droomden van een dynamische staat die nieuwe wegen durfde in te slaan. Zij zagen de toekomst Duitslands in de lijn die de nazipartij volgde maar waren het niet eens met de mentaliteit van de partijleden van het eerste uur. Zij geloofden wel in de suprematie van de staat en zagen in de SD het apparaat om deze te verwerkelijken. Professoren brachten studenten mee en er ontstond in de SD een clique naar de smaak van Heydrich, jonge, intelligente en avontuurlijke agenten die zich niets wilden aantrekken van oude regels en normen. Omdat de nieuwe lichting botste met de oude opvattingen uit kringen van de politie, splitste Heydrich in 1935 de SD op in twee afdelingen, de SD als partijorganisatie, waarin alle leden van de Sicherheitspolizei zouden worden opgenomen en de SD als inlichtingen-organisatie, die de nodige
informatie moest inwinnen over wat er zich buiten en binnen de partij en in het land en daarbuiten afspeelde. Heydrich had daarvoor de Britse Geheime Dienst als romantisch voorbeeld. Dit voorbeeld volgend, liet Heydrich zich in vele gevallen "C" noemen, afgeleid van het Engelse "Chief", zoals de chef van de Britse geheime Dienst werd genoemd. "C" verscheen op een gegeven moment ook op officiële order-documenten.
Op dit moment werden alle belangrijke leidersplaatsen binnen de SD bezet door academici, zoals ingenieuren, juristen en hogeschool-professoren. Informaties werden op plaatselijk niveau veelal verkregen door zogenaamde "V-mannen" (vertrouwensmannen). Een V-man was een agent in burger die zijn bevindingen door speelde aan het tot zijn district behorende SD-bureau. Degene die door hem werd uitgehoord, mocht nooit te weten komen dat hij informatie aan de SD leverde. Iedereen die over enige algemene kennis beschikte en waarvan vermoed kon worden dat hij over enig logisch denkvermogen kon beschikken, was geschikt voor V-man, onderwijzers, sportinstructeurs, jeugdleiders, dierenartsen en eventueel ook gepensioneerde ambtenaren.
Lidmaatschap van de NSDAP of een van zijn organisaties was niet verplicht.
Het Reichsicherheitshautamt (Rijksbureau voor veiligheid)
De voelsprieten van de SD penetreerden alle sectoren van de maatschappij. Niet alleen de gewone spionnen maakten dienst uit van deze voelsprieten, ook leden van de rechterlijke macht, ondernemers, kunstenaars en wetenschappers. Aanvankelijk wilde de leiding van de SD niets met deze agenten te maken hebben, maar toen de intellectuelen van de organisatie eenmaal aan hun gène voorbij waren, kwam er orde en systeem in de organisatie van de hulpverleners. Een wat ongewone hulpverlener werd de SS-krant »Das Schwarze Korps« door zijn oppositioneel lijkend karakter. Het weekblad werd beroemd door zijn gedurfde meningen en vaak sarcastisch lijkende teksten, waardoor het vertrouwen bij het publiek won. Toen men op het idee kwam om lezers tot bijdragen en ideeën te stimuleren, zag Heydrich zijn kans schoon en maakte een afspraak met hoofdredacteur d'Alquen. Lezersbrieven met voor de SD mogelijk interessante informatie werden voortaan door gestuurd aan de SD en daar verder verwerkt. De samenwerking tussen SD en het weekblad duurde voort tot in de oorlog, maar bekoelde toen bleek dat de schrijvers en redacteuren van het blad niet alleen maar instrument van de SD wilden zijn.
Chef van de SD, Reinhard Heydrich, had een probleem: Toen de SD in 1935 werd her gestructureerd, had men verzuimd, de werkterreinen van SD en Gestapo duidelijk te omschrijven en af te bakenen waardoor beide organisaties steeds vaker over elkaars voeten struikelden. Regelmatig gebeurde het dat mensen van de SD bij navorsingen de sporen van Gestapo tegen kwamen die hen weer waren voor gegaan. Daarom bepaalde Heydrich in 1937 de duidelijk vastomlijnde werkterreinen van beide organisaties. De Gestapo kreeg de sector marxisme, landverraad en emigratie toegewezen, terwijl SD zich voortaan uitsluitend met wetenschap, volkseigenschappen, kunst, opvoeding, partij en staat, constitutie en administratie en tot slot met vrijmetselarij en verenigingsleven bezig hield. Maar om toch nog de nodige wrijving te houden, werden kerk, secten, overige religieuze verenigingen, pacifisme, Jodendom, rechtsbeweging, overige staats-vijandige groeperingen, handel en pers gemeenschappelijk behandeld. Als men deze werkverdeling goed bekijkt, is het niet te verwonderen dat men bij de SD het gevoel kreeg dat de organisatie zich in het gebied van esoterie en filosofie had laten manoeuvreren. Daarom zocht men naar nieuwe gebieden van activiteit en kwam op het idee om buitenlandse spionage en inlichtingen in het Duitse leefgebied ("Lebensraum") bij het takenpakket te betrekken. Maar ook deze nieuwe interessegebieden waren niet zonder risico: Bij buitenlandse spionage kwam je terecht in het gebied van de militaire inlichtingendienst van Canaris die op dat gebied professioneel werk verrichtte en de vraagstukken van inlichtingen over de politieke situatie en meningen in het gebied van de Duitsers bracht het risico met zich mee dat men de verkeerde bronnen aanboorde. Nu was Canaris een persoonlijke vriend van Heydrich. De families Heydrich en Canaris woonden niet alleen in dezelfde wijk in Berlijn, ze gingen ook regelmatig bij elkaar op visite, bij de Canarissen kookte de man des huizes voor de gasten en bij familie Heydrich werden de gasten aangenaam emotioneel bewogen door het gevoelige vioolspel van Reinhard, één van de vele tegenstrijdigheden in de man: aan de ene kant de meedogenloze en schijnbaar gevoelsarme
technocraat en aan de andere kant tranen met tuiten boven zijn niet onverdienstelijk vioolspel. Aanvankelijk scheen de samenwerking tussen Canaris en Heydrich ook redelijk te functioneren, maar op den duur kwam men elkaar toch voor elkaars voeten terecht. De meeste aanstoot kon Canaris nemen aan de klungeligheid van de SD, zoals onder andere bleek uit de affaire Toechatsjewski, de Russische legeraanvoerder die door Stalin moest worden geliquideerd. De Russische geheime dienst had valse en belastende documenten doorgespeeld aan agenten van de SD en vervolgens terug gekocht, als bewijs gebruikend tegen Tuchatsjewski en een groot deel van het Russische officierenkorps dat Stalin te machtig werd en uitgeroeid diende te worden, vergelijkbaar wat in Duitsland enige jaren daarvoor met de leiding van de SA was gebeurd. Heydrich geloofde dat door zijn toedoen het Russische leger was onthoofd. Wat hij niet wist was dat de hoofdpersoon in dit drama al dagen daarvoor door Stalin uit zijn functie was ontheven. Toen Canaris van de betrokkenheid van de SD in deze onverkwikkelijke affaire hoorde, was hij geschokt. Dit soort spionage-avonturen waren alleen maar gevaarlijk en verontrustend.
De activiteiten op het andere nieuwe gebied, de 'leefomgeving', verstoorden de rust op het moment dat te ijverige agenten zich bezig gingen houden met de sfeer in partij en regering. Toen er rapporten verschenen over de manier waarop in partij en leidinggevende kringen werd omgegaan met het nationaal-socialisme en kritiek werd geleverd op de politieke houding van partijfunctionarissen en Gauleiters, werden de heren streng herinnerd aan de wet die bepaalde dat de SD zich nooit met partij-interne zaken bezig diende te houden. Een derde affaire dreigde heel even de toch al niet zo stevige nek van de SD te breken, namelijk toen een valse beschuldiging van een chanteur en oplichter de toenmalige opperbevelhebber van het leger, generaaloverste Werner Freiheer von Fritsch, van homoseksuele contacten beschuldigde en toegaf, hem daarmee te chanteren. De zaak liep uit op een schandaal van nationaal niveau en bleek maanden later tijdens een officiële rechtszaak en door inmenging van de contraspionagedienst van Heydrichs ex-vriend Canaris op een verwisseling te berusten. Heydrich dacht heel even dat het leger zijn hekel aan SS en SD nu zou gaan verzilveren en een algemene aanval op de zwarte horden zou inzet-
ten, maar het leger had andere zorgen: Hitler had zichzelf in het verloop van de affaire tot opperbevelhebber van het leger benoemd en de inval in Oostenrijk bevolen. De SD was weer eens door het oog van de naald gekropen.
SS door politie-ambtenaren SS-rangen toe te kennen en door organisatie en manipulatie zijn droom van een staatsveiligheidskorps van het nationaalsocialistische rijk te verwerkelijken. Heydrich was bang dat binnen het kader van deze operatie zijn SD in de verdrukking zou komen, want als tegenhanger voor de SS-politie, zag Himmler de samensmelting van Gestapo en Sicherheitspolizei binnen een partij-gestuurde SD, terwijl Heydrich zijn organisatie graag onafhankelijk van de partij wilde zien. Een van de nadelen van afhankelijkheid van de partij, was het feit dat de SD ook financieel afhankelijk van de partij was en bij de partijleiding voortdurend om geld moest bedelen. Heydrich liet zijn tweede man binnen de SD, Walter Schellenberg, een ontwerp uitwerken, dat aan de ene kant SS plus Politie en aan de andere Sicherheitsdienst (SD) plus Sicherheitspolizei (Sipo) een vast omlijnde vorm moest geven. De verwerkelijking van deze droom werd door Himmler tegen gewerkt die vreesde dat er een machtsvacuüm op het gebied van informatiewinning binnen de partij zou ontstaan wat ruimte zou kunnen maken voor weer een nieuwe inlichtingendienst.
Wat de SD verder verzwakte was zijn status binnen het rijk. Himmler was vanaf 1936 driftig bezig, de politie ondergeschikt te maken aan zijn
Een poging om de SD en de Sicherheitspolizei gen over de Moldau geliquideerd. De agenten samen te voegen, werd ook door Himmler tegen waren lid van het vrije Tsjechische legioen en gehouden, want voorzichtige vragen binnen de waren uit een Engels vliegtuig gedropt. In een partij hadden hem geleerd dat Hitler de samenbocht in de weg, waar auto's gas terug moesten smelting tussen een partij- en een staatsinrichting nemen en schakelen, wachtten de agenten de ondenkbaar vond. Daarnaast was een strijd ontauto van Heydrich op en wierpen een Engelse staan tussen de combinatie Heydrich-Schellenberg bom of handgranaat naar de auto en schoten er en jurist Dr. Karl Rudolf Werner Best, vanaf 1935 met stenguns op. Heydrich werd zwaar gewond, afdelingschef van het bureau Bestuur en Recht een deel van de stalen veer was in zijn lichaam van de Gestapo Berlijn. Terwijl Best probeerde gedrongen en zorgde daar voor bloedingen en vast te houden aan een juridische manier van een bloedvergiftiging. Hij stierf enkele dagen na wetsbenadering, koos het duo Heydrich-Schellen- de aanslag ondanks direct ingevlogen artsen. De berg voor een positie die boven de wet stond en Duitsers namen ruimschoots wraak. Op 9 juni het mogelijk maakte, zonder welke remming dan 1942 werd de hevigste van de wraakacties uitgeook, elk krankzinnig bevel van de Führer consevoerd in het dorpje Lidice door leden van Sicherquent uit te voeren. De strijd woedde niet alleen heitspolizei en Schutzpolizei. Alle mannen en binnens kamers van het SD-hoofdkwartier in de jongens op de zestien jaar, 199 in getal, onmidPrinz-Albrecht-Straße in Berlijn maar werd ook via dellijk geliquideerd. De 195 vrouwen werden artikelen van Best in het tijdschrift «Deutsches overgebracht naar het concentratiekamp RavensRecht» een openbare aangelegenheid. Heydrich brück, waar 7 werden vergast, 42 omkwamen was razend en gaf opdracht aan Schellenberg een aan ontberingen en 3 spoorloos verdwenen. De antwoord te schrijven. Waar dit antwoord op neer kinderen van de vermoorde ouders werden naar kwam was dat Best slechts getuigde van een ach- het concentratiekamp Gneisenau overgebracht. terhaald rechtssysteem dat in het moderne Duits- Van de 70 kinderen werden er 7 die jonger waland weinig betekenis meer had. ren dan 1 jaar, na 'rassenkundig' onderzoek, ondergebracht bij de organisatie Lebensborn, De ontwikkeling van een alles overheersende een organisatie die zich bezig hield met het beSD als basis voor het rijksbureau voor veiligheid vorderen van het voortbestaan van het arisch ras (RSHA) werd nooit wat Heydrich en Schellenberg in Duitsland en de later, tijdens de oorlog bezetervan hadden willen maken en verloor zienderte gebieden. Tijdens de processen van Neurenogen aan betekenis, mede onder invloed van de berg verklaarde de Tsjechische regering dat alle oorlog die andere eisen van aandacht in de voorkinderen uit Lidice spoorloos waren verdwenen, grond schoof. De neergang van het RSHA ging maar de UNRRA, een hulporganisatie van de Verzelfs zover dat het logo van de instantie niet eens enigde naties, maakte later bekend dat 17 kindegebruikt mocht worden zodra het om berichtgeren in Beieren waren opgespoord. Lidice werd ving met andere officiële instanties ging. Het door de gewapende eenheden van de politie RSHA verviel in een schaduwbestaan waarvan de volledig met de grond gelijk gemaakt. Waarom 'buitenwereld' geen kennis mocht nemen. De vol- Lidice? De Duitsers hadden te horen gekregen ledige integratie van SD en Sicherheitspolizei dat de zoon van de burgemeester van Lidice, kwam niet tot stand en partij en staatsbestuur ble- Horak, dienst deed in het vrije Tsjechische leven streng gescheiden. gioen in Engeland dat de agenten voor de aanDe strijd tussen Heydrich en de remmende Dr. slag op Heydrich had geleverd en er was een Best eindigde in het vertrek van Best die misschien radio in het dorp. nog net teveel jurist was om die grenzen- en wetteloze capriolen van SD en Sicherheitspolizei niet langer kon hanteren. Hij die zich ooit als vriend van de familie Heydrich zag, werd door de uitvinder van de politiestaat alleen nog maar met minachting bejegend. Maar ook voor Heydrich was het einde van zijn bestaan als veiligheidschef in zicht. Heydrich werd op 4 juni 1942 als plaatsvervangend rijksprotector van Bohemen en Moravië door Tsjechische agenten in Praag bij één van de brug-
