Joost Meuwissen
Aldo in Wonderland Opmerkingen bij de woonhuizen van Aldo van Eyck
In het werk van Aldo van Eyck lijken de woonplaatsen geen aparte en zeker geen prominente plaats in t e nemen. Hun bijdrage is bescheiden. In publicatie en overzicht van zijn oeuvre worden ze gewoonlijk niet als afzonderlijke reeks gepresenteerd. In zijn architectonische esthetiek, in woord en beeld, wordt geen categorisch onderscheid gemaakt tussen verschillende soorten gebouwen. Elk gebouw wordt thuis genoemd. Zijn beide grootste openbaare bouwwerken, het Burgerweeshuis en het Moederhuis t e Amsterdam, hebben een woonfunctie. Zijn esthetiek bevat wel een theorie van het komen en gaan, zij het meer van het komen dan het gaan; wel een theorie van het zich ophouden, het 'vertoeven', maar geen theorie van het verblijven of wonen in strikte zin. In de opbouw van deze esthetiek vermijdt Jan Rietveld en Aldo van Eyck,
elk werk de voorafgaande werken stylistisch te verfijnen; eerder geldt het
woning Damme. Herman G o r t e r s t r a a t A m s t e r d a m , 1951-54;
streven de 'voorgaande ervaringen t e verbinden' tot een rijk besef en zo
p l a t t e g r o n d 1:300 1. De receptie van de werken van Aldo van Eyck is
krijgt ieder werk een geheel zelfstandige definiërende strekking - werkelijk
nog te vers voor h e t n e m e n van een a f s t a n d e r t o e . O m deze reden w o r d t hier niet veel aand a c h t besteed aan de s e c u n d a i r e l i t e r a t u u r van al
de architectuur opnieuw en anders gedefinieerd. Desondanks lijkt bij de
verrichte i n t e r p r e t a t i e s , o n d a n k s de frictie s die t u s s e n de h a g i o g r a f i s c h e (Herzberger), e m p a t h i -
ontvangst van het oeuvre maar weinig rol te worden toebedeeld aan de
s r h e ( S t r a u v e n ) en kritische {De Heer, Barbieri) b e n a d e r i n g e n b e s t a a t . Mijn b e s c h o u w i n g t r a c h t
woonhuizen. 1 Misschien was hun architectonische bepaling minder actueel,
in de w o o n h u i z e n van van Eyck de er neergelegde bepaling van b o u w e n , wonen en d e n k e n te traceren v a n u i t een niet zozeer d e c o n s t r u c t i v i s t i s c h e
historisch minder interessant, of minder stedelijk.
als wel Deleuzistische invalshoek. De reden is dat Gilles Deleuze meer en globalere beschrijvende categorieë n f o r m u l e e r t die als begrip bij de i n t e r p r e t a t i e van een e s t h e t i s c h systee m k u n n e n w o r d e n t o e g e p a s t , vooral in Différence et
répéti-
tion, PUF, P a r i j s . 1 9 6 8 . Of t e n m i n s t e , het lijkt
De w o o n h u i z e n van van Eyck w o r d e n wel b e w o n d e r d , m a a r er w o r d t weinig over gezegd. Ik wil hier n i e t veel v e r a n d e r i n g in b r e n g e n . Liever wil ik h u n stille g e b o u w d w o r d e n en h u n a b s t r a c t e b e g r i p s v o r m i n g t o t u i t g a n g s p u n t n e m e n en bezien w a t ze n a a r v o r e n b r e n g e n v a n u i t h u n
me d a t in deze b e n a d e r i n g de d e c o n s t r u c t i v i s t i -
m o d e r n e c o n d i t i e , d e l i j d e n de v o r m , die o o k s p r e e k t uit de karige o n t w e r p t o e l i c h t i n g e n m e t h u n
sche p r e o c c u p a t i e m e t de d e s t r u c t i e van de
G e r r i t A c h t e r b e r g - a c h t i g e optiek van iets o n b e r e i k b a a r s b e z i n g e n . D e enige activiteit w o r d t ver-
dialectiek en de c o n s t r u c t i e van gelijkwaardig-
r i c h t d o o r d e d i n g e n ; d e z on die b i n n e n t r e e d t , d e d e u r die o p e n g a a t : 'Als de deur opengaat
heid g e p a a rd gaat m e t een mogelijkheid die nog
werkelijk
niet opgegeven is, de mogelijkheid d a t een esthe tisch systee m ook g e d a c h t kan w o r d e n . In deze zin worden de Deleuzistische categorieën hier niet zozeer in t o e g e p a s t e als wel in r e c o n s t r u -
lente geworden!'2
is het
W e r k e l i j k ? H e t w o n e n is w a c h t e n t o t d a t de d e u r eindelijk o p e n g a a t .
D i e p in h e t h u i s w a k e n de p r i e m g e t a l l e n . H e t spel van t e g e n s t e l l i n g e n v i n d t in de g r o t e r e o p g a v e n zijn limie t in de literaire i n h o u d en e i n d i g t m e t een s p r o n g n a a r b e g r i p die e r d o o r w o r d t v o o r t g e b r a c h t - h e t B u r g e r w e e s h u i s en h e t M o e d e r h u i s zijn a a n l o o p t o t een s p r o n g - en ka n in d e klei-
e r e n de zin g e b r u i k t . Mijn benaderin g kan dan
nere o p g a v e n , de m o n u m e n t e n en de p a v i l j o e n s , d o o r een b e p e r k i n g va n de m i d d e l e n r e c h t s t r e e k s
m a a r het beste als r e c o n s t r u c t i v i s m e gezien wor-
als beeld w o r d e n gevierd: als t e k e n , v i g n e t of logo va n een g e ï d e a l i s e e r d e w e r k w i j z e . De moeilijk-
den.
heid is d a t dit spel van t e g e n s t e l l i n g e n in d e w o o n h u i z e n begin n o c h e i n d e k e n t . N i e t h e t ' w i j ' van
64
OASE 261 2 7
Jan Rietveld en Aldo van Eyck, woning Damme, Herman Gorterstraat A m s t e r d a m , 1951-54
OASE 2 6127
65
Aldo van Eyck, o n t w e r p e i g e n w o n i n g in Baambrugge, 1958-60;
1:300
de architect of het ' h u n ' van de bewoners m a a r de werkelijkheid zelf is aanspreekvorm. Het spel wordt losser. Er zijn geen regels. Er is in het woonhui s geen verband te leggen tussen hoogte, breedte en diepte. De woonhuizen dreigen niet alleen aan het oeuvre maar aan de architectuur zelf te o n t s n a p p e n . De werkelijkheid wordt er niet gered d o o r begrip of beeld, m a a r d o o r d at ze als buiten wordt genoteerd. Het binnen, het interieur, kent dan ook geen representatie: h e t wordt ontledigd, schept een bijna p o s t m o d e r n e leegte, stelt de transcendentale vraag naar de mogelijkheidsvoorwaarde van het spel van tegenstellingen en b e a n t w o o r d t die door te bouwen, door het optrekken van een bijna teugelloze o p s t a n d .
Wendingen Niet dat de wendingen in de w o o n h u i z e n veel verschillen van die van de overige opgaven. De ingang die diep het huis is ingetrokken, de bajonetspiegelingen in de plattegrond, de overheersende kroonlijst, het gebubbel van de dakkoepels of de aggregering van r u i m t e s aan een grotere ruimte, de tectoniek van de opstand; ze komen in alle opgaven voor. Maar h u n pointe verschilt. Zo ontwikkelt de bajonetspiegeling zich in de woonhuizen eigenlijk steeds maar in één richting en niet in meerdere richtingen. Anders gezegd: een o r t h o g o n a l e bajonetspiegeling geeft wel aanleiding voor een diagonale van een andere schaal 5 maar verenigt beide niet in één eigen systeem, terwijl in de grotere projecten als het Burgerweeshuis of het o n t w e r p van h e t culturele c e n t r u m in Jeruzalem de bajonetspiegeling zowel in de lengte als in de breedte gelijkelijk lijkt te worden toegepast en zo aanleiding geeft tot een hakenkruissystee m dat deel en geheel in zichzelf zou verenigen en zo schaalkundig werkt. 4 In de woonhuizen m a a k t de spiegelingen eerder r u i m t e - of leegte - in het midden dan schaal. Iets eenders geldt voor de diep naar binnen gehaalde ingang die als resultaat h e e f t dat de woonhuizen een formeel element missen: de gang, het plein, de afzonderlijke circulatieruimte , die j u i s t in de grotere werken als aggregaat, als element van grotere schaal lijken te werken - t e n m i n s t e , in de plattegrond. 5 Ook hier wordt in de w o o n h u i z e n een informeel midden genoteerd waarmee de kleinere r u i m t e s eigenlijk geen schaalkundige verbinding zulen aangaan. Maar is h e t een gemis? Op het eerste gezicht lijkt het zo te worden gevoeld. De opgave is als het ware te klein voor h e t formaliseren van de ingewikkelde relaties. De relaties blijven informeel, als h e t wonen zelf. De gang is afwezig, maar wordt misschien hierom in de huizen te A m s t e r d a m en Venlo op de verdieping gelegd. Maar eenmaal daar, is het dan nog o m d a t hij op de begane grond ontbreekt? De gang
2. J a n Rietveld en Aldo v a n Eyck, ' H u i s a a n de H e r m a n G o r t e r s t r a a t te A m s t e r d a m ' ,
Forum,
1956, pp. 1 1 8 , 1 1 9 . 3. O m d a t ze v e r s c h i l l e n d e i n h o u d e n n o t e r e n ,
wordt juist m e t behulp van één of twee vides zowel naar buiten op de verdieping als naar beneden
n a m e l i j k b i n n e n en b u i t e n , spreek ik v a n een
geopend. Hij wordt het centrale tectonische element dat de verdieping pas als verdieping n o t e e r t ,
a n d e r e s c h a a l h o e w e l h e t p r o p o r t i e s y s t e e m in
niet als tweede laag, m a a r als element in de o p b o u w van het huis. De gang is hier geen element van de plattegrond en diens schaalprobleem bij de uitleg van de architecture n op een in beginsel oneindig grondvlak - de aarde. H e t is een tectonisch element dat de opstand van het huis n o t e e r t of liever, het huis als opstand noteert . Terwijl in de grotere projecten de wendingen noodzakelijk, ingewikkeld en op elkaar b e t r o k k e n lijken en een schaalkundige, dus literaire en betekenisdragende f u n c t ie hebben, vergt h e t serieuze spel van de woonhuizen, de b i n n e n s h u is gehoude n opstand, m a a r één schaal. Hierdoor k u n n e n de woonhuizen zonder veel referentie naar buiten het feest van de proportie vieren. Of t e n m i n s t e , dit
feite n i e t v e r s c h i l t . 4. In een r e c e n t e d i s c u s s i e m e t J a n d e H e e r w i j s t J o h a n van de Beek o p de a f g e r o n d h e i d van deze b o u w w e r k e n als c o m p o s i t i e die wel een s t r u c t u u r van delen v e r t o o n t m a a r w a a r b i j de delen n o o i t m o d e l w o r d e n van een o n e i n d i g e s t r u c t u u r : 'Een i n g e z o n d e n brief n a a r a a n l e i d i n g van h e t c e n t r u m l o z e l a b y r i n t h : G e r r i t Rietveld en de sted e b o u w ' . OASE 2 5 , 1 9 8 9 , pp . 2 2 , 2 3 : 'In h e t werk van Van Eyck g a a t h e t e r o m de t u r b i n e (swa-
zou een u i t g a n g s p u n t voor een analyse k u n n e n zijn, waarbij in het oeuvre niet de gelijkenissen
s t i k a ) z o d a n i g te g e b r u i k e n d a t een c o m p o s i t i e
maar de verschillen worden gezocht. De w o o n h u i z e n lijken meer op de tectonische tekens van de
o n t s t a a t die o v e r e e n k o m t m e t de g r o o t t e van de
m o n u m e n t e n en paviljoens, die ook zuivere proportie zijn, m a a r ze houden de tekens binnenshui s
c o n c r e t e o p g a v e . N o o i t w o r d t h et een f r a g m e n t
en laten ze niet uitstralen over de stad - of liever het bos waarin ze liggen. Misschien zijn het bin-
als m o d e l v o o r een in p r i n c i p e o n e i n d i g e s t r u c -
nen en buiten van het private w o o n h u i s al in h u n aard te weinig gescheiden o m in het o n t w e r p als vorm nog een schaalkundige fusie aan te gaan of significant te zijn. Zowel binnen en buiten, als
t u u r . De c o m p o s i t i e is n i e t c e n t r u m l o o s m a a r p o l y c e n t r i s c h . De d y n a m i e k w o r d t s o m s in evenw i c h t g e h o u d e n d o o r een c o n t r a b e w e g i n g van
het private en o p e n b a r e lijken in deze opgave nauwlijks een sociale en culturele waarde te k u n n e n
een a n d e r s s o o r t i g e s w a s t i k a [...] Er w o r d t bij Van
betekenen. Ze k u n n e n een psychologische i n h o u d zijn m a a r bij de gratie van het informele, van
Eyck een s p e c i f i e k e r e l a t i e gelegd t u s s e n de o n t -
hun gebrek aan vorm. Aldo van Eyck vermijdt zeker de educatieve f u n c t i e die in Nederland in de
w o r p e n c o m p o s i t i e en de g e g e v e n c o n t e x t , vaak
jaren vijftig en zestig aan h e t m o d e r n e wonen in h e t kleine landhuis w o r dt gehecht. De opgave zal
d o o r een p o o t van de s w a s t i k a o p e n n a a r de
voor hem in zekere zin een niet-genre zijn geweest en meer nog dan de scholen, speelplaatsen en
o m g e v i n g te h o u d e n [..]'. M a a r d a a r g a a t h e t
andere stedelijke opgaven hierdoor een bouwe n als zodanig hebben betekend .
h e l e m a a l n i e t o m ! H e t g a a t e r o m h o e b i n n e n de c o m p o s i t i e d e h e r h a l i n g w o r d t g e d a c h t , h o e binn e n de c o m p o s i t i e m e t d e o n e i n d i g h e i d , die van h e t g r o n d v l a k , h e t m a t e r i a a l , de h e m e l , w o r d t o m g e s p r o n g e n . In h u n o p s t a n d h e b b e n deze
Overgangen
b o u w w e r k e n wel degelijk een o n e i n d i g e s t r u c -
De woonhuizen kennen wel overgangsruimtes tussen binnen en buiten, m a a r deze worden bijna
p l a t t e g r o n d g e k e k e n , die b e s c h r e v e n w o r d t alsof
steeds opgenomen in het volume van het huis zelf. Ze verschijnen hierin dan meer als verticale
h e t 't b o u w w e r k is.
t u u r . Er w o r d t a l t i j d teveel en u i t s l u i t e n d n a a r de
leegte of vide dan als horizontale verbinding - uiteindelijk meer als venster dan als deur. Hoe geleed
5. Een m o o i e o b s e r v a t i e o p dit p u n t g e e f t J u r g e n
en geschakeld sommige woonhuizen ook mogen lijken, er is h u n b u i t e n r u i m te weinig aanleiding
van S t a a d e n - ' H e t o n t b r e k e n van h e t p l e i n ' , li-
gevonden voor vormen in de omgeving - plein, cirkel, gracht, grotere m a a r bepaalde ruimte - die
nieuws,
1 9 7 6 - 1 9 7 7 , pp. 7 1 3 - 7 1 5 .
O A S E 261 2 7
67
Aldo van Eyck, H u b e r t u s h u i s , gevelkolommen; links g e k l e u r d e tegels in s p e c t r a l e v o l g o r d e o m l a a g van p a a r s n a a r rood, r e c h t s in s p e c t r a l e volgorde o m h o o g van b l a u w n a a r rood
Aldo van Eyck, Hubertushuis,
1973-78,
i n g a n g s p a r t i j en t r a p p e n h u i s ; g e v e l t e k e n i n g en p l a t t e g r o n d e n 1:300, a x o n o m e t r i e 1 : 2 0 0
68
OASE
26127
het huis als groepering samenhang en zin zouden verschaffen. 6 Zelfs bij het huis in Rétie, zou ik willen beargumenteren, is dit eigenlijk het geval. De samenhang lijkt intern te worden bepaald, meer in termen van compositie dan van groepering. Hoewel alle b o u w w e r k e n van Aldo van Eyck forse kroonlijsten vertonen lijken de woonhuizen het meest ingebed te liggen in h u n lijst. Kroonlijst of dakrand omringen een vlak, het dakvlak, waar de elementen van de compositie uitof insteken, en dat daarom nooit als vlak verschijnt maar altijd als iets meer dan vlak. Het is de fractale dimensie van het dakvlak die de referentie v o r m t voor het huis als compositie. Het gevolg is dat de elementen van de compositie eigenlijk alle verticaal worden gedacht, naar boven strevend, naar h u n fractale afvlakking in het dakvlak, en dat het huis niet vanuit de plattegrond w o r dt opgetrokken maar van aanvang af als complexe opstand, als stelsel van torens, w o r d t beschouwd: de San-Gimignano-connectie die in metabolisme en structuralisme in de architectuur een route is geweest. 'Huis aan het water m e t vier torens' is de aanduiding voor het o n t w e r p voor Baambrugge. 7 W a a r o m vier? W a a r o m niet één, zoals in de huizen in A m s t e r d a m en Venlo; of veel, zoals in Rétie? Niet alleen betreft het een ontwerp voor een eigen woonhuis van de architect, die zich moeilijk in één eigen toren kan inmetselen en de voorkeur geeft aan een verwijlen van zijn veelzijdige, 'kameleontische' persoonlijkheid tussen wat zich allemaal teugelloos laat bouwen, maar ook het getal vier zelf zal van belang zijn geweest, o m d a t het de vier, en niet twee, richtingen in de plattegrond noteert - de vier windstreken, de vier seizoenen - in h u n gebrek aan verschil als opstand of liever, in de herhaling van h u n opstand. O m d a t de opstand zich herhaalt worden de verschillen in de plattegrond vrij, niet vormgegeven, inhoud. Het wil zeggen dat in de huizen geen driedimensionaliteit wordt nagestreefd of in ieder geval een andere driedimensionaliteit w o r d t genoteerd dan in de openbare bouwwerken die meer over het grote en kleine gaan.
Opstand In de openbare bouwwerken k u n n e n dakgewelf en gevel min of meer als één opstand worden gedacht, hoe ingewikkeld ze ook mogen zijn. In het Burgerweeshuis w o r dt het spel van open en dicht in de vlakke gevel in balans gehouden door de driedimensionale, ronde kolommen die r u i m t e om zich heen maken, die zich ruimtelijk maken, die zich met r u i m t e omhullen als de dansers in een ballet van Georg Balanchine. Hier verloopt de choreografie m e t haar hevige confrontaties in de waarneming echter niet frontaal of orthogonaal , maar alleen diagonaal, zoals wordt aangegeven door het verloop van de grotere circulatieruimtes in het gebouw. Maar in het buitenaanzicht blijft hiervan, ondanks of juist dankzij de fractale woekering van de buitenruimte , niet meer over dan de suggestie van een overhoekse waarneming. Deze weet echter aan de gevel weinig toe te voegen, terwijl de welvingen van het dak door de stapeling van architraaf en kroonlijst worden afgezwakt. Niet als geheel maar alleen ter plaatse van de gevel vervlakt het dakvlak. Een verschil m e t de woonhuizen. Zo o n t s t a a t in de doorsnede een repeteerbare opstand van gewelven, een m a a t , een proportie die de plattegrond kan geleden, indelen en uitbreiden. O m d a t de opstand als één materiele omhulling fungeert, wordt de plattegrond beschikbaar. O m d a t er proportie heerst, wordt elke schaal identiek,
6. H u n c e n t r u m is een h o r i z o n t a l e of v e r t i c a l e decentrering, verschuiving, verandering, waaro m h e e n de v e r t r e k k e n n i e t g e g r o e p e e r d zijn m a a r
tenminste als begrip. Dit is ook het geval bij het basement en de bovenverdiepingen van het Moe-
zich s p i e g e l e n , t e r w i j l in de g r o t e r e p r o j e c t e n de
derhuis, en zeker in het estec-kantoor te Noordwijk. De opstand is overwelving waardoor er een
e l e m e n t e n in de p l a t t e g r o n d wel g e g r o e p e e r d lig-
zekere spanning o n t s t a a t tussen binnen- en buitenkant. Hoogte kan in de gevel eigenlijk niet wor-
g e n t e n o p z i c h t e van een c e n t r u m d a t e c h t e r te
den gedacht, verdieping wordt eigenlijk niet verdragen. De gevel, in het Burgerweeshuis t o t in de glasroedenverdeling toe, kan eigenlijk alleen worden vormgegeven als een stapeling van horizontale banden, als gecompliceerde lijst, als parergon, als datgene wat zich buiten het werk bevindt m a a r van buiten gezien ertoe behoort. Juist daarom k u n n en er niet ook nog eens bouwlagen worden gestapeld. Het tectonische model van de overhuiving verzet zich ertegen. De grotere bouwwerken zijn uitleg, in beginsel oneindig. Ze vergen een opstand die horizontaal kan worden herhaald. Vandaar het probleem van de verdiepingen, de bouwlagen, dat in Burgerweeshuis en Moederhuis m a a r met moeite in de gevel wordt opgelost. Maar de woonhuizen zijn
leeg is o m ze v a s t te h o u d e n . Zie n o o t 4: e e r d e r c e n t r u m l o o s d u s d a n p o l y c e n t r i s c h . In de k e r k te L o o s d u i n e n is h e t e i g e n l i j k e c e n t r u m de s l o o t die e r g e n s v o o r d e v o o r d e u r o p h o u d t te b e s t a a n . E i g e n l i j k o o k een d e c e n t r e r i n g en v e r s c h u i v i n g , m a a r g e e n v e r a n d e r i n g , t e n z i j in h e t m a t e r i a a l e r v a n , h e t w a t e r , w a a r i n de k e r k zich wel o p n a t u u r l i j k e m a a r n i e t o p a r c h i t e c t o n i s c h e wijze s p i e g e l t . Of t e n m i n s t e , d e relatie t u s s e n de kerk als g r o e p e r i n g en d i t c e n t r u m is s t r u c t u r e e l , z e l f s
opstand. De verdieping is er deel van de opstand, geen bouwlaag. De woonhuizen ontwikkelen zich
w e l l i c h t s y m b o l i s c h , m a a r , d e n k ik, n i e t spiege-
in de hoogte, niet als koepel maar als toren. Ze ontwikkelen h u n hoogte in het midden. Vandaar
lend van a a r d . H e l a a s v o e r t de a n a l y s e o p dit
ook hier een gevelmoeilijkheid die omgekeerd is aan die van de grotere werken. De articulering van
p u n t veel t e ver v o o r h e t b e s t e k en o n d e r w e r p
de woonhuisgevels kan enkel nog dienst doen als transparant e of slappe omhulling van de o p s t a n d ,
v a n dit a r t i k e l .
afhangen van de torenopstand of de kroonlijst en vormgegeven worden vanuit een gevoel van weekheid. Hoezeer de vormoplossingen - zeker tussen het Burgerweeshuis en het huis te Rétie - ook op elkaar kunnen lijken, er is een wereld van verschil tussen de sterke, zelfs klassieke, Palladiaanse, basementtectonische fysiognomie van de Burgerweeshuisgevels - werkelijk de reeks grimassen zoals
7. ' F o u r t w o - s t o r e y t o w e r s e a c h give access t o f o u r i n d e p e n d e n t q u a r t e r s . I n b e t w e e n , covered o u t d o o r living s p a c e s e n c l o s e d w i t h i n t h e p e r i m e t e r of t h e h o u s e [...]. R e c u r r e n t m o t i f in m o s t s u b s e q u e n t p r o j e c t s ' , Aldo van Eyck, 'In
Aldo van Eyck ze ook zelf weet te trekken - en de wat textiele patronen, zonder veel onder en
S e a r c h of L a b y r i n t h i a n C l a r i t y ' ,
boven, die de woonhuisgevels tentoonspreiden. Het huis in Venlo t o o n t niet het gelaat van de
d'aujourd'hui,
1 7 7 , 1 9 7 5 , p. 15.
OASE 2 6 2 7
69
L'Architecture
Aldo van Eyck, B u r g e r w e e s h u i s , zuidgevel van één van de afdelingen voor g r o t e r e kinderen.
8. De f r a c t a l e w o e k e r i n g van de gevellijn in de plattegrond van het B u r g e r w e e s h u i s zou ook k u n n e n w o r d e n gezien als een poging de buitengevel van b i n n e n u i t z i c h t b a a r te m a k e n - wat n a t u u r l i j k n o o i t helemaal l u k t , het lukt pas in het huis te Rétie. N a a s t deze n a t u u r l i j k e minimaliserin g van het b u i t e n van de buitengevel en de n o m i n a l e m i n i m a l i s e r i n g die h e t gevolg is van het opnemen van de gevel als m a t e r i a a l in de o p s t a n d w a a r v a n hij dan nog s l e c h t s het b a s e m e n t kan v o r m e n , is er een derd e minimaliserin g die we als o p e n z o u d en k u n n e n o m s c h r i j v e n . Deze m i n i m a -
a r c h i t e c t m a a r d r a a g t s l e c h t s d i e n s o n a f s c h e i d e l i j ke s l a p p e h o e d j e . In Rétie w o r d t de gevel als h e t
lisering t r a c h t de gevel aan de w a a r n e m i n g te
w a r e in h e t geheel niet m e e r als gevel v o r m g e g e v e n , m a a r o p g e l o s t in de weke c o n t o u r van de bos-
o n t t r e k k e n om j u i s t aan de beweging richting te geven. Het oog en de loop worden e r g e n s a n d e r s op g e r i c h t m e t als gevolg dat de gevel alleen als s c h e r m in het g e h e u g e n blijf t hangen. In het
r a n d die de o p e n plek van h e t i n g e r i c h t e c o m p l e x o m z o o m t . J u i s t o m d a t deze r a n d zo n a u w o m h e t c o m p l e x heen w o r d t g e t r o k k en en geen a n d e r e , weidsere schaal v e r o n d e r s t e l t , v e r s c h i j n t zijn curve niet als n a t u u r l i j k e g r e n s m a a r als o n n a t u u r l i j k e pallissade, als scheiding , als gevel, als defensie, als
B u r g e r w e e s h u i s is het de h o r i z o n t a l e beweging,
r e s o n a n s of reactie o p w a t er zich bij de o n t g i n n i n g van de o p e n plek a f s p e e l t a a n t e c t o n i s e r i n g van
w a a r d o o r de g l a s r o e d en rond de b i n n e n p l a a t s in
h e t b o s. Gevel z o n d e r buitenzijde , z o n d e r a a n z i c h t .
de h o o g t e wel een m e e t k u n d i g e v e r h o u d i n g a a n gaan m a a r in de b r e e d te gelijke m a a t h e b b e n , o m d a t de m e n s e n en h u n blik in de b r e e d te bewe-
Textuur
gen en niet in de h o o g t e . In h e t M o e d e r h u i s is h e t de verticale beweging, '[...] de v e n s t e r i n d e -
H e t is mogelijk d a t h e t de weke gevels zijn, w a a r d o o r d e c o m m e n t a a r s t e m m e n steeds v e r s t o m m e n
ling aan de s t r a a t z i j d e die je a a n d a c h t a f h o u d t
bij de w o o n h u i z e n . O m d a t slapte als z w a k t e w o r d t gezien. Of o m d a t de e s t h e t i e k van de g r o t e r e
van de huizen aan de o v e r k a n t , en je (zonder d a t
p r o j e c t e n , w a a r l a n g s de eindeloze s t r o o m l o f r e d e s k l a t e r t , geen weke m o m e n t e n toelaa t en w a a r ze
je d a a r overigens toe gedwongen w o r d t ) onwillekeurig de neiging g e e f t je blik te richten o p w a t zich in de s t r a a t b e n e d e n afspeelt [...], H e r m a n Herzberger, 'Het twintigste-eeuwse mechanisme en de a r c h i t e c t u u r van Aldo van Eyck', in Aldo van Eyck, Hubertushuis,
Hubertus house, A m s t e r -
d a m , S t i c h t i n g W o n e n , 1 9 8 2 , p. 23. De a r c h i t e c -
al o p t r e d e n d o o r d e e e n v o u d i g s te g r a f i s c h e k u n s t g r e e p aan h e t o o g w o r d e n o n t t r o k k e n . D i t is h e t geval in h e t B u r g e r w e e s h u i s bij de zuidgevel m e t verdieping w a a r de a f d e l i n g e n v o o r g r o t e r e kinderen zijn o n d e r g e b r a c h t . D e verdieping is te h o o g o m nog als a r c h i t r a a f of lijst in de o p s t a n d te word e n o p g e n o m e n . M e t een regelmatige v e n s t e r p l a a t s i n g zou ze, als o p g e r e k t e a r c h i t r a a f of lijst, een te week en textiel a a n z i c h t krijgen. Z e zou als p a t r o o n d e gevel o v e r h e e r s e n en iets a f d o e n a a n de t e c t o n i e k van de o n d e r b o u w . T e n s l o t t e zou ze een te d r i e d i m e n s i o n a l e f u s i e m e t de koepel a a n g a a n .
t u u r w e r k t z o n d e r d w a n g en onwillekeurig m a a r
D a a r o m w o r d t h e t m e e s t rechtse van de drie v e n s t e r s o p de verdieping uit zijn vlak v e r s c h o v e n , o m
ze werkt wel. In Architectuur
t u s s e n de vlakken en bove n de k o l o m te w o r d e n o p g e n o m e n als t e c t o n i s c h m o m e n t in de o p s t a n d
als oude
wetenschap,
A m s t e r d a m , W i e d e r h a l l , 1988, p. 1 7 0 ( h e t b e t r e f f e n d e h o o f d s t u k verscheen e e r d e r in Plan 1 9 8 2 , nr.7-8) heb ik me afgevraagd of de a f s t a n d
van de gevel over beide verdiepingen. N i e t h e t gevelvlak van de verdieping als geheel, m a a r alleen dit v e n s t e r w o r d t o p g e n o m e n in de s t a p e l i n g van d e g e v e l o p s t a n d . Z o w o r d t de verdieping niet
t u s s e n het n o m i n a l e begrip van de w a a r g e n o m e n
alleen letterlijk m a a r o o k f i g u u r l i jk a s y m m e t r i s c h . De v e n s t e r s k r i j g en o o k een c o n c e p t u e e l verschil
gevel en het vrije begrip van de o n w i l l e k e u r i g e
o p g e d r o n g e n : deel van h e t weefsel van de verdieping m a a r o o k deel van de o p s t a n d van h e t geheel
w a a r n e m i n g als beleving hier niet te g r o o t is
van de gevel. D e bovenverdiepin g w o r d t niet als verdieping m a a r d o o r de bepaling van de v e n s t e r s
g e w o r d e n en eigenlijk niet ten koste g a a t van de
in de t e c t o n i e k van de gevel b e t r o k k e n . Alhoewel er vanuit d e h a k e n k r u i s p l a t t e g r o n d e n , zowel
a r c h i t e c t u u r : ' D a t de b o u w w e r k e n , m e t a n d e r e w o o r d e n , niet z o u d e n w o r d e n geappricieerd volgens de ideëen w a a r m e e ze waren v o r m g e g e v e n , m a a r dat ze o p een ' a n d e r e ' m a n i e r z o u d e n wor-
o n d e r als b o v e n , alle aanleiding is v o o r een dergelijke oplossin g m e t zijn spel van de h o e k o n d e r o p e n , de h o e k b o v e n d i c h t , k u n je er niet t o c h niet o m h e e n , zelfs niet bij o v e r h o e k s e w a a r n e m i n g , d a t de gevel w o r d t g e m a a k t d o o r een v o l s t r e k t e e n d u i d i g e verschuiving, een o p zichzelf volledig
den beleefd [...]. Een a r c h i t e c t u u r die over archi-
zinloze g r a f i s c h e k u n s t g r e e p die m e t a r c h i t e c t u u r weinig te m a k e n h e e f t m a a r wel h e t beeld
t e c t u u r ging zou een beleving o p r o e p e n die over
overheerst.
beleving ging' . H e t gevolg is i m m e r s dat het idee w o r d t v e r s t o p t . H e r z b e r g e r (zie hiervoor, p. 23) h e e f t o n g e t w i j f e l d gelijk als hij zegt d a t de b o u w -
Iets e e n d e r s geldt v o o r de beide l i n k e r t r a v e ë e n m e t verdiepingen, w a a r b i j h e t m o t t o 'geef elk r a a m een g e z i c h t ' moeilijk voor alle verdiepinge n kan w o r d e n v o l g e h o u d e n . O v e r de volle h o o g t e
werken van Aldo van Eyck er niet op g e r i c h t zijn
w o r d t elke travee van één eigen kleur voorzien, w a a r d o o r verticale b a n d e n van kleur o n t s t a a n die
het g e d r a g van m e n s e n te veranderen m a a r eer-
heel h e t idee v an s t a p e l i n g van de b o u w l a g e n t e n i e t d o e n . D e h o o g t e van h e t g e b o u w w o r d t niet als
der ' m e n s e n rijkere mogelijkhede n te geven o m
h o o g t e m a a r als kleur in de t e c t o n i e k v an de gevel b e t r o k k e n . D e e e n v o u d i g e g r a f i s c h e i n g r e e p -
zelf steeds weer ten o p z i c h t e van elkaar h u n h o u -
kleur - is niet h e t e l e m e n t van g r o t e r e s c h a a l d a t m e e r d e r e verdiepingen zou s a m e n v a t t e n in een
ding te b e p a l e n ' . M a a r h e t probleem is d a t de h o u d i n g tot de dingen uit h e t zicht v e r d w i j n t , niet alleen in de o n w i l l e k e u r i g e w a a r n e m i n g m a a r o o k in h e t m i n i m a l e e s t h e t i s c h e systeem van deze a r c h i t e c t u u r . W a t dit b e t r e f t is de
kolossale o r d e . D e h o o g t e van d e traveëen verschilt nu j u i s t . Kleur is geen schaalbegrip , m a a r de t r a n s c e n d e n t a l e c a t e g o r i e die d e t e x t u u r va n de verdiepingen b i n d t a a n h e t b o u w e n als o p s t a n d , als daad. M a a r de moeilijkhei d is dat, n e t als bij h e t v e r s c h o v en v e n s t e r in h e t B u r g e r w e e s h u i s , deze list
a r c h i t e c t u u r van Aldo van Eyck n a t u u r l i j k t o c h
o o k als verzinsel d e gevel blijft b e h e e r s e n . D e g e d a c h t e n g a n g l o o p t in d e v e r k e e r d e
een vorm van a b s t r a c t e k u n s t .
o n t e c h t o n i s c h e e l e m e n t - d e e e n d u i d i ge h o r i z o n t a l e verschuiving, de kleur als vlak - w o r d t als
9. Aldo van Eyck, ' D e b o u w van een h u i s ' , in Aldo van Eyck, Hubertushuis,
70
Hubertus house, p. 8 4 .
OASE
26127
richting.
Het
l a a t s t e en h i e r d o o r e e n m a l i ge r e d m i d d e l in h e t b o u w e n b e t r o k k e n , als e l e m e n t o m n o g te k u n n e n b o u w e n . H e t f u n g e e r t als r e p r e s e n t a t i e of c o n c e p t van de b o u w m o g e l i j k h e i d , in plaats van d a t h e t
Aldo van Eyck, o n t w e r p w o n i n g R. van Eyck in S a i n t Paul de Vence ( F r a n k r i j k ) , 1968;
1:300
b o u w e n zelf zou k u n n e n gelden als m o g e l i j k s v o o r w a a r d e v o o r dit c o n c e p t , dit begrip, v o o r kleur, g r a f i e k , feest. Alsof de f e e s t t e n t h e t doel is van h e t feest. O m d a t de a r c h i t e c t geen verdiepingen kan v o r m g e v e n , w o r d e n ze t o e g e d e k t en v e r t e g e n w o o r d i g d d o o r een e l e m e n t d a t o o k geen verdiepingen ka n v o r m g e v e n m a a r d a t tevens als een t e c t o n i s c h t e k e n aan de w a n d ka n f u n g e r e n . H e t p r o b l e e m is d a t h e t textiele teken m o g e l i j k h e i d s v o o r w a a r d e is v o o r de w a n d w a a r o p h e t w o r d t a a n g e b r a c h t . V a n d a a r d a t in deze g r o t e r e p r o j e c t e n h e t t e k e n zich o o k als w a n d m o e t profileren. In de w o o n h u i z e n d a a r e n t e g e n h o e f t de w a n d , de buitengevel, dit niet o m d a t hij van b u i t e n niet b e h o e f t te w o r d e n w a a r g e n o m e n , tenzij d o o r dief of a r c h i t e c t u u r k r i t i c u s . D e textiliteit in de grotere projecten d e f i n i e e r t als g r a f i s c h teken h e t b o u w e n ; in de w o o n h u i z e n is h u n g e b o u w d w o r d en eerder m o g e l i j k h e i d s v o o r w a a r d e voor de textiliteit, v o or h e t d e n k e n , v o o r de g o r d i j n e n , de gevel, v o o r h e t vrije verschil en de o n t p l o o i i n g van b e g r i p p e n . Terwijl in de g r o t e r e p r o j e c t e n h e t begrip van het b o u w e n w o r d t g e z o c h t in de identiteit van h e t g e b o u w als ' h u i s ' , w o r d t in de huizen h e t b e g r ip van
Aldo van Eyck,
iedere v o r m of v o r m g e v i ng bevrijd o m als i n f o r m e l e , vrije i n h o u d als h e t ware, g e n o t e n te w o r d e n .
H u b e r t u s h u i s , gekleurde tegels in lijst van spiegels
10. Aldo van Eyck, 'Inleiding tot de Loos t e n t o o n -
Wonderland
stelling o p de a f d e l i ng B o u w k u n d e , bij de ope-
In h e t B u r g e r w e e s h u i s v e r s c h u i f t h e t v e n s t e r in d e w a n d v a n u i t een w a n d k l e e d p a t r o o n , z o n d e r
ning w o e n s d a g 17 m a a r t 1965 u i t g e s p r o k e n ' ,
veel o n d e r en b o v e n , o m vervolgens als e e n m a l i g t e k e n , als één g e b a a r , h e t o n d e r en boven van de
Delftse School 12, 1 9 6 5 , pp. 2 6 9 - 2 7 3 . 11. Veel van Aldo van Eyck's u i t s p r a k e n en die zijn b e w o n d e r a a r s zijn leerstellingen en w e e r k e r e n d e f o r m u l e s van wat Evert van Uitert Het geloof in de moderne Kunst h e e f t g e n o e md ( M e u l e n h o f f / L a n d s h o f f , 1 9 8 7 ) . De werke n worden hierin
t e c t o n i e k te r e d d e n . Z o is ook in h e t M o e d e r h u i s h e t s p e c t r a l e k l e u r p a t r o o n van de verticale reeks tegels d a t d e k o l o m m e n schrijling s b e k l e e d t in t w e e reeksen g e v a t w a a r v a n d e e n e o m h o o g en de a n d e r e o m l a a g v o e r t . H i e r d o o r o n t s t a a t een s o o r t geweven d r a a d p a t r o o n , w a a r d o o r de verschillend m a a r egaal g e k l e u r d e v e n s t e r t r a v e ë e n als t e c t o n i s c h vlak k u n n e n v e r s c h i j n e n . H e t is nu bij dit g e b o u w d a t d e a r c h i t e c t de n a d r u k legt o p h e t h e b b e n van één s c h a a l :
behoed voor m i s b r u i k d o o r a n d e r s d e n k e n d e n .
'Tussen de grootste
H i e r d o o r is het begrijpelijk dat in de o p b o u w van
[...] want alleen Alice wordt afwisselend
zijn e s t h e t i s c h systee m de o n g e ï n t e r e s s e e r d e w a a r n e m i n g de v o o r r a n g krijgt boven de geïnteresseerde. Of t e n m i n s t e , de geïnteresseerd e w a a r n e m i n g w o r d t v e r o n d e r s t e ld ook in t e r m e n van belevenis te w o r d e n e r v a r en en verteld. Dat
ruimte
en de kleinste
verandert kleiner
[...] wel de intensiteit,
en groter
maar niet de schaal
f...J.
W o n d e r l a n d w o r d t hier g e k e n s c h e t s t als h e t o o r d w a a r d e d i n g e n geleidelijk g r o t e r en kleiner w o r d e n , en niet s c h o k s g e w i j s zoals bij o n s . D e d r o o m is een r u i m t e die zo c o n t i n u is, d a t de richt i n g e n in e l k a a r overvloeien in een volledig weke d i m e n s i o n a l i t e i t . D e w e r k e l i j k h e i d is d a t o p s t a n d en gevel niet m e t e l k a a r k u n n e n w o r d e n v e r z o e n d o m d a t ze v e r s c h i l l e n d e r i c h t i n g e n i m p l i c e r e n .
is w a a r H e r m a n H e r z b e r g e r zich aan h o u d t . Een
D e o p s t a n d ka n één vloeiende b e w e g i n g zijn, m a a r t e n k o s t e van een m i n i m a l i s e r i n g van d e gevel
verslag van d a a d w e r k e l i j k e bezoeken en d a a d -
die d e s o n d a n k s m o e t w o r d e n v o r m g e g e v e n . Of d e gevel k a n , zoals in d e w o o n h u i z e n , week zijn,
werkelijke w a a r n e m i n g e n . Die d u s altijd verleden
m a a r h e t gevolg is d a n d a t d e o p s t a n d i n t e r n w o r d t en niet m e e r k an w o r d e n w a a r g e n o m e n .
tijd zijn. O n d a n k s de suggestie van een Kantiaanse s c h o o n h e i d s b e p a l i n g , een belangeloos wel-
V e r s c h u i v i n g (in h e t B u r g e r w e e s h u i s ) en kleur (in h e t M o e d e r h u i s ) zijn i m m a t e r i e e l m a a r zon-
gevallen, lijkt e r m e e alleen het belang van deze
d e r i n h o u d . H e t zijn intensieve k w a n t i t e i t e n , geen k w a l i t e i t e n . W o n d e r l a n d is de i n t u ï t i e van een
a r c h i t e c t u u r en h a a r e s t h e t i s c h e systeem te wor-
p u r e r u i m t e z o n d e r u i t g e s t r e k t h e i d en z o n d e r d i m e n s i e s , z o n d e r r i c h t i n g e n , z o n d e r h o o g of laag,
den o n d e r s t r e e p t . H e t uiteindelijke oordeel ech-
z o n d e r links en r e c h t s , d u s z o n d e r s y m m e t r i e , z o n d e r boven en o n d e r . D e d i n g e n w o r d e n er gro-
ter h e e f t bij H e r m a n H e r z b e r g e r helemaal niet
ter en kleiner z o n d e r e x t e r n e s c h a a l : een l o u t e r w o r d e n van d i m e n s i e s , een o n t k e t e n i n g van de
meer het k a r a k t e r van een belevenis m a a r van
m a c h t va n d e p r o p o r t i e , van de v e r s c h i l l e n d e p r o p o r t i e s . M a a r d e i n t e n s i t e i t , die zich als é é n s c h a -
een g e c o n s t a t e e r d e o o r z a k e l i j k h e i d : '[...] een kwestie van de j u i s t e a f m e t i n g e n [...]'(Herzberger, a.w., p. 23). Maar de a f m e t i n -
ligheid - d u s eigenlijk als ei - a a n d e w a a r n e m i n g lijkt te o n t t r e k k e n o m d a t ze e r a a n v o o r a f g a a t , w o r d t g e d e f i n i e e r d als v e r a n d e r i n g . V e r s c h u i v i n g en kleur o n t t r e k k e n zich als v e r a n d e r i n g a a n de
gen zijn, als ze w o r d e n g e m e t e n , altijd j u i s t ; en
w a a r n e m i n g en a a n h u n ka n op deze g r o n d d a n o o k geen b e t e k e n i s w o r d e n t o e g e k e n d . Als t r a n s -
als ze w o r d e n beleefd zijn ze ook altijd j u i s t , zij
c e n d e n t a l e c a t e g o r i e k u n n e n ze zelf geen i n h o u d d r a g e n , alleen d e t e c t o n i e k r e d d e n .
h e t alleen b i n n e n dit e s t h e t i s c h s y s t e e m . S t e r k e r nog, de w a a r n e m i n g b e a n t w o o r d t niet aan h a a r gevoel voor m a a t en t u s s e n de w a a r g e n o m e n en de gevoelde a f m e t i n g h e e r s t een s p a n n i n g , een
V e r s c h u i v i n g en k l e u r zijn n i e t s y m b o l i s c h m a a r i m a g i n a i r van a a r d . Z e zijn gee n beeld m a a r spiegel van h e t verval, d e crisis, va n d e a r c h i t e c t u u r . In h e t B u r g e r w e e s h u i s is h e t d an o o k h e t r a a m d a t v e r s c h u i f t , die spiegel van b i n n e n en b u i t e n , en n i e t een a n d e r e l e m e n t uit de gevel. En
intensieve k w a l i t e i t: ' H e t b e l a n g w e k k e n d e [...] is
v a n d a a r d a t d e s p e c t r a l e k l e u r s t r i p s in h e t M o e d e r h u i s d o o r spiegels k u n n e n w o r d e n g e ï n t e r r u m -
niet de a c c e n t v e r s c h u i v i n g o p zich, m a a r de
p e e r d of zelfs in h e t b a s e m e n t va n d e t r a v e ë e n in een lijst v an spiegels k u n n e n w o r d e n gevat. Is
s p a n n i n g die o n t s t a a t t u s s e n het v e r w a c h t e en
h e t niet een o m g e k e e r d e wereld als n i e t de spiegel in een lijst w o r d t g e v a t , m a a r de lijst spiegel
dan ook in je h o o f d gevoelde accent en het
w o r d t ? D e i n t e n s i t e i t is een spiegel die de m e n s e n w o r d t v o o r g e h o u d e n . 'Ruimte
werkelijk g e h o o r d e a c c e n t ' (idem, p.21) . Een
ervan'10,
kwestie van m a a t en r i t m e . De a c c e n t v e r s c h u i ving w o r d t niet als c o m p l e x e herhaling m a a r als f u n d e r e n d verschil gezien. H e t w a a r g e n o m e n e
is het
ondergaan
n i e t h e t e r v a r e n , w a a r n e m e n , d e n k e n of b e s p r e k e n e r v a n . H e t b e s p r e k e n van w a t ? D e
m o e i l i j k h e i d v o o r d e c r i t i c u s is d a t h i j of zij in zijn of h a a r t e k s t n i e t a n d e r s k a n d a n b e t e k e n i s h e c h t e n a a n d e ze e l e m e n t e n die in h e t geheel v an h e t g e b o u w n o o i t i n h o u d willen zijn. Z e willen
w o r d t w a a r g e n o m e n in een veld van v e r w a c h t i n -
n i e t b e t e k e n e n en n i e t b e t e k e n d w o r d e n en ze zijn zelfs n i e t bedoel d o m w a a r g e n o m e n te w o r d e n .
gen. D e s o n d a n k s is H e r m a n H e r z b e r g e rs inter-
Als e r v a r i n g s c a t e g o r i e is de i n t e n s i e v e k w a n t i t e i t , ' r u i m t e is h e t o n d e r g a a n e r v a n ' , in dit geval
p r e t a t i e van alle b e s c h o u w i n g e n het d i c h t s bij de
p a s s i e f . N i e t d o o r te z o e k e n m a a r d o o r te v i n d e n , n i e t d o o r te k i j k e n m a a r d o o r te zien, zou de
kern, het diepe o b s t a k e l , in Aldo van Eyck's
w e r k e l i j k h e i d van h e t b o u w w e r k k u n n e n w o r d e n g e n o t e n . 1 1 M a a r h e t leidt e r t o e d a t w a t uit z u l k e
e s t h e t i s c h s y s t e e m , n a m e l i j k dat de h e r h a l i n g , de h e r h a l i n g van o p s t a n d , materiaal, g r o t e en kleine r u i m t e , alleen hors système kan w o r d e n waarge-
b r o n g e b o r e n w o r d t , h e t b o u w w e r k zelf in zijn uitleg, zijn m a a t , zijn m a t e r i a a l en zijn a f g e r o n d heid als k u n s t w e r k , geen a n d e r e zin en s t r e k k i n g h e e f t dan h e t feit d a t h e t g e b o u w d is. T a u t o l o -
n o m e n , als g e b e u r t e n i s , als d r o o m b e e l d , z o n d e r
gie, k r i n g l o o p , i d e n t i t e i t . H e t is s t e e d s h e t z e l f d e b e g r i p d a t n a a r v o r e n w o r d t g e b r a c h t en d a t h e t
veld w a a r o p w a a r o p ze p l a a ts zou vinden , en dat
g e s p r o k e n b e t o o g va n d e a r c h i t e c t o p een s t e e d s h e r h a a l d m a n i f e s t d o e t lijken.
ze b i n n e n h e t s y s t e e m alleen als m a a t , als getal kan gelden, als ' a c c e n t v e r s c h u i v i n g o p zich'. H e t
72
OASE 261 2 7
In z e k e r e zin is dit - h e l a a s p a m f l e t t i s t i s c h e - b e g r i p o n m o g e l i j k z o n d e r h e t b e s t a a n van een a n d e r e r e e k s in h e t o e u v r e , een die n i e t h e t b o u w e n f u n d e e r t d o o r d e n k e n in t e r m e n van o n t e c t o -
Gerrit Rietveld, woning Martin Visser, Eikendreef B e r g e y c k , 1 9 5 6 ; p l a t t e g r o n d 1:300
Aldo van Eyck, uitbreiding woonhuis Martin Visser, 1967-1969; plattegrond 1:300
nische slimheid, m a a r een reeks die h e t denken f u n d e e r t d o o r te b o u w e n . O m d a t de slimheid van de architect dan m a a r een bijzonder geval is, is h e t logisch dat de laatste reeks - die van het denken f u n d e r e n d e b o u w en - een eerdere, oudere a a n z e t in het oeuvre is. En misschien zouden beide reeksen in de chronologie van het oeuvre als wisseling van richting k u n n e n worden onderzocht, als afwisseling van constructieve en deconstructieve tekens. Ongeveer zoals Theodo r Adorno vaststelde in de werken van Arnold Schönberg, de 'dialectische c o m p o n i s t ' die m e t elk nieuw werk een tegengestelde weg insloeg. H e t bouwe n is ook herhaling en juist de woonhuizen lijken d o o r Aldo van Eyck als een vergeetmachine, als een 'machine a oublier' te worden geconcipieerd. H e t lijkt dan ook aannemelijk dat het d e n k e n , het denken vanuit het wonen in deze huizen, zal worden gedacht in t e r m e n van een open of vrij verschil, van een o n t k e t e n i n g van begrippen die even teugelloos zou k u n n e n zijn als de o p s t a n d die h u n interieur herbergt, m a a r zonder hiervan de analogie te zijn, juist o m d a t het denken vanuit het interieur als een s o o r t vluchtlijn op de wereld wordt gericht. Z o zouden t e n m i n s t e de beide trappen in het huis in A m s t e r d a m dat hij samen m e t Jan Rietveld bouwde, k u n n e n worden geïnterpreteerd: de b i n n e n t r a p die h o o r t tot de teugelloze o p s t a n d , die door de opengewerkt e glasgevel van het middelste p l a t t e g r o n d k w a d r a nt van buiten gezien als iets mobiels verschijnt, als iets meubilairs, iets abstracts - lijnen - en hierdoor als iets zwevends, terwijl de b u i t e n t r a p zich als vluchtlijn losjes slingert o m de weggelaten k w a d r a n t e n van h e t eigenlijke vierkante huis, zonder de gevels, die van een Hein Salomons-achtige weekheid zijn, veel te beroeren. In het vooraanzicht lijkt het bordes van de b u i t e n t r a p door te lopen in het bordes van de binnentrap, die zelf niet of nauwlijks zichtbaar is. H e t resultaat is dat waar de feitelijke o p s t a n d van de b i n n e n t r a p aan de gevel verschijnt, ze een deel van de buitenroute lijkt te zijn.
Scherm Dat de elementen die het buiten notere n zo n a u w , als virtuele gevel, o m het huis heen k u n n e n worden g e t r o k k e n , is niet altijd h e t geval. Of liever, s o m s is de omgeving te p a t e n t aanwezig o m nog een conceptueel buiten te k u n n e n v o r m e n . H e t huis s c h e r m t zich dan op twee manieren af: In het o n t w e r p voor Saint Paul de Vence d o o r een omkering van het s c h e m a, door een binnenstebuiten keren van het huis, en in het huis te Bergeyck door daadwerkelijk een scherm op te trekken waarin de wand volledig samenval t m e t het textiele teken. Beide wendingen komen v o o r t uit de aard van de opgave. In Saint Paul de Vence is er sprake van een geaccidenteerd terrein dat het huis zo in de plooien van het landschap vat dat het b o u w w e r k zich niet ook nog eens in zijn eigen draperie zou k u n n e n hullen. Aldo van Eyck vermijdt steeds een rijm dat schaalverschil zou impliceren. Is de g e v e l s t r u c t u ur gestapeld van o p s t a n d , dan k u n n e n er geen bouwlagen worden gestapeld. Is het l a n d s c h a p geplooid, dan is de gevel g e t a n d . Maar in dit laatste geval is er nog een moeilijkheid, namelijk dat de hellingen het denken van het bouwen van hoogte en opstand compliceren. Vandaar dat het huis b i n n e n s t e b u i t en w o r d t gekeerd. De weke spiraal in het midden van het huis wist het midden uit de compositie, zet het tussen haakjes en m a a k t zo de f r a g m e n t a i r e volumetrie van de compositie van rechthoeken aan de b u i t e n k a n t mogelijk - die hoogte en o p s t a n d , o n d a n k s h u n geometrie, niet zullen weten te f o r m u l e r e n . De volumetrie doet enigszins denken aan het 'Maison d ' a r t i s t e ' uit 1 9 2 3 van T h e o van D o e s b u r g en Cornelis van Eesteren. Terwijl de rechthoeke n rechthoekig zijn o m d a t ze op de helling liggen, is de spiraal spiraalvormig - groeiend - o m d a t hij in het midden van het huis, dus niet op een helling ligt. Maar o m d a t het in het midden van het huis meer gaat o m een artificiële hoogte, o m de opstand van tra p en i d e n t i t e i t s b e g r i p , h e t h e b b e n van één s c h a a l of t e n m i n s t e e e n s c h a a l die n i e t v e r a n d e r t , h o o r t bij de h e r h a l i n g m a a r n i e t bij h e t idee van r u i m t e
verdieping, dan o m een natuurlijke h o o g t e of liever, een hoogte die als natuurlijk teken zou fungeren, blijft het teken van de spiraal krachteloos. Wel wordt zo een verschil g e m a a k t dat aanlei-
d a t e e r d e r b e g r i p s l o o s is. Aldo van Eyck: ' H e t
ding geeft t o t kleinere cirkelvormige motieven die in de plattegrond tussen de rechthoekige volu-
gaat niet o m de ruimte , m a a r om het interieur
mes en de spiraalvorm liggen. Qua v o r m houde n ze ook het midden tussen de m e e t k u n d e van de
van die r u i m t e en o m de b i n n e n h o r i z o n (zo
b u i t e n k a n t en de ongewisse boog in het midden. Als t u s s e n v o rm verkeren ze evenwel toch teveel
n o e m d e m i j n v r o u w h e t [...]) van d a t i n t e r i e u r
in staat van wording o m als drager van de o p s t a n d te dienen. Het idee dat het huis naar de helling
( o o k i n d i e n deze b u i t e n is)' (Aldo v a n Eyck, ' D e b o u w van een h u i s ' , p. 8 0 . 12. H e r m a n H e r z b e r g e r , a . w . ( n o o t 8 ) , p p . 1 6 - 1 8 . 13. ' O b w o h l Rietvel d d i e s e s H a u s s e l b s t k a u m s c h a t z t e R i e t v e l d - H a u s ' , A i d e van Eyck, in Dorlmunder
Architekturausstellung
1978,
Dort-
m u n d e r A r c h i t e k t u r h e f t e n o . 3 , P r o f . Josef P a u l Kleihues/Abt.Bauwesen der Universitat Dortm u n d , D o r t m u n d , 1 9 7 6 . In d e e r r a t a w o r d t de z i n s n e d e v e r a n d e r d : ' O b w o h l dies n i c h t d a s b e s t e R i e t v e l d - H a u s ist, ist es d e n n o c h ein R i e t v e l d -
toe g e t a n d is - terwijl de helling zich naar het huis toe en het huis zich n a a r het midden toe plooit, waarbij de grote plooi in h e t midden zich op h a a r b e u r t tot spiraal v e r t a n d t - leidt erto e dat alles lijkt te groeien m a a r niets s t a a t . Als het huis zich naar binnen toe plooit is het gevolg dat de kamers naar buiten zullen m o e t e n steken. N a a r buiten, niet naar boven. In zekere zin vergt het huis op de helling een horizontale sequens. Die van vierkant, cirkel en ovaal is echter te welgetempereerd en tegelijkertijd te gecompliceerd o p d at h e t teken van de spiraal veel zou b e t e k e n e n. Was het huis gebouwd, dan had h e t er ongetwijfeld anders uitgezien. Toch zal de f u n c t i e van een dergelijk eenvoudige grafische vorm, of het nu de wand als teken of
H a u s ' . B l i j k b a a r v o n d Rietveld dit h u i s t o c h n i e t
het teken op de wand b e t r e f t , steeds dezelfde blijven. Het gaat altijd o m een tectonisering van de
zijn s l e c h t s t e , of werd hij g e a c h t dit te v i n d e n .
hoogte m e t een middel dat zo minimaal, zo eenvoudig is, dat daar waar het niet lukt het middel
74
O A S E 2 6| 2 7
zelf verschijnt als mogelijke uitbreiding van het repertoire (en h e t lukt niet o m d a t het middel zo minimaal is; juist o m d a t het geen architectonisch middel is w o r d t de toepassing in het minimale getrokken). H e t verschijnt echter alleen als de tectonische mogelijkheid is u i t g e p u t , als een s o o r t tweede keus. De werkwijze bevat dan ook geen onderzoek hoe deze uitbreidingsmogelijkheid van het repertoir meer dan eenmalig - bijvoorbeeld over meerdere projecten - werkelijkheid zou kunnen worden. Als transcendentale categorie definieer t de grafiek de a r c h i t e c t u u r steeds anders, m a a r ze definieert haar iedere keer systematisch als veld van tectonische dissociaties of liever, als veld van dissociaties van tectonieken, als verschillende s o o r t e n bouwen, waarbij h e t gebouw steeds identiek is. Ook o m d a t het gebouw steeds identiek is, steeds hetzelfde, steeds 'huis'. H e t huis in Bergeyck is misschien wel de beste illustratie van deze gedachtengang, juist o m d a t het grafische middel hier wordt toegepast als aanbouw aan een bestaand huis van een andere architect waarover toch een mening moest worden gevormd. Bergeyck was eigenlijk een van de mooiste, zo niet de mooiste van de huizen van Gerrit Rietveld, de slapste zigzag die hij ooit had g e m a a k t . De rudimentair e vlinderplattegrond situeert in het midden een w o o n k a m e r die eigenlijk geen kamer is m a a r een hal waar het wonen nog iets van zijn mogelijke feestelijkheid, van zijn publieke karakter, bewaard had. Het is wellicht de beste verwezenlijking van dit wat burgerlijke p r o g r a m m a p u n t in het genre naoorlogs klein landhuis in Nederland. Deze hal had m a a r één wand, de a c h t e r w a n d , en verder een schoorstee n en zijingangen. H e t was een toneel waar alles mobiel werd, repoussoir, z e t s t u k , waar de diepte en ondiepte van de r u i m t e theatraal reliëf gaf aan h e t spel van de links en rechts o p k o m e n d e en afgaande acteurs van wie de conversatie hier voor de laatste maal als v o rm van k u n s t h e e f t mogen gelden, voor de duistere zaal van zwijgende en applaudisserende b o o m s t a m m e n . Moest juist dit huis worden getectoniseerd? Opgeprikt? De toevoeging van Aldo van Eyck lijkt op een vlindernetje. 'Cont r a p u n t ' n o e m t H e r m a n Herzberger h e t . Ik wil de mooie analyse die H e r m a n Herzberger van dit o n t w e r p h e e f t g e m a a k t hier wat uitgebreider citeren o m d a t ze zo duidelijk m a a k t wat er gebeurt: 'Hoewel geen echt Rietveldhuis, niet echt ontspannen,
was het toch een huis van Rietveld, niet erg gespannen,
maar niet met veel ruimte, zeker niet voor schilderijen
er allemaal aan vast moet hebben gezeten in moreel-ethische
zin om een opdracht tot
den van juist dit huis aan te nemen kunnen we alleen vermoeden,
maar de meesterzet
Van Eyck hier doet lost in één gebaar alle twijfels op. De cirkelvormige zo geplaatst dat in één beweging de gehele, wat onbestemde wordt opgevangen met de tegengestelde
openheid van de
wereld binnen de ronding. Tussen de twee
kige systeem van de bestaande woonkamer
wordt in een voortzetting
vraag betekenis
omgekeerd
Het
gekregen.
daarmee de zwakte ervan blootgelegd
van een nieuwe vol-ledigheid
een onbeduidende
onduiderechthoe-
ervan versterkt.
blijkt dat het huis eigenlijk nog maar een romp was, die nu dus een hoofd heeft
goed antwoord
componen-
Het
stompe hoek krijgt opeens zin, en het
als component
wordt
'tuinwand'
lijke terras krijgt vorm, de ongedefinieerde
tegelijkertijd
Wat
uitbreidie
gebogen wand
ten, de nieuwe en de oude, ontstaan nieuwe buiten- en nieuwe binnenruimten.
Van Eyck heeft het huis van Rietveld afgemaakt,
ook
en beelden.
en
tot sterkte, zoals een
kan verlenen. [...] Het respekt van Aldo
van Eyck voor Rietveld stond intussen zonder dit huis reeds vast, maar wordt met deze daad nog eens bevestigd; wie daaraan zou willen twijfelen heeft geen gevoel voor
verhoudingen.
Welke architect behalve Van Eyck zou in staat geweest zijn om zo'n oplossing op deze plek te bedenken? Ik zou er maar één kunnen
bedenken:
alleen Rietveld
zelf!'.11
D e s o n d a n k s k u n n e n we er niet o m h e e n dat deze beschrijving van het huis van Gerrit Rietveld uitm u n t in pejoratieven: 'twijfels', 'onbestemd',
'onduidelijk',
'ongedefinieerd',
'zwakte',
'onbeduidend',
terwijl de uitbreiding van Aldo van Eyck wel w o r d t aangeduid als 'één gebaar', 'meesterzet', beweging', 'antwoord',
'oplossing',
maar eigenlijk enkel wordt beschreven als 'tegengestelde
'één wereld'.
Ik zou de uitbreiding liever als een problematisering van het b e s t a a n d e huis willen aanduide n dan als een oplossing van een probleem. H e r m a n Herzberger beschrijft vooral wat de uitbeiding m e t het bestaande huis d o e t aan 'opvangen', 'afmaken',
aan 'omkeren
aan 'vorm' geven, aan 'zin' geven, aan 'versterken',
tot sterkte', aan 'betekenis
verlenen' en 'oplossen'.
aan
De tectoniek w o r d t her-
ingevoerd d o o r één gebaar dat niet zelf op zijn tectoniek w o r d t bezien. W a t w o r d t verzwegen, is het zicht op de uitbreiding zelf, die alleen als interieur, als 'wereld' en als ' c o m p o n e n t ' - als ei d u s eigenlijk - wordt geschetst maar niet als aanzicht, niet als iets dat op zichzelf kan worden bekeken. Uiteindelijk w o r d t de cirkelvorm wel als 'scherm' en als 'mild vierkant',
d u s eigenlijk als week,
o n t m e e t k u n d i g d en middelpuntloos vierkant gewaardeerd, m a a r alleen van binnen uit. Er w o r dt in de beschrijving van Herman Herzberger een geheim bewaard, niet aan de b i n n e n k a n t m a a r aan de b u i t e n k a n t , dat de architecten van dit complex m e t elkaar zouden delen; iets waardoo r geen andere architecten deze oplossing hadden k u n n e n bedenken dan juist zij die haar hebben gebouwd.13
Aldo van Eyck, w o n i n g G.J. Visser, Rétie ( B e l g i ë ) , 1 9 7 4 - 7 6 ; p l a t t e g r o n d , gevels en d o o r s n e d e n 1:300; a x o n o m e t r i e 1:400; 1- w o o n k a m e r , 2- zitkamer, 3- k e u k e n , 4- s l a a p k a m e r , 5badkamer.
76
Rétie Het is dit geheim dat in het huis te Rétie uiteindelijk als het ware w o r d t geopenbaard, als i n h o u d zonder vorm. Het bos, de eigenlijke b u i t e n r u i m t e , heeft er de h o o g s t denkbar e fractale dimensie, zodat de bosrand, de gevel, oneindig is. Het scherm is ongelimiteerd en oneindig geworden, zodat de grens, de limes, in de opstand van het huis en zijn echo's herhaald m o e t worden. M e t zijn overmaat aan verschillende soorten bajonetspiegelingen die de r u i m t e s d o o r decentrering en verschuiving ontledigen, lijkt de plattegrond eerder een rekenmodel, een diagram, een schema, dan een compositie die in balans wordt gehouden door het schaalverschil van binnen en buiten, of dat van groot en klein. In feite kent het huis alleen proportie en geen schaal. Dit k o m t o m d a t de relatie m e t de omgeving in materiaal, in fractaliteit, en niet in vlak of r u i m t e w o r d t gedacht. Het bos w o r dt in materiële vorm - in de vorm van h o u t - in h e t huis o p g e n o m e n . H e t huis is van h o u t . Als r u i m t e in het huis h o e ft het bos niet te worden o p g e n o m e n ; het wordt als omheining, als pallisade en als gevel weerkaatst, nu eens verticaal, dan weer horizontaal, als scheiding en scherm maar eigenlijk ook als beweging, als s t o e t van materiële elementen . H e t bos is wat zich buiten het complex bevindt; het h o u t is parergon, lijst. Vanuit het bos verschijnt het als een h o u t e n huis. Vanuit het huis verschijnt h e t h o u t als bos. H e t h o u t , de lijst, de scheiding, de opstand ; ze vormen niet een scheiding tussen binnen en buiten, m a a r zijn zowel binnen als buiten of liever beurtelings binnen en buiten naargelang de denkrichting. Het h o u t , de lijst, is ambigu . De opstand is het rijk van het verschil, niet van de v o r m . Vanuit de lijst gezien is het verschil tussen wat zich buiten en binnen de lijst bevindt arbitrair, maar het verschil in inhoud wordt erdoor gevestigd. Of, in de woorden van de architect, het h o u t m a a k t het mogelijk dat binnen het huis h e t onderscheid in vorm van b i n n e n r u i m t e s en buitenruimtes zo klein wordt dat alleen h u n ' i n h o u d ' nog als onderscheid telt. 1 4 H e t binnen en buiten worden als gedachte, als mogelijk concept of liever, als mogelijkheidsvoorwaarde voor alle mogelijke concepten, voor een schier teugelloze conversatiekunst gezien. Het zou verkeerd zijn als we zouden a a n n e m e n dat de minimalisering van het onderscheid van b i n n e n r u i m t e s en b u i t e n r u i m t e s hier gebaseerd zou zijn op een gebrek aan verschil, op een gelijkenis, in plaats van als intensieve kwantiteit. Of tenminste , de stelling die in dit huis vraagstuk wordt, is dat als twee dingen op elkaar lijken h u n inhoud m o e t verschillen - juist o m d a t ze een verschuiving i n h o u d e n, omdat ze niet op dezelfde plaats s t a a n , o m d a t ze zich v e r m o m m e n , divergeren, decentreren. Alleen door uitdrukkelijk van inhoud te spreken, vermijdt de architect dat het alleen o m een natuurlijk verschil zou gaan - bijvoorbeeld het verschil van b i n n e n k l i m a a t en weersgesteldheid dat uit vergelijking zou volgen en waarvan het o n d e r g a a n toch niet h e t v o o r n a a m s t e g e s p r e k s o n d e r w e r p van de bewoners van dit huis zal zijn. Deze mense n spreken niet over h e t weer. H e t verschil m o e t open worden, vrij, zo zou het esthetische p r o g r a m m a van dit huis, van deze complexe repetitie, k u n n e n worden samengevat. H e t esthetisch systeem vindt in de eindeloze fractale grens zijn sublieme ogenblik, in de intensieve kwantiteit biedt het evenwel de mogelijkheid van informeel begrip, van inhoud zonder vorm, van glimlach zonder kat. H e t wonen in Rétie, in W o n d e r l a n d , is een glimlach zonder kat.
14. I d e m , '[...] bei [...] V e r m i n d e r u n g d e r f o r m a t e n U n t e r s c h i e d e [...] i n h a l t l i c h e U n t e r s c h i e d e h e r vorhebenj...]'.
OASE
26127
77
