Endry van Velzen
De parallelle stad Aspecten van het stedebouwkundig werk van Aldo van Eyck
Wanneer het werk van Aldo van Eyck wordt genoemd, denkt men meestal aan zijn gebouwen: de scholen in Nagele, het Weeshuis, het Moederhuis o f , meer recent, Estec. Zijn stedebouwkundig werk is veel minder bekend, terwijl het toch een cruciale rol heeft gespeeld in de ontwikkeling van een stedelijke architectuur. Aan de hand van plaatsen en gebeurtenissen laat het denken van Van Eyck over de stad zich traceren.
Habitat, stijl en moraliteit Otterlo 1959 'Vers u n e " c a s b a h " organisée...' M e t deze p r o g r a m m a t i s c h e p a r a d o x eindigt h e t eerste n u m m e r van d e i n m i d d e l s l e g e n d a r i s c h g e w o r d e n redactie van F o r u m . 1 V o o r d a t h e t t o t deze l a a t s t e a a n s p o r i n g k o m t , w o r d t in r u i m vijfti g p a g i n a ' s ' h e t verhaal van een a n d e r e g e d a c h t e ' verteld. D e v e r t e l t r a n t b r e e k t m e t de b e d a c h t z a m e en redelijke t o o n z e t t i n g die de N e d e r l a n d s e a r c h i t e c t u u r t i j d s c h r i f t e n t o t d u s v e r k e n m e r k t e . Fel en o n g e k e n d agressief w e r k e n t e k s t , t y p o g r a f i e , en beeld s a m e n o m h e t u i t e r s t p o l e m i s c h e verhaal te vertellen. O p de eerst e d u b b e l p a g i n a w o r d t m e t e e n duidelijk g e m a a k t w a a r h e t o m g a a t . D e blik w o r d t
Otterlo-congres, v l n r . Hansen, Soltan, P o l o g n i, R o g e r s , B a k e m a , archief B&B
g e v a n g e n d o o r t w e e f o t o ' s die s t e r k c o n t r a s t e r e n . D e b o v e n s t e t o o n t in vogelvlucht een uitbreid i n g s w i j k van A m s t e r d a m , de o n d e r s t e laat een s t r a a t t a f e r e e l t j e in R o m e zien. M a a r het is niet alleen h e t o n d e r w e r p d a t d e twee f o t o ' s zo verschillend m a a k t . D e A m s t e r d a m s e l u c h t o p n a m e is bij b e w o l k t weer en van g r o t e a f s t a n d g e n o m e n . H e t gevolg is een grijs, vlak, en eenduidig beeld. D e a n d e r e f o t o is van n a b i j g e n o m e n . D e diept e die h i e r d o o r o n t s t a a t , w o r d t n o g eens geïntensiveerd d o o r h e t felle licht uit de t r a t t o r i a d a t d o o r de d o n k e r t e van de n a c h t h e e n b r e e k t . N a a r de r a n d e n t o e sluit h e t beeld zich in g r a d a t i e s d o n k e r g r i j s , de g e h e i m e n v an de r o m e i n s e n a c h t . 'Feeling
1. deze redactie b e s t o n d uit D . C . A p o n , Aldo van
you are somebody
living somewhere.'
that
N a h e t zien van beide f o t o ' s glijdt h e t oog h a a s t vanzelf over
Eyck, J.B. Bakema, G. B o o m , Joop H a r d y , Her-
dit citaat van Peter S m i t h s o n , d a t in een g r o t e r l e t t e r t y p e s c h i j n b a a r toevallig n a a s t de o n d e r s t e
m a n H e r t z b e r g e r en J u r i a a n Schrofer, t y p o g r a f i -
f o t o is g e p l a a t s t . H e t verhaal is allang b e g o n n e n v o o r er een l e t t e r w o r d t gelezen.
sche v o r m g e v i n g . Vanaf s e p t e m b e r 1 9 5 9 t o t aan 1 9 6 3 worden 2 2 n u m m e r s u i t g e b r a c h t . In julie 1 9 6 7 w o r d t d o o r deze redactie nog één n u m m e r
'Dit nummer teringen.
het bewustzijn
verzorgd. 2. Aldo van Eyck, ' H e t verhaal van een a n d e r e g e d a c h t e ' . Forum 1 9 5 9 nr. 7, p. 199. 3. Slotverklarin g van h e t zesde C I A M - c o n g r e s , Bridgewater 1 9 4 7 . Volledige tekst in S. G i e d i o n , A Decade of New Architecture,
Zïirich 1951; Nen-
deln 1 9 7 9 , pp. 16-19 . Als c i t a at o p g e n o m e n in
is zowel een afsluiting
De eerste -dat Nederland doordringt
als de ademhaling
wier bestaan en bestaansrecht gen behoort
te berusten,
ben- is een paradox ruimer. Zelden
als een begin. Aan het begin van dit begin behoren
in ruimtelijke
zin onbewoonbaar
korter wordt. De tweede
op het bezit, respectievelijk
tot het onbewoonbaar
die eindelijk
heeft een vak zo
wordt-
aan het geweten
maken
gebruik
twee
-dat architect
van verbeelding
en
stedebouwer,
en beeldend
van dit kleine land een zeer groot aandeel
begint te knagen.
Zelden
consta-
is een realiteit die pas tot
waren de
vermoheb-
mogelijkheden
gefaald.'2
M e t deze w a a r d e r i n g v an de N e d e r l a n d s e w e d e r o p b o u w r a a k t Aldo van Eyck a a n een belangrijke
Aldo van Eyck, ' H e t verhaal van een a n d e r e
verschuiving in de b e n a d e r i n g van d e w o n i n g - en s t e d e b o u w , die n a de o o r l o g b i n n e n C I A M plaat s
g e d a c h t e ' , a.w., p. 2 0 1 .
v i n d t . D e v o o r o o r l o g s e analytische a a n p a k , w a a r b i j h e t probleem uiteengelegd werd in o n d e r d e l e n
4G
OASE 26|2 7
die a p a r t b e s t u d e e r d k o n d e n w o r d e n , w o r d t o n t o e r e i k e n d g e a c h t o m een o m g e v i n g te m a k e n will satisfy man's emotional
and material
needs, and stimulate
growth.'3
man's spiritual
'that
Tegenove r de
analyse w o r d t d e s y n t h e s e gesteld, een o n d e r z o e k n a a r de s a m e n s t e l l e n d e k r a c h t e n va n s t a d en g e m e e n s c h a p . De sociale en psychische d i m e n s i e va n de m a s s a w o n i n g b o u w w o r d t h e t b e l a n g r i j k s t e o n d e r w e r p van discussie. D e t e c h n i s c h e en e c o n o m i s c h e d i m e n s i e , o n d e r w e r p van v o o r o o r l o g s e c o n g r e s s e n , was i m m e r s al g e ï n s t i t u t i o n a l i s e e rd in d e verschillende g e m e e n t e l i j k e d i e n s t e n . 4 H o e wel slechts een kleine g r o e p rond Le C o r b u s i e r en G i e d i o n de a a n z e t g e e f t t o t deze v e r a n d e r i n g in b e n a d e r i n g s w i j z e , w o r d t zij aanvankelijk op de c o n g r e s s e n breed g e s t e u n d . 5 Een radicalisering van
Otterlo-congres,
de v e r n i e u w i n g t r e e d t op, w a n n e e r d e ' a n g r y y o u n g m e n ' n i e u w e b e g r i p p e n en c a t e g o r i e ën voorstel-
vlnr. Hansen, Van Eyck, Alison
len o m h e t w e r k van de C I A M - l e d e n te b e s p r e k e n . Deze radicalisering h e e f t e c h t e r o o k een d e s t r u c -
S m i t h s o n , archief B&B
tieve k a n t . Zij richt zich niet alleen o p de i n s t i t u t i o n a l i s e r i n g van de p r a k t i j k van s t a d s u i t b r e i d i n gen, m a a r o o k o p d e i n s t i t u t i o n a l i s e r i n g van C I A M zelf. 'Het congres in Aix-en-Provence keerpunt.
Terwijl CIAM
representatiever
Voelcker brengen gedachten
wordt,
zet de vernieuwing
naar voren die CIAM niet meer los zullen
-apocalyptisch
geladen- verschijnen
de brandende
Griek. Bakema
op het toneel. Ook Howell
wordt
een
door. [...] Blanche Lemco en John laten. Alison en Peter
met zijn gigangische
Smithson
snor en
Candilis,
was er al.'6 N a dit c o n g r e s blijven de a n g r y y o u n g m e n elkaar regelma-
tig o n t m o e t e n , en h u n invloed b i n n e n C I A M n e e m t toe. D e C I A M - r a a d n o d i g t h e n uit o m h e t volg e n d e -tiende- c o n g r e s te o r g a n i s e r e n. O p dit c o n g r e s in D u b r o v n i k w o r d t b e s l o t e n d a t C I A M drastisch g e r e o r g a n i s e e rd zou m o e t e n w o r d e n . 'Daar ook in CIAM verstarde plaats hebben moeten bovendien
maken
zinnebeeldig
uitgesproken, het ontstaan
scheiden i n z e t t e n : een a v a n t g a r d i t i s c h e en een
ideeën en methoden
moeizaam
van bijeenkomst
voor wat zowel vitaler als zinrijker
is voor wat ook in Nederland
is het zeker van betekenis van een andere conceptie
4. Van m e e t af aan k e n de de CIAM t w e e te o n d e r -
tot
bleek te zijn, en deze
leeft maar nog niet voldoende
hier aan de hand van uitspraken van architectuur
en stedebouw
en citaten
r a t i o n a l i s t i s c h e . De a v a n t g a r d i s t i s c h e positie is
bijeenkomst
een c u l t u r e l e positie: de a r c h i t e c t , als o n a f h a n k e -
kentering
duidelijk
lijk i n t e l l e c t u e e l , voelt h e t wezen van de tijd aan
wordt
uit rapporten
[...]
volgen.'7
[...] te
en g e e f t dat v o r m . De r a t i o n a l i s t i s c h e positie d a a r e n t e g e n is v e r b o n d e n m e t de idee van een steeds verder g a a n d e i n s t i t u t i o n a l i s e r i n g van
A a n h e t einde van de inleiding van h e t eerste F o r u m - n u m m e r legt Van Eyck zelf o n d u b b e l z i n n i g
v o l k s w o n i n g b o u w en s t e d e b o u w . De rol van de a r c h i t e c t is die van p r o b l e e m - o p l o s s e r .: proble-
de relatie m e t de r e c e n t e o n t w i k k e l i n g e n b i n n e n C I A M en d a a r m e e m a a k t ' h e t verhaal van een
m e n w o r d e n ' g e o b j e c t i v e e r d ' en vervolgens m e t
a n d e r e g e d a c h t e ' een d u b b e l e beweging: de p e r s o o n l i j k e geschiedschrijving v an de o p k o m s t en
r a t i o n e le m e t h o d e n o p g e l o s t . In de j a r e n voor de
o n d e r g a n g van C I A M is tegelijkertijd een p r o g r a m m a voor een a n d e r e a a n p a k van d e m a s s a w o -
o o r l o g is b i n n en de C I A M de r a t i o n a l i s t i s c h e
n i n g b o u w . H e t is geen toeval d a t een v o o r p u b l i c a t i e van ' h e t verhaal v an een a n d e r e g e d a c h t e ' als
positie d o m i n a n t . Na de o o r l og verzet een deel
o p w a r m e r t j e w o r d t uitgedeeld a a n de b e z o e k e r s va n h e t eerste C I A M - c o n g r e s ' n i e u w e stijl'. D i t
van de t w e e d e g e n e r a t i e c o n g r e s g a n g e r s , m e t
congres, d a t van 7 t o t 15 s e p t e m b e r 1 9 5 9 in h e t R i j k s m u s e u m Kröller-Müller in O t t e r l o plaats -
s t e u n van Le C o r b u s i e r en Giedion, zich tegen de
h e e f t , w o r d t georganiseer d op basis van ideeën van de angry y o u n g m e n . Z o w o r d t h e t a a n t a l deel-
i n s t i t u t i o n a l i s e r i n g van de p r a k t i jk van s t a d s u i t -
n e m e r s b e p e r k t t o t o n g e v e e r veertig a r c h i t e c t e n die ieder c o n c r e t e p r o j e c t e n m o e t e n m e e b r e n g e n . Dit werk w o r d t g e p r e s e n t e e r d en vervolgens bediscussieerd. Als c o ö r d i n a t o r en discussieleider
breidingen. Z i j pleiten voor een actieve rol van de a r c h i t e c t , als alternatief voor de ' p l a n n i n g s m a c h i n e ' en h e r n e m e n zo de a v a n t g a r d i s t i s c h e posi-
t r e e d t J a a p B a k e m a op. A a n h e t einde van h e t c o n g r e s w o r d t b e s l o t e n o m C I A M op te h e f f e n . Voor
tie. De o n d e r w e r p e n voor de verschillende con-
h e t zoeken n a a r een ' n i e u w e a r c h i t e c t u u r t a a l ' w o r d t een b r e d e collectieve b e w e g i ng niet langer
gressen i l l u s t r e r en deze verschuiving: 'de w o n i n g
wenselijk g e a c h t ; h e t is een p e r s o o n l i j k e z a ak v o o r individuen en kleine g r o e p e n . O m t o c h o n d e r -
voor h e t b e s t a a n s m i n i m u m ' ( F r a n k f u r t 1 9 2 9 ) of ' r a t i o n e l e b e b o u w i n g s w i j z e n ' (Brussel 1 9 3 0 )
ling c o n t a c t te h o u d e n w o r d t een c o r r e s p o n d e n t i e - a d r e s ingesteld: de 'Boite P o s t a l e p o u r le d é v e l o p p e m e n t de l ' H a b i t a t ' (B.P.H.).
tegenover ' h e t h a r t van de s t a d ' ( H o d d e s d o n
8
1951) of ' h a b i t a t ' (Aix-en-Provence 1953) .
'It was found that the work on the panels could be distinguished could be described solutions activity.
as "neutral"
for problems
in the present situation.
by means of architecture
2. A part which could be described
This work, mostly
and urbanism
as "agressive"
in the present
to find out if architecture
about human
This part of the panels can be distinguished
individual
behaviour. using modern
and traditional
and social qualities
from which a new architectural
group was called Team
which giving
since 1928 by
situation.
more
in two: aj A small part
b) A big part giving attempts language could be developed.
the 10th CIAM congress at Dubrovnik
Voor een overzich t van de diverse C I A M - c o n gressen zie A. van der W o u d , CIAM, D e l f t 1 9 8 2 .
CIAM
The work on
could be a language communicating
means of expression,
these panels were from the group who prepared
of good quality,
as was promoted
panels shows an attempt architecture
in two parts: 1. The part
these
directly showing to
touch
Many
of
in 1 9 5 6 . This
X.'9
De slotverklaring van h e t congres in O t t e r l o is geen poging o m een a l g e m e n e n o e m e r in de
5. Deze groep, w a a r o n d e r Van Eyck en Bakema, stelt h e t v r a a g s t u k van de r e p r e s e n t a t i e van de g e m e e n s c h a p aan de orde. H e t centrale begri p is ' c o r e ' . H i e r m e e kan iedereen uit de v o e t e n , zoals de breed o p g e z e t t e publicatie naar aanleiding van het a c h t s t e C I A M - c o n g r e s laat zien. J. Thyrw h i t t , J.L. S e r t , E.N. Rogers, ed., CIAM 8 The Heart of the City: Towards the humanisation urban life, London
De groep ziet een belangrijke
g e p r e s e n t e e r d e p r o j e c t en te vinden, m a a r een classificatie van verschillen. Z i j b e k r a c h t i g t d a a r m e e
kunstenaar.
de desintegratie van C I A M . D e verklaring beva t e c h t e r ook een w a a r d e r i n g v an de verschillen.
naoorlogse CIAM-congres
Allereerst w o r d t o n d e r s c h e i d g e m a a k t t u s s e n ' n e u t r a l e ' en 'agressieve' p r o j e c t e n . De m a n i e r waarop dit g e b e u r t is niet altijd even z a c h t z i n n i g . Z o w o r d t de A m e r i k a a n s e a r c h i t e c t W e n d e l l H . Lovett a a n g e w r e v e n d a t hij slechts i n g a a t op zijn plan -een w o o n h u i s - , en niet o p een a l g e m e e n idee
of
1952. rol weggelegd voor de
Ook Van Eyck pleit vanaf het eerste
van Eyck, 'Commissie
voor de 'verbeelding'.
Illb, architectonische
sie', S. Giedion, A Decade of New a.w., p. 37; S. G i e d i o n , Architektur schaft, Tagebuch einer Entwicklung,
Aldo
expres-
Architecture, und
Gemein-
Hamburg
over h e t w o n e n in d e A m e r i k a a n s e s a m e n l e v i ng en de c o n s e q u e n t i e s h i e r v a n v o o r d e a r c h i t e c t u u r .
1956; Le C o r b u s i e r s c o n c e p t van de ' s y n t h e s e
Wil een plan h e t ' n e u t r a l e ' overstijgen, d a n m o e t h e t expliciet m a a t s c h a p p e l i j k e v r a a g s t u k k e n als
des a r t s ' .
v e r t r e k p u n t n e m e n . D e relatie t u s s e n h e t leven van alledag en de v o r m , m e t a n d e r e w o o r d e n h e t
Overigens werd Aldo van Eyck om Z w i t s e r l a n m d
c o m m u n i c a t i e f v e r m o g e n van de a r c h i t e c t u u r , d i e n t centraa l te s t a a n . D e z e 'agressieve' p r o j e c t e n
t i j d e n s de o o r l og g e ï n t r o d u c e e r d in de kring van
worden vervolgens verdeeld in p l a n n e n die g e b r u i k m a k e n van een b e s t a a n d e ' a r c h i t e c t o n i s c h e t a a l ' en p l a n n e n die o p zoek zijn naar een n i e u w e . Stijl w o r d t in l a a t s t e i n s t a n t i e opgevat als een m o r e e l vraagstuk. D i t is de kern va n B a k e m a ' s v e r w i j t a a n E r n e s t o Roger s en zijn T o r r e Velasca in M i l a a n :
k u n s t e n a a r s en intellectuelen rond Giedion. Aldo van Eyck, Niet om het even.... wel evenwaardig,
van
en over Aldo van Eyck, A m s t e r d a m 1982, pp. 817.
O A S E 261 2 7
47
'1 think
that form is a communication
of life, and I don't recognize
about life in our time. You are resisting
contemporary
life.'1'
in this building
a
communication
Voor R o g e rs is deze naadloze verbinding
t u s s e n h e t f o r m e l e en sociale nu j u i s t een g r o o t m e t h o d o l o g i s c h e p r o b l e e m . E e r d e r in de discussie verdeelt hij h e t v r a a g s t u k van m o r a l i t e i t in de a r c h i t e c t u u r o n d e r in drie m o m e n t e n w a a r v a n er twee b e s p r e e k b a a r zijn -de integriteit van d e a r c h i t e c t en de c o n s i s t e n t i e v an h e t object- en één 6. Aldo van Eyck, ' h e t verhaal van een a n d e r e g e d a c h t e ' , a.w., p. 2 1 6 . 7. Aldo van Eyck, ' h e t verhaal van een a n d e r e
o n b e s p r e e k b a a r , w a n t m e t h o d o l o g i s c h o n m o g e l i j k : de relatie t u s s e n h e t o b j e c t en h e t s u b j e c t , o f w e l de relatie t u s s e n h e t werk en h e t publiek. R o g e r s vindt dit een kwestie van s m a a k . D e stijlvraag blijkt d u s o o k een vraag n a a r d e relatieve a u t o n o m i e van de a r c h i t e c t u u r te zijn. D i t scheidt de Italianen van de a n g r y y o u n g m e n . 1 2
g e d a c h t e ' , a.w., p. 2 0 0 . 8. Voor een verslag van dit congres zie O. N e w m a n
O n d e r de n a a m T e a m 10 blijft de g r o e p a n g r y y o u n g m e n elkaar in wisselende s a m e n s t e l l i n g o n r e -
ed., CIAM '59 in Otterlo - Group forthe research of
g e l m a t i g o n t m o e t e n . 1 3 De a r c h i t e c t e n v an T e a m 10 vinden e l k a ar in een g e m e e n s c h a p p e l i j k e afwij-
social and visual inter-relationships, 1961. In de 'Concluding Congres', pp. 218-221.
Otterlo
komt de volgende
voor tussen Bakema en Roth, de enig representant
Hilversum
Evaluation of the
van de 'oude'
dialoog
aanwezige
zing van een g e ï n s t i t u t i o n a l i s e e r de b e r o e p s p r a k t i j k en de scheiding t u s s e n a r c h i t e c t en s t e d e b o u w k u n d i g e die h i e r v a n h e t gevolg is. O o k is m e n h e t e e n s over h e t c e n t r a l e v r a a g s t u k . Dit is de ' h a b i t a t ' , o p g e s p l i t s t in een a a n t a l t h e m a ' s : d e v o r m van de s t a d , de m a s s a w o n i n g b o u w en de vraag n a a r een n i e u w e a r c h i t e c t o n i s c h e stijl.
CIAM.
Bakema: 'The work of the old CIAM people is not here. It is really not here (wat onmogelijk waren immers niet eens uitgenodigd!). like then to eliminate
was, ze
So I should
the old CIAM people
atly. Are you agreed?' Roth: 'Yes.' Bakema: 9. CIAM '59 in Otterlo.
immedi'Fine.'
a.w., p. 10.
Venetië 1976 Bijna t w i n t i g j a a r later lijkt ' h e t v e r h a a l van een a n d e r e g e d a c h t e ' zich in N e d e r l a n d te v e r w e z e n lijken in ' h e t b o u w e n v o or de b u u r t ' . T e g e l i j k e r t i j d w o r d t elders h e t c o n f l i c t t u s s e n de I t a l i a n en en T e a m 10 - w a a r v a n d e kiem o p h e t O t t e r l o - c o n g r e s was gelegd- d e f i n i t i e f in h e t voordeel van
10. CIAM '59 in Otterlo, a.w., pp. 4 8 - 5 2 . S c h e r p r e c h ter is Alison S m i t h s o n . H a a r veroordeling van Lovett w o r d t een begrip b i n n e n Team 10. Z o laat
de I t a l i a n en beslist. P l a a t s van h a n d e l i n g is d e B i ë n n a l e in Venetië , w a a r Van Eyck de I n q u i s i t e u r van de U t o p i e , M a n f r e d o T a f u r i , t e g e n o v e r zich v i n d t . In een c o m m e n t a a r op de g e b e u r t e n i s s e n in
van Eyck zich o n t v a l l e n in een hevige w o r r d e n -
V e n e t i ë vat P e t e r E i s e n m a n h e t c o n f l i c t n o g e e n s h e l d e r s a m e n : 'While
wisseling m e t Alison S m i t h s o n op de Team 10
ties and sixties there was a continuing
b i j e e n k o m s t in R o y a u m o n t 'You're n o t talking to
those of the seventies
Lovett. Keep t h a t in m i n d . '
typological
Royaumont-tapes,
typoschrift, Bakema-archief, Architectengemeens c h a p Van den Broek en Bakema, p. 2 1 2 . 11. CIAM '59 in Otterlo, a.w., p. 9 7 . 12. H i e r m e e w o r d e n de Italiaanse o n t w i k k e l i n g e n
belief in a programmatic
the city became only one component
essence of built form at all scales.'14
for the architects
and social evaluation
of an internal
of the f i f -
of the city, for
search for a structural
and
N i e t alleen v e r s c h u i f t de a a n d a c h t va n de sociale
n a a r de f o r m e l e a s p e c t e n va n de a r c h i t e c t u u r , m a a r o o k h e t v e r m o g e n van de a r c h i t e c t o m een actieve rol te spelen in de v e r v o l m a k i n g van h e t leven in de s t a d w o r d t s t e r k in twijfel g e t r o k k e n . U i t e i n d e l i j k is dit een bevestiging van R o g e r s ' stelling, d a t de a d e q u a t e b e s c h r i j v i n g van een
(tijdelijk) uit h e t c e n t r u m van de c o n t e m p o r a i n e
d i r e c t e relatie t u s s e n o b j e c t en s u b j e c t , t u s s e n d e s t a d en h a a r b e w o n e r s , t u s s e n de m e n s en zijn
a r c h i t e c t u u r - g e d o m i n e e r d door Team 10 - ver-
o m g e v i n g , een s c h i e r o n o p l o s b a a r m e t h o d o l o g i s c h p r o b l e e m is.
b a n n e n . De Italiaanse positie wordt verder uitgeb o u w d in het t i j d s c h r i f t C a s a b e l l a - C o n t i n u i t j l . Rogers is vanaf de o o r l og t o t eind 1 9 6 4 (nr. 2 9 5 ) h o o f d r e d a c t e u r . Aldo Rossi en G i o r g io G r a s s i werken in die tijd b i n n e n h e t o n d e r z o e k s c o m i t é
D e z e s t e l l i n g m a a k t t e v e n s duidelijk w a a r o m d e a r c h i t e c t e n van T e a m 10, o n d a n k s een m i n of m e e r g e l i j k l u i d e n d b e t o o g , toch v e r s c h i l l e n d e o p l o s s i n g e n v o o r h e t v r a a g s t u k van de ' h a b i t a t ' v o o r s t e l l e n . D e o p l o s s i n g e n h e b b e n m e t e l k a a r g e m e e n d a t de a r c h i t e c t u u r v a n u i t h e t d e n k e n over de s t a d w o r d t g e d e f i n i e e r d , en a n d e r s o m , d a t er a r c h i t e c t o n i s c h e m o d e l l e n voor de s t a d o n t -
van dit t i j d s c h r i f t . G i a n c a r l o di C a r l o is in de
wikkeld w o r d e n . D e z e m o d e l l e n blijven o o k n a T e a m 10 a a n w e z i g in h e t werk v an c o n t e m p o r a i n e
vijftiger j a r e n aan het t i j d s c h r i f t v e r b o n d e n .
architecten.
De configuratieve discipline Nagele 1954 D e e e r s t e ' s t a d ' w a a r Van Eyck a a n w e r k t is N a g e l e . D i t d o r p d a t in de j u i s t d r o o g g e v a l l e n N o o r d o o s t p o l d e r m o e t w o r d e n g e s t i c h t , is h e t s t u d i e - o b j e c t van de A m s t e r d a m s e a r c h i t e c t e n v e r e niging 'de 8 . ' 1 5 Begin 1 9 4 8 m a a k t Van Eyck een a a n t a l s c h e t s e n w a a r i n de idee van h e t d o r p duidelijk w o r d t v a s t g e l e g d . Een b o o m s i n g e l b e g r e n s t h e t d o r p . I n g e s l o t e n d o o r de d o o r g a a n d e wegen ligt in h e t m i d d e n va n h e t d o r p een g r o t e o p e n r u i m t e w a a r i n winkels , b e d r i j v e n , s p o r t v e l d e n en een b e g r a a f p l a a t s zijn g e d a c h t . T u s s e n dit ' m i d d e n ' en de b o o m s i n g e l liggen d e w o n i n g e n - n o g n a u w e l i j k s g e a r t i c u l e e r d . D e v o o r z i e n i n g e n en de w o n i n g e n h e b b e n ieder een duidelijk a f g e b a k e n d e p l a a t s in h e t d o r p . D e k e n m e r k e n van de t r a d i t i o n e l e s t a d zijn a a n w i j s b a a r in de s i m p e l e r u i m t e l i j k e o p d e l i n g va n h e t p l a n : een o r d e n i n g van r a n d en c e n t r u m - s t a d s w a l l e n en m a r k t p l e i n met daartussen het woongebied. D e z e o r d e n i n g - die o v e r i g e n s o o k Rietveld b i j v o o r b e e l d v o o r s t e l t - is t e r u g te v i n d e n in h e t v o o r l o p i g o n t w e r p uit 1 9 4 9 . D e verder e u i t s p l i t s i n g van h e t p r o g r a m m a leidt e c h t e r t o t een grot e r e r u i m t e l i j k e d i f f e r e n t i a t i e van h e t c e n t r u m . Z o k r i j g en de w i n k e l s , d e b e d r i j v e n , de s p o r t v e l -
Van den Broek en Bakema, K l e i n D r i e n e , 1 9 5 1 , archief B&B
den en de b e g r a a f p l a a t s ieder een a p a r t e p l a a t s . W e l i s w a a r is d e o p e n m i d d e n r u i m t e nog s t e e d s a a n w e z i g , m a a r h e t p r o g r a m m a t i s c h d r a a g v l a k is d r a s t i s c h g e r e d u c e e r d . In 1 9 5 3 w o r d e n t w e e u i t w e r k i n g s v a r i a n t e n van h e t v o o r l o p i g o n t w e r p g e m a a k t , w a a r i n h e t w o o n g e b i e d v e r d e r w o r d t g e a r t i c u l e e r d . S a m e n m e t Daniël v an G i n k e l m a a k t Van Eyck één van beide p l a n n e n . In dit p l a n zijn de w o n i n g e n g e g r o e p e e r d in vijf e e n h e d e n . D e e e n h e d e n zijn allem a a l v e r s c h i l l e nd en va n elkaar g e s c h e i d e n d o o r u i t l o p e r s van de b o s r a n d . De w o o n b l o k j e s in de
48
OASE
26127
Aldo van Eyck, Daniël van Ginkel, N a g e l e , u i t w e r k i n g s v a r i a n t B, o k t o b e r 1 9 5 3 , archief Kamerling, NDB
Jaap Bakema, Nagele, schets, december 1952, archief B&B
Aldo van Eyck, N a g e l e , s c h e t s , m a a r t 1948, archief Kamerling, N D B
Aldo van Eyck, Daniël van Ginkel, N a g e l e , u i t w e r k i n g s v a r i a n t C, o k t o b e r 1 9 5 3 , archief Kamerling, NDB
Aldo van Eyck, B u i k s l o t e r m e e r , v o o r s t u d i e s 1, 2 , 4 ,
50
OASE 2 6 [2 7
1962
eenheid zijn rond een centrale r u i m t e geplaatst. Hiermee w o r d t een tweede ruimtelijke geleding aangebracht. De grote m i d d e n r u i m t e van het dorp herhaalt zich in de kleine m i d d e n r u i m t e van de
13. H e t o r g a n i s a t i e - c o m i t é van h e t t i e n d e C I A M -
wooneenheid. Ten dele zijn de eenheden in de grote m i d d e n r u i m t e geschoven. De rondweg krijgt
c o n g r e s n o e m d e zichzelf T e a m 10: J a a p B a k e m a ,
hiermee een dubbele betekenis: hij d o o r s n i j d t zowel de grote als de kleine m i d d e n r u i m t e n . Juist
G e o r g e C a n d i l i s , Aldo v a n Eyck, Rolf G u t m a n ,
op deze dubbelzinnigheid richt zich de kritiek. Dit is voor Van Eyck en Van Ginkel aanleiding om
W i l l i a m H o w e l l , A l i s o n en P e t e r S m i t h s o n , J o h n
nog een variant te m a k e n, die uiteindelijk w o r d t geaccepteerd. In dit plan zijn de eenheden weer
V o e l c k e r en S h a d r a c h W o o d s . N a h e t c o n g r e s in
terug geschoven. O ok de onderlinge verschillen zijn teruggedrongen. H e t woongebied bestaat nu uit zeven min of meer gelijke eenheden rond de grote m i d d e n r u i m t e , waarbij op de hoeken telkens twee eenheden, een k w a r t gedraaid, in elkaar geschoven zijn. De herhaalbare wooneenheid wordt in R o t t e r d a m vlak na de oorlog d o o r de Dienst Ruimtelijke
O t t e r l o zijn er a a n v a n k e l i j k ieder h a l f j a a r bije e n k o m s t e n en w o r d t er een i n t e r n a t i o n a a l public i t a i r o f f e n s i e f g e v o e r d via de ' e i g e n ' k a n a l e n . Z o w e l B a k e m a en Van Eyck als de S m i t h s o n s w a r e n v e r b o n d e n a a n e e n t i j d s c h r i f t (Forum res-
Ordening en enkele a r c h i t e c t e n b u r e a u 's ontwikkeld. 1 6 H e t merendeel van de betrokkenen is vere-
p e c t i e v e l i j k Architecural
nigd in de architectenvereniging ' O p b o u w ' . In 1 9 5 2 wordt O p b o u w b e t r o k k en bij de planvorming
van een a n d e r e g e d a c h t e ' v e r s c h i j n t in d e c e m b e r
voor Nagele. Uit die tijd stamt een s c h e t s van Bakema, waarin h e t woongebied bestaat uit 15 identieke wooneenheden-met-groeimogelijkheid . Twee j a a r eerder paste Bakema voor het eerst de wooneenheid toe in een o n t w e r p voor de Hengelose wijk Klein Driene. Deze wooneenheid ver-
Design).
Na 'het verhaal
1 9 6 2 de t w e e p r o g r a m m a t i s c h e p u b l i c a t i e van T e a m 10: de ' T e a m 1 0 P r i m e r ' , een ' s p e c i a l i s s u e ' van h e t t i j d s c h r i f t ' A r c h i t e c t u r a l D e s i g n ' . O o k de P r i m e r is o p g e b o u w d uit c i t a t e n . D r i e j a a r
t o o n t verrassende gelijkenis m e t de Nageler wooneenheid. De a f m e t i n g en de plaatsing van de
l a t e r w o r d t de P r i m e r in b o e k v o r m u i t g e b r a c h t .
woonblokken zijn vrijwel identiek. Toch zijn er twee essentiële verschillen die duidelijk m a k e n
T e a m 10 b e s t a a t d a n uit B a k e m a , C a n d i l i s , Ers-
wat de specifieke kwaliteiten zijn van Van Eycks behandeling van de wooneenheid.
k i n e , Van Eyck, G r u n g , S m i t h s o n s , S o l t a n ,
Klein Driene bestaat uit zes wooneenheden, onderling gescheiden d o o r wegen. De wijk is niet meer dan een optelling: de wooneenheid w o r dt eenvoudigweg tweemaal in de ene en driemaal in
Voelcker en W o o d s . D e s a m e n s t e l l i n g v a n T e a m 10 b l i j f t w i s s e l e n . Z o v e r m e l d t de h e r d r u k van de P r i m e r in 1 9 6 8 v o o r T e a m 10 B a k e m a , C a n d i l i s ,
de andere richting herhaald. In Nagele is dit anders. Hier is de wooneenheid een c o n f i g u r a t ie
D e C a r l o , C o d e r c h , Van Eyck, P o l o g n i , S m i t h -
waarop gevarieerd mag worden. De optelling w o r d t bewerkt t o t een compositie, waarin de woon-
s o n s , W e w e r k a en W o o d s . Alison S m i t h s o n ed.,
eenheid als motief f u n g e e r t . Dit motief w o r d t gespiegeld, gedraaid en vervlochten. Van Eyck kan
' T e a m 10 P r i m e r ' , archtectural
het additieve karakter van de optelling -in principe oneindig- hierdoor overstijgen en een begren-
12; L o n d e n 1 9 6 5 ( ' w i t h a d d i t i o n a l r e p r i n t s f r o m
zing introduceren, namelijk de eindigheid van de compositie.
v a r i o u s i s s u e s of A r c h i t e c t u r a l D e s i g n ' ) ; L o n d e n
H e t tweede verschil is de betekenis van de m i d d e n r u i m t e . De wooneenheid in Klein Driene kan worden gelezen als r u d i m e n t van het traditionele bouwblok. De c o n t i n u e r a n d b e b o u w i n g is uiteengevallen in verschillende woonblokjes, terwijl de ruimtelijke organisatie -he t verschil t u s s en
Design 1 9 6 2 nr.
1968 (met uitgebreid 'Preface'). N a 1 9 6 2 v i n d e n de b i j e e n k o m s t e n o n r e g e l m a t i g e r p l a a t s . In de j a r e n z e s t i g b r e i d t T e a m 1 0 h a a r invloed u i t . Z o is er in 1 9 6 6 een g r o t e b i j e e n -
straat en binnenterrein- intact blijft. De wegen rond de wooneenheid zijn vergelijkbaar m e t de
k o m s t in U r b i n o en o r g a n i s e e r t U n g e r s in 1 9 7 2
straat. Evenals de straat ontsluiten zij de woningen. H e t speelplaatsje midden in de wooneenheid
een T e a m 10 b i j e e n k o m s t o p C o r n e l l . Voor b e i d e
is dan het binnenterrein. Hoewel deze r u i m t e vrij toegankelijk is, is zij toch van een andere orde
b i j e e n k o m s t e n w o r d e n vele g a s t e n u i t g e n o d i g d .
als de r u i m t e 'buiten' . In Nagele wordt deze reminicentie effectief o m zeep gebracht door de
O n d e r m e e r Alexander, Jencks, Hollein. D a a r n a
woningen via de m i d d e n r u i m t e te ontsluiten. H e t gevolg is dat de s t r a a t geheel verdwijnt: Nagele is een opeenvolging van centrale r u i m t e s . De consequentie hiervan is e n o r m . Als het k a r a k t er van
n e e m t de i n t e r n a t i o n a l e b e t e k e n i s v a n T e a m 1 0 s n e l af d o o r de o p k o m s t van een n i e u w e g e n e r a tie, die e e r s t n o g s l e c h t s te g a s t w a s . T o t de d o o d
een lineaire r u i m t e dynamisch mag worden g e n o e m d , dan is het k a r a k t er van een centrale r u i m t e
van B a k e m a in 1 9 8 1 b l i j f t de vast e k e r n v a n
statisch. Met de eliminatie van de s t r a a t k o m t de dynamiek t o t stilstand. Een landerige r u s t daalt
T e a m 10 e l k a a r e c h t e r o n t m o e t e n . In de t w e e d e
neer.
h e l f t van de z e v e n t i g e r j a r e n o n d e r n e e m t T e a m 1 0 een l a a t s t e p o g i n g o m w e d e r o m een i n t e r n a t i o n a l e rol te s p e l e n . Z o p r o b e e r t zij t e v e r g e e f s
A m s t e r d a m - b u i k s l o t e r m e e r 1962
de o r g a n i s a t i e van de IBA in Berlijn in h a n d e n te
Door middel van een plan voor de A m s t e r d a m s e wijk Buikslotermeer w o r dt Van Eyck tien jaar
een s p r e e k b u i s , w a n n e e r G i a n c a r l o d e C a r l o a a n -
later uitgenodigd om samen m e t Bakema, Stokla, en Van Gooi 'de verstarring in de evolutie van de
g e s t e l d w o r d t als h o o f d r e d a c t e u r v a n h e t n i e u w e
woningbouw
te doorbreken.'17
k r i j g e n . O o k k r i j g t zij w e e r d e b e s c h i k k i n g o v e r
De werkgroep k o m t t o t twee gemeenschappelijke u i t g a n g s p u n t e n :
woonblokken m o e t en stedebouwkundig e r u i m t e s vormen en de etagewoningen m o e t e n direct ontsloten worden door een nieuw te ontwikkelen 'galerijstraat'. Van Eyck m a a k t een aantal schetsen waarin een stedebouwkundige c o n f i g u r a t ie w o r d t vastgelegd. H e t motief van de compositie bestaat uit een turbine: vier woonblokke n zijn in een roterende beweging rond een kleine centrale ruimte gegroepeerd. De herhaling van h e t motief d o e t steeds grotere r u i m t e s o n t s t a a n . D o o r de vermenigvuldiging te paren aan een reeks van r u i m t e s die in g r o o t t e opklimt, w o r d t de potentiële
I t a l i a a n s e t i j d s c h r i f t Spazio e Socièta.
De i n b r e n g
v a n dit t i j d s c h r i f t is e c h t e r gerin g in een veld d a t rond 1980 gedomineerd wordt door het trio Oppositions
- Architectural
Design - Lotus.
Veel i n f o r m a t i e is o n t l e e n d a a n h e t B a k e m a a r c h i e f , A r c h i t e c t e n g e m e e n s c h a p Van d e n B r o e k en B a k e m a , R o t t e r d a m . 14. P e t e r E i s e n m a n , C o m m a n t a r y , Oppositions
nr. 9,
dynamiserende werking van de t u r b i n e geneutraliseerd. 1 8 N e t zoals in Nagele is hier sprake van
1 9 7 7 , p. 19. D i t c o m m e n t a a r g a a t v o o r a f a a n
een opeenvolging van centrale r u i m t e s die statisch van karakter zijn. Oo k in Buikslotermeer
een a r t i k e l van O r i o l B o h i g a s over h e t w e r k van
heerst r u s t . Toch zijn deze 'statische' centrale r u i m t e s anders dan die in Nagele. Z o verschilt bij-
Van Eyck. O v e r i g e n s is dit o o k h et o m s l a g p u n t
voorbeeld de aard van de begrenzing. In Nagele worden de centrale r u i m t e s slechts afgebakend door wegen, t e f w i j \ zij ï t i BvriksAotttmeeï a r c h i t e c t o n i s c h w o t d c n bepaald doos d e w o o n b l o k k e n . Geen zones, m a a r hoven. Bovendien v e r a n d e rt h e t karakter van de schakeling. In Nagele is sprake
in h e t o p e n b a r e o p t r e d e n van Van Eyck. Vanaf dit m o m e n t o n k e n t h i j o p zijn b e u r t een n i e t s en
niemand ontziende 'Kruistocht 'Rats,
and
other Pests'.
van een hiërarchie: één grote r u i m t e verleent toegang aan zeven kleine r u i m t e s . In Buikslotermeer
15. D e o n t s t a a n s g e s c h i e d e n i s van N a g e l e is elder uit-
is deze hiërarchie veel indirecter. De compositie k e n t weliswaar h a a r accenten, m a a r deze verdwij-
voerig b e s c h r e v e n . D e o p e e n v o l g e n d e p l a n n e
nen vanzelf in h e t gebruik van de wijk: de beweging is door de aan elkaar grenzende r u i m t e s niet
voor Nagele worden op verschillende CIAM-con-
van te voren bepaald - bijvoorbeeld d o o r de o n t s l u i t i n g s s t r u c t u u r. H e t oplossen van de hiërarchie-
g r e s s e n g e p r e s e n t e e r d . Z . H e m e l , V. van R o s s u m ,
wordt t e n s l o t t e versterkt door iedere r u i m t e te ' b e z e t t e n ' m e t een specifieke ' f u n c t i e ' . Functie m o e t in dit verband r u i m worden opgevat: bos, bedrijven, patiowoningen , parkeren of bijzondere bebouwing. 'Het centrum
in beperkte zin verdwenen,'
schrijft Van Eyck o p een van zijn schetsen .
Nagele, een collectief
ontwerp,
Amsterda m 1984;
G. Andela, 'Nagele, lusthof voor het nieuwe bouw e n ' , Futura
1 9 8 2 , nr. 6; 'Een plan v o o r h e t d o r p
N a g e l e ' , Forum
OASE
1952 nr. 6 / 7 , p p . 1 7 2 - 1 7 8 .
26127
51
Van den Broek en Bakema, B u i k s l o t e r m e e r , splitlevel blok, p l a t t e g r o n d en d o o r s n e d e , 1963, archief B&B
Van den Broek en Bakema, B u i k s l o t e r m e e r , bebouwingsplan, 1 9 6 3 archief B&B
Aldo van Eyck, B u i k s l o t e r m e e r schets, 1963, archief B&B
Met de woningtype n bemoeit Van Eyck zich niet. Bakema h e e f t i m m e r s al bruikbare typen ontwikkeld. Van Eyck doelt echter op wezenlijk andere woningtypen dan die in Klein Driene gebruik t zijn. Daar bevat ieder blok slechts één type. De combinatie van verschillende blokken levert vervolgens de gewenste woningdifferentiatie. In het plan voor Buikslotermeer stelt Bakema een woonblok m e t een split-level oplossing voor, dat in de doorsnede verschillende w o n i n g t y p e n op kan nemen. De woningdifferentiatie w o r dt nu in het blok zelf opgelost. H e t woonblok h e r w i nt zo zijn s t a t u s als ' n e u t r a a l ' basismateriaal voor de stad. Om het eerste u i t g a n g s p u n t van de werkgroep volledig te realiseren is dit echter niet voldoende. 'Al snel ontstond en over de lastige hoekruimtes.
men sedert de twintiger jaren met losse elementen keerd.'19
discussie over
Hoeken los je zomaar niet op! Dan begrijp je de aanleiding in de ruimte werkte - begrijpelijk,
geslotenheid waarom
maar toch ver-
In het uiteindelijke plan op plaatsen waar de bezonning dit t o e s t a a t worden gesloten
hoeken g e m a a k t . Bruggen die de d o o r l o p e n d e galerijstraten m e t elkaar verbinden, markere n de overige hoeken. Na korte tijd valt de werkgroep uit elkaar. Van Gooi en Bakema maken ieder een eigen plan, waarin elementen uit de eerste schetsen van Van Eyck worden o v e r g e n o m e n. Van Eyck m a a k t vervolgens een nadere uitwerking van Bakema's plan. Dit plan bestaat uit drie gelijke wooneenheden die naast elkaar zijn geplaatst. Evenals in Nagele probeert Van Eyck ook hier het additieve karakter van de optelling te overstijgen: 'Ik heb vanaf het begin af getracht, hoewel je nog wel drie kunt herkennen,
één enkele eenheid te maken.'20
eenheden
De ingreep is even eenvoudig als doeltreffend.
16. De g e s c h i e d e n i s en b e t e k e n i s van de w o o n e e n heid is o o k e l d e r s b e s c h r e v e n . De w o o n e e n h e i d b e s t a a t uit een a a n t a l van v e r s c h i l l e n d e w o o n b l o k k e n m e t ieder één w o n i n g t y p e , die a f g e -
Door de wooneenheden bij de herhaling telkens ten opzichte van elkaar te verschuiven, o n t s t a a n
s t e m d zijn o p v e r s c h i l l e n d e s o o r t e n b e w o n e r s .
aan de randen van de wijk als h e t ware vanzelf eenmalige verbijzonderingen. Tegelijkertijd worden
E e m h e r h a l i n g van deze e e n h e d e n v o r m t een
zo diagonale zichtlijnen en routes geïntroduceerd, die dwars d o o r de w o o n e e n h e d en heen lopen.
b u u r t ; een h e r h a l i n g van b u u r t e n v o r m t een
In één klap wordt, overstijgend aan de herhaling, de wijk als geheel b e n a d r u k t . Verder stelt Van Eyck voor o m de r u i m t e s binnen de eenheden van elkaar te laten verschillen door de ligging van de patio's en de beplanting te variëren: 'beplantingsdifferientiatie
hier als middel om de partituur
te
verduidelijken.'21
w i j k . ' O p b o u w ' n e e m t de w o o n e e n h e i d als o n d e r w e r p van s t u d i e v o o r h a a r C l A M - i n z e n d i n g e n . J a n d e Heer, ' A r c h i t e c t u u r en s e r i e ' . en Planning:
Nederland
bieri (red.), Rotterdam
1940-1980,
Exkurs
Bar-
1983, pp. 48-91; Roy
wer e.a., 'De vorm van herhaling'. Planning
Architectuur
Umberto
Bijhou-
Architectuur
en
(a.w.) pp. 9 2 - 1 5 2 ; H e n k E n g e l, ' C o m -
p o s i t i e en s t a d ' Plan 1 9 8 3 nr. 5, p p . 2 2 - 2 5 ; J e r o e n S c h i l t , ' 1 9 4 7 - 1 9 5 7 : 10 j a a r O p b o u w " , Het
In de plannen voor Nagele en Buikslotermeer ontwikkelt Van Eyck een architectonisch model
nieuwe bouwen
voor de stad. H e t p r o g r a m ma van een dergelijke stedelijke a r c h i t e c t u u r zou in drie punte n kun-
d a m 1982, pp. 1 3 9 - 1 7 0 .
nen worden samengevat:
in Rotterdam
1920-1960,
Rotter-
17. U i t e i n d e l i j k w o r d e n t w e e p l a n n e n i n g e d i e n d , één
1. het object -dorp of wijk- is een duidelijk begrensd geheel, een afgerond e compositie m e t een
d o o r Van G o o i en één d o o r B a k e m a en Van Eyck. D e g e m e e n t e k i e st v o o r h e t plan van Van G o o i .
eindig karakter; 2. de compositie is opgebouwd uit een reeks 'statische ' centrale r u i m t e s , die ieder op zich architectonisch bepaald zijn, terwijl de opeenvolging onbepaald is;
D i t is u i t g e v o e r d . ' A m s t e r d a m wil de v e r s t a r r i n g in de e v o l u t i e v a n de w o n i n g b o u w d o o r b r e k e n ' . Bouw
3. de ruimtes zijn 'geïdentificeerd' door spreiding van bijzondere p r o g r a m m a - o n d e r d e l e n of h e t maken van formele verschillen.
1 9 6 3 nr. 36, p p . 1 1 6 2 - 1 1 6 4 ; ' D i s c u s s i e
over de B u i k s l o t e r m e e r ' , Delftse School nr. 1 0 1 9 6 3 , pp. 8 - 1 6 ; B a k e m a , Van den B r o e k , Van
De stad van Van Eyck is welbepaald. Centraa l staat de tectoniek van de r u i m t e . De a r c h i t e c t u u r
Eyck, S t o k l a , Studieproject
van de b o u w m a s s a k o m t nergens expliciet ter sprake. De b o u w m a s s a is hier als de massa in de
u i t g a v e A r c h i t e c t e n g e m e e n s c h a p Van d e n Broek
tekening van de Beaux Arts: poché, c o n t r a v o r m van de r u i m t e - neutraal basiselement van de stad. 'Stadtebau
heisst mit dem Hausmaterial
Raum gestalten.'
22
Deze uitspraak van de Duitse
k u n s t h i s t o r i c us A.E. Brinckmann staat aan het begin van een europese traditie van stedelijke architectuur. In deze traditie w o r d t gestreefd naar de vormgeving van de stad als geheel. Een belangrijk middel hiertoe is de ritmische opeenvolging van regelmatige eenheden. Zo w o r dt de
Buikslotermeer,
interne
en B a k e m a , R o t t e r d a m 1 9 6 3 . 18. H e t rad van Rietveld w o r d t t o t s t i l s t a n d g e d w o n g e n . Voor de d y n a m i e k van de d o o r Rietveld o n t w i k k e l d e t u r b i n e - v e r k a v e l i n g zie: J a n de H e e r , ' H e t c e n t r u m l o z e l a b y r i n t h ' , OASE nr. 2 3 1 9 8 9 , pp. 10-21.
continuïteit van de stad voelbaar g e m a a k t en is een abstracte ervaring van het geheel mogelijk.
19. ' D i s c u s s i e over de B u i k s l o t e r m e e r ' , a . w . , p. 8.
De invloed van de Duitse theorievorming is groot. Ook het werk van bijvoorbeeld Berlage en O u d
2 0 . ' D i s c u s s i e o v e r de B u i k s l o t e r m e e r ' , a . w . , p. 10.
m a a k t deel uit van deze traditie. 2 3 Met het uiteenvallen van het stedelijk bouwblo k -de ontwikke-
2 1 . T e k s t van Van Eyck o p een t e k e n i n g v o o r Buik-
ling van open bebouwingsvormen- verdwijnt echter de hoeksteen van B r i n c k m a n n ' s stad. Misschien is dit wat Rietveld bedoelt als hij aan Van Eyck schrijft: 'Ik herinner me een gesprek
met
slotermeer. Bakema-archief, Architectengemeens c h a p Van d e n Broek en B a k e m a , R o t t e r d a m . O o k a n d e r a r c h i t e c t e n m a k e n g e b r u i k van deze
Berlage tijdens de oprichting van het congres in La Sarraz - hij zei: jij maakt kapot wat ik opbouw (hij
f o r m e l e m a n i e r o m g e l i j k e r u i m t e n b i n n e n een
deed ook niet mee met ons). Ik heb de neiging om te zeggen tegen jou: jij bouwt op wat ik kapot
p l a n t o c h van e l k a a r te l a t e n v e r s c h i l l en (en d a a r -
maakte.'24
mee te 'identificeren'). Z o ontlenen bijvoorbeeld
Van Eyck staat, evenals Brinckmann, een duidelijke vorm en continuïteit van de stad voor, maar er is toch een belangrijk verschil. B r i n c k m a n n ' s stad is een m o n u m e n t a l e stad, een k u n s t-
veel v a n K o o l h a a s ' ' o r g a n i s a t o r i s c h e p l a n n e n hun appeal aan deze werkwijze. 2 2 . A.E. B r i n c k m a n n , Platz und Moment,
werk. De ontwikkeling van een stadsesthetiek op basis van h e t w o n i n g t y p e m o e t een eenduidig
chungen
stadsbeeld garanderen - een neutraal f o n d , waar de bijzondere gebouwe n in op k u n n e n lichten.
kunst
Van Eyck wenst geen hiërarchie, geen m o n u m e n t a l e stad, en d a a r o m is de ontwikkeling van een stadsesthetiek overbodig. Maar ook o m een andere reden is een stadsesthetie k ongewenst. H e t zou het o n t s t a a n van een nieuw f o r m a l i s m e in de hand k u n n en werken. 2 5 Van Eyck b e n a d r u k t de tactiele in plaats van de visuele w a a r n e m i ng van de stad. De spreiding van de bijzondere prog r a m m a - o n d e r d e l e n leidt ertoe dat de continuïtei t van de stad in het gebruik ervaren kan worden . De eenheid van de stad wordt niet via het oog m a a r via het lichaam gedacht. Geen stadsbeeld, maar stedelijkheid - de m e t a f o o r van de stad: een parallelle stad.
zur Geschichte
und Aesthetik
Untersude
Stadtbau-
in neuer Zeit, Berlijn 1 9 0 8 , p. 1 7 0 .
2 3 . H e n k E n g e l , J a n de H e e r , ' S t a d s b e e l d en m a s s a w o n i n g b o u w ' , O nr. 7 1 9 8 4 , pp. 1 0 - 2 2 . 2 4 . Rietvel d in een brief a a n Van Eyck n.a.v. h e t W e e s h u i s . Deze brief is a f g e d r u k t in Aldo van Eyck, Niet om het even... wel evenwaardig,
van en
over Aldo van Eyck, a.w., p. 74. 25. Joost Meuwissen, 'De literatuur van he t gebouw'. Plan 1 9 8 2 nr. 1. pp. 8 - 1 2 . OASE 2612 7
53
Aldo van Eyck, Van den Broek en Bakema, B u i k s l o t e r m e e r , perspectief, 1963, archief B&B
Aldo van Eyck, B u i k s l o t e r m e e r , s c h e t s , 1963, archief B&B
54
OASE 2 6)27
Taos 1962 Van Eycks denken over de stad is na te lezen in zijn uiterst heldere tekst 'steps towards a configurative discipline'. H e t betoog gaat in op de problematiek van de expanderende metropool en brengt i n s t r u m e n t e n naar voren waarme e op verschillende schaalniveau's het geweld van het grote getal kan worden getemd. Kern van h e t probleem is h e t gebrek aan identiteit, de onbepaaldheid van de r u i m t e - k o r t o m , de desoriëntatie die zo kenmerkend is voor de m o d e r n e stad. In formeel opzicht: de afwezigheid van een geleding van het stadslichaam. 2 6 De dynamisch e ontwikkeling van de stad leidt t o t vormloosheid. Vormloos wil zeggen onbepaald. De aaneenrijging van verschillen leidt t o t een egaal veld waarin niets zich meer onderscheiden kan van iets anders. De verschillen zijn waardeloos. Iedere fixatie is i m m e r s onmogelijk, o m d a t de verhouding van alle verschillen ten opzichte van elkaar o n m e e t b a a r is. ' M o n o t o n e heterogeniteit' heet het bij Van Eyck; een kwalificatie die tegenwoordig van toepassing zou k u n n e n zijn op het ' u r b a n field'. Voor Van Eyck is het een ' s u b u r b a n disease'. In plaats van een additie van verschillen stelt hij een herhaling van gelijke delen voor. Via h e t gelijke kan het i n d i f f e r e n te worden bezworen. 'What
is essentially similar becomes essentially different
of what is but arbitrarily 'different', molesting
through repetition
becoming arbitrarily 'similar' through addition
instead
(a universal
city
sickness).'27
Al tien jaar eerder onderkende Van Eyck de gespannen verhouding tussen het gelijke en het verschil in h e t werk van de Zwitserse schilder R.P. Lohse. 2 8 Deze a b s t r a c te notie w o r d t nu uitgewerkt voor de m a s s a w o n i n g b o u w . De herhaling van gelijke woningen slaat neer in een welgevormde configuratie, een veld dat geleed w o r dt door de fixatie van betekenisvolle vermenigvuldigingsstadia. Deze stadia zijn niet gerelateerd aan b o u w v o r m e n zoals de woning of het woonblok, maar aan vergelijkbare stadia in de vermenigvuldiging van het sociale. Deze stadia tussen individu en gemeenscha p zijn echter lastig te benoeme n en laten zich nauwelijks in formele categoriëen vangen. Van Eyck c o n s t r u e e r t een relatie door middel van de begrippen 'plaats' en 'gebeurtenis'. Plaats is de concrete r u i m t e waarin het sociale telkens weer condenseer t als gebeurtenis. De concrete r u i m t e is een welbepaalde r u i m t e . Z o k o m t er een formele categorie beschikbaar o m h e t veld daadwerkelijk te geleden. Plaats en gebeurtenis kunnen worden opgevat als twee complementair e bestanddelen van de stad: de vorm van de stad en de stedelijkheid. Voor de realisatie van ' s t a d ' is stedelijkheid o n o n t beerlijk en dus m o e t de gebeurtenis gestimuleerd worden. Middel hiertoe is de vermenging van stedelijke functies. D o o r niet alleen de f u n c t i es te vermengen m a a r ook te spreiden, w o r d t het gehele veld gelijkelijk 'geladen' m e t stedelijkheid en is de continuïtei t van de stad te ervaren. Decentralization
of important
city-scale elements
will lead to a greater appreciated
overall
homoge-
nuity. Each sub-area will acquire urban relevance for citizens that do not reside there. The urban image -awareness of the total urban cluster- is then no longer represented reference, different for each citizen and a center common reference, by a gamut of truly civic elements
by strictly personal
place-
to all, but, apart form such personal place-
more or less equally distributed
and relevant to all citi-
zens. [...] They will, moreover induce citizens to go to parts of the city otherwise
meaningless
to
them.'" Een duidelijke gelede vorm van de stad en de spreiding van stedelijkheid; dat zijn de twee axioma's van de configuratieve discipline. H e t laatste axioma h e e f t als consequentie dat iedere suggestie van centraliteit vermeden dient te worden. De ordening van het veld mag geen waarneembare hiërarchie hebben - noch via het oog, noch via het lichaam. Dat sluit axialiteit of vastgelegde ruimtelijke sequenties uit. De vorm van de stad is welbepaald m a a r niet m o n u m e n t a a l . In een andere tekst b e a n t w o o r d t Van Eyck dit probleem m e t de paradox van de alom tegenwoordige c e n t r a l i t e i t : ' / believe in ubiquitous
centrality
instead of either centrality
and its false
alternative
decentrality.'m
26. Aldo van Eyck, 'Steps towards a configurative discipline', F o r u m 1962 nr. 3, pp. 81-94. Boven de Engelse staat de Nederlandse versie a f g e d r u k t o n d er de titel 'de straling van het configuratieve'. D a a r m e e wordt gesuggereerd dat de Engelse tekst een vertaling is van de Nederlandse. Niets is minder waar.
De vermenigvuldiging van woning t o t m e t r o p o o l is niet zonder breuken . De mogelijkheden van de configuratieve discipline zijn begrensd o m d a t de metropool zelf geen definitieve eindvorm heeft. De stad k e n m e r k t zich door een v o o r t d u r e n d e verandering van haar delen. In de terminologie van Team 10: flexibility, mobility en change. Deze dynamiek kan erto e leiden dat weliswaar vlakken in het veld geconfigureerd zijn, m a a r dat het geheel i n d i f f e r e n t is. O m toch te k u n n e n differentiëren zijn er s t r u c t u r e n en o r i ë n t a t i e p u n t en nodig die niet vanuit de woning m a a r vanuit
H e t Engelse b e t o og is niet alleen veel uitgebreider, m a a r ook veel concrete r dan h et Nederlandse. 27. Aldo van Eyck, 'Steps towards a configurativ e discipline', a.w., p. 8 3 . 28. ' O p zoek naar de verdere grondbeginselen van een nieuwe vormtaal heeft Lohse de beeldende betekenis van h et aantal o n t d e k t . Hij is erin geslaagd door
de stad zijn gedacht. De s t r u c t u u r - s t r u c t u r a l device- is een n e t w e rk dat over het veld heen is
rhythmisering van het gelijkvormige de evenwichts-
gelegd en daarmee de verschillende vlakken localiseert, zoals bijvoorbeeld een m e g a s t r u c t u u r of
v o o r w a a r d en van het meervoudige kenbaar te
de i n f r a s t r u c t u u r . De oriëntatiepunte n -identifying devices- zijn de betekenisvolle m o m e n t e n in
m a k e n . ' Aldo van Eyck, Forum
het veld: bijzondere artefacten of karakteristieke topografische gegevenheden. Er kan worden
p.186.
gedacht aan m o n u m e n t e n , belangrijke straten of pleinen, een vallei of een rivier. Van o u d s h e r zijn deze vaak aanwezig. Van Eyck stelt voor om nieuwe identifying devices te ontwikkelen. Zij moe-
1 9 5 2 nr. 6 / 7 ,
2 9 . Aldo v a n Eyck, ' S t e p s t o w a r d s a c o n f i g u r a t i v e d i s c i p l i n e ' , a . w . , p. 8 5 . 30. A l d o van Eyck: ' U n i v e r s i t y college in U r b i n o by
ten naast de bestendiging van bestaande ervaringen, ook een weerslag van c o n t e m p o r a i n e ervarin-
G i a n c a r l o de C a r l o ' , Architectural
gen zijn. Hierbij w o r d t gedacht aan grote s t r u c t u r e n d e elementen. 'The structural,
1 9 6 8 , pp . 1 5 0 - 1 6 0 , p. 1 5 5 .
spatial and con-
OASE
26127
Yearbook
55
nr. 12
31. Aldo van Eyck, 'Steps t o w a r d s a c o n f i g u r a t i v e discipline', a.w., p. 94.
potential
the necessity
32. Aido van Eyck, ' S t e p s t o w a r d s a c o n f i g u r a t i v e discipline', a.w., p. 94.
one single element
can offer a fairly small cluster, should [...] help to shed light on
to invent other new structural
elements
cities.'31
for our rigid and amorphous
Van Eyck n o e m t ais v o o r b e e l d de p u e b l o ' s in N e w Mexico. Al e e r d e r f i g u r e e r d e n zij in h e t b e t o o g : de f o t o ' s o p d e l a a t s t e p a g i n a van ' h e t v e r h a a l van een a n d e r e g e d a c h t e ' , n a a s t de t e k s t 'Vers u n e
33. Forum 1 9 5 3 nr. 10, o m s l a g . 34. Aldo Rossi, The Architecture
structive
of the city, C a m -
bridge M a s s a c h u s e t t s 1 9 8 6 ( 1 9 8 2 , o o r s p r o n k e lijk v e r s c h e n e n als L'architettura
delta citta, P a d u a
1966), resp. p. 6 8 , p. 6 9 .
" c a s b a h " o r g a n i s é e ' , zijn beelden van de Taos P u e b l o . 'The image shows the ultimate which the configurative
discipline
need not lead. The secondary nothing
[...] can lead as to the density
form associations
and meshing
limit
of functions
towards
- can but
the word casbah calls up are quite arbitary and
have
to do with the main issue.' 3 2
Milaan 1966 H e t beeld va n de c a s b a h en van de T a o s P u e b l o m o e t n i e t al te l e t t e r l i j k w o r d e n g e n o m e n . Z o zou b i j v o o r b e e l d o o k de g r o t e n e g e r h o e v e uit C a m e r o u n -afgebeel d o p de o m s l a g van een n u m m e r over d e N e d e r l a n d s e C I A M - a c t i v i t e i t - ter i l l u s t r a t i e k u n n e n d i e n e n . 3 3 O p v a l l e n d is d a t Van Eyck zijn v o o r b e e l d e n vrijwel a l l e m a a l o n t l e e n t a a n c u l t u r e n , w a a r een o r g a n i s c h e b a n d t u s s e n de w o o r d e n en de d i n g e n , t u s s e n h e t sociale en h e t f o r m e l e , v a n z e l f s p r e k e n d a a n w e z i g is. In de conf i g u r a t i e v e discipline w o r d t deze relatie o p n i e u w g e c o n s t r u e e r d in een abstract
idee van d e s t a d :
s t e d e l i j k h e i d en d e o r d e n i n g van h e t veld. D e v o r m va n d e s t a d m o e t w e l b e p a a l d zijn, m a a r o p een a n d e r e en n i e u w e m a n i e r . D e v o o r b e e l d e n s t a a n zover af van de p r a k t i j k van alledag, d a t h e t eenv o u d i g w e g o n m o g e l i j k is o m he n l e t t e r l i j k over te n e m e n . H o e a n d e r s zou d a t zijn w a n n e e r de v o o r b e e l d e n o n t l e e n d z o u d e n w o r d e n a a n de E u r o p e s e s t a d , zoals b i j v o o r b e e l d d e o p e e n v o l g i n g v an h o v e n in h e t P a l a z o D u c a l e in M a n t u a of de s c h a k e ling van g r o t e en kleine r u i m t e s in h e t C e r t o s a di Pavia. D e z e v o o r b e e l d e n laten zich, via h e t t y p o l o g i e - b e g r i p , z o n d e r veel m o e i t e a c t u a l i s e r e n . Z i j m a k e n deel uit van een concreet
idee van de
s t a d . Deze r e a l i s t i s c h e w e n d i n g is h e t e s s e n t i ë l e verschil t u s s e n de c o n f i g u r a t i e v e discipline en Aldo R o s s i ' s L'architettura
della citta. H e t is h e t o n d e r s c h e i d t u s s e n de parallelle s t a d en de a n a -
loge s t a d . R o s s i ' s b e t o o g v e r t r e k t v a n u i t de e m p i r i e van de E u r o p e s e s t a d : h a a r h o e d a n i g h e i d , g e s c h i e d e n i s en t h e o r i e . D e a b s t r a c t e n o t i e s v an Van Eyck v e r s c h i j n e n bij Rossi in de v o r m van c o n c r e e t m a t e r i a a l . Beide b e t o g e n v e r t o n e n e c h t e r een v e r r a s s e n d e o v e r e e n k o m s t , w a n n e e r we de t e g e n s t e l l i n g a b s t r a c t - c o n c r e e t even t e r z i j d e s c h u i v e n en ze vergelijken o p h e t idee van de s t a d . Z o k o m t h e t o n d e r s c h e i d d a t Van Eyck m a a k t t u s s e n g e c o n f i g u r e e r d e v l a k k e n en o r i ë n t a t i e p u n t e n bij Rossi t e r u g in de b e g r i p p e n ' s t u d i e g e b i e d ' en ' p r i m a i r e e l e m e n t e n ' . H e t s t u d i e g e b i e d is een deel van d e s t a d 'that have a physical
Aldo Rossi, Giorgio Grassi, S a n R o c c o , Monza 1966
the evolution
and social homogenity.'
of the city over time in a permanent
facts constituting of accelerating
P r i m a i r e e l e m e n t e n 'participate
way, often becoming
identified
the city.' Zij zijn g e n e r a t o r e n van s t e d e l i j k h e i d : 'primary the process of urbanization
in a city,'34
with the major
elements
in arti-
are [...] capable
D a a r n a a s t speel t in beide b e t o g e n de b e t e k e -
nis van de h e r i n n e r i n g in de w a a r n e m i n g v an d e s t a d een b e l a n g r i j k e rol. Van Eycks i d e n t i f y i n g devices f u n c t i o n e r e n , o m d a t zij c o n d e n s a t i e p u n t e n van a l g e m e n e e r v a r i n g e n zijn. Bij Rossi h e e t h e t 'collectief g e h e u g e n ' . De s t a d zelf is h e t collectief g e h e u g e n , een f r a m e van r e f e r e n t i e s v o o r h a a r b e w o n e r s . 'The value of history
This individualtity
which is the form of this individuality. - [...] it is an event and a
I t a l i ë , ca. 1450
56
OASE
26127
as the relationship of the collective
architecture
Certosa di Pavia,
New M e x i c o
memory,
of the urban structure,
original artifact
Taos Pueblo,
seen as collective
its place, is that it helps us to grasp the significance form.'35
its individuality,
ultimately
and its
is connected
to an
to
Alison en Peter Smithson, M e h r i n g - B l u c h e r p l a t z , perspectief, 1962
Royaumont 1962 In h e t z e l f d e j a a r d a t Van Eyck ' S t e p s t o w a r d s a c o n f i g u r a t i v e d i s c i p l i n e ' s c h r i j f t en a a n h e t plan v o o r B u i k s l o t e r m e e r w e r k t , is er een b i j e e n k o m s t van Team 10 in R o y a u m o n t , w a a r e v e n e e n s d e p r o b l e m a t i e k van de e x p a n d e r e n d e m e t r o p o o l c e n t r a a l s t a a t . 'Theme reciprocal urban infra-structure/building "structure" building
and offer "building
organisation
group concepts.
organisation
potential
potential"
in the actual building
of the meeting
That a communication
would focus on
system can
both
is clear: what is less clear is how to sustain groups, in the "infil"
this
infra-structure,'36
of the
Van Eyck a g e e r t tegen de h i ë r a r c h i e die h e t w o o r d infill s u g g e r e e r t . D e i n v u l l i n g is i m m e r s verb o n d e n m e t h e t dagelijks leven en d a t m a g n o o i t o n d e r g e s c h i k t zijn a a n een s t r u c t u u r van een h o g e r e o r d e . T e g e n o v e r s t r u c t u u r en i n v u l l i n g w o r d t de t r e e - l e a f / h o u s e - c i t y analogie g e p l a a t s t o m de c o m p l e x i t e i t van de v e r h o u d i n g deel-geheel a a n te d u i d e n . 5 7 Tevens p r e s e n t e e r t Van Eyck twee s t u d e n t e n p l a n n e n . Beide p l a n n e n zijn m e n t a l e c o n s t r u c t i e s van de s t a d . Uit h e t d a g e l i j k s leven in de stad w o r d t een idee over s t e d e l i j k h e id gedestileerd d a t als u i t g a n g s p u n t d i e n t v o o r h e t o n t w e r p . H e t e e r s t e plan is een a b s t r a c t s c h e m a m e t s t e r r e n en v i e r k a n t e n , t e r w i j l h e t t w e e d e Piet B l o m s Ark van N o a c h - o o k een d u i d e l i j k e v o r m h e e f t . 'It is his dream of a society. this thought
out in his mind, and now he's got that form, whether
real, but he has succeeded
in simultaniously
composing
and small sizes and big sizes in that sense, into one
He's got all
or not it's realistic. It may not be
all these feelings and emotions
and
quantas,
thing.'>s
Van Eyck ziet h e t plan van Blom als één g r o o t s t r u c t u r e r e n d e l e m e n t , v e r g e l i j k b a a r m e t d e P u e b l o ' s in N e w Mexico en een m o g e l i j k a l t e r n a t i e f v o o r d e m e g a s t r u c t u u r of de i n f r a s t r u c t u u r . N i e t alle a r c h i t e c t e n van Team 10 zijn e c h t e r o v e r t u i g d van dit a l t e r n a t i e f . Z o r i c h t de k r i t i e k van de S m i t h s o n s zich bijvoorbeeld op de s t r e n g e c o n f i g u r a t i e . 'What north, east, south, We are looking
west and just keeps repeating.
for systems
sing each other.'39
worries us is that it all goes,
It is the exact opposite
of what we are looking
which allow things to develop as they need to develop
without
Piet Blom,
for.
P e s t a l o z z i d o r p , p e r s p e c t i e f, Prix
compromi-
de Rome 1 9 5 2
D e s t a d van de S m i t h s o n s is d a n o o k d i s c o n t i n u . Ieder b e b o u w i n g s t y p e w o r d t
o n t w i k k e l d v a n u i t de b i j z o n d e r h e i d v an de o p g a v e : G o l d e n L a n e , C l o s e H o u s i n g , C l u s t e r C i t y . D e c o n t e x t s p e e lt n a u w e l i j k s een rol. D e m u u r r o n d R o b i n H o o d G a r d e n s b e n a d r u k t d e s c h e i d i n g t u s s e n h e t p r o j e c t en zijn o m g e v i n g . De b e b o u w i n g s v o o r s t e l l e n v an d e S m i t h s o n s zijn f r a g m e n t e n in de s t a d , b i j e e n g e h o u d e n d o o r de leegte en de s n e l w e g .
40
Centraal staat het comfort, smooth &
35. Aldo Rossi, The Architecture
of the city, a.w.. p.
131. Plaats en g e b e u r t e n i s s t a a n eveneens c e n t r a a l in de s t a d s v e r n i e w i n g s s t r a t e g i e van de S p a a n s e stad Barcelona. W o n i n g v e r b e t e r i n g op grote schaal
easy. In een t o e l i c h t i n g op h u n ' T o w n - p l a n n i n g a d v i s o r y s c h e m e a n d r e p o r t f o r M e h r i n g - B l u c h e r -
van h e t i m m e n s e b e s t a n d is door gebrek aan
platz, Berlin' w e r k e n zij h u n kritiek v e r d er uit. H e t begrip ' e l b o w r o o m ' w o r d t g e ï n t r o d u c e e r d .
financiële middelen o n m o g e l i j k . De s t r a t e g i e van
D i t is een g r o t e r u i m t e in h e t p r o j e c t , die w o r d t b e g r e n s d d o o r b o u w l i c h a m e n . 'This feeling
de g e m e e n t e is e r op g e r i c h t om overal in de stad
increase elbow room for opening up so that buildings, ding to their own laws, and lutve the possibility whole, is central to our proposal. up of functions
for
roads and services can each develop freely
of change without
compromising
It can be read as a response to the fashion
one upon the other, [...] which we all know produces
for Casbahism
unbearable
accor-
the development pressures
- the and
as a piling
stresses
in the users.' 4 1
w o r d e n b e s t a a n d e pleinen opnieuw i n g e r i c h t . Vrijgekomen i n d u s t r i e t e r r e i n e n worden o p een b i j z o n d e r e m a n i e r b e b o u w d of tot p a r k e n g e t r a n s f o r m e e r d . Alle p l a a t s e n zijn o p e n b a a r . De g r o t e r e p r o j e c t e n b e v a t t e n meestal een c e n t r a le
Van Eyck wijs t de v o r m l o o s h e i d van de u i t e e n g e v a l l e n s t a d af en pleit j u i s t v o o r de c o n t i n u ï t e i t van s t a d en s t e d e l i j k h e i d. De c o n f i g u r a t i e v e discipline o r d e n t h e t gehele veld en is d a a r m e e een must express ourselves
within
city life, find ourselves,
danger of which we are an inexplicable living space does not exist anyway.
part. Therefore
realize ourselves no illusory
Space must be conquered.
in terms of the security
living space, because the
and
lona bepleit i m m e r s al j a r e n een grotere a u t o n o -
the
illusory
Our world brings first order, and a new
kind of chaos with it. It is that chaos which is our living space. By means of this order personal
space
ensues. That is the desert, the desert of freedom,
oursel-
ves. So the only objective
the desert of danger in which we first confront
of order of our time is to create that form of chaos in which we find
new desert where men and women
to this desert, life in a natural environment
find new living space, space to be. And
and garden cities have lost all
meaning.'42
r u i m t e waar m a s s a b i j e e n k o s t e n plaats k u n n e n v i n d e n . Aan de rijkelijk aanwezige vlaggestokken w a p p e r t de n a t i o n a l e vlag - de C a t a l a a n s e . Barce-
f r a m e van duidelij k g e a r t i c u l e e r d e r u i m t e s w a a r d e g e b e u r t e n i s p l a a t s k a n v i n d e n . 'You see, we
This is a wonderful
s p e c i f i e k e p l a a t s e n te m a k e n . In iedere b u u r t
place. thanks
mie voor deze w e l v a r e n d e regio waarvan zij de h o o f d s t a d is. Ook Barcelona wordt 'geïdentific e e r d ' d o o r in het veld o r i ë n t a t i e p u n t e n aan te b r e n g e n . Hoewel de inzet van een geheel a n d e re orde is, is het r e s u l t a a t vergelijkbaar m e t de hond e r d e n s p e e l p l a a t s en van Van Eyck die overal in A m s t e r d a m aanwezig zijn. V o o r d e speelplaatsen zie Jan de Heer, ' A m s t e r d a m s e s p e e l p l a a t s e n ' . Plan 1 9 8 0 nr. 7, pp. 2 4 - 2 5 .
OASE
26127
57
Aldo van Eyck, stadhuis Deventer, v o g e l v l u c h t p e r s p e c t i e f , 1966
Aldo van Eyck, s t a d h u i s D e v e n t e r , plattegrond begane grond. 1966; 1:2000
Aldo van Eyck, stadhuis Deventer, d w a r s d o o r s n e d e n en a a n z i c h t e n , 1966; 1:2000
Aldo van Eyck, s t a d h u i s D e v e n t e r , geveldetails, 1966; 1:2000
58
O A S E 2 612 7
Terug naar de stad Deventer 1966
3 6 . B a k e m a , Meeting at the abbaye de Royaumont Paris, 12-16 september
1962,
near
uitnodiging,
In het midden van de jaren zestig verschuift het werkterrein van de architect in t o e n e m e n d e m a t e
B a k e m a - a r c h i e f , A r c h i t e c t e n g e m e e n s c h a p Van
van de buitenwijken naar de binnenstad. Van Eycks eerste opgave in de stad is het m a k e n van een
d e n B r o e k en B a k e m a , r o t t e r d a m . M e t B a g n o l s -
plan voor een nieuw s t a d h u i s in Deventer. Zijn inzending voor deze meervoudige o p d r a c ht draagt
s u r - C è z e 1 9 6 0 is h e t de t w e e d e g r o t e b i j e e n -
het m o t t o 'tussen de daken'. W i e de vogelvluchtperspectieven van de verschillende inzendingen
k o m s t na h e t O t t e r l o - c o n g r e s . D e R o y a u m o n t -
m e t elkaar vergelijkt, o n t d e k t dat dit plan het g r o o t s t e gedeelte van de o m r i n g e n d e stad laat zien. De zichthoek van de perspectieven van dit plan is zorgvuldig gekozen. De blik van de b e s c h o u w e r scheert rakelings over de daken, die m e t een dikkere lijn zijn aangezet. De stad verschijnt als een zee van daken. Midden tussen die daken bevindt zich ergens het nieuwe stadhuis. Slechts een
b i j e e n k o m s t w o r d t e e r d e r in h e t j a a r v o o r b e r e i d o p een b e s l o e t n T e a m 10 o n t m o e t i n g in S t o c k h o l m . E v e n a l s bij h e t c o n g r e s in O t t e r l o w o r d e n alle v o o r d r a c h t e n en d i s c u s s i e s o p g e n o m e n en b e w e r k t t o t een p u b l i c a t i e . S m i t h s o n s ed., ' T e a m
klein deel van de getekende bebouwing is van gevels voorzien. De paralelle b o u w v o l u m e s zijn hier
10 a t R o y a u m o n t ' , A r c h i t e c t u r a l D e s i g n 1 9 7 5
veel langer als elders in de stad. Dit m o e t het s t a d h u i s zijn.
nr. 11, pp. 6 6 4 - 6 8 9 . Voor de b i j d r a g e van Van
'De Grote Kerk, het oude Raadhuis en de vele in de nabijheid gelegen huizen vormen tezamen mooi complex grote en kleine stedelijke ruimten.
Ontwerper
een
is van mening dat toevoeging hier van een
nieuwe dominante
onjuist zou zijn. Tegenover de Grote Kerk tussen Welle en het oude Raadhuis
geen monumentaal
of sterk zelfstandig
gebouw. Ondanks
de noodzakelijke
werper, dat het nieuwe stadhuis zich goed in de oude structuur
dus
afmeting gelooft de ont-
laat invoegen.'43
De plantoelichting
Eyck heb ik g e b r u i k g e m a a k t van de o n g e k u i s t e versie. De s p r e e k t a a l m e t m i n i m a l e a a n p a s s i n g e n t o t c i t a t e n v e r w e r k t . Royaumont-tapes,
a.w.
37. Van Eyck b e s p r e e k t e e r d e r al T a n g e s m e g a s t r u c t u u r - c o n c e p t en d e i n f r a s t r u c t u u r - s t u d i e s v a n de S m i t h s o n s . Aldo van Eyck, ' S t e p s t o w a r d s a c o n -
bevestigt wat m o t t o en tekeningen al doen vermoeden: Van Eyck vat het gebouw op als een deel
f i g u r a t i v e d i s c i p l i n e ' , a . w . , pp. 8 9 - 9 2 . O v e r i g e n s
van de stad dat zich voegt in de s t r u c t u u r van die stad.
is de h u i s - s t a d a n a l o g i e e e n t y p i s c h h u m a n i s t i s c h
H e t o n t w e r p bestaat uit twee ineengeschoven L-vormige bouwdelen m e t d a a r t u s s e n een grote hal. De hal ligt enigszins verstopt. Aan het plein ligt slechts één ingang, die van het oude Raadhuis. In dit gebouw is h e t representatieve gedeelte van het p r o g r a m m a ondergebracht. De ingang van de uitbreiding, de grote hal, is niet zichtbaar vanaf het plein en je k o m t h e m pas tegen in h e t gebruik van de straten en stegen van de stad: 'ofschoon wat verborgen ligt zij toch op ieders
weg.'44
De doorsneden en de gevels vertonen grote onderlinge verschillen, terwijl de plattegronden toch een zekere regelmaat hebben. Deze spanning tussen plattegrond en o p s t a n d o n t s t a a t d o o r toepassing van een beperkt aantal 'bouwdelen' , die in de hoogte gecombineerd k u n n e n worden.
d e n k b e e l d , d a t d o o r A l b e r t werd g e f o r m u l e e r d : ' t h e city ios like a large h o u s e , and t h e h o u s e in t u r n is lik a s m a l l c i t y ' . G e c i t e e r d d o o r P e t e r E i s e n m a n in de i n l e i d i ng van Aldo R o s s i ' s The architecture
of the city, a . w . , p. 9.
38. Royaumont-tapes,
a . w . , p. 2 4 6 . D e m a k e r van h e t
e e r s t e plan is m i j o n b e k e n d . Bloms A r k v a n N o a c h is v e r n i e t i g d . W a t r e s t is een f o t o t j e v a n K u r o k a w a , die in R o y a u m o n t a a n w e z i g w a s . A l d o v a n Eyck, Niet om het even... wel evenwaardig,
van
Van Eyck onderscheidt bijvoorbeeld langs- en dwarsgevels, waarbij de daglichttoetredin g en h e t
en over Aldo van Eyck, a . w . , p. 8 6 .
uitzicht aanleiding zijn t o t een verdere differentiatie in gevelopbouw voor de begane grond , een
In die tijd i l l u s t r e e r t Van Eyck vaak zijn ideeën
tussenverdieping en de dakverdieping. Z o is de afgeschuinde hoek tussen gevel en dak, die dé
m e t het werk van Piet Blom. Z o w o r d t aan het
canon zou worden van de stadsvernieuwingsarchitectuur, tevens reflectieschild voor een rij
e i n d v a n ' h e t v e r h a a l van een a n d e r e g e d a c h t e '
bovenlichten achter de gevel. H e t onderscheid tussen langs- en dwarsgevels h a n g t samen m e t de constructieve opzet: in langsrichting k o l o m m e n en balken, in dwarsrichtin g gelijke traveematen m e t aan weerszijden overstekken. De m a a t van het overstek is ongeveer een derde van de traveem a a t en k o m t overeen m e t de m a a t van de afgeschuinde hoek. D o o r nu het aantal traveeën per
een plan v a n Blom g e p r e s e n t e e r d . ' Z o d r a de o n d e r l i n g e w o o n e l e m e n t e n s t e r k e r in e l k a a r o v e r g a a n , in l a a t s t e i n s t a n t i e als z e l f s t a n d i g e l i c h a m e n g e d e e l t e l i j k v e r d w i j n e n - zie p r o j e c t Blom - d a n w o r d t de v e r v a n g i n g zowel d e " a r c h i -
bouwdeel en h e t aantal verdiepingen per travee te laten verschillen kan de o p s t a n d gevarieerd
t e c t u u r " als de " s t e d e b o u w " d o o r een beide
worden. 4 5 Er o n t s t a a t een rafelig gebouw: in langsrichting min of meer c o n t i n u , in dwarsrichting
o m v a t t e n d e d i s c i p l i n e als c r e a t i e ve v o o r w a a r d e
regelmatig geleed en in de hoogte variabel. Deze ordening van lengte, breedte en hoogte k o m t
n o o d z a k e l i j k . ' Aldo van Eyck, ' h e t v e r h a a l van
overeen m e t de ordening van h e t gotische huis in de oude hollands e stad. De referentie aan h e t
een a n d e r e g e d a c h t e ' , a . w . , p. 2 4 3 . De d i s c i p l i n e die hie r b e d o e l d w o r d t , is n a t u u r l i j k de c o n f i g u -
gotische huis w o r d t nog eens geaccentueerd door toepassing van de afgeschuind e hoeken.
r a t i e v e d i s c i p l i n e . O o k in ' s t e p s t o w a r d s a c o n f i g u r a t i v e d i s c i p l i n e ' w o r d t h e t werk van Blom n a a r v o r e n g e s c h o v e n als m o g e l i j k a l t e r n a t i e f
Urbino 1966
v o o r d e m e g s t r u c t u u r en de i n f r a s t r u c t u u r .
Van Eycks opvatting over de verhouding t u s s en stad en gebouw s t a a t haaks op de heersende praktijk in het midden van de jaren zestig, waarin het gebouw zich m a n i f e s t e e r t als los object in de stad. De bebouwing langs W i b a u t - en W e e s p e r s t r a a t in A m s t e r d a m , w a a r o n d er h e t s t u d e n t e n huis van H e r m a n Hertzberger, is hiervan een goed voorbeeld. Van Eyck b e n a d r u k t in zijn plan
O v e r i g e n s is de ' N a c h w u c h s ' v a n de c o n f i g u r a tieve d i s c i p l i n e m e r k w a a r d i g g e o g r a f i s c h verd e e l d . In A m s t e r d a m w o r d t h e t o r d e n i n g s - a s p e c t v e r d e r u i t g e w e r k t (Blom , T u p k e r , Van S t i g t , Verh o e v e n ) , t e r w i j l in D e l f t h e t d e n k e n over i d e n t i -
juist de continuïtei t van de stad. Toch stelt hij geen reconstructie voor, zoals de traditionalistische
f y i n g devices leidt t o t a r c h t e c t o n i s c h e s t u d i e s
architecten dat deden voor de wederopbouw van verschillende Nederlandse steden. Van Eycks
van h e t l a n d s c h a p ( G o n g r i j p , S m i e n k ) .
o n t w e r p voegt zich in de stad, m a a r is geen copie. De 'valkuil van het sociaal-realisme' 4 6 dient
39. Royaumont-tapes,
immers vermeden te worden!
4 0 . Z i e b i j v o o r b e e l d de L o n d o n R o a d s S t u d i e of h e t
In een tekst over het c a m p u s g e b o uw van Giancarlo de Carlo in Urbino verwijst Van Eyck naar discussies over stijl, die eerder op h e t congres in O t t e r l o gevoerd zijn. O p dit congres h o u d t De
a . w . , p. 2 5 9 .
G r e e n w a y s & L a n d c a s t l e - c o n c e p t . Alison en P e t e r S m i t h s o n , Urban Structuring,
London 1967
(een u i t g e b r e i d e versie v a n Uppercase 3, L o n d o n
Carlo een voordracht over de c o n t e m p o r a i n e a r c h i t e c t u u r en p r e s e n t e e rt hij een project. In de
1 9 6 0 ) , Ordinariness
voordracht w o r d t onderscheid g e m a a k t tussen twee verschillende drijfveren van de m o d e r n e
Als h e t s t e d e b o u w k u n d i g w e r k van Van Eyck in
beweging: de wens een architectonisch a n t w o o r d te vinden op eigentijdse maatschappelijk e
de e u r o p e s e s t a d w o r t e l t , d a n w o r t e l t d a t van de
and Light, L o n d o n 1 9 7 0 .
o m s t a n d i g h e d e n en h e t verlangen naar een nieuwe architectonische stijl. Terwijl de laatste drijf-
S m i t h s o n s in de A m e r i k a a n s e s t a d , de s t a d van
veer is geformaliseerd in de International Style, acht De Carlo de eerste nog volop actueel. H e t
d i n g e n . D e a r c h i t e c t o n i s c h e m o d e l l e n die de
betoog is in feite een pleidooi voor wat m o m e n t e e l 'kritisch regionalisme' zou heten. 'The is one of leading modern architecture
towards new "national
problem
tracks" which will enable it to become
part of the living texture of the societies for which it is at work.'47
Bij het uitrangeren van de Interna-
tional Style naar 'national tracks' worden de wissels bepaald d o o r de lokale ervaring, een histo-
S m i t h s o n s v o o r d e z e s t a d o n t w i k k e l e n blijven o o k na T e a m 1 0 a a n w e z i g in h e t werk van cont e m p o r a i n e a r c h i t e c t e n . Z o k o m t de l a y e r - t e c hniek v a n C l u s t e r C i t y b i j v o o r b e e l d t e r u g in h e t wer van K o o l h a a s .
OASE
26127
59
risch bewustzijn : 'what 1 consider as history is the acquisition we, as architects, touch on so that our solutions
of an exact knowledge
our choices, are tied to continuous
of the
problems
reality and are
progressive. History does not concern itself solely with the past, but with the present, and is giving direction to the
future,'48
Vervolgens gaat De Carlo in op zijn project, een langgerekt blok m e t winkels en woningen in een uitbreidingswijk van het Zuid-Italiaanse stadje Matera. Hoewel de organisatie van het blok nogal verschilt m e t de gebruikelijke opzet van de Materaanse bebouwing, komen in de o p s t a n d elementen uit de locale bouwtraditi e t e r u g . Deze elementen worden op een typisch m o d e r n e m a n i e r b e a r g u m e n t e e r d : vanuit het gebruik, de portico voor de winkels op de begane grond; vanuit de logica van de constructie, de dakvorm ; of vanuit de b o u w k o s t e n en h e t o n d e r h o u d , de toepassing van plaatselijke bouwmaterialen. De ordening van deze elementen in de opstand o n t s n a p t echter aan een dergelijke a r g u m e n t a t i e. Hier speelt h e t verlangen een 'echt ' gebouw te m a k e n . Een gebouw, waar het verschil tussen begane grond en dak, tussen hoek en m i d d e n s t uk duidelijk vormgegeven is. Z o w o r d t bereikt dat h e t gebouw zich moeiteloos voegt in zijn context. 'Our building breathe the atmosphere
of the place and even intensify
it.' 4 9
Deze kwalificatie, die Rogers toedicht aan zijn Torre Velasca in Milaan, zou evengoed op De Carlo's project in Matera van toepassing k u n n e n zijn. Aan beide gebouwen ligt h e t zelfde procédé voor een realistische architectuu r ten grondslag: een specifieke ordening van locale elementen in de opstand levert het beeld van een 'echt' gebouw en vervolgens s c h r o e f t een 'echt ' materiaalgebruik de analogie tussen oud en nieuw op tot haar uiterste, kritische grens. Daarna rest slechts de copie van h e t bestaande, de limiet van ieder realisme. Dit is waar de kritiek op het congres in O t t e r l o zich juist op richt. De nabijheid van deze limiet is h e t dreigende n u l p u n t in de ontwikkeling van een nieuwe ' a r c h i t e c t u u r t a a l ' en tevens de kiem van een nieuw formalisme. Van Eyck refereert aan h e t congres in O t t e r l o o m de verschuiving in h e t werk van De Carlo te k u n n e n beschrijven. W a s h e t woonblok in Matera nog realistisch en daarme e voor de ontwikkeling van een nieuwe architectuu r o n i n t e r e s s a n t; h e t c a m p u s g e b o u w in Urbino ziet Van Eyck als 4 1 . A l i s o n & P e t e r S m i t h s o n . ' T o w n - p l a n n i n g advis o r y s c h e m e and r e p o r t f o r M e h r i n g - B l u c h e r -
een exemplarisch voorbeeld van de configuratieve discipline. In dit gebouw o n t b r e k e n locale elem e n t e n en plaatselijke materialen. De verbinding m e t de c o n t e xt w o r d t niet aan de oppervlakte,
p l a t z , B e r l i n ' , A r c h i t e c t u r a l design 1 9 6 4 , nr. 8 ,
m a a r in de diepere lagen van het plan gelegd: situering, ordening, ruimtelijke opeenvolging,
pp. 3 8 3 - 3 8 4 , p. 3 8 4 . Dit n u m m e r is geheel
gebruik. D a a r w o r d t h e t nieuwe parallel aan het oude gedacht. Z o is de ordening van de verschil-
g e w i j d a a n h e t werk van T e a m 10.
lende gebouwdelen in h e t landschap parallel aan de s t r u c t u u r van de o u d e stad en o n t s t a a t er in
4 2 . Royaumont-tapes,
a.w., pp. 2 5 4 - 2 5 5 .
het gebruik een parallel tussen h e t stelsel van paden, trappen en terrassen en h e t fijnmazige net-
4 3 . Aldo van Eyck, ' m o t t o : t u s s e n de d a k e n ' . Bouwkundig
Weekblad
1 9 6 9 nr. 18, p. 3 9 8 . Dit n u m -
m e r b i e d t een o v e r z i c h t v a n de p r i j s v r a a g en m e e r v o u d i g e o p d r a c h t v o o r een n i e u w s t a d h u i s te D e v e n t e r . Van Eyck w e r d na de t w e e d e r o n d e
werk van s t r a t e n en pleinen. Zo m o e t ook de vage verwijzing van de ronde vormen van het voorzieningengebouw n a a r Francesco di Giorgio's bolwerken rond Urbin o worden opgevat. De verschuiving is h e t gevolg van een veranderde o m g a n g m e t het verleden die cultureel noodzakelijk word t geacht. 'It seems to me that past, present and future must be active in the mind as a
als p r i j s w i n n a a r a a n g e w e z e n . Z i j n o n t w e r p is
continuum.
echter nooit geraliseerd.
ative perspective and hence inaccessible. [...] The time has come to stop combining
4 4 . Aldo van Eyck, ' m o t t o : t u s s e n d e d a k e n ' , p. 3 9 8 . 4 5 . Eigenlijk is h e t s t a d s h u i s in D e v e n t e r een o p zijn k a n t g e z e t w e e s h u i s . De o r d e n i g s p r i n c i p e s die
If they are not, the artifacts we make will be without
butes, but to gather together the essential and permanent
it - without
temporal depth, their exterior
associattri-
human meaning divided among them.'50
In
Matera verschijnt h e t historisch b e w u s t z i j n letterlijk door de m o n t a g e van concrete elementen in
w e r k z a a m zijn in de p l a t t e g r o n d van h e t wees-
de o p s t a n d , terwijl in Urbino de parallelliteit tussen het nieuwe c a m p u s g e b o u w en de o u d e stad
h u i s , w o r d e n hier t o e g e p a s t in de o p s t a n d .
w o r d t gedragen door ervaring en herinnering. Niet het oog, maar het lichaam n e e m t de histori-
4 6 . Aldo van Eyck: ' U n i v e r s i t y college in U r b i n o by
sche continuïteit waar. H e t procédé voor de realistische a r c h i t e c t u u r wordt op losse schroeven
G i a n c a r l o d e C a r l o ' , a . w . , p. 1 5 2 . In 1 9 6 6 is er
gezet d o o r uit te gaan van abstracte in plaats van concrete k e n m e r k en van het oude. De nadering
een g r o t e T e a m 10 b i j e e n k o m s t in U r b i n o . G a s t -
van h e t nieuwe aan het oude in de copie w o r d t zo omgebogen naar een parallelle beweging, waar
h e e r is D e C a r l o , p l a a t s v a n s a m e n k o m s t is h e t zojuist opgeleverde campusgebouw.
een p e r m a n e n t e a f s t a n d tussen h e t nieuwe en het oude, tussen object en context, is gewaarborgd.
4 7 . G i a n c a r l o d e C a r l o , 'Talk on t h e s i t u a t i o n of
H e t principe van de parallelliteit w o r d t ook in Deventer toegepast. Van Eycks stadhuis voegt
c o n t e m p o r a r y a r c h i t e c t u r e ' , CIAM '59 in
zich in de stad, o m d a t het gebouw in zijn s t r u c t u u r en in h e t gebruik parallel aan de gotische stad
Otterlo,
gedacht is. De vage verwijzing van de a f g e s c h u i n de hoeken naar h e t gotische huis versterkt de
a . w . , p p . 8 0 - 8 6 , p. 8 6 . 4 8 . G i a n c a r l o de C a r l o , ' S h o p s and a p a r t m e n t build i n g s in M a t e r a / S o u t h I t a l y ' , CIAM '59 in Otterlo,
a . w . , pp. 8 7 - 9 1 , p. 8 8 .
4 9 . E r n e s t o R o g e r s , ' T h e T o r r e V e l a s c a ' , CIAM ' 5 9 in Otterlo,
parallelliteit. H e t gebouw is geen copie, o m d a t tegelijkertijd a f s t a n d bewaard word t t o t de b e s t a a n d e stad d o o r een afwijkend materiaalgebrui k en d o o r het vermijden van lokale elementen in de opstand .
a . w . . p. 9 3 .
5 0 . Aldo van Eyck: ' U n i v e r s i t y college in U r b i n o by G i a n c a r l o d e C a r l o ' , a . w . . p. 1 5 3 . 5 1 . D e g e m e e n t e A m s t e r d a m n o d i g t n a a s t Van Eyck ook Apon en H e r z b e r g e r uit o m een plan te m a k e n . D e z e p l a n n e n zijn g e p u b l i c e e r d in
A m s t e r d a m - n i e u w m a r k t 1970 Een paar jaar na het Deventer s t a d h u i s m a a k t Van Eyck, samen m e t T h e o Bosch, G u u s Knemeijer, Paul de Ley en Dik Tuinman, een plan voor de wederopbouw van de N i e u w m a r k t in Amster-
Forum
1 9 7 0 , nr. 4. Van Eycks p l a n w o r d t b e k r o o n d , m a a r n i e t u i t g e v o e r d . In 1 9 8 0 m a a k t B u r e a u Van Eyck 8; B o s c h een n i e u w s t e d e b o u w k u n d i g plan
dam.'' 1 H e t plan is een alternatief voor de gemeentelijke voorstellen. Die stellen een ingrijpende sanering voor m e t het oog op de slechte b o u w k u n d i g e staat van de bestaande bebouwing en de geplande aanleg van de metro. In het verlengde van de verbrede W e e s p e r s t r a a t en het IJ-tunnel
v o o r d e N i e u w m a r k t , w a a r i n vele s p o r e n van h e t
tracé wenst de g e m e e n t e het oostelijk deel van het c e n t r u m ook t o t 'city' te ontwikkelen. Van
o n t w e r p uit 1 9 7 0 t e r u g te vinde n z i j n.
Eyck wijst een dergelijke city-vorming af en pleit voor een herstel van de oude stad.
60
OASE 26|2 7
Giancarlo di Carlo, bouwblok met winkels en woningen, Matera, 1959
Giancarlo di Carlo, c a m p u s g e b o u w , Urbino, 1966
Giancarlo di Carlo, c a m p u s g e b o u w , situatie, U r b i n o 1966
Aldo van Eyck, N i e u w m a r k t , verkeer en p a r k e r e n , 1970
Aldo van Eyck, N i e u w m a r k t , aanduiding nieuwbouw, 1970
Aldo van Eyck, N i e u w m a r k t , perspectief vanaf stadhuis, 1970
'Wij geloven dat zowel ruimtelijk gisch onontbeerlijk beslotenheid, bezitten,
zijn, terwille
en omdat
de bestaande
omdat
als donor bijven fungeren.
Het is daarom
maar ook te voorkomen,
die haar door de steriliteit
deze noodzakelijke
absoluut
psycholoen
in het geheel
onvoldoende
vandaag
niet alleen haar maat zo groot
tot donor maakt,
van kwanta's
niet
leefbaar.
Haar taak als donor is echter
noodzakelijk
dat niet door het toevoegen
van de buitenwijken
vandaag
kwaliteiten
wijze. Zij zijn star, leeg en steriel en daardoor
Zolang zij dit zijn, zal de binnenstad te groot voor haar omvang.
oude stadskernen
zij er zijn met hun intense veelkleurigheid
tot nu toe alle nieuwe wijken
ook niet op hedendaagse
lijk te houden,
als inhoudelijk
van zichzelf,
juist die
moge-
kwaliteiten,
worden.'51
vernietigd
Van Eyck p r e s e n t e e r t zijn voorste l in a c h t t e k e n i n g e n . De e e r s t e h i e r v a n i l l u s t r e r e n h e t g e b r u i k van h e t gebied: b e s t e m m i n g e n b e g a n e g r o n d , b e s t e m m i n g e n v e r d i e p i n g , v e r k e e r en p a r k e r e n . Deze v e r s c h i l l e n de b e s t e m m i n g e n w o r d e n n i e t v e r b o n d e n m e t s p e c i f i e k e g e b o u w e n , m a a r zijn vrijelijk verdeeld over d e b o u w l a g e n van de gehele N i e u w m a r k t . Iedere f o r m e l e o r d e n i n g van h e t g e m e n g d w o n e n en w e r k e n o n t b r e e k t . 'Het voortdurende wij niet anders dan mogelijkerwijs in kaart gebrachte
aanduiden.
bestemmingen
vormen
proces van menselijke
Een bedrijfje of woning
activiteiten
kan morgen
dan ook een momentopname.'53
willen
een winkel
zijn.
De
D e t e k e n i n g e n zijn o p g e-
w e r k t e s t a d s k a a r t e n , w a a r i n n o c h o n d e r s c h e i d w o r d t g e m a a k t t u s s e n b e s t a a n d e en n i e u w e b e b o u wing, n o c h t u s s e n N i e u w m a r k t en de r e s t van A m s t e r d a m . Een c o n t i n u e b i n n e n s t a d lijkt zich uit te s t r e k k e n t o t a a n de g r o o t s c h a l i g e e l e m e n t e n bij h e t W a t e r l o o p l e i n . D e vierde t e k e n i n g d u i d t d e n i e u w b o u w a a n . Deze c o n c e n t r e e r t zich r o n d o m een n i e u w e s t r a a t b o v e n o p de m e t r o b u i s die d w a r s d o o r de b u u r t l o o p t . 'De huidige zakelijk
bebouwing
was voor de aanleg van de metrobuis.
nieuwe bebouwing
is aangepast
is niet verder teruggedrongen
Bestaande
gaten in bouwblokken
aan de schaal van de overige.'54
dan absoluut zijn ingevuld
nooden de
D e n i e u w e s t r a a t is t e v e ns Van
Eycks a n t w o o r d op de v o o r g e s t e l d e g r o o t s c h a l i g e v e r k e e r s d o o r b r a a k . D e d u b b e l b a a n s w e g vanaf h e t W a t e r l o o p l e i n w o r d t o p g e l o s t in t w e e é é n r i c h t i n g s w e g e n : h e t b e s t a a n d e t r a c é G e l d e r s e KadeSint A n t o n i e b r e e s t r a a t , en de n i e u w e s t r a a t die een v e r g e l i j k b a a r p r o f i e l h e e f t als a n d e r e s t r a t e n in de b i n n e n s t a d . O o k h e t p a r k e r e n w o r d t i n g e p a s t in de f o r m e l e s t r u c t u u r v an d e o u d e s t a d . Van Eyck lost dit o p langs de g r a c h t e n . B e s t a a n d e k a d e s w o r d e n o p n i e u w i n g e r i c h t of, w a a r h e t w a t e r breed g e n o eg is, u i t g e b r e i d m e t lager gelegen s t u k k e n . 'Wegtracé genheid zijn zodanig besloten
ontworpen
dat wanneer
wordt, zij niet als zodanig
functieloos
tot verwijdering worden
en verbetering
van de
parkeergele-
van het verkeer in zijn huidige
en blijvende
littekens
in de stad
vorm
achterlaten.'55
Spreiding van s t e d e l i j k h e id en een w e l g e v o r m d e s t a d , de a x i o m a ' s va n d e c o n f i g u r a t i e v e discipline, zijn o o k in h e t voorstel v o o r de N i e u w m a r k t a a n w e z i g . Z i j h o e v e n e c h t e r niet in h e t p l a n g e c o n s t r u e e r d te w o r d e n . D e s t a d is er i m m e r s al. H e t plan is d a n o o k n a u w e l i j k s te h e r k e n n e n op de s t a d s k a a r t : in de p l a t t e g r o n d voegt h e t zich in d e s t a d . S l e c h t s d e o p s t a n d ka n w e e r s t a n d bieden t e g e n h e t r e a l i s m e . De p e r s p e c t i e v e n op de l a a t s t e t e k e n i n g geven een s c h e m a t i s c h beeld van de n i e u w b o u w : s k e l e t t e n , p u i e n en a f g e s c h u i n d e h o e k e n . Z o w o r d t g e p r o b e e r d o m a f s t a n d te n e m e n van h e t o u d e in o v e r e e n s t e m m i n g m e t h e t p r i n c i p e van de parallelliteit, geheel v o l g e n s h e t p r i n c i p e van de parallelliteit, g e t r a c h t a f s t a n d te n e m e n t o t h e t o u d e . D e a f s t a n d is e c h t e r g e r i n g , o m d a t h e t plan en zijn c o n t e x t vrijwel s a m e n v a l l e n . D e N i e u w m a r k t is zélf de s t a d . H o e d u n deze g r e n s is, blijkt uit de s t a d s v e r n i e u w i n g s p r o j e c t e n in Z w o l l e en A m s t e r d a m die B u r e a u Van Eyck & Bosch enige j a r e n later m a a k t . H e t m e t s e l w e r k en de vele h e r k e n b a r e e l e m e n t e n in de o p s t a n d d o e n een H o l l a n d s r e a l i s m e o n t s t a a n . 5 6 W i l h e t p r i n c i pe van d e parallelliteit k u n n e n f u n c t i o n e r e n , d an m o e t d e o p g a v e m o g e l i j k h e d e n bieden o m de a f s t a n d t u s s e n o b j e c t en c o n t e x t o o k d a a d w e r k e l i j k te r e a l i s e r e n . Z o m a a k t de let-
52. Aldo van Eyck, ' S t a d s k e r n als d o n o r ' . Forum 1 9 7 0 nr. 4, pp. 2 0 - 2 7 , p. 20.
terlijke a f s t a n d t u s s e n b i n n e n s t a d en b u i t e n w i j k h e t m o g e l i j k d a t Van Eyck zijn p l a n v o o r Buik-
53. Aldo van Eyck, ' S t a d s k e r n als d o n o r ' , a.w., p. 22.
s l o t e r m e e r als parallelle s t a d o n t w e r p t . Lastiger w o r d t het w a n n e e r h e t o b j e c t o n d e r d e e l is v an
54. Aldo van Eyck, ' S t a d s k e r n als d o n o r ' , a.w., p. 22.
zijn eigen c o n t e x t . In d a t geval m o e t de c o n t e x t in h e t o b j e c t b e w e r k t k u n n e n w o r d e n o p een a n d e r niveau d a n de c o n t e x t zélf. In D e v e n t e r b i j v o o r b e e l d w o r d t de parallel m e t de g o t i s c h e s t a d u i t g e w e r k t op h e t niveau van h e t g e b o u w en architectonisch
g e a r t i c u l e e r d in de o p s t a n d . H e t voor-
55. Aldo van Eyck, ' S t a d s k e r n als d o n o r ' , a.w., p. 21. 56. In een college over het M o e d e r h u i s trok Van Eyck de conclusie uit de projecten in Zwolle en A m s t e r d a m d a t b a k s t e e n en h o u t voor hem voor-
stel v o o r de N i e u w m a r k t is e c h t e r een s t e d e b o u w k u n d i g p l a n , w a a r i n h e t g e b o u w niet l a n g e r als
lopig t a b o e zou zijn, o m d a t deze materialen te
a p a r t niveau a a n w e z i g is. H e t o b j e c t v e r d w i j n t in d e c o n t e x t en d a a r m e e is die s t a d a f .
veel refereren aan h e t b e s t a a n d e.
OASE 2 SF 2 7
63
